InfoHub Logo

وقۋشىلىردىڭ «ساليۋت، جەڭىس!» وقۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ حالىقارالىق ولكەتانۋ بايقاۋى

نوميناتسيا №3 «ەسكەرتكىشتەر سىر شەرتەدى...»

جاس توبى 14-18 جاستاعى ەرەسەك توپ   

دايىنداعان: نۋرتيلەۋ ايزادا جۇماباي قىزى

كلاسى: 10 ا      

«كىشىشىعان ورتا  مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن»

كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى، الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى

كىشىشىعان اۋىلى                                           

جەتەكشىسى: الايەۆا ايدا ابدۋللايەۆنا، گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى                                    

اننوتاسيا

وقۋشى بۇل تاقىرىپتا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستالۋ تاريحى، وسى سوعىستاعى قازاق باتىرلارى جانە سوعىستىڭ قازاقستانعا، قازاق حالقىنا تيگىزگەن اۋىرتپالىعى جايلى ىزدەنە وتىرىپ، قازىرگى كەزدەگى سوعىستىڭ ماڭىزى، باتىرلاردىڭ مايدانداعى ەرلىگى، ولارعا كورسەتىلگەن ماراپاتتار، سىي-قۇرمەتتەر تۋرالى تۇگەلدەي قامتىدى.

ءوز كوزىمەن كورىپ ءبىلۋ ءۇشىن: اۋدانىمىزداعى مۇراجايعا جانە “باتىرلار اللەياسى” ساياباعىنا ساياحات جاساي وتىرىپ، ۇلى وتان سوعىسىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەردىڭ ومىرباياندارىمەن جانە باسقادا مالىمەتتەرمەن تانىستى.

اننوتاسيا

راسكرىۆايا تەمۋ سۆوەي يسسلەدوۆاتەلسكوي رابوتى ۋچەنيسا سودەراتەلنو راسكرىلا يستوريۋ ناچالو، گەرويچەسكيي پودۆيگ كازاحستانسكيح سولداتوۆ ۆەليكيي وتەچەستۆەننوي ۆوينى، ەگو رازرۋشيتەلنايا سيلا ي گورە، پرينەسيمايا كازاحستانۋ. ا تاكە ناگرادى، پولۋچەنيە ۆ ۆەليكيە وچەستۆەننىە ۆوينى ناشيم سولداتام.  

دليا پولنوگو راسكرىتيا تەمى ۋچەنيسا پوسەپيلا مۋزەي، “اللەيۋ گەرويەۆ ۆەليكيە وچەستۆەننىە ۆوينى”، پروچيتالا وچەن منوگو سۆەدەنيي و ۆويناح-كازاحوۆ پولۋچيۆشيح زۆەزدۋ “ گەرويا ۆەليكيي وتەچەستۆەننوي ۆوينى”.

Annotation

Opening them of his research student revealed meaningful beginnig of the Great Patriotic War، the heroic Feat of Kazakh soldiers in the Great Patriotic War، its destructive power and grief brought Kazakhstan. As well as awards our soldiers getting in the Great Patriotic War.

For full disclosure topic student visited museums، alley heroes of the Great Patriotic War، read a lot of  information about Kazakh soldiers getting the award “Hero of the Great Patriotic War”.

مازمۇنى

ءى. كىرىسپە

1.1 ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستالۋى.

ءىى. نەگىزگى ءبولىم

2.1.قازاقستان ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا.

2.2 مايدانداعى قازاقستانستاندىق باتىرلار.

2.3 ۇلى وتان سوعىسىنداعى مەنىڭ ولكەم.

2.4 مەنىڭ ولكەمدەگى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەر. ولارعا كورسەتىلگەن قۇرمەت.

ءىىى. قورىتىندى.

 

ءى. كىرىسپە

1.1 ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستالۋى

تاعدىرى توعىز تاراۋعا ۇلاسقان حالقىمىزدىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ وڭايعا تۇسپەگەندىگى انىق. باتىر –بەكتەرىمىز دە، حان-بيلەرىمىز دە بۇل اقجول مۇراتىن باستى تەمىرقازىق تۇتىپ، ءتۇن ۇيقىلارىن ءتورت ءبولدى.مۇز جاستانىپ ، تورلاسقان ساز كەشتى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ كەزىندە دە حالقىمىز دۇربەلەڭگە ءىلىنىپ، تىنىش عۇمىر كەشە المادى.  ءقازىر سول جىلداردى كوز الدىمىزعا ەلەستەتسەك، قالماق-قارعىز، قىتاي-قازاق سوعىستارىن باستان وتكەرگەن، ودان قالسا كوشىپ قونىستانۋشى  قازاق-ورىستارىمەن جاعالاسقان شەكارالى ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ سوعىس اتاۋلىدان زارەزاپ بولعانى اقيقات. الايدا تاعدىر جازعان جازانى كورمەسكە امال جوق. جەر بەتى قاراداۋىل، الاقۇيىنعا وراندى.بۇل دۇنيە ءجۇزىن دۇرلىكتىرگەن فاشيستىك گەرمانيانىڭ لاڭى بولاتىن. شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى  سوۆەت وداعىمەن جاساعان كەلىسىمدى بۇزىپ، فاشيستىك گەرمانيا 1941 جىلى 22 ماۋسىمدا سوعىس جاريالاماستان كسرو اۋماعىنا باسىپ كىردى. ۇلى وتان سوعىسى وسىلاي باستالدى.

1940 جىلدىڭ ورتا كەزەڭىندە – اق گيتلەر كوماندوۆانيەسى سسسر – گە باسىپ كىرۋدىڭ «باربوروسسا جوسپارى» دەپ اتالاتىن ستراتەگيالىق جوسپارىن جاساۋعا كىرىسكەن بولاتىن. بۇل جوسپار بويىنشا فاشيستىك گەرمانيا مەن ونىڭ قول شوقپارلارىنىڭ قۇرلىقتاعى، اۋەدەگى جانە سوعىس تەڭىز كۇشتەرى كسرو-عا ءبىر مەزگىلدە شابۋىل جاسايتىن بولدى. بۇل جوسپاردىڭ باستى ماقساتى قىسقا مەرزىم ىشىندە «قاۋىرت سوعىس» يدەياسى بويىنشا سوعىستى 1941 جىلدىڭ كۇزىندە اياقتاۋ ءتيىس ەدى.

«بارباروسسا» جوسپارىن جاساعان كەزدە فاشيستىك گەرمانيانىڭ باسشىلارى كسرو – نى «سانسىز» كوپ ۇلتتىڭ جاساندى جانە «تۇراقسىز بىرلەستىگى»، وزىنشە ءبىر «ىشكى بىرلىكتەن جۇرداي ەتنيكالىق كونگلومەرات» دەپ قاراستىردى.

فاشيستىك گەرمانيانىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق استارى بولدى. گەرمانيا يمپەرياسى شيكىزات ءۇشىن، ازىق – تۇلىك بازاسى رەتىندە قۋىرشاق مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەدى.

قۋىرشاق مەملەكەت جوباسى فاشيستەر جاساپ «بارباروسسا» جوسپارىندا كورسەتىلدى. جوسپار بويىنشا فاشيستەر كسرو جەرىندە وستلاند، ۋكراينا، موسكوۆيا، ەدىل – ورال، تۇركىستان سياقتى رەيح كوميسسارياتتارىن قۇرۋدى كوزدەدى. جوسپاردا كورسەتىلگەن «ۇلكەن تۇركىستان» وتارىنىڭ قۇرامىنا قازاقستان، تاتارستان، باشقۇرتستان، ورتا ازيا، ءازىربايجان، كاۆكاز، قىرىم، اۋعانستان، شىڭجان كىرگىزىلدى. فاشيستەر كەڭەس ادامدارىن قىرىپ – جويۋ جولىنا وسىلاي ءتۇستى. سوعىستىڭ سيپاتىنا كەلەتىن بولساق - گەرمانيا تاراپىنان بۇل سوعىس اگرەسسيالىق، جاۋلاپ الۋشى، ادىلەتسىز سوعىس بولدى، ال سوۆەت وداعى تاراپىنان ادىلەتتى ءوز جەرىن قورعاعان، ازاتتىق وتان سوعىسى بولدى. كەڭەس ادامدارىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمى، ارينە، بارلىق قيىندىققا قارسى تۇرا ءبىلدى.

ءىى. نەگىزگى ءبولىم

2.1. قازاقستان ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا

   قازاقستان حالقى وتان قورعاۋشىلار قاتارىنا ءوز ەركىمەن جاپپاي جازىلا باستادى. مىسالى، الماتى مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى مانشۇك مامەتوۆا: «وتباسىمىزدان مايدانعا جىبەرەتىن ەشكىم جوق، اعام دا، اپام دا جوق، سوندىقتان ءوزىمدى جىبەرۋدى وتىنەمىن»، - دەپ اسكەري كوميتەتكە ءوتىنىش بەردى. رەسپۋبليكادا 2 ميلليوننان استام ادام اسكەري دايارلىقتان ءوتتى. سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە 14 اتقىشتار جانە اتتى اسكەر ديۆيزياسى، 6 بريگادا قۇرىلىپ، مايدانعا جىبەرىلدى. قازاقستاندىق 36 – جەكە اتقىشتار بريگاداسى 30 – دان استام ۇلتتان قۇرىلدى. الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قىرعىزستاننان شاقىرىلعان جىگىتتەردەن 316 – اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرىلىپ، ونىڭ كومانديرى گەنەرال م. ۆ. پانفيلوۆ بولدى. ارميا قاتارىنا 1 ملن. 196164 قازاقستاندىق قوسىلىپ، ءاربىر بەسىنشى ادام مايدانعا اتتاندى. قازاقستاندا ەڭبەك ارمياسى قۇرىلىپ، قازاق كسر – نەن 700 مىڭنان استام ادام شاقىرىلدى. سوعىس جىلدارى 27 اسكەري وقۋ ورنى 16 مىڭ وفيسەر دايارلاپ شىعاردى. 1941 – 1945 جىلدارى اسكەري وقۋ ورىندارىنا 42 مىڭنان استام قازاقستاندىق جىبەرىلدى. حالقىمىزدىڭ باسىنان وسى جىلدارى اۋىر-اۋىر كۇندەر، جانعا باتار قيىندىقتار ءوتتى.قانشاما جان توزگىسىز قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەن كوپ ۇلتتى قاھارمان حالقىمىز ەڭ بىرىنشىدەن وزدەرىنىڭ بەرىك بىرلىكتەرىن،تاتۋلىقتارىن جوعالتپادى.سوعىستىڭ الدىندا قازاقستاندا 602 ميلليون حالىق بولدى،ونىڭ 1 ميلليون 200 مىڭى مايدانعا اتتانىپ،500 مىڭى قازا تاپتى.                                                                                                                           

سوعىستىڭ باستالۋىنا بايلانىستى ەل ەكونوميكاسىن سوعىس جاعدايىنا بەيىمدەۋ باستالدى. قازاقستان ەكونوميكانى سوعىسقا بەيىمدەپ قايتا قۇرۋ اسكەري باعىتقا كوشىرىلدى. بەيبىت ماقساتتارعا جۇمسالاتىن قارجى مەيلىنشە قىسقارتىلدى. كوپتەگەن كاسىپورىندار قورعانىس ونىمدەرىن شىعارا باستادى.وسى جىلى 460 جاڭا زاۋىت-فابريكالار ىسكە قوسىلىپ، قازاقستان كەن قويماسىنا اينالعان بولاتىن. جاۋعا اتىلعان ءاربىر ون وقتىڭ توعىزى شىمكەنتتەگى قوعاسىن زاۋىتىندا قۇيىلدى.38 كۇندە ىسكە قوسىلعان جەزدى كەنىشى بۇرىنعى كسرو-دا شىعارىلاتىن مارگانەستى ءوندىردى. وسكەمەن قورعاسىن — مىرىش كومبيناتى، قاراعاندى كومىر شاحتالارى سياقتى سوعىسقا قاجەتتى ونىمدەر شىعاراتىن ونەركاسىپ قۇرىلىستارىن سالىپ اياقتادى. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەرلەردەن جانە مايدانعا جاقىن ايماقتاردان 220 زاۆود پەن فابريكانى، كاسىپورىندارى قازاقستانعا كوشىرۋ جۇرگىزىلدى.                                                                                

ونەركاسىپتەردى قازاقستانعا كوشىرۋ ەكى رەت جۇرگىزىلدى.ءبىرىنشى 1941 جىلدىڭ اياعى مەن 1942 جىلدىڭ باسىندا جانە 1942 جىلدىڭ كۇزىندە ونەركاسىپ ورىندارى، كاسىپورىندار، نەگىزىنەن، ماسكەۋ، لەنينگراد وبلىستارىنان، ۋكراينا، بەلورۋس جەرلەرىنەن اكەلىندى. ۋكراينادان قازاقستانعا كوشىرىلىپ اكەلىنگەن كاسىپورىندار: حاركوۆ ەلەكتروتەحنيكا زاۆودى، پودولسك مەحانيكا زاۆودى، زاپوروجە فەرروقورىتپا زاۆودى، دنەپروپەتروۆسك ۆاگون جاساۋ زاۆودى ت. ب. ۋكراينادان قازاقستانعا 70 ونەركاسىپ ورنى مەن جابدىعى اكەلىندى. قازاق كسر-نە اكەلىنگەن ونەركاسىپتەر مەن فابريكالار، كاسىپورىندار: الماتى، قاراعاندى، شىمكەنت، پەتروپاۆل، سەمەي، اقتوبە، ورال قالالارىندا ورنالاستىرىلدى.                                                                                                                  

سوعىس جىلدارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاعداي تومەندەدى. اۋىلشارۋاشىلىق ەڭبەككەرلەرىنىڭ سانى 1939 جىلمەن سالىستىرعاندا 1942 جىلى 600 مىڭعا كەمىدى. كولحوز وندىرىسىندە ايەلدەر ەڭبەگىنىڭ ۇلەسى ارتىپ، 1940 جىلعى 48%-دىڭ ورنىنا 1942 جىلى 75% -عا جەتتى. 76 مىڭ مەحانيزاتورلاردىڭ 55 مىڭنان استامى ايەلدەر بولدى. بۇكىلوداقتىق سوسياليستىك جارىسقا 10 مىڭنان استام تراكتورشى قىز-كەلىنشەك قاتىستى. 1942 جىلى ەگىس كولەمى 1941 جىلمەن سالىستىرعاندا 842 مىڭ گەكتارعا كوبەيدى. 1943 جىلى 775 مىڭ گا جاڭا جەر القاپتارى ەگىستىككە ارنالدى.   وسىلايشا، رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىن سوعىس جاعدايىنا كوشىرۋ جۇزەگە اسىرىلدى. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن قازاقستان مايدان ارسەنالىنا اينالىپ، مايدان مەن تىلدى قارۋ-جاراقپەن، وق-دارىمەن، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋشى ايماققا اينالدى

2.2  مايدانداعى قازاقستانستاندىق باتىرلار

سوعىس جىلدارىندا تىلدا ەڭبەك ەتكەن جۇمىسشىلار ەرلىگى اڭىزعا اينالدى. گەورگيي حايدين مىڭدىقشىلار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى ا. سەميۆولوس مەن ي. يانكيننىڭ ءادىسىن قولدانعان رەسپۋبليكاداعى ۇزدىك بۇرعىلاۋشى بولدى. سوعىس جىلدارىندا ى. جاقايەۆ، ش. بەرسييەۆ، ب. سامجۇرەكوۆا، كيم مان سام، ۆ. پ. كريۆيچ، ي. يا. كۋدلاي ەسىمدەرى بۇكىل ەلگە ايگىلى بولدى. قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر ۋكراينانى، بەلورۋسسيانى، بالتىق بويىن، مولدوۆيانى ازات ەتۋگە قاتىستى. مىڭداعان قازاق جىگىتتەرى كەڭەس اسكەرىنىڭ قۇرامىندا شىعىس ەۆروپا حالىقتارىن گيتلەردىڭ تەپكىسىنەن ازات ەتۋىنە ات سالىستى. كەڭەستىك شىعىس ايەلدەرى اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ لەنين وردەنىمەن جانە التىن جۇلدىز مەدالىمەن ماراپاتتالعاندار — شىعىستىڭ قوس شىنارى: پۋلەمەتشى مانشۇك مامەتوۆا مەن 54-اتقىشتار بريگاداسىنىڭ مەرگەنى (سنايپەر) ءاليا مولداعۇلوۆا بولدى.

كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس ءمينيسترى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ تە بەرلين ءۇشىن ۇرىستارعا ءوز جاۋىنگەرلەرىن باستاپ كىردى. بەرلينگە شابۋىل جاساۋعا جەرلەستەرىمىز ەسجانوۆ، ي.يا.سيانوۆ، ح.قايداۋسوۆ، ز. تۇراربەكوۆ، ح. كوبەكوۆ، ت. بيگەلدينوۆ، ا.ەرەمەيەۆ، ن.شەليحوۆ جانە ت.ب. كوپتەگەن ادامدار قاتىستى. جاس وفيسەر ر.قانقاربايەۆ ءوزىنىڭ دوسى گ.بۋلاتوۆ پەن بىرگە رەيستاگ تەرەزەلەرىنىڭ بىرىنە العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ القىزىل جەڭىس تۋىن جەلبىرەتتى، ال ورال ءوڭىرىنىڭ جاس وفيسەرلەرى ق.مەدەنوۆ پەن ر.قارامانوۆ بەرلين راتۋشاسىنىڭ توبەسىنە تىكتى. قازاقستاندىقتار پارتيزاندىق قوزعىلىسقا بەلسەنە قاتىستى. تولىق ەمەس مالىمەتتەرگە قاراعاندا ۋكراينانىڭ پارتيزاندىق قۇرامالارى مەن وتريادتارىندا 1500، لەنينگراد وبلىسىندا 220-دان استام قازاق جىگىتتەرى سوعىسقان. پارتيزان قوزعالىسى دا كەڭ ءورىس الدى. قازاقستاندىق پارتيزاندار: ق. قايسەنوۆ (جازۋشى)، ج. ءاعادىلوۆا، پ. سەمەنوۆا، ءا. ءشارىپوۆ، ۋ. ورازبايەۆ، ت. جۇمابايەۆ، ۆ. شارۋدي، ج. ساين (جازۋشى)، ن.ۆ. زەبنيسكيي ت.ب. جالپى، 3500-دەن اسا قازاقستاندىق پارتيزان جاۋ تىلىندا سوعىستى. قازاقستاندىق پارتيزان ج. سۇرانشييەۆ بەلورۋس جەرىندە «ۇشقىن» پارتيزان وتريادىنىڭ قۇرامىندا بولدى.

ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العانداردىڭ بارلىعى -11600 ادام، ولاردىڭ  497-قازاقستاندىقتار، ىشىندەگى   97-قازاقتار، ال قازاق قىزدارى ەكەۋ بولدى.

ەكى مارتەبە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العاندار: تالعات بيگەلدينوۆ، لەونيد بەدا، يۆان پاۆلوۆ، سەرگەي لۋگانسكيي. سولدات ەرلىگى وردەنىنىڭ تولىق يەگەرى — 142 قازاقستاندىق. كەڭەس وداعىنىڭ وردەن، مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان قازاقستاندىقتار — 96638.

جالپى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى جەڭىس كەڭەس وداعىنا قىمباتقا ءتۇستى. ەلدىڭ 27 ملن استام ادامدارى سوعىستا قازا بولدى. ونىڭ 603 مىڭى (400 مىڭ) قازاقستاندىقتار.

مىنە، وسىلاي كەڭەس حالقى مەن ونىڭ قارۋلى كۇشتەرى بۇدان 69 جىلدان استام بۇرىن ادام بالاسىنىڭ قاس جاۋى ءفاشيزمدى وسىلاي تالقاندادى. كسرو-نىڭ ۇلى وتان سوعىسىندا ءوز ەلىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن قورعاپ قالدى، ەۆروپا حالىقتارىن ءفاشيزمنىڭ قاندى شەڭگەلىنەن قۇتقارىپ، جەڭىمپاز حالىق اتاندى.                                                                                                                                      

وتكەن ازاپتى جولدىڭ اۋىر ساباقتارىن حالىق ەشقاشان دا ۇمىتپايدى. ونىڭ اۋىر ساباقتارى ءبىزدىڭ سانامىزعا ۇيالاپ، قازىرگى ۇرپاقتاردى ەرلىككە، قىراعىلىققا باۋلىپ، جارقىن بولاشاعىمىزدى قورعاۋعا ءاردايىم دايىن تۇرۋعا شاقىرادى. ۇلى وتان سوعىسى كەڭەس وداعى تۇسىنداعى تالاي اقىن-جىرشىلار شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولدى. مۇنىڭ ىشىندە ەل مەن جەردە ءجۇرىپ، جەڭىسكە تىلەكتەس بولعان قالامگەرلەر دا، الاساپىران مايداندا قان كەشىپ ءجۇرىپ وتانىن، حالقىن جىرلاعان اقىندار ايتارلىقتاي بولدى.   

 1945 جىلى قىزىل ارميا فاشيستەردىن، «ۆيسلا»، «وڭتۇستىك»، «ورتالىق»، «سولتۇستىك» اسكەري وكرۋگتەرىن جەڭدى. گەرمانيانىڭ كوپتەگەن جەرىن 1945 جىلى ءساۋىر ايىنا دەيىن كسرو قارۋلى كۇشتەرى باسىپ الدى. 1945 جىلى 16 ساۋىردە قىزىل ارميا شەشۋشى «بەرلين» وپەراسياسىن باستادى. بۇل وپەراسياعا 3 ملن 500000 جاۋىنگەر، 10800 اسكەري ۇشاق، 52000-نان استام زەڭبىرەك، 7750 تانك قاتىستىرىلدى.

2.3  ۇلى وتان سوعىسىنداعى مەنىڭ ولكەم

قولىنا قارۋ ۇستاي الاتىن ازاماتتىڭ ءبارى دە مايدانعا اتتاندى.جىل سايىن جەڭىس مەرەكەسىن تويلاردا سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جانىن شۇبەرەككە تۇيە ءجۇرىپ جاۋمەن ارپالىسقان ارداگەر  اقساقالدار مەن اۋىلداعى تىل ەڭبەگىن ارقالاعان ازاماتتار بۇگىنگى جاس ۇرپاققا تەبىرەنىپ، تولعانىپ سىر شەرتكەندە، ەستىگەن كوڭىلدە وسى ايتقانىمىزداي سەزىمگە تولى سىر بەينەلەرى تىزبەكتەلەدى.

پانفيلوۆ اۋداننىڭ نەگىزى 1929 جىلى قالاندى.وتكەن 60 جىل ىشىندە ونىڭ حالىق قيىندىلىقتى دا، جەڭىستەردى دە باستان وتكەردى.جاركەنت ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى كوللەكتيۆتەندىرۋ، يندۋستريالاندىر ۋ كەزەڭىندە سوۆەت وكىمەتىنىڭ ودان ءارى نىعايا ءتۇسۋى جولىندا ۇدايى تاباندىلىق كورسەتتى.ستاحانوۆتىڭ باستاماسىن جاركەنت ءوڭىرىنىڭ ەڭبەككەرلەرى دە قولدادى. ۇلى وتان سوعىسى باستالارلدىڭ الدىندا اۋدان حالقىنىڭ ءمادىني-تۇرمىسى دا جاقسى بولعان.توي دۋمان دا ءجيى-جيى بولىپ، ءان مەن كۇي ءار ۇيدەن ءۇزىلىس تاپپادى. سول قۋانىش توي ءبىر كۇندە بۇزىلىپ،اكە- بالادان، بالا-اكەدەن ايىرىلىپ قالدى. وسىلايشا جاركەن ءوڭىرىن ءبىر-اق كۇندە قايعى مەن قاسىرەت بۇلتى تورلادى.                                                                                                          

ءوز جەرىن قورعاۋعا مايدانعا تىلەك بىلدىرۋشىلەر سانى جۇزدەپ، مىڭداپ كوبەيدى.اۋداندىق اسكەري كوميسساريانتتىڭ الدىنان مايدانعا ءبىرىنشى بولىپ اتتانعانداردىڭ كوبى- كوممۋنيستەر مەن كومسومولار جانە ەڭبەك وزاتتارى بولدى.ولاردىڭ جاستتارى اركەلكى بولسا دا ماقساتتارى- بىرەۋ، جاۋدى جەڭۋ بولاتىن..تىلدا قالعان ەگىنشىلەر، مالشىلار ەندىگى جەردە مايدانعا كەتكەن ەڭبەكتەستەرى ءۇشىن دە ، ءوزى ءۇشىن دە، مايدان ءۇشىن دە ەسەلى ەڭبەك ەتتى.ءبىر كۇندە ءبىر ادام – ءۇش، ءتىپتى ودان دا كوپ نورما ورىندادى. “ەڭبەكشى” كولحوزىنداعى 70 جاستاعى قارت سارسەن تەرگەۋسىزوۆ 1941 جىلى 14 قىركۇيەكتە كۇندىك نورماسىن 300%-كە ورىنداعان.جانە بۇنداي ەڭبەككەرلەردىڭ سانى كۇننەن-كۇنگە ارتا تۇسكەن. بۇلار ءوز ەڭبەكتتەرىنىنىڭ ءبارىن- مايدانعا كومەككە بەرگەن. اق سامايلى انالار مايدان ءۇشىن سوڭعى اسىل زاتتارىن دا اياماعان.  سوعىس جەڭىسپەن اياقتالادى.اۋداننان مايدانعا اتتانعان جاۋىنگەرلەردىڭ كوبى ەرلىكپەن قازا تاپتى. بەس جىلعا سوزىلعان قاندى مايدانعا جاركەنت وڭىنەن جالپى ون ەكى مىڭنان استام ازامات اتتانعان ەكەن.بۇل- قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانى دەپ اتالاتىن، سول كەزدەگى جاركەنت جانە وكتيابر اۋداندارىنان مايدانعا اتتانعانداردى قوسىپ ەسەپتەگەندەگى كورسەتكىش. مەنىڭ اۋىلىمنان ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ق. تازابەكوۆ، كوشەربايەۆ، ءتالىمجانوۆ، يا. داناحۋنوۆ ارداگەرلەرىمىزدى اتاپ وتكىم كەلەدى.[قوسىمشا №1] ال اتتانىپ كەتكەن ازاماتتارىمىزدىڭ جارتىسى دا قايتا ورالىپ كەلمەگەن.وسىنىڭ وزىنەن –اق سول كەزدەگى ءاربىر وتباسىن شارپىعان قازالى قاسىرەتتى ايعاقتايدى.سول سوعىستىڭ كۇيىنىشكە تولى وكسىگى ءالى باسىلا قويماعانى انىق. سەبەبى مايدان دالاسىندا وپات بولىپ، ءبىر كورۋگە زار بولعان ، ونى ءولدى دەي الماتىن اق سامايلى انالارىمىز ارامىزدا ءالى ءجۇر.ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا اكە قۇشاعىنىڭ جىلۋىن اڭساپ، ارمانداپ ءوستى.      

2.4 مەنىڭ ولكەمدەگى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان  جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەر.ولارعا كوسەتىلگەن قۇرمەت

 سوعىستان سوڭ  جاركەنت وڭىرىندە ۇلى وتان سوعىسىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان  جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەر سانى سەگىزگە جەتتى. بۇگىن ولاردىڭ  ەسىمدەرىن تىزبەلەسەك: حاميت كوبىكوۆ، قوجاحمەت تىشقانبايەۆ، سۋلگي لۋتفۋللين، پاۆەل حمەليەۆ، پاۆەل پوروسەنكوۆ، نيكولاي يۆانوۆ، يليا كاراتايەۆ، انيسيم پاششەنكو مايدان دالاسىندا اسقان ەرلىكپەن كوزگە ءتۇسىپ، باتىر اتاندى. [قوسىمشا №2] بۇلاردىڭ ىشىندە سوعىستان امان ورالعانى كەيىننەن ۇزاق جىلدار ادال ەڭبەك ەتكەن.ءقازىر جاركەنت قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى ساياباق ىشىندە  “ باتىرلار اللەياسى ” جاسالعان. ونىڭ ءبىر قاتارىنا جەرلەس- كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارىنا، قاراما-قارسى قاتارىنا ەڭبەك ەرلەرىنە قويىلعان ەسكەرتكىش مۇسىندەر بار.[قوسىمشا №3]  سونىمەن قاتار وسى ساياباقتا ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان جەرلەستەرىمىزگە ارنالعان ەسكەرتكىشتەر قويىلعان.[قوسىمشا №4] پانفيلوۆ اۋدانى بويىنشا ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان جاۋىنگەرلەردىڭ تىزىمدەرى جازىلعان، سونىمەن قاتار جاۋدىڭ جولىن توراۋداعى كولىك تانك ورنالاسقان.[قوسىمشا №5] 

ءبىز وسى “ باتىرلار اللەياسى ” ساياباعىنا ساياحات جاساي وتىرىپ، ۇلى وتان سوعىسىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان  جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەردىڭ ومىرباياندارىمەن جانە باسقادا مالىمەتتەرمەن تانىستىق.سول جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ ءومىرباييانىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىن: سوعىس جىلدارىندا  ءۇشارال اۋىلىندا ەڭبەك ەتكەن قازاق باتىرى-ق.تىشقانبايەۆ 1916 جىلى تالدىقوعان وبلىسى كوكتال اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەگەن.ول سوعىس باستالىسىمەن اسكەر قاتارىنا الىنىپ، 1942 جىلدان مايداندا تانكىگە قارسى وق اتاتىن زەڭبىرەكتىڭ كوزدەۋشىسى بولعان.1943 جىلى كەرچتە جاۋ تانكىلەرىن وزىنە وتە جاقىن قاشىقتىققا دەيىن كەلتىرگەن جاۋجۇرەك جاۋىنگەر بىردەن بەس نەمىس تانكىسىن قيراتىپ، ءوزى دە وسى شاۋىل كەزىندە قازا بولادى.1944 جىلى 16 مامىردا وعان كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى. ءۇشارال اۋىلىندا  قوجاحمەت تىشقانبايەۆقا ارنالعان ەسكەرتكىش قويىلعان.                                                                                                              

ال كوبىكوۆ حاميت قوجابەرگەن ۇلى 1916 جىلى 9 مامىردا سارىبەل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.پەداگوگوكالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ باقۇنشى اۋىلىندا ۇستاز بولعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشى،قاتارداعى جاۋىنگەر،زەڭبىرەك كلمانديرى. ول 1945 جىلى باتىس گەرمانياداعى ودەر وزەنىنەن ءبىرىنشى بولىپ وتكەن.وسى كەزدە كوبىكوۆ جاۋدىڭ 3 تانكىسىن،30-عا جۋىق اسكەرى مەن وفيسەرىن جويىپ، 4 بروندى ماشيناسىن ىستەن شىعارعان.نەمىس قالاسى وپپەلگە شابۋىل جاساعان كەزدە نەمىستىڭ تيگر اتتى ەكى تانكىن، 35 سولداتى مەن وفيسەرىن جويعانى ءۇشىن 1945 جىلى 10 ساۋىردە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاق بەرىلگەن.سونداي-اق ول 2-دارەجەلى وتان سوعىسى جانە قىزىل جۇلدىز وردەندەرىمەن ماراپاتتالدى.  سوعىس اياقتالعاننان كەيىن ەلگە ورالىپ، قازاقستان كپ وك جانىنداعى پارتيا مەكتەبىن ءبىتىردى.تالدىقورعان وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى، قازاق مەملەكەتتىك فيلارمونياسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، الماتى نان ساۋدا باسقارماسىنىڭ باستىعى، تيان-شان گاسترونومىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارعان.                                                                                                                      

يليا كاراتايەۆ ۆاسيليەۆيچ 1922 جىلى 5 تامىزدا باسقۇنشى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ ، 1941 جىلى اسكەرگە شاقىرىلعان.سوعىس كەزىندە گۆارديا اعا لەيتەنانتى، زۆود كومانديرى بولدى.ول 3-ۆيتەبەك گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرامىندا ۇرىستارعا قاتىستى.جاۋدىڭ 14 تانكىسىن قيراتىپ،3 ماشيناسىن ورتەپ، ءوزى دە شايقاستان ەرلىكپەن قازا تاپقان. وسى ەرلىگى ءۇشىن 1945 جىلى 24 ناۋرىزدا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. نيكولاي يۆانوۆ سەمەنوۆيچ 1924 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1941 جىلى اسكەرگە شاقىرىلعان.پوزنان قامالىنا شابۋىل كەزىندە پۋلەيەتشى يۆانوۆ ەرەكشە ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن.سول ءۇشىن 1945 جىلعى 24 ناۋرىزدا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى.لەنين وردەنىمەن، مەدەلدارمەن ماراپاتتالدى.1972 جىلى 4 اقپاندا قايتىس بولعان.لەنين وردەنىمەن، مەدەلدارمەن ماراپاتتالعان.                                                                                                                

انيسيم پاششەنكو پاۆلوۆيچ 1913 جىلى لەسنوۆكا اۋىلىندا  كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1942 جىلى اسكەرگە شاقىرىلىپ،مايدانعا اتتاندى. 1944 جىلى 1 تامىزدا پاششەنكو ءوزىنىڭ اسكەرلەرىمەن باتىستاعى ۆيسلا جاعاسىن قوعاپ، ديۆيزيانى ارعى بەتكە وتكىزدى. وسى ەرلىگى ءۇشىن 1945 جىلى 24 ناۋرىزدا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى.1945 جىلى 19 ساۋىردە قازا بولعان. لەنين،2- دارەجەلى وتان سوعىسى،قىزىل جۇلدىز وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.باتىردىڭ قۇرمەتىنە لەسنوۆكا اۋىلىندا ونىڭ ءمۇسىنى قويىلىپ،جاركەنت قالاسىندا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلعىن جانە ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلگەن.                                                                                             

پاۆەل ۆاسيليەۆيچ حمەليەۆ 1923 جىلى قوڭىرولەڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.1943 جىلى 15 اقپاندا بەرديچيەۆسكيي جولىنداعى كوپىردە جيتومير قالاسىنا بارا جاتقان جاۋدىڭ جولىن بوگەپ، 4 تانكىسى مەن 1 برومەماشيناسىن قيراتىپ، ءوزى دە ەرلىكپەن قازا تاپقان. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى 1944 جىلعى 3 ماۋسىمدا بەرىلدى.لەنين،قىزىل تۋ،1-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن جانە مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.كوكتال اۋىلىندا حمەليەۆ اتىندا كوشە بار جانە مەموريكالدىق تاقتا ورناتىلعان. لۋتفۋللين سۋلگي 1923 جىلى 5 قاڭتاردا دۇنيەگە كەلگەن.1942 جىلى اسكەرگە شاعىرىلدى.1943 جىلدىڭ جىزىندا تاماروۆكا اۋىلىن قوعاعان كەزدە اعا جەرجانت شەنىندەگى لۋتفۋللين 76 مم گاۋبيسامەن 14 نەمىس تانكىسىن جويعان.وسى ەرلىگى ءۇشىن 1945 جىلى 10 ساۋىردە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان. پاۆەل پوروسەنكوۆ 1912 جىلى 25 قىركۇيەكتە چۋپروۆكا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.فين سوعىسىندا پەچەر موناستىرىنىڭ جانىنداعى شايقاستا كومانديرى قازا تاپقان سوڭ دەرەۋ روتانى باسقارۋدى ءوز قولىنا الىپ، كومەك كەلگەنشە 25-30 ادامىمەن بەكىنىستى ەرلىكپەن قوعاعان.وسى ەرلىگى ءۇشىن 1940 جىلعى 8 قاراشادا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن. 1976 جىلى 3 قىڭتاردا قايتىس بولعان.                                                                                                                

ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ  ەرلىكتەرىن دارىپتەۋ ماقساتىندا جاركەنت قالاسىندا  داڭق مۇراجايى ورنالاسقان. مۇراجايدا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارىنا ارنالعان جەكە بولمە جاسالعان.وسى مۇراجايدا باتىرلار پايدالانعان زاتتارى،ياعني، قارۋلارى،كيىمدەرى، جاۋعا قارسى اتىلعان وقتاردىڭ قالدىقتارى، مايدانداعى قاسيەتتى توپىراقتارى تاريحتان سىر شەرتىپ تۇر. [قوسىمشا №6؛ №7]   اۋدان حالقى سوعىس جىلدارىنداعى ەستەلىكتەرمەن تولىق تانىسۋعا مۇمكىندىك الادى.

ءىىى. قورىتىندى.

1941-1945 جىلدارداداعى نەمىس فاشيستەرىنە قارسى سوعىس كەڭەس حالقىنا ولشەۋسىز قايعى-قاسىرەت اكەلدى.ميلليونداعان ادام قاندى مايداندا قازا تاپتى.حابارسىز كەتكەندەردە جەتەرلىك. سوعىس جىلدارىندا قارتايعان قارتتار دا، قابىرعاسى قاتايماعان  جاس بالالاردىڭ دا كەشكەن كۇنى تىنىش بولمادى.كەۋدەسىندە جانى بار بارلىق ادام “ءبارى دە مايدان ءۇشىن، ءبارى دە جەڭىس ءۇشىن” دەپ قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن ايامادى.                                   

اقىرى ەلدىڭ ەتەگىن جاسقا تولتىرعان سۇم سوعىس تا جەڭىسپەن اياقتالدى. 1945 جىلى 2 مامىردا قىزىل ارميا بەرليندى تولىق باسىپ الدى.1945 جىلى 8 مامىردا گەرمانيانىڭ جوعارعى كوماندوۆانيەسى جەڭىلگەنىن مويىنداپ، اكتىگە قول قويدى.وسى قاندى مايداندا قانشاما ازاماتتارىمىز قىرشىنىنان قيىلدى.ولاردىڭ ماقساتتارى،تىلەكتەرى ءبىر بولاتىن.ول تەك تۋعان ەلىنە جەڭىس تۋىن سىيلاۋ ەدى. گيتلەرلىك گەرمانيا مەن يمپەريالىكتىك جاپونيانى جەڭۋدە نەگىزگى ەڭبەك سىڭىرگەن، وتانىنىڭ باستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالعان،ءوزىنىڭ ەرلىك كۇرەسىمەن ەۆروپانىڭ حالىقتارىن فاشيستىك ەزگىدەن قۇتقارىپ قالعان - كەڭەس حالقى.ال  كەڭەستەر وداعىنىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى -  قازاقتار.جەرلەستەرىمىز ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوستى. مايدانداعى ەرلىگى ءۇشىن 520 قازاقستاندىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە 100-دەن استام قازاقتىڭ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الۋى – ورتاق وتانىن قورعاۋدا قازاق ۇلتىنىڭ سۋىرىلىپ العا شىققانىن كورسەتەدى.ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدىڭ وزىندە مىڭداعان جاۋىنگەرلەر ەرلىك كورسەتكەن.

وتكەن ازاپتى جولدىڭ اۋىر ساباقتارىن حالىق ەشقاشان دا ۇمىتپايدى. ونىڭ اۋىر ساباقتارى ءبىزدىڭ سانامىزعا ۇيالاپ، قازىرگى ۇرپاقتاردى ەرلىككە، قىراعىلىققا باۋلىپ، جارقىن بولاشاعىمىزدى قورعاۋعا ءاردايىم دايىن تۇرۋعا شاقىرادى ءبىزدىڭ قازىرگى تىنىش زاماندا،تاۋەلسىز عۇمىر كەشىپ جاتقانىمىز مايداندا ەرلىك تانىتقان اتا-بابالارىمىزدىڭ ارقاسى. ولاردىڭ ەسىمدەرى تاريح بەتتەرىندە التىن ارىپتەرمەن وشپەستەي بولىپ جازىلعان.

قازىرگى تاڭدا ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىن اتاپ وتكىزگەلى ءوتىرمىز.بۇل مەيرامدى سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن ارداگەرلەرمەن بىرگە بۇكىل حالىق اسىعا كۇتەدى. ۇلى جەڭىستىڭ تويى – ءولىمدى جەڭگەن ءومىردىڭ سالتاناتى.جەڭىس مەرەكەسى-اربىر بەسىنشى ازاماتىن سوعىسقا اتتاندىرعان بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ مەرەكەسى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. “جەرۇيىق ولكە”  ەرمۇحامەت وماروۆ. الماتى جالىن باسپاسى-2003

2. “جاركەنتتىڭ جايساڭدارى”  سادىق جۇمابايەۆ. الماتى -1991

3.. “ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدىڭ ماقتانىشى” ادىستەمەلىك قۇرال. جاركەنت-2015

4. “ جازيرالى جاركەنت ” قۇراستىرۋشى ءنۇرادىل بەگىمبەت.الماتى؛ «ارىس» باسپاسى، 2013 جىل.

5. “قازاقستان تاريحى” 4-توم

 

تاقىرىبى	قاتىسۋشىنىڭ فاميلياسى، اتى، اكەسىنىڭ اتى	سىنىبى، ءبىلىم مەكەمەسى، ءوڭىرى،ەلى	نوميناسيا ءنومىرى №	توبى	جەتەكشى	ەلەكتروندى ادرەسى (سەرتيفيكاتتار جىبەرۋ ءۇشىن)
باتىرلارعا دەگەن قۇرمەت،تاريحقا دەگەن قۇرمەت!	نۋرتيلەۋ  ايزادا جۇماباي قىزى	قازاقستان رەسپۋبليكاسى، الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى؛ كىشىشىعان اۋىلى.  «كىشىشىعان ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى.   10 ا كلاسس وقۋشىسى	3	ەرەسەك	الايەۆا ايدا ابدۋللايەۆنا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى، الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى؛ كىشىشىعان اۋىلى.  «كىشىشىعان ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى. گەوگرافيا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى	aida.alaeva@list.ru

قوسىمشا №1

قوسىمشا №2

قوسىمشا №3

قوسىمشا №4

قوسىمشا №5

قوسىمشا №6

ق  قوسىمشا № 7

                                            

---