باۋبەكتىڭ مايدانداس دوستارىنىڭ ەستەلىكتەرى
باۋبەك ءبىر باتالوندا قىزىل ارميا قاتارىنا ءوز ەركىمەن كىرگەن، سسسر-دە باسپانا تاپقان ءبىرقاتار شەت ەل كوممۋنيستەرىنىڭ، ريەۆوليۋسيونەرلەرىنىڭ جاس بۋىندارىمەن بىرگە وتان الدىنداعى بورىشىن وتەدى. سولارمەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، ءبىر ساپتا جورىققا شىعىپ، ويىن - ساۋىق كەشتەرىندە، ساياسي ساباقتاردا، لەكسيالاردا بىرگە بولىپ، دوس-جاران بولادى. سولاردىڭ ءبىرى ءالى دە كوزى ءتىرى موسكۆادا تۇراتىن بولگار كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى دميتريي بلاگويەۆ پەن گەورگيي دميتروۆتىڭ شاكىرتى گەورگيي ميحايلوۆتىڭ بالاسى كرەمەن نايدوۆ-جەلەزوۆ بولاتىن. باۋبەكتىڭ ىزىمەن جۇرگەن شاقتا ونىڭ ادرەسىن تاۋىپ، «باۋبەكتى بىلەسىز بە، ول تۋرالى ەسىڭىزدە نە قالدى، جازىپ جىبەرۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەگەن حاتىما: «بىلگەندە قانداي، مەن بۇل قازاق حالقىنىڭ وجەت ۇلىمەن ەگىز تۋعان باۋىرىم وگنيانمەن ءى - موسكۆالىق پرولەتارلىق موتواتقىشتار ديۆيزياسىندا ەكىنشى وتانىم — سسسر الدىنداعى قاسيەتتى بورىشىمدى وتەگەنمىن. ءبىر جارىم جىلعا تاياۋ ۋاقىت بىرگە اسكەري مىندەتىمىزدى اتقارعان شاقتا كۇنبە-كۇن كەزدەسىپ، ارالاسىپ جۇردىك. سوعىس باستالعان العاشقى كۇندەردە باۋبەك بۇلقىشيەۆ جەدەل ۇيىمداستىرىلعان ارناۋلى ساپەرلار روتاسىنا جىبەرىلگەن ەدى. بۇدان كەيىنگى ونىڭ جاۋىنگەرلىك جولى، جاعدايى جونىندە ەشتەڭە بىلمەيمىن»، — دەپ جاۋاپ قايتارعان بولاتىن.
1977 جىلى ماي ايىندا موسكۆاعا بارعانىمدا، كەيبىر جايتتەردى قوسىمشا انىقتاپ الۋدى كەزدەپ كرەمەنگە تەلەفون سوققانىمدا: «بۇگىن - ەرتەڭ كەزدەسە الماسپىز. ءوزىمىز فاشيستەرمەن شايقاسقان جەردە جاۋ وعىنان قازا بولعان باۋىرىمنىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتى اشۋعا ارنالعان سالتاناتتى جيىنعا بارماقشىمىن»، — دەدى. «سىزگە ەرىپ بارۋعا بولا ما؟» — دەگەنىمدە: «نەگە بولمايدى، ەرتەڭ ەرتە ۇلكەن تەاتردىڭ الدىنا كەلىڭىز»، — دەپ ايتقانى ءالى ەسىمدە.
مىنە، ءبىز كييەۆكە باراتىن داڭعىل شوسسەنىڭ 67 كيلومەترىندە اۆتوبۋستان ءتۇسىپ، ءولى دە بولسا ىزدەرى جويىلا قويماعان وكوپتاردان، ترانشەيالاردان اتتاپ، جازىق الاندا قىزىل ماتامەن جابىلعان بيىك تۇعىرعا جەتتىك. سوعان قاتار ورناتىلعان مىنبەگە موسكۆا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ە. ي. سيزەنكو، بولگار حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ سسسر-داعى توتەنشە وكىلى د. جۋليەۆ، داڭقتى ديۆيزيانىڭ بۇرىنعى كومانديرى، وتستاۆكاداعى گەنەرال-مايور پ. ف. تولستيكوۆ، كرەمەن نايدوۆ - جەلەزوۆ جانە باسقا ديۆيزيا ارداگەرلەرى كوتەرىلدى. ميتينگىدە سويلەگەندەر سوۆەت حالقىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسى، ونىڭ باسقا ەلدەردىڭ حالىقتارىمەن جاۋىنگەرلىك باۋىرلاستىعى، وگنيان، كرەمەن نايدوۆ-جەلەزوۆتار مەن ولاردىڭ قارۋلاس دوستارىنىڭ وشپەس ەرلىكتەرى تۋرالى جۇرەكتى تەبىرەنتكەن تولعانىسپەن ايتتى. تۇعىردى جاپقان ال قىزىل ماتا جايىمەن جەلبىرەپ جەرگە تۇسكەن شاقتان وگنياننىڭ سكۋلپتورلىق بەينەسىن كورىپ، تۇعىردا جازىلعان مىنا سوزدەردى وقىدىق:
«بولگار حالقىنىڭ ۇلى، سوۆەت ارمياسىنىڭ سەرجانتى وگنيان نايدوۆ-جەلەزوۆ 1921-1941»
سالتاناتتى ميتينگ اياقتالعان سوڭ كرەمەن اعا مەنى باۋبەكپەن بىرگە 22-جەڭىل ينجەنەرلىك باتالوندا اسكەري كىزمەت اتقارعان، بۇرىنعى گۆارديا سەرجانتى، ساپەر، سوعىستان سول قولى جوق، مۇگەدەك بولسا دا موسكۆا مەتروسىن سالۋدا كوزگە تۇسكەن اتاقتى قۇرىلىسشى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى نيكولاي الەكسەيەۆيچ فەنومەنوۆپەن، باۋبەكتىڭ قارۋلاس جولداستارىمەن تانىستىردى. بۇلاردىڭ قايسىسى بولسا دا سول كەزدە جانە كەيىنگى ۋاقىتتا بولعان كەزدەسۋلەردە، ماعان جازعان حاتتارىندا باۋبەك بۇلقىشيەۆ شىنايى سوۆەت پاتريوتى، ينتەرناسيوناليست رەتىندە ەستەرىندە ماڭگى قالعانى، قالاتىنى جونىندە اڭگىمەلەگەن ەدى.
رۋبەن يباررۋري 1940-1941 جىلدارى ءى - موسكۆالىق پرولەتارلىق موتواتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 175-اتكىشتار پولكىنىڭ پۋلەمەت ۆزۆودىنىڭ كومانديرى جانە پولك كومسومول كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولاتىن. باۋبەك ونىمەن العاش رەت 1940 جىلى كۇزدە بولعان ديۆيزيالىق كومسومول كونفەرەنسياسىندا تانىسىپ، سوندا ەكەۋى وكرۋگتىك كومسومول كونفەرەنسياسىنا دەلەگات بولىپ سايلانىپ، ۇلى وتان سوعىسى باستالعانعا دەيىن كەزدەسىپ، ارالاسىپ ءجۇرىپتى. «رۋبەن ءبىزدىڭ جەڭىل ينجەنەرلىك باتالوندا قىزىل اسكەر جەرلەستەرىنە كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە، باۋبەكتى ىزدەستىرىپ، تاۋىپ الىپ، قاسىنا ەرتىپ جۇرەتىن ەدى»، — دەيدى كرەمەن نايدوۆ - جەلەزوۆ، نيكولاي فەنومەنوۆ، ت. ب. سول ديۆيزيانىڭ ارداگەرلەرى.
باۋبەكتىڭ موسكۆادا تۇراتىن قارۋلاس جولداستارى، ءسىرا، مەنىڭ ادرەسىمدى حابارلاپ، باۋبەك تۋرالى نە بىلەتىنى جونىندە ماعان حابارلاسۋدى وتىنگەن بولۋى كەرەك، يۆانوۆ وبلىسىنىڭ ۆىچۋگ اۋدانىندا تۋراتىن 22-جەسىل ينجەنەرلىك باتالونى ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى سەرگەي ۆاسيليەۆيچ موروزوۆتىڭ حاتىن كەلتىرگەنىم ءجون:
«مەن وتان الدىنداعى بورىشىمدى 1939 جىلى ءى - موسكۆالىق پرولەتارلىق، موتواتقىشتار ديۆيزياسىنداعى كىشى كومانديرلەر دايارلايتىن كۋرستان باستادىم. 1940 جىلدىڭ ماي ايىندا حالىقارالىق جاعدايعا بايلانىستى بولۋى كەرەك، وقۋ مەرزىمى قىسقارتىلدى دا، بىزگە كوماندير اتاعى بەرىلدى. مەن بولىمشە كومانديرى بولىپ 22-جەڭىل ينجەنەرلىك باتالونىنا جىبەرىلدىم...
...سول 1940 جىلدىڭ جازىندا ءبىزدىڭ باتالون ليتۆانىڭ يونيۆا قالاسىنىڭ ايماعىندا اەرودروم جاساۋعا كاتىستى. ءبىز تەرەكتەر وسكەن شاعىن كوگالدى ورمانعا ورنالاسقان ەدىك. كۇن باتار الدىنداعى اعاش تۇبىندە مالداسىن قۇرىپ، تەڭسەلىپ، جايىمەن كۇبىرلەپ وتىرعان سولدات مەنىڭ نازارىمدى ەرەكشە اۋداردى. ماعان بۇل سولدات ناماز وقىعانداي بولىپ كورىندى.
- مىنا سولدات نە ايتىپ وتىر؟ — دەپ سۇرادىم. چيچيانس:
- ول قازاقشا ولەڭ ايتىپ وتىر. بۇل جاس قازاق اقىنى، بولاشاق جامبىل عوي، — دەدى. شىنىن ايتسام، قارۋلاس دوسىمنىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ سىرىن سول مەزەتتە جەتە تۇسىنە قويمادىم.
- ول نە تۋرالى جىرلاپ وتىر؟
- ءجۇر، وعان جاقىنداپ بارىپ، تىڭدايىق، — دەدى چيچيانس مەنى قولىمنان ۇستاپ، اياعىن ەپتەپ باسىپ، سولداتقا قاراي ءجۇردى.
- جاڭا ولەڭ شىعارىپ وتىر ەكەن. ول قازاقتىڭ شەكسىز كەڭ دالاسى مەن الاقانداي ليتۆانىڭ ورمانىن، قاۋلاپ ەسكەن بيازى اق ماقتا مەن سيرەك بوي كوتەرگەن جاس تەرەكتەردى سالىستىرىپ، ادامدار قاي جەردە بولسا دا بىردەي ەڭبەك ەتەدى، ال كۇن بولسا ءوزىنىن جىلۋىن بارىنە بىردەي جەتكىزبەيدى... — دەدى دە تۇشكىرىپ جىبەردى. سولدات بىزگە جالت قارادى دا ءۇنسىز قالدى. ميحايل مەنى ونىمەن تانىستىرىپ: — «باۋبەك» دەدى دە، ونىمەن قازاقشا سويلەسىپ كەتتى. ميحايل چيچيانس قازاق، وزبەك جەرىندە ەسىپ، قىزىل ارميا قاتارىنا تاشكەنت قالاسىنان شاقىرىلعان ادامگەرشىلىگى مول، قايراتتى، وجەت جىگىت بولاتىن...
باۋبەكپەن وسىلاي العاش رەت كەزدەسىپ، تانىستىم. كەيىننەن دوستاسىپ كەتتىك. ديۆيزيامىز موسكۆاعا قايتىپ ورالعان شاقتا، 1940 جىلدىڭ كۇزىندە بىزگە قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلعان قىرعىز جانە قازاق جاستارىنىڭ جاڭا ءبىر توبى كەلىپ قوسىلدى. مەن سول ساتتە بولىمشە كومانديرى ەدىم. ماعان اسكەرگە جاڭادان شاقىرىلعان جاستاردى الدىن الا ساپقا تۇرىپ ءجۇرۋدى، ارميالىق ۋستاۆتى ۇيرەتۋ جۇكتەلگەن بولاتىن. بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىس ءتىلىن بىلمەسە، ەڭ قيىنى مەن دە ولاردى تۇسىنبەيتىن ەدىم. ماعان كومەكشى رەتىندە باتالون باسشىلارى باۋبەك بۇلقىشيەۆتى تاعايىندادى. ول مەن بەرگەن كوماندالارىم مەن بۇيرىقتارىمدى جەدەل اۋدارىپ، كورسەتكەن تاسىلدەردى، جاتتىعۋلاردى ەزى دە ورىنداپ، سولاردىڭ قالاي ورىندالاتىنىن، نەگە قاجەت ەكەنىن انا تىلىندە جاپ-جاقسى تۇسىندىرەتىن ەدى. جاس سولداتتار ونى زور زەيىن قويىپ تىڭداپ، بەرىلگەن تاپسىرمالاردى وتە مۇقيات ورىندايتىن بولدى.
قىزىل ارمياعا جاڭادان شاقىرىلعان جاستار سىناق كەزىندە ساپتا ءجۇرۋ دايىندىعىن «جاقسى»، ال ۋستاۆ قاعيدالارىن يگەرۋدى «كوڭىل تولارلىق» دەگەن باعالارعا تاپسىردى، ءسويتىپ ولار جاس جاۋىنگەر كۋرسىن تولىق جانە تالاپقا ساي ءبىتىردى. بۇل — باۋبەك ەكەۋمىزدىڭ قولىمىز جەتكەن جەڭىسىمىز ەدى. اسىرەسە وتە جاقىن ارالاسقان وسى ءبىر جيىرما كۇن ىشىندە باۋبەك باۋىرماشىل، وزىنەن جاسى ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە سويلەسە، پىكىرلەسە الاتىن، ادامگەرشىلىگى مول، بەدەلدى، سونىمەن بىرگە سىپايى جانە ءبارىن دە بىلۋگە ۇمتىلعان ازامات رەتىندە مەنىڭ ەسىمدە ماڭگى قالدى. ول نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءوزى تۋرالى اڭگىمە ەتۋدەن قاشقاقتاپ، ماعان كەپتەگەن سۇراقتار قويىپ، جاۋاپ بەرۋدى وتىنەتىن ەدى. سودان بەرى كوپ جىل ەتتى. باۋبەك تۋرالى ەسىمدە ساقتالعانى، مىنە، وسىلار. ال، ەگەر ىزدەپ تابا قالساڭىزدار، مۇندا ايتىلعانداردى ميحايل چيچيانس الدەقايدا تەرەڭدەتىپ، كوپتەگەن ماعان بەلگىسىز جايتتەردى بايانداپ بەرگەن بولار ەدى. ول تۋرالى بىرەر مالىمەت: قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلعانعا دەيىن تاشكەنتتەگى بايلانىس تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ، سول قالانىڭ تەمىر جول ۆوكزالىندا تەحنيك بولعان. 1939 جىلى ارمياعا شاقىرىلعان سوڭ، ءبىزدىڭ 22-جەڭىل ينجەنەرلىك باتالوندا قىزىل اسكەر، كەيىن وفيسەر اتاعىن العان سوڭ، ەكىنشى دارا بارلاۋشىلار باتالونىندا بايلانىس باستىعى، سوعىس كەزىندە سوڭعى باتالون تاراتىلعاندا ءبىرىنشى موتواتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 35 - ارتيللەريا پولكىنىڭ ءبىرىنشى ديۆيزيونىنىڭ بايلانىس باستىعى بولىپ ءجۇرىپ جارالانىپ، تىلداعى گوسپيتالگە جىبەرىلگەن ەدى. سودان كەيىنگى ونىڭ ءومىر جولى ماعان بەلگىسىز...»
(س. ۆ. موروزوۆتىڭ 1977 جىلعى 9 نويابردەگى 1978 جىلعى 4 مارتتاعى حاتتارىنان )
You Might Also Like
-
باۋبەكپەن العاش رەت 30-جىلداردىن باسىندا قارساقپاي مىس زاۆودى جانىنداعى فزۋ مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە تانىستىم. جاستايىمنان اۋداندىق گازەتتىڭ اۋىلدىق ءتىلشىسى رەتىندە كورىنىپ جۇرگەندىكتەن فزۋ-دى ءبىتى...
-
(مايداندا قازا تاپقان تالانتتى جاس جازۋشى، جان دوسىم باۋبەك بۇلقىشيەۆتىڭ ولىمىنە)
