InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى وبلىسى

پانفيلوۆ اۋدانى كىشىشىعان اۋىلى

«كىشى شىعان ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» كوممۋنالدىق  مەملەكەتتىك مەكەمەسى

10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى: نۋرتيلەۋ ايزادا جۇماباي قىزى

جەتەكشىسى: تيشيبايەۆا گۇلجاۋحار ساعيت قىزى 

 

مازمۇنى

 

ءى. كىرىسپە

 

1.1 تابيعاتتىڭ باعا جەتپەس قازىناسىنىڭ  ءبىرى - سۋ____________2

ءىى. نەگىزگى ءبولىم

2.1  سۋ تىرشىلىك كوزى.______________________________________4

2.2  Cۋلاردىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى._______________________ 8

2.3  جەر استى سۋلارىنىڭ تارالۋى._________________________8 - 10

2.4  اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سۋدى تۇتىنۋى. ___________________10-11

2.5 اۋىز سۋعا قويىلاتىن گيگيەنالىق تالاپتار._______________11-12   

2.6  كىشى شىعان اۋىلىنداعى جەر استى قۇدىق سۋلارىنىڭ ساپاسى.          12-13        

ءىىى. قورىتىندى.

3.1 كىشى شىعان اۋىلىنداعى اۋىز سۋىن پايدالانۋ. __________________13

 

كىرىسپە

1. تابيعاتتىڭ باعا جەتپەس قازىناسىنىڭ  ءبىرى- سۋ

كىشى شىعان اۋىلىنداعى جەر استى قۇدىق سۋلارىنىڭحيميالىق ساپالىق قۇرامى انىقتاپ،ادام اعازاسىنا زيانى بار، جوق ەكەنىن دالەلدەۋ. ادام دەنساۋلىعىنا اسەر ەتەتىن سۋدى قورعاۋ، جانە لاستانۋدان ساقتاۋدى، ءسوز جۇزىندە ايتىپ قويماي ءىس جۇزىندە اسىرۋ.

بايلىق كوزى دەنساۋلىق كەپىلى ەكەندىگىن دالەلدەي وتىرىپ، اۋىل سۋ ەكولوگياسى، سۋدىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى، سۋدى قورعاۋ شارالارى، سۋ كوزدەرى، جەر استى سۋرەسۋرستارى ەكولوگياسىن، تۇگەلدەي قامتىلۋى تۋرالى زەرتتەۋ.

قازىرگى كەزدەگى ادام بالاسىن تولعاندىرىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى،اۋىز سۋىنقورعاۋ وتكىر تۇردە العا قويىلىپ وتىر. سۋ تىرشىلىك ءۇشىن باعالى قور، بايلىق كوزى، سۇلۋلىق سازى، دەنساۋلىق كەپىلى ەكەندىگىنحالىققا جەتكىزۋ. اۋىز سۋمەناۋىل تۇرعىندارىن ساپالى تۇردە قامتاماسىز ەتۋ جولدارىن انىقتاۋ.

تازا اۋىز سۋىمەن حالىقتى قامتاماسىز ەتۋ الەمدىك پروبلەما بولىپ وتىر.قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىبۇگىنگى تاڭدا ءتىرى ورگانيزمگە زيان تيگىزەتىنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. مەنىڭ نەگىزگى مىندەتىم اۋىلىمىزداعى سۋدىڭ ساندىق جانە ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ.

جەر استى سۋلارىن پايدالانا وتىرىپ، قۇدىق سۋلارىن اۋىز سۋى ءۇشىن پايدالانۋ جانە ونىڭ قۇرامىن، ساپاسىن انىقتاۋ.

زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ادىستەرى:

1.  

ءا) تازا سۋ مەن قۇدىق سۋىنىڭ قۇرامىن سالىستىرۋ.

ۆ) زەرتحانالىق جۇمىستار بويىنشا ءار ءتۇرلى اسپاپتارمەن جانە حيميالىق رەاكتيۆتەر ارقىلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ.

سۋ تۋرالى اتا-بابالارىمىز وتە ەرتەدەن-اق قۇندى پىكىرلەر ايتقان. سۋ قازاق حالقى ءۇشىن فيلوسوفيالىق وي ءتۇيۋدىڭ نەگىزى بولدى. الەمدەگى ءتۇرلى ءجۇرىپ جاتقان قۇبىلىستاردى سۋ ارقىلى نە سۋمەن سالىستىرا قابىلدادى.

«اققان سۋدا توقتاۋ جوق، تىرشىلىكتە تالاس جوق» دەگەن ناقىل سوزدە الەمدىك شەكسىز دۇنيەنىڭ مانگىلىك ەكەنىن، ولار توقتاۋسىز ۇنەمى قوزعالىستا بولاتىنىن اعىن سۋمەن سالىستىرادى. تابيعاتتىڭ باعا جەتپەس ەڭ قىمبات قازىناسىنىڭ ءبىرى – سۋ. سۋ – ءومىر كوزى، جەر ءنارى، تىرشىلىك كوزى. سۋسىز ەشبىر ورگانيزم ءومىر سۇرە المايدى. ويتكەنى بارلىق تىرشىلىك كوزى ورانيزمدەگى سۋعا بايلانىستى. سۋ – تىرشىلىكتىڭ تىرەگى. سۋسىز تىرشىلىك بولمايدى. ونى مىنا ولەڭ جولدارىنان كورۋگە بولادى.

تازا سۋ – ءيىسسىز،ءتۇسسىز،ءدامى جوق سۇيىقتىق. سۋدىڭ حيميالىق فورمۋلاسى -ن₂و

II نەگىزگى ءبولىم

2.1 سۋ تىرشىلىك كوزى

سۋ جەردىڭ گەولوگيالىق تاريحىندا، تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىندا، عالامشاردا كليماتتىڭ قالىپتاسۋىندا اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سۋ – ءىس جۇزىندە بارلىق تەحنولوگيالىق ۇردىستەردىڭ مىندەتتى كومپونەنتى. سۋدىڭ ەڭ باستى فۋنكسياسى  تىرشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ دەۋگە بولادى.

ءتىرى ورگانيزم جاسۋشاسىنىڭ 80 % - ى سۋدان تۇرادى. سۋ – تابيعاتتىڭ اجارى، بايلىعى. اتا بابالارىمىز ەسىنەن تانىپ قالعان ادامدى سۋ بۇركىپ، ەسىن جيدىرىپ وتىرعان.  ەگەر ورگانيزمگە سۋ جەتپەسە، دەنە قۇرعاپ، كوز الايىپ، ەرنى كەزەرىپ، ءتىل توبارىسىپ، تىرشىلىگىن جوعالتا باستايدى.

تىرشىلىكتەگى ماڭىزدى نارسەلەردىڭ ءبىرى سۋ ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن حالقىمىز ءومىر بولمىسىندا «سۋ دا بولسا سىيلاسىپ ءىش»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەپ سۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى ومىردەگى تىرشىلىكپەن بايلانىستىرىپ، قارىم - قاتىناس جۇيەسىندە «سۋ – ءومىر ءنارى» ەكەنىن ايتىپ، تابيعات الدىندا مىندەت جۇكتەيدى.

سۋ – قاسيەتتى زات. ول قاسيەتىن حالقىمىز ەرتەدەن بىلگەن، ويتكەنى سۋمەن جۋىنعاندا ادام دەنەسىندە جانە جان دۇنيەسىندە مىناداي ون ءتۇرلى قاسيەت پايدا بولادى دەپ ەسەپتەگەن.

1. اقىل – ويى انىقتالادى. 

2. ادام بەتىنە جاس ءوڭ بەرەدى. 

3. سەرگەكتىك.

4. دەنساۋلىق.

5. كۇش.

6. سۇلۋلىق.

7. جاسارۋ قۇبىلىسى.

8. تازالىق. 

9. ادام تەرىسى جۇمسارىپ، ارلەنەدى.

10. سۇلۋ ايەلدەر كوڭىل اۋدارادى. وسىدان بارىپ «سۋداي  سۇلۋعا جولىق» دەگەن العىستى قاناتتى ءسوز شىققان.

سۋدىڭ قۇدىرەتىن، قاسيەتىن، ادامزات بالاسى وتە ەرتەدەن – اق ءبىلىپ، وعان تابىنعانىن مىنا قىزىقتى ماتەريالدان بايقايمىز: ەرتەدەگى  جۇڭگو مەديسيناسى باستى ۇستانىمعا نەگىزدەلگەن، ول – يان جانە ين. يان جىلىلىقتىڭ بەلگىسى بولسا، ين – ىلعالدىلىقتىڭ، سۋىقتىقتىڭ بەلگىسى. ادام ورگانيزمىندە يان (جىلىلىق)  يننەن (ىلعالدىلىق) باسىم بولسا، دەنساۋلىق پايدا بولادى.

2.2 سۋدىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى

ەرتەدەگى گرەك فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى ميلەتتەن شىققان فالەس (VIII – VI. ب.ع.د.) «سۋ – ماڭگى قوزعالىستاعى بارلىق دۇنيەنىڭ ءتۇپ  نەگىزى» دەگەن.

جەر بەتىنىڭ 2/3 بولىگىن جانە ادام دەنەسىنىڭ 2/3 بولىگىن سۋ الىپ جاتىر.

جەر بەتىندەگى وسىمدىك، جانۋار اعاش دامۋ كەزەڭىندە سۋدا تىرشىلىك ەتىپ، كەيىن قۇرلىققا بەيىمدەلگەن. سۋ – تابيعاتتىڭ كەرەمەت تۋىندىسى. سۋدىڭ جەر بەتىندە تارالۋى بىركەلكى ەمەس. قازاقستاننىڭ وزىندە بەتباقدالا، قاراقۇم، قىزىلقۇم ءتارىزدى سۋسىز ايماقتار بولعانىمەن، سولاردىڭ وزىنە ءتان تىرشىلىك بولمىسى بار. كەيبىر ەلدەر سۋدى كورشى ەلدەردەن تاسىپ تىرشىلىك ەتەدى. گونكونگ ەلى سۋدى قىتايدان الادى. الجير ەلى  تاسىمال سۋدى پايدالانادى. سۋ گرەسيا، يۋگوسلاۆيا ەلدەرىندە دە جەتىسپەيدى. قازاقستاندا دا سۋ جەتىسپەيتىن ايماقتار بار. اتىراۋ، اقتاۋ ايماعىنىڭ كوپ ەلدى مەكەندەرىندە سۋ تاسىمالدانادى.

قازاقستان جەرىنىڭ باسىم بولىگىندە وزەن – كولەر،  سۋلار جەتكىلىكتى. 85 مىڭداي كول، 47 مىڭداي ۇلكەندى – كىشىلى وزەندەر بار

قازاقستاننىڭ شىعىسى،  وڭتۇستىك – شىعىسى،  وڭتۇستىكتەگى  وزەن – سۋلارعا باي بولىپ كەلەدى. ورتالىق، باتىس قازاقستان وڭىرىندە سۋ تاپشىلىعى ءتۇپ بەرگەن.

ادام مۇشەسىنىڭ كوپشىلىگى سۋدان تۇرادى. قاننىڭ  - 90 %، بۇلشىقەتتىڭ -  75%  سۋدان تۇرادى، سۇيەكتىڭ وزىندە 28 % سۋ بار. ورگانيزم ۇنەمى سۋمەن جاڭالانىپ، تولىقتىرىلىپ تۇرادى. تاسباقا ورگانيزمى جىلدا، تۇيە ورگانيزمى  3 ايدا، ادام ورگانيزمى 1 ايدا جاڭالانادى. ادام سۋسىز 3 كۇن، تاماقسىز 1 اي تىرشىلىك ەتە الادى. وسى مالىمەتتەن – اق ادام ومىرىندە سۋدىڭ ماڭىزى كۇشتى ەكەنىن كورسەتەمىز.

جاسۋشاداعى حيميالىق قوسىلعىشتاردىڭ ىشىندە سۋ ءبىرىنشى ورىن الادى. جاسۋشا سالماعىنىڭ  75% - عا جۋىعى سۋدان تۇرادى. سۋ – تىرشىلىكتىڭ كوزى، اسىرەسە جاسۋشاداعى زات اينالىم ارەكەتتەرىن جەتىلدىرۋگە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، ونى مىنا قاسيەتتەرىنەن كورۋگە بولادى. مىسالى:

1. سۋ ءوزارا (كوگەزيا) جانە باسقا زاتتارمەن (ادگەزيا) قوسىلۋعا يكەمدى كەلەدى.

2. سۋ – ەرىتكىش. باسقا سۇيىقتىقتارمەن سالىستىرعاندا زاتتار سۋدا جاقسى ەريدى.

3. سۋدىڭ جىلۋ وتكىزگىشتىك قاسيەتى جوعارى بولادى. ءتىرى ورگانيزمدە ءجۇرىپ جاتقان حيميالىق رەاكسيالاردىڭ ناتيجەسىندە بولىنەتىن جىلۋدىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرى دەنەدەگى سۋ ارقىلى بىركەلكى تارالىپ جانە سىرتقى ورتاعا شىعارىلىپ وتىرادى.

4. سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى جوعارى بولعاندىقتان، جەر بەتىندەگى سۋدىڭ قايناپ كەتۋى جانە سۋتەكتىك بايلانىستىڭ ءۇزىلۋى وتە سيرەك كەزدەسەدى، ال مۇنىڭ ءوزى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگىندە سۋدىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى زور.

ادام ورگانيزمىنە كەلىپ تۇسەتىن تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزى زور زاتتار ( ءنارۋىز، مايلار، مينەرالدى تۇزدار، دارۋمەندەر جانە ت.ب) ءۇشىن سۋ – نەگىزگى ەرىتكىش. تىرشىلىكتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن زات الماسۋ ءۇردىسى سۋلى ورتادا وتەدى. ادام دەنەسىنىڭ 60% -عا جۋىعى سۋدان تۇراتىنى سونىڭ دالەلى. سۋ ورگانيزمىنىڭ جاسۋشاسىنان وڭدەلگەن زات الماسۋ ونىمدەرىن جۋىپ، بۇيرەك ارقىلى زارمەن بىرگە سىرتقا شىعارادى. كۇن سايىن ەرەسەك ادام 3 ليتردەن استام سۋ ىشەدى.

بارلىق قابىلداعان سۋ الماسۋ ۇردىسىنە قاتىسا وتىرىپ، ادام ورگانيزمىنە بۇيرەك، وكپە جانە تەرى ارقىلى ءبولىنىپ وتىرادى.

سىرتقى ورتانىڭ قالىپتى جاعدايىندا لەنى ساۋ ەرەسەك ادام ءزارى ارقىلى تاۋلىگىنە 1 – 1،5 ل سۋدى،  وكپەسى ارقىلى تىنىس العاندا بۋ تۇرىندە 0،5 ليترگە دەيىن سۋدى ءبولىپ شىعارادى. مىسالى، بولمە تەمپەراتۋراسى جاعدايىندا ورتاشا جۇمىس ىستەيتىن ادام تاۋلىگىنە 8-10 ليتردەي سۋ جوعالتادى.

ادام  سۋدىڭ جەتىسپەۋىن كوتەرە المايدى. ەگەر ول 1 – 1،5 ليتر سۋدى جوعالتسا، شولدەيدى، السىرەيدى، جاعدايى ناشارلايدى، ياعني ورگانيزمنىڭ فيزيولوگيالىق ءۇردىسى بۇزىلادى. قورشاعان ورتانىڭ  تەمپەراتۋراسى جوعارى بولسا، وگانيزم قىزىپ كەتىپ، جىلۋ نەمەسە كۇن ءتيىپ اۋىرادى.

ىشەتىن سۋ بارلىق سانيتارلىق تازالىق ساقتاۋ تالابىنا ساي بولعان جاعدايدا عانا ءوزىنىڭ فيزيولوگيالىق قىزمەتىن ورىنداي الادى. تازالىعى جونىنەن سۋ ءمولدىر، ءيىسى، ءدامى جوق بولىپ، ەڭ باستىسى، قۇرامىندا ورگانيزم ءۇشىن زياندى حيميالىق زاتتار جانە اۋرۋ تۋعىزاتىن ميكروبتار بولماۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار ادام ءۇشىن سۋداعى ەرىگەن حيميالىق زاتتاردىڭ قۇرامى مەن مولشەرىنىڭ دە ءمانى زور. ىشەتىن سۋدىڭ قۇرامىندا حلوردىڭ، تەمىردىڭ، كۇكىرتتىڭ، مارگانەستىڭ،  مىستىڭ، مىرىشتىڭ جانە  باسقا دا حيميالىق زاتتاردىڭ قوسپالارى بار. ولاردىڭ سۋدا ەرىگەن كۇيىن  بەلگىلى ءيىسى، ءدامى، ءتۇسى، مولدىرلىگى، لايلىلىعى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى. كوپ جاعدايدا سۋدىڭ وسى قاسيەتتەرى بويىنشا ونىڭ سانيتارلىق تازالىعى جونىندە قورىتىندى بەرىلەدى. سۋ كوزدەرىن زەرتتەگەن كەزدە ەندەميكالىق (سول ايماققا ءتان) بوتەكە اۋرۋلارىنىڭ جيىلىگى مەن سۋداعى يودتىڭ اراسىنداعى تاۋەلدىلىك انىقتالادى.

تاۋلىگىنە ادام ورگانيزمىنە قاجەت 100-200 ميكروگرامم يود، كوبىنەسە، جانۋار جانە وسىمدىك ونىمدەرىن تاماققا پايدالانعاندا جانە ازداعان مولشەردە يود تۇرىندە تۇسەدى. سول سەبەپتى سۋدىڭ قۇرامىنداعى يود ادامدا ەندەميكالىق بوتەكە اۋرۋىن پايدا بولۋىن انىقتاۋدا ۇلكەن ءرول اتقاراتىنىن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى كورسەتەدى.

كوپتەگەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بوينشا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وزەندەرى مەن التايدىڭ سۋلارىنداعى يودتىڭ  كونسەنتراسياسى 9،34 مگ/ليترگە دەيىن جەتەدى.

قازاقستانداعى بۇقتىرما وزىنىندە يودتىڭ عانا ەمەس كوبالتتىڭ، نيكەلدىڭ جانە موليبدەننىڭ ازايىپ كەتكەنى انىقتالدى.

ىشەتىن سۋدىڭ قۇرامىندا فتوردىڭ مولشەرى شامادان كوپ اۋدانداردا تۇرعىنداردىڭ اراسىندا فليۋوروز ( ءتىس كىرەۋكەسىنىڭ داقتارى) اۋرۋلارى ءجيى كەزدەسەدى، عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ  كورسەتۋلەرى بويىنشا سۋداعى فتوردىڭ مولشەرى 1،5 مگ/ل بولسا، فليۋوروز اۋرۋىمەن اۋىراتىن ادام سيرەك كەزدەسەدى.

سونداي – اق سۋداعى فتور  مولشەرىنىڭ تومەندەۋى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا ءتىس جەگىسى (كاريەس) اۋرۋ تۋعىزاتىنىن  كورسەتەدى. مىسالى، زىريانوۆسك قالاسىنىڭ جەر استى سۋلارىنداعى فتوردىڭ مولشەرى 0،22 – 1،4 مگ/ل، ءتىس جەگىسىمەن وقۋشىلاردىڭ 52،8 % -ى اۋىرادى. قوستاناي قالاسىنىڭ ىشەتىن سۋلارىندا 0،4 مگ/ل فتور بار، وقۋشىلاردىڭ 72 % - ى ءتىس جەگىسىمەن اۋىرادى.

اشىق سۋ قويمالارىنان كەلەتىن سۋ قۇبىرلارىنداعى سۋدا فتور وتە از مولشەردە، ياعني 0،17 مگ/ل دەيىن بولادى دا، ءتىس جەگىسى اۋرۋىمەن تۇرعىنداردىڭ 65 - 75% - ى اۋىرادى.

ىشەتىن سۋدا جانە ازىق -  تۇلىكتە كادميي مەن مارگانەستىڭبولۋى قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋىنا اكەلەدى. سونىمەن قاتار وسى اۋرۋدىڭ پايدا  بولۋىنا ىشەتىن سۋدىڭ كەرمەكتىگى (15-25،0 مگ/ل –ەكۆ/ل) ۇلكەن سەبەبىن تيگىزەدى.

 

2.3 جەر استى سۋلارىنىڭ تارالۋى                                     

جەر استى سۋلارى –جەر بەتىنىڭ تومەنگى قاباتتارىنداعى تاۋ جىنىستارىنىڭ  اراسىندا قاتتى، سۇيىق جانە گاز كۇيىندە تاراعان سۋلار.بۇل سۋ وتكىزگىش تاۋ جىنىستارىندا كەزدەسەتىن تۇيىرشىك جانە كەسەك شوگىندىلەر قۋىستارى، قاتتى جىنىستاردىڭ جارىقشاقتارى،ۋتاس پەن دولوميتتەردىڭ قارىستى قۋىستارى بويىنشا جىلجىپ وتىرادى.جەر استى سۋلارى قىسىمسىز گرۋنت سۋلارى مەن قىسىمدى ارتەزيان سۋلارىنا بولىنەدى،ال مينەرالدىعى بويىنشا –اششى سۋ، مينەرالدى سۋ جانە تۇششى سۋ بولىپ ۇشكە بولىنەدى.سوڭعى ەكى سۋدىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى حالىق شارۋاشىلىعىندا اسا زور.[قوسىمشا №1]

    جەر استى سۋلارى دەپ جەر قىرتىسىندا كەزىگەتىن بارلىق فيزيكالىق كۇيدەگى سۋلاردى اتايمىز.قورەكتەنۋ كوزدەرى بەلگىلى بولعان جاعدايدا جەر قىرتىسىنداعى  سۋ كوزدەرى نەگىزىنەن الاپتىق گەولوگيالىق قۇرلىسىمەن انىقتالادى.جەر قىرتىسىندا سۋ وتكىزەتىن جانە سۋ وتكىزبەيتىن قاباتتاردىڭ كەزەكتەسىپ كەلىپ وتىرۋى ادەتتە،سۋ وتكىزبەيتىن قاباتتىڭ ۇستىنە ورنالاسقان سۋ وتكىزەتىن توپىراق قاباتترىندا بوس سۇيىق سۋلاردىڭ جينالۋىنا جاعداي جاسايدى.

 جەر قىرتىسىنداعى  بارلىق قۋىستارىندا سۋ تولىق جينالاتىن توپىراق-جەر قاباتىن سۋلى قابات،ال ونىڭ استىنا ورنالاسقان سۋ وتكىزبەيتىن قابات –سۋتىرەگىش دەپ اتالادى.

 ەگەر سۋلى قاباتتى بۇرعىلاۋ جولمەن نەمەسە قۇدىق قازۋ ارقىلى اشقان،ونداعى سۋدىڭ دەڭگەيى وزگەرىسسىز قالسا،وندا جەر استى سۋلارىن تەگەۋرىنسىز،ال دەڭگەيدى- جەر استى سۋلارىنىڭ دەڭگەيى دەيدى.

جەر قىرتىسىنداعى ءاستى-ۇستىن بىردەي وتكىزبەيتىن قابات الىپ جاتقان سۋلى قاباتتى اشقاندا،سكاۆاجيناداعى سۋدىڭ دەڭگەيى ۇستىڭگى سۋ وتكىزبەيتىن قاباتتان ورنىعۋى مۇمكىن ەدى.بۇل جاعدايدا سۋلى قاباتتاعى سۋلار گيدروستاتيكالىق تەگەۋرىننىڭ اسەرىندە بولادى،ال سۋلى قابات تەگەۋرىندى سۋلى قابات دەپ اتالادى.

   ورنالاسۋ سيپاتىنا،رەجيمىنە،قالىپتاسۋ جاعدايىنا،قوزعالۋىنا جانە جەر ءۇستى سۋلارىمەن ءوزارا بايلانىسىنىڭ سيپاتىنا قاراي جەر استى سۋلارى تەگەۋرىندى جانە تەگەۋرىنسىز دەپ اتايدى.

   تەگەۋرىنسىز جەر استى سۋلارىنا توپىراق،توپىراق-جەر جانە قىرتىسىنداعى سۋلار جاتادى.

    توپىراق سۋلارىنىڭ وزىنەن تومەن ورنالاسقان جەر قىرتىسىندا سۋلارمەن گيدراۆيكالىق بايلانىسى بولمايدى.

    توپىراق-جەر سۋلارى دەپ سۋ وتكىزبەيتىن قاباتى جەر قىرتىسىندا ورنالاسقان،ال دەڭگەيى تۇراقتى نەمەسە تۇراقسىز تۇردە توپىراق قاباتىندا بولاتىن جەر استى سۋلارىن اتايمىز.

    ەرتە زاماننان بەرى تۇرمىس قاجەتتىگىنە جەر ءۇستى سۋلارىمەن قوسا،ارنايى ۇڭعىلار ورناتۋ ارقىلى  جەراستى سۋلارى دا پايدالانىلادى.ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە شەت ەلدەردە دە مىڭداعان قالالار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارى جەر استى سۋلارى ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى.دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءشول جانە شولەيتتى جەرلەرى (ءۇندىستان،پاكىستان،اقش،اۆستراليا،قازاقستان) جەراستى سۋلارىن پايدالانۋ ناتيجەسىندە،سۋسىز دالالار قۇنارلى ولكەگە اينالىپ،باۋ-باقشا وسكەن،مال شارۋاشىلىعى دامىعان وڭىرگە اينالعان.ساپاسى جانە تازالىعى جاعىنان بۇل سۋلاردىڭ تەڭدەسى جوق،جەردىڭ ءوزى سۋدى تازالاپ بەرەتىن سەنىمدى تابيعي سۇزگى بولىپ تابىلادى.

قازاقستان جەر اۋماعى جاعىنان ۇلكەن مەملەكەت،ءبىراق سول جەردىڭ كوپشىلىگى قۇرعاق شولەيت جەرلەر.دەگەنمەن،ونىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى جەراستى سۋلارىنا  باي. رەسپۋبليكا ايماعىندا ءتۇرلى ماقساتتارعا ساي اشىلىپ زەرتتەلىنگەن 633 ەر استى سۋ قورى بار،ولاردىڭ پايدالانۋ قۋاتى تاۋلىگىنە 43384 مىڭ تەكشە مەتر.

  بۇل ەرتىستىڭ وب-وزەنىنە قۇيار ساعاسىنداعى سۋ كولەمىمەن پارا-پار.

 وسىنداي تابيعي بايلىقتىڭ يەسى بولعان ەلىمىزدىڭ الدىندا،ونى ۇلكەن جاۋاپ- كەرشىلىكپەن ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتى تۇر.وتكەنى،رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك،باتىس جانە ورتالىق ايماقتارىندا سۋ جەتىسپەۋشىلىگى بار.سويتە تۇرسا دا،زەرتتەلىپ،دايىندالعان جەراستى سۋ قورلارىن حالىق شارۋاشىلىعى- نىڭ قاجەتىنە يگەرۋ وتە تومەنگى دەڭگەيدە بولىپ كەلسە،كەيىنگى جىلداردا ءتىپتى توقتاپ قالىپ وتىر.اۋىز سۋ جانە شارۋاشىلىق مۇقتاجدىعى ءۇشىن  زەرتتەلىپ پايدالانىلعان كوپتەگەن جەراستى سۋ كوزدەرى 10-15% جىلدار بويى يگەرىلمەي كەلەدى،كەي جەرلەردە مۇنداي كەشەۋىلدەۋ ۋاقىتى سۋ كوزىنىڭ جالپى پايدالانۋ مەرزىمىنە (25-30جىل) تاياپ قالىپ وتىر.بۇل دەگەن جەر استى سۋلارىنىڭ قورىن پايدالانباي جاتىپ ونى پايدالانۋ قۇقىن قايتا قاراپ،بەكىتۋ كەرەك دەگەن ءسوز.

 رەسپۋبليكامىزدا تاۋ-كەن وندىرىستەرى مەن شيكى زات وڭدەۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا  بايلانىستى قورشاعان تابيعي ورتاعا زياندى سالماق وسە تۇسۋدە، ونىڭ ىشىندە جەر استى سۋلارىنىڭ ساپاسىنا ناقتىلى ءقاۋىپ كەلە باستادى.                                  اقتوبە-العا،پاۆلودار، ەكىباستۇز،قاراعاندى، تەمىرتاۋ، جامبىل، قاراتاۋ،وسكەمەن، لەنينوگور، زريانوۆسك سياقتى ۇلكەن ايماقتىق-وندىرىستىك كەشەندەردىڭ ماڭىندا تابيعاتقا زياندى وشاقتار ورىن تەپتى.رەسپۋبليكامىزدا 710-عا جۋىق قاتەرلى وشاقتار بارلىعى انىقتالسا،ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاراعاندى جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا ورنالاسقان.70 ەلدى مەكەندەردىڭ سۋ مۇقتاجدىعىنا پايدالانىلاتىن 113 جەراستى سۋ كوزىنىڭ،41 سۋ قابىلداعىشىنىڭ تازالىعىنا ءقاۋىپ،تونگەندىگى بايقالۋدا.قازىرگى ۋاقىتا زەرتتەلگەن جەراستى سۋ كەندەرىنىڭ ماڭايىندا زياندى قالدىقتارمەن لاستانۋ ءقاۋىپى بولسا دا،تۇتىنۋشىعا جەتكەن  سۋدىڭ ساپاسى مەملەكەتتىك ستاندارتقا ساي بولۋى كەرەك.

2.4 اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سۋدى تۇتىنۋى.

         كىشى شىعان اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى سۋدى ورتالىق ۆوداكاچكا ارقىلى تۇتىنادى. ۆوداكاچكا  كىشى شىعان ورتا مەكتەبىنىڭ باتىس بولىگىندە ورنالاسقان. اينالاسى قورشالعان، ۇنەمى تازالىق جۇرگىزىلىپ تۇرادى گيگيەنالىق تالاپقا ساي، الدىڭعى جاعىندا سانيتارلىق قورعاۋ ايماعى بوگدە ادامدارعا كىرۋگە بولمايدى دەپ جپزىلعان. ءبىز ۇنەمى مەكتەپ وقۋشىلارى اينالاسىن تازالاپ، تازالىق جۇرگىزىپ، اينالاسىنا كۇل – قوقىس توگىلمەۋىن قاداعالاپ وتىرامىز. كوشەدە ورنالاسقان كالونكالاردىڭ جان جاعى تازا، اققان سۋى ارىققا قوسىلادى. ۇنەمى ارىق تازالىعىن، ارىققا لاس سۋ، كىردىڭ سۋىن، جۋىندىنى تىگۋگە بولمايتىنىن كالونكانىڭ جان – جاعىن تازا ۇستاۋ كەرەك ەكەندىگىن «دۇيسەنبىلىك وقۋشىلار جينالىسىندا» حابارلاپ وتىرامىز ويتكەنى سۋ الاتىن جەر لاس بولسا شىبىن شىركەي قاپتاپ ءار – ءتۇرلى اۋرۋلار تارالۋىنا سەبەپشى بولادى.

جەرىمىزدەگى سۋ قۇبىرى

كىشى شىعان اۋىلى جاڭا ءمالى جانە كونە ءمالى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جەر استى سۋى شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان اۋىل تۇرعىندارى سۋدى كالونكادان الادى. سۋ ەرتەڭگى ساعات 9⁰⁰ – دەن تۇسكى ساعات 13⁰⁰ – گە دەيىن، كەشكى ساعات 18⁰⁰ – دەن 21⁰⁰ – گە دەيىن شىعادى. [قوسىمشا №2،3]

باتىس بولىگىندە ورنالاسقان كونە مالىدە كالونكادان سۋ 13⁰⁰ – دەن ساعات 21⁰⁰ – گە دەيىن شىعادى. كونە مالىدە ءار جانۇيا ءوزى جەردەن 24 – مەتر تەرەڭدىكتە شىعاتىن قۇدىق قازدىرىپ سونى پايدالانادى قۇدىق سۋى ءار ءتۇرلى تەرەڭدىكتە شىعادى 21 – 34 مەتر اراسىندا. كونە مالىدە 7 – كالونكا بار. كىشى شىعاننىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، جىبەك جولى داڭعىلىنىڭ تومەنگى بولىگىندە 1 – قۇدىق بار 34 مەتر تەرەڭدىكتەن الىنعان. بەستەرەك كوشەسىندە كالونكا جوق سەبەبى جوعارى ورنالاسقاندىقتان ول جاتقان سۋ شىقپايدى، كوشە تۇرعىندارى سۋدى جىبەك جولى داڭعىلىنىڭ جوعارعى بولىگىندەگى كالونكالاردان الادى. بەستەرەك تۇرعىندارى ءۇشىن اۋىز سۋ تاسىمال بولعاندىقتان سۋ تاپشىلىعىن كورىپ وتىر. كۇنىنە پايدالاناتىن سۋ مولشەرى جەتكىلىكسىز.

سەس ء-تىڭ  تەكسەرگەن كورسەتكىشى بويىنشا ، جاعىمسىز ءيىسى جوق، كالسيي، ماگنيي تۇزدارىنىڭ مولشەرى ورتاشا، سونداي – اق ورگانيزمگە زياندى حيميالىق زاتتار مەن اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروپتارى جوق ىشۋگە جارامدى دەپ تابىلعان

2.5 اۋىز سۋعا قويىلاتىن گيگيەنالىق تالاپتار

ادام دەنساۋلىعىنا وراسان زور ىقپال ەتەتىن سىرتقى ورتا فاكتورلارى ىشىندە سۋدىڭ ەرەكشە ماڭىزى زور. ويتكەنى سۋ بىرىنشىدەن، ادام بالاسىنا فيزيولوگيالىق جانە گيگيەنالىق تۇرعىدان وتە قاجەت بولسا، تازالىعى دۇرىس ساقتالماعان جاعدايدا ول اۋرۋ تۋعىزاتىن زياندى زاتقا اينالۋى مۇمكىن.

ساپالى سۋدا شامامەن 6 – 12 گرادۋستاي تەمپەراتۋراداعى قوڭىر سالقىن، جاعىمسىز ءيىسى جوق، كالسيي، ماگنيي تۇزدارىنىڭ مولشەرى ورتاشا، سونداي – اق ورگانيزمگە زياندى حيميالىق زاتتار مەن اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروپتارى جوق سۋدى ايتادى.

         سۋ قۇرامىندا اممياك، ازوت، حلور تۇزدارىنىڭ كوپ بولۋى ونىڭ مال جانە ادام ءزارى مەن قيى ارقىلى لاستانعانىن بىلدىرەدى. مۇناي سۋدى پايدالانعان جاعدايدا ادامدار ءىش سۇزەدى، حولەرا، ديزەنتەريا جانە ىشەك قۇرتى سياقتى اۋرۋلارعا شالدىعادى لاس سۋ ارقىلى بوتكين اۋرۋى، سۋ قىزباسى، تۇينەمە، جاماندات جانە ت.ب. اۋرۋلا تارالۋى مۇمكىن. سۋدىڭ ءار ءتۇرلى ارام شوپتەردى جويۋعا قولدانىلاتىن ۋلى حيميكاتتارمەن لاستانۋدا ادام ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى. ۋلى حيميكاتتار سۋعا جاڭبىر ارقىلى نەمەسە ولاردى تىكەلەي سۋ ماڭىندا قولدانۋدان تۇسەدى. سوندىقتان دا اۋىل تۇرعىندارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ونىڭ تازالىعىن قورعاۋ اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ەلدى مەكەندى سالۋ كەزىندە حالىقتىڭ مۇقتاجىن وتەۋگە جەتكىلىكتى تازا جانە سونىمەن بىرگە ءوندىرىس پەن شارۋاشىلىق قاجەتىنە كەرەكتى سۋ كوزدەرى بولۋى كەرەك. .[قوسىمشا №4]

Cۋ قۇبىرى جوق جەرلەردە سۋعا مۇقتاجدىق ءبىر ادامعا تاۋلىگىنە ورتا ەسەپپەن 20 – 30 ليتەر دەپ ەسەپتەلىنەدى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءسۇيىپ پايدالانىلاتىن جەر استى سۋلارىنىڭ ءبىرى بۇلاق سۋى.

ولار جەر استىنان تەرەڭ قاباتىنان شىعاتىندىقتان جىل بويىنا ءبىر قالىپتى اعاتىن ناعىز تازا سۋلاردىڭ قاتارىنا جاتادى.

2.6 كىشى شىعان اۋىلىنداعى جەر استى قۇدىق سۋلارىنىڭ ساپاسى.

اۋىل تۇرعىندارى اۋىز سۋ تاسىمال بولعاندىقتان ، سۋ تاپشىلىعىن كورىپ وتىر .وسى ماسەلەنى شەشۋ ماقساتىندا اۋىل تۇرعىندارى جەرگە قۇبىر قاعۋ نەمەسە بۇرعىلاۋ ارقىلى 20-35 م اراسىندا جەر استى سۋلارىن پايدالانىپ وتىر.وسى اۋىلداعى جەر استى قۇدىق سۋىنىڭ بيولوگيالىق، حيميالىق قۇرامىن زەرتتەۋ ماقساتىندا سانپەديمستانسياعا بارىپ زەرتتەۋ جۇرگىزدىك ءار حيميالىق كورسەتكىشتەردىڭ ءوزىنىڭ رەاكتيۆتەرى جانە گوسستاندارتى بولادى.سۋدىڭ قىشقىلدىعىن  رن-مەتردىڭ كومەگىمەنانىقتادىق. حيميالىق قۇرامىن كفكاسپابىنىڭ كومەگىمەن انىقتالدى.حلوريدتەردىتەترومەتريالىق  ادىسپەن  زەرتتەلدى .كەرمەكتىگىتەترومەتريالىق ادىسپەن زەرتتەلدى.سۋدىڭ حلوريد مولشەرىن مىنا ادىسپەن انىقتادىق. 100مل سۋعا ك₂سrو₄ – ءنىڭ 5% 1 مل قۇيامىز سارى تۇسكە بويالادى. 1 مل AgNO₃قوسىپ ءسابىز تۇستەس تۇسكە بويالعانعا دەيىن تيترلەيدى. [قوسىمشا №5،6]

                                              قۇرعاق قالدىعىن  مىنا فورمۋلامەن انىقتايمىز.X =( m-m₁ ) * 1000مگ

                                                                                     V

m – ىدىستاعى قۇرعاقتىڭ ماسساسى  m ₁– تازا ىدىستىڭ ماسساسى

V –سۋدىڭ كولەمى   [قوسىمشا №7]

قورىتىندى

اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى ەڭبەك كوزى مال شارۋاشىلىعى جانە ەگىن شارۋاشىلىعى . سۋ تاپشى جەردە ەگىن وسپەيدى ،مال كوبەيمەيدى. ەگىننىڭ بىتىك شىعىپ ،قامبانىڭ دانگە تولۋىنا سۋدىڭ سەپتىگى كوپتەن-كوپ.اۋىز سۋ ادامنىڭ قاجەتتىلىگىن وتەيتىن نەگىزگى شيكىزات كوزى. اتا-بابامىز  وتىن- ولجا ،سۋ-قورلىق دەپ سۋدىڭ ادام ومىرىندەگى ،ونىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتىپ كەتكەن .اتا-بابا كوزى كورىپ ،ايتىپ،جازىپ كەتكەن كەشەگى ەرتەگىگە ،اڭىز ادەبيەتكە  قوسىپ جۇرگەن نەمەسە اتا – اجەلەرىمىزدىڭ اۋزىنان ەستىگەن تابيعات بايلىعىن تازا اۋا، سىلدىرلاپ اققان ءمولدىر بۇلاعى بۇل كۇندە مۇشكىل حالدە ەكەنىن باسپا بەتتەرىنەن وقىپ، كوگىلدىر ەكراننان كورىپ ءجۇرمىز.

2012 جىلعى  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ  حالقىنا جولاۋىندا اۋىز سۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالدى

حالىقتىڭ ءا لەۋمەتتىك جاعدايىنا، ەلىمىزدىڭ سۋ رەسۋرستارىنا قاتىستى جاڭا ساياسات تۇجىرىمداپ، ەلىمىزدە ەلەۋلى قورى بار جەر استى سۋلارىن ءوندىرۋ مەن ۇنەمدى پايدالانۋدىڭ ەڭ وزات تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ قاجەت ەكەندىگىن باياندادى.

زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا كىشى شىعان اۋىلىنىڭ  جەر استى قۇدىق سۋلارىنىڭ بيولوگيالىق  ،حيميالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەپ ، سۋدىڭ  ىشۋگە جارامدىعى انىقتالدى.

ۇسىنىس

سۋ قۇبىرىنان كەلەتىن سۋ بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا عانا اعادى جانە ونى تاسىمالداۋ كوبىندە قيىندىقتار تۋعىزىپ جاتادى. حالىقتىڭ تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن، اۋىل كوشەلەرىنە ءجيى سۋ قۇبىرلارى ورناتىلسا جانە ونىڭ ۇدايى اعۋى قاداعالانسا.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا  ارنالعان جولداۋلارى
2. ءبىرىمجانوۆ ب. ا. جالپى حيميا – الماتى، 2002 ج (3-4بەت )
3. بەيسەيەۆا گ.ب. بەيسەنوۆا ءا.س.  ادام ەكولوگياسى – الماتى، 2001 ج  (26 بەت)
4. حيميا مەكتەپتە جۋرنالى 2004ج (12-14بەت)
5. جەتىسۋ گازەتى  № 7   2012ج

[قوسىمشا №1]               

                      

[قوسىمشا №2]

كوشە اتاۋى	سانى
تىشقانبايەۆ كوشەسىندە	2
باقتايەۆ كوشەسىندە	5
بەگىمبەتوۆ كوشەسىندە	1

 

[قوسىمشا №3]

  [قوسىمشا №4]                                                   

تۇرعىلىقتى جەردىڭ سيپاتى	ءبىر ادامنىڭ سۋدى پايدالانۋ مولشەرى
	تاۋلىگىنە ورتاشا ەسەپپەن	ەڭ  كوپ پايدالانعاندا
ۇيدە كاناليزاسيا جانە سۋ قۇبىرى مەن ۆانناسى بار بولعان جاعدايدا	25-120 ل.	100-140 ل.
سۋ قۇبىرى بولعانمەن ۆانناسى بولماسا	50-90 ل	65-110 ل.
سۋدى كوشەدەگى سۋ قۇبىرىنان العاندا		40 – 60ل.

                                       

[قوسىمشا №5]

كوممۋنالدىق گيگيەنا 1 ليتر سۋدا.

ر/س	ينگريديەنتتەر	نورمالارى
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.	ءيىسى – 0 گرادۋس ءيىسى – 60 گرادۋس ءدامى  ءتۇسى لايلىعى رن اممياك نيتريتتەر حلوريدتەر نيتراتتار سۋلفاتتار فتور توتىعۋى كەرمەكتىگى قۇرعاق قالدىعى قالدىق حلورى	2 بالدان كوپ ەمەس 2 بالدان كوپ ەمەس 2 بالدان كوپ ەمەس 20 گ. كوپ ەمەس 2 – دەن كوپ ەمەس 6- 9 2 – دەن كوپ ەمەس 3،3 – تەن كوپ ەمەس 350 – دەن كوپ ەمەس 45 – تەن كوپ ەمەس 500 – دەن كوپ ەمەس 0،7 – دەن 1،5 – تەن كوپ ەمەس 2 – دەن كوپ ەمەس 7 – 10 – نان كوپ ەمەس 1000 – 1500 كوپ ەمەس 0،3 – 0،5 كوپ ەمەس

 

كىشى شىعان اۋىلىنداعى جەر استى قۇدىق سۋىنىڭ

سانيتارلىق – ەپيدەميولوگيالىق ساراپتاما قورىتىندىسى

ر/س	كورسەتكىشتەردىڭ اتاۋى	انىقتالعان قانىقتىق
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15	ءيىسى ءدامى تۇستىلىگى   لايلىلىعى رن توتىعۋى اممياك ،ازوت نيتريتتەر نيتراتتار كەرمەكتىگى قۇرعاق قالدىق حلوريدتەر سۋلفاتتار مەتالدار يوندارى فتور	0 0 0 0 6،69 0،08 جوق جوق 19،49 6،8 0،525 15،0 60،0 جوق 0،25

 

[قوسىمشا №6]

جەر استى سۋىن پايدالانۋداعى قۇدىقتار

 

[قوسىمشا №7]

 

سۋدىڭ حيميالىق قۇرامىن انىقتايتىن رەاكتيۆتەر

---