باساياقتى ۇلۋلار كلاسى. سەگىزاياقتار، كالمار، كاراكاتيسا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: باساياقتى ۇلۋلار كلاسى. سەگىزاياقتار، كالمار، كاراكاتيسا.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلۋلاردىڭ قۇرلىسى مەن تىرشىلىك جاعدايى، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ءرولى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ، لوگيكالىق جانە اناليتيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ
تاربيەلىك: ۇقىپتىلىققا تاربيە، تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمە، سۇراق - جاۋاپ، كەستەمەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باساياقتى ۇلۋلاردىڭ سۋرەتتەرى، پرەزەنتاسيا، ءسوزجۇمباق
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ
• وقۋشىلارمەن امانداسۋ
• وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
• ساباققا دايارلىقتارىن تەكسەرۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
1. كىم جىلدام؟ سۇراق - جاۋاپ
1. تۇرلەنىپ دامۋ دەگەن نە؟
2. باقالشاق ساقتالعان ۇلۋلار؟
4. ۇلۋلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى؟
5. تۇلعادان ەرەكشە قاتپارلى قابات؟
6. ۇلۋلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندەگى ەرەكشە بەز؟
7. قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار؟
8. تاعام رەتىندە پايدالاناتىن ۇلۋلار؟
2. سلايد. سۋرەتتەگى قوسجاقتاۋلى ايقۇلاقتىڭ قۇرىلىسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، اتاڭدار.
ءىىى جاڭا ساباق
باساياقتى ۇلۋلار كلاسى. ولار - ەڭ جوعارى قۇرىلىمدى جاندىكتەر. بۇلاردا باقالشاق جويىلىپ كەتكەن. سۋى تۇزدى جانە وڭتۇستىكتەگى تەڭىزدەردە، مۇحيتتاردا عانا ءومىر سۇرەلى. باساياقتى ۇلۋلار - وتە ءىرى جاندىكتەر. مىسالى، تەرەڭسۋ كالمارىنىڭ ۇزىندىعى - 18 م، مۇنىڭ 10 مەترى قارمالاۋىش. قارمالاۋىشتىڭ جۋاندىعى 20 م. باساياقتىلاردىڭ دەنەسى باستان جانە تۇلعادان قۇرالادى. اۋىز توڭىرەگىندە وتە كۇشتى 8 - 10 قارمالاۋىشتار بولادى. قارمالاۋىشتاردىڭ ىشكى جاعىندا بىرنەشە قاتار ساقينالانعان سورعىشتار بار. سەگىزاياقتار قارمالاۋىشتاردىڭ جاردەمىمەن سۋ تۇبىندە ءجۇرىپ، قورەگىن اۋداندى. ءسويتىپ بۇلاردىڭ باسىنداعى قارمالاۋىشتار اياق قىزمەتىن دە اتقارادى. كاراكاتينا جانە كالمار وتە باياۋ ءجۇرۋ ءۇشىن قارمالاۋىشى مەن باسىن الدىعا قاراتىل جۇزەدى. وتە شاپشاڭ قوزعالۋ قاجەت بولعان جاعدايدا دەنەسىنىڭ ارتقى بولىگىمەن رەاكتيۆتى قوزعالادى. اياعى (قارمالاۋىشتارى) باسىندا بولعاندىقتان، بۇل جاندىكتەر باساياقتى ۇلۋلار كلاسىنا جاتقىزىلادى. باساياقتىلاردىڭ قازىرگى كەزدە 800 - گە جۋىق تۇرلەرى بار. باساياقتى ۇلۋلاردىڭ ءبىر وكىلى - كالمار. شەمىرشەكتى باسسۇيەگىندە مي ورنالاسادى. بۇل - ونىڭ باسى. باستىڭ ەكى جاعىندا ۇلكەن كوزدەرى بار. ونىڭ قۇرىلىمى ادام كوزىنىڭ قۇرىلىسىنا ۇقساس. ءبىر قىزىعى: كوزدىڭ بىرەۋى ءبىر زاتتى، ەكىنشىسى ەكىنشى زاتتى جەكە - جەكە كورە الادى. كالمارلار سۋ تەرەڭىندە ساعاتىنا 50 شاقىرىمدىق جىلدامدىقپەن ءجۇزىپ، قورەگىن اۋلايدى.
كاراكاتيسا دا - باساياقتى ۇلۋ. ول سۋ ءتۇبىن الا تىرشىلىك ەتەدى. قۇمدا جاسىرىنىپ جاتقان اسشاياندى اۋلايدى. جەمىن اۋلاۋ ءۇشىن قۇمعا باس بولىگىندەگى ويىستان سۋ اتقىلاتادى. قۇم جان - جاققا ۇشىپ، اسشايان كورىنىپ قالادى. ەندى ونى ۇستاپ جەۋ كاراكاتيناعا قيىندىق كەلتىرمەيدى.
سەگىزاياق سۋ تۇبىندە باياۋ قوزعالادى. وزگە باساياقتىلار ءتارىزدى سەگىزاياق جاۋىنان سيالى سۇيىقتىعىن شاشىپ، قۇتىلىپ كەتەدى. ءبىر قىزىعى سەگىزاياقتى «سيقىرلان» ۇيىقتاتۋعا بولادى. ول ءۇشىن سەگىزاياقتىڭ اۋزىن جوعارى قاراتىل، قارمالاۋىشتارىن تومەن سالبىراتسا بولدى. ول دەرەۋ ۇيقىعا باتالى. ەندى وعان نە جاساسا دا سەزبەي، ۇيىقتاي بەرەدى. بۇلار جىرتقىش بولعاندىقتان، تەڭىزدەگى بالىقتاردى، شايانتارىزدەستەردى، وزگە ۇلۋلاردى، ت. ب. قورەك ەتەدى. كاسىپتىك بالىق ءۇيىرىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، ولاردى قۇرتادى (مىسالى، قيىرشىعىستىق كالمار). سونداي - اق باساياقتى ۇلۋلاردى ءتىستى كيتتەر، اكۋلالار، ەسكەكاياقتىلار (تەڭىزمىسىق)، ت. ب. قورەگىنە جاراتادى. كەيبىر ەلدەردەگى تۇرعىندار كاراكاتيسانى جانە سەگىزاياقتى تاعام رەتىندە پايدالانادى. كوپتەگەن ەلدەردە كاراكاتيسا مەن كالمار كاسىپتىك ماقساتتا اۋلانادى. ۇلۋلار - تۇرلەر سانى بويىنشا بۋناقدەنەلىلەردەن كەيىنگى ەكىنشى ورىنداعى جاندىكتەر. ولاردىڭ قازىرگى كەزدە 80 مىڭ ءتۇرى بار دەپ ەسەپتەلەدى. ۇلۋلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ دەنەسى جۇمساق، ءۇش قاباتتى، ەكىجاقتى سيممەتريالىق كوپجاسۋشالى، قۇرىلىسى ۇقساس بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ دەنەسى باستان، تۇلعالان، اياقتان (قارمالاۋىشتاردان)، باقالشاقتان جانە باقالشاق قالدىعىنان تۇرادى. دەنەسى بۋناققا بولىنبەگەن. اسقورىتۋ جۇيەسى ەداۋىر كۇردەلى. ءتىس ورنىنا - ۇككى، اسقا قاتىستى بەز - باۋىر مۇشەلەرى بار. قانتاراتۋ جۇيەسى - اشىق. «جۇرەگى» - ەكى قۇلاقشا، ءبىر قارىنشادان تۇرادى. تابيعاتتا قوسجىنىستى جانە دارا جىنىستى ۇلۋلار كەزدەسەدى. جۇيكە جاسۋشالار جيناقتالىپ، تۇيىنگە اينالادى. تىنىسالۋ وكپە جانە جەلبەزەك ارقىلى جۇزەگە اسادى. بىزگە ۇلۋلاردىڭ ءۇش كلاسى كوبىرەك تانىس. ولار، باۋىراياقتى ۇلۋلار، قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار جانە باساياقتى ۇلۋلار
ءىۇ ساباقتى بەكىتۋ
1 - سلايد. سۋرەتتەگى ۇلۋلاردىڭ اتتارىن جازىپ، ولاردى كلاستارعا ءبول
كەستە مەن جۇمىس. دۇرىسىنا (+) بەلگىسىن، دۇرىس كەلمەگەنىنە (-) تاڭباسىن قويىڭدار
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلۋلاردىڭ قۇرلىسى مەن تىرشىلىك جاعدايى، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ءرولى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ، لوگيكالىق جانە اناليتيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ
تاربيەلىك: ۇقىپتىلىققا تاربيە، تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمە، سۇراق - جاۋاپ، كەستەمەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باساياقتى ۇلۋلاردىڭ سۋرەتتەرى، پرەزەنتاسيا، ءسوزجۇمباق
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ
• وقۋشىلارمەن امانداسۋ
• وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
• ساباققا دايارلىقتارىن تەكسەرۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
1. كىم جىلدام؟ سۇراق - جاۋاپ
1. تۇرلەنىپ دامۋ دەگەن نە؟
2. باقالشاق ساقتالعان ۇلۋلار؟
4. ۇلۋلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى؟
5. تۇلعادان ەرەكشە قاتپارلى قابات؟
6. ۇلۋلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندەگى ەرەكشە بەز؟
7. قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار؟
8. تاعام رەتىندە پايدالاناتىن ۇلۋلار؟
2. سلايد. سۋرەتتەگى قوسجاقتاۋلى ايقۇلاقتىڭ قۇرىلىسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، اتاڭدار.
ءىىى جاڭا ساباق
باساياقتى ۇلۋلار كلاسى. ولار - ەڭ جوعارى قۇرىلىمدى جاندىكتەر. بۇلاردا باقالشاق جويىلىپ كەتكەن. سۋى تۇزدى جانە وڭتۇستىكتەگى تەڭىزدەردە، مۇحيتتاردا عانا ءومىر سۇرەلى. باساياقتى ۇلۋلار - وتە ءىرى جاندىكتەر. مىسالى، تەرەڭسۋ كالمارىنىڭ ۇزىندىعى - 18 م، مۇنىڭ 10 مەترى قارمالاۋىش. قارمالاۋىشتىڭ جۋاندىعى 20 م. باساياقتىلاردىڭ دەنەسى باستان جانە تۇلعادان قۇرالادى. اۋىز توڭىرەگىندە وتە كۇشتى 8 - 10 قارمالاۋىشتار بولادى. قارمالاۋىشتاردىڭ ىشكى جاعىندا بىرنەشە قاتار ساقينالانعان سورعىشتار بار. سەگىزاياقتار قارمالاۋىشتاردىڭ جاردەمىمەن سۋ تۇبىندە ءجۇرىپ، قورەگىن اۋداندى. ءسويتىپ بۇلاردىڭ باسىنداعى قارمالاۋىشتار اياق قىزمەتىن دە اتقارادى. كاراكاتينا جانە كالمار وتە باياۋ ءجۇرۋ ءۇشىن قارمالاۋىشى مەن باسىن الدىعا قاراتىل جۇزەدى. وتە شاپشاڭ قوزعالۋ قاجەت بولعان جاعدايدا دەنەسىنىڭ ارتقى بولىگىمەن رەاكتيۆتى قوزعالادى. اياعى (قارمالاۋىشتارى) باسىندا بولعاندىقتان، بۇل جاندىكتەر باساياقتى ۇلۋلار كلاسىنا جاتقىزىلادى. باساياقتىلاردىڭ قازىرگى كەزدە 800 - گە جۋىق تۇرلەرى بار. باساياقتى ۇلۋلاردىڭ ءبىر وكىلى - كالمار. شەمىرشەكتى باسسۇيەگىندە مي ورنالاسادى. بۇل - ونىڭ باسى. باستىڭ ەكى جاعىندا ۇلكەن كوزدەرى بار. ونىڭ قۇرىلىمى ادام كوزىنىڭ قۇرىلىسىنا ۇقساس. ءبىر قىزىعى: كوزدىڭ بىرەۋى ءبىر زاتتى، ەكىنشىسى ەكىنشى زاتتى جەكە - جەكە كورە الادى. كالمارلار سۋ تەرەڭىندە ساعاتىنا 50 شاقىرىمدىق جىلدامدىقپەن ءجۇزىپ، قورەگىن اۋلايدى.
كاراكاتيسا دا - باساياقتى ۇلۋ. ول سۋ ءتۇبىن الا تىرشىلىك ەتەدى. قۇمدا جاسىرىنىپ جاتقان اسشاياندى اۋلايدى. جەمىن اۋلاۋ ءۇشىن قۇمعا باس بولىگىندەگى ويىستان سۋ اتقىلاتادى. قۇم جان - جاققا ۇشىپ، اسشايان كورىنىپ قالادى. ەندى ونى ۇستاپ جەۋ كاراكاتيناعا قيىندىق كەلتىرمەيدى.
سەگىزاياق سۋ تۇبىندە باياۋ قوزعالادى. وزگە باساياقتىلار ءتارىزدى سەگىزاياق جاۋىنان سيالى سۇيىقتىعىن شاشىپ، قۇتىلىپ كەتەدى. ءبىر قىزىعى سەگىزاياقتى «سيقىرلان» ۇيىقتاتۋعا بولادى. ول ءۇشىن سەگىزاياقتىڭ اۋزىن جوعارى قاراتىل، قارمالاۋىشتارىن تومەن سالبىراتسا بولدى. ول دەرەۋ ۇيقىعا باتالى. ەندى وعان نە جاساسا دا سەزبەي، ۇيىقتاي بەرەدى. بۇلار جىرتقىش بولعاندىقتان، تەڭىزدەگى بالىقتاردى، شايانتارىزدەستەردى، وزگە ۇلۋلاردى، ت. ب. قورەك ەتەدى. كاسىپتىك بالىق ءۇيىرىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، ولاردى قۇرتادى (مىسالى، قيىرشىعىستىق كالمار). سونداي - اق باساياقتى ۇلۋلاردى ءتىستى كيتتەر، اكۋلالار، ەسكەكاياقتىلار (تەڭىزمىسىق)، ت. ب. قورەگىنە جاراتادى. كەيبىر ەلدەردەگى تۇرعىندار كاراكاتيسانى جانە سەگىزاياقتى تاعام رەتىندە پايدالانادى. كوپتەگەن ەلدەردە كاراكاتيسا مەن كالمار كاسىپتىك ماقساتتا اۋلانادى. ۇلۋلار - تۇرلەر سانى بويىنشا بۋناقدەنەلىلەردەن كەيىنگى ەكىنشى ورىنداعى جاندىكتەر. ولاردىڭ قازىرگى كەزدە 80 مىڭ ءتۇرى بار دەپ ەسەپتەلەدى. ۇلۋلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ دەنەسى جۇمساق، ءۇش قاباتتى، ەكىجاقتى سيممەتريالىق كوپجاسۋشالى، قۇرىلىسى ۇقساس بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ دەنەسى باستان، تۇلعالان، اياقتان (قارمالاۋىشتاردان)، باقالشاقتان جانە باقالشاق قالدىعىنان تۇرادى. دەنەسى بۋناققا بولىنبەگەن. اسقورىتۋ جۇيەسى ەداۋىر كۇردەلى. ءتىس ورنىنا - ۇككى، اسقا قاتىستى بەز - باۋىر مۇشەلەرى بار. قانتاراتۋ جۇيەسى - اشىق. «جۇرەگى» - ەكى قۇلاقشا، ءبىر قارىنشادان تۇرادى. تابيعاتتا قوسجىنىستى جانە دارا جىنىستى ۇلۋلار كەزدەسەدى. جۇيكە جاسۋشالار جيناقتالىپ، تۇيىنگە اينالادى. تىنىسالۋ وكپە جانە جەلبەزەك ارقىلى جۇزەگە اسادى. بىزگە ۇلۋلاردىڭ ءۇش كلاسى كوبىرەك تانىس. ولار، باۋىراياقتى ۇلۋلار، قوسجاقتاۋلى ۇلۋلار جانە باساياقتى ۇلۋلار
ءىۇ ساباقتى بەكىتۋ
1 - سلايد. سۋرەتتەگى ۇلۋلاردىڭ اتتارىن جازىپ، ولاردى كلاستارعا ءبول
كەستە مەن جۇمىس. دۇرىسىنا (+) بەلگىسىن، دۇرىس كەلمەگەنىنە (-) تاڭباسىن قويىڭدار
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
«جاقسى ءسوز – جانعا قۋات» (جاس اقىندار شىعارماشىلىعى)
