InfoHub Logo

باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار كلاسى (Reptilia) — بۇل ناعىز العاشقى قۇرلىق ومىرتقالىلارى. بۇل كلاستاعى تۇرلەر سانى 7000-عا جەتەدى. جەر شارىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا مەكەندەيدى. ولارعا ءتان ەرەكشەلىكتەرگە قۇرلىقتا جۇمىرتقا سالىپ كوبەيۋى، تەك وكپەسىمەن تىنىس الۋى، ال تەرىسىندە ءمۇيىزدى جابىنىنىڭ بولۋى جاتادى. جۇمىرتقالارىندا قورعانىش قابىعىنىڭ (قاتتى قابىق) جانە سارىۋىزدىڭ كوپ بولۋى ءتان، بۇنىڭ ءوزى قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە العاشقى بەيىمدىلىك ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل كلاسس ورگانيزمدەرىندە ەمبريوندى قورشايتىن قابىقتار دا (وسى قابىقتاردىڭ ءبىرى امنيون) داميدى. وسىنداي ماڭىزدى كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردى امنيوتاعا (قۇستار جانە سۇتقورەكتىلەرمەن بىرگە) جاتقىزادى. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا بەسساۋساقتى اياقتاردىڭ ءارى قاراي دامۋى جۇزەگە اسقان. ولاردا العاشقى رەت ۇلكەن جارتى شارلاردىڭ قىرتىسى پايدا بولعان.

دەنە جامىلعىسى ءمۇيىزدى قابىرشاقتار، قالقانشالار نەمەسە تاقتايشالار جاپقان تەرىدەن تۇرادى جانە وندا شىرىشتى بەزدەر بولمايدى. تەرىنىڭ مۇنداي قاسيەتتەرى دەنەدەگى وسموس قىسىمىن قورشاعان ورتاعا بايلانىسسىز بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

دەنەسى باستان، مويىننان، تۇلعادان، قۇيرىقتان جانە اياقتاردان (جىلانداردان باسقالارىندا) تۇرادى. قاڭقاسى پروگرەسسيۆتى دامۋىمەن سيپاتتالادى. سۇيەكتى بولعاندىقتان ول باس (باسسۇيەك قاڭقاسى)، مويىن، كەۋدە، بەل، سەگىزكوز جانە قۇيرىق بولىمدەرىنە بولىنەدى. ءبىر تۇرلەرىندە باسسۇيەك تۇتاس (كوز، تاناۋ جانە توبەكوز ءۇشىن تەسىكتەردەن باسقا)، ەكىنشىلەرىندە جەكە سۇيەكتەرگە جىكتەلگەن. ومىرتقا جوتاسىنىڭ مويىن بولىمىندە اۋىز (اتلانت) جانە بىلىك (ەپيستروفەي) ومىرتقالار بولادى، ول باستىڭ قوزعالۋ قابىلەتتىلىگىن ارتتىرادى. اياقتارى، قۇرىلىسى بويىنشا قوسمەكەندىلەر مەن سۇتقورەكتىلەردى اراسىنان ورىن الادى، 5 ساۋساقپەن اياقتالادى. قاڭقالىق بۇلشىقەتتەر قوسمەكەندىلەرگە قاراعاندا ءبىرشاما كۇشتىلەۋ. اسقورىتۋ جۇيەسى ءبىرشاما جىكتەلگەن. سوقىر ىشەكتىڭ باستاماسى بار.

تىنىس الۋ جۇيەسى كەڭىردەكتەن تۇرادى، ول وكپەگە ەنەر الدىندا ەكى برونحىعا بولىنەدى. وكپەسى جۇقا قابىرعالى قاپشىقتان تۇرادى، ولار تورلى قۇرىلىمعا يە. تەرىمەن تىنىس الۋ جويىلعان، ول تىنىس الۋدىڭ بىردەن-بىر مۇشەسى رەتىندە وكپەنىڭ جەتىلۋىنە جانە كوكىرەك كلەتكاسىندا تىنىس الۋعا قاتىسۋىنا الىپ كەلگەن.

قانتاسىمالداۋ جۇيەسى دە ءارىقاراي جەتىلۋىمەن سيپاتتالادى. جۇرەك ءۇش كامەرالى، قارىنشا تولىق ەمەس پەردە ارقىلى ۆەنوزدى جانە ارتەريالدى جارتىعا بولىنگەن. ناعىز ءتورت كامەرالى جۇرەك تەك قولتىراۋىنداردا (كروكوديلدەر) كەزدەسەدى، ولاردىڭ وڭ جانە سول جۇرەكشەلەرى تولىقتاي جەكەلەنگەن، جۇقا پەردەمەن بولىنگەن. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا قان اينالۋدىڭ ەكى شەڭبەرى بولادى، ءبىراق ولار ءالى دە بولسا تولىقتاي اجىراتىلماعان (ءتىپتى، قولتىراۋىنداردىڭ وزىندە دە، ناتيجەسىندە قان الىدە جارتىلاي ارقا اورتاسىندا ارالاسادى (قوسمەكەندىلەردەگىدەي سياقتى).

شىعارۋ جۇيەسى ءجۇپ ەكىنشى جامباس بۇيرەكتەرىنەن (مەتانەفروس) جانە جۇپ نەسەپاعاردان تۇرادى، ولار كلواكاعا قۇيىلادى، بۇل جەرگە ءبىر مەزگىلدە جانە قۋىقتا اشىلادى. بۇيرەكتىڭ قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى سول، شۋماقتاردىڭ سالىستىرمالى ءسۇزۋ اۋدانى ازايعاندا، وزەكشەلەردىڭ ۇزىندىعى ارتادى. بۇيرەكتىڭ وسموس رەتتەلۋ قىزمەتى مۇلدەم انىق ەمەس، ويتكەنى باۋىرىمەن جورعالاۋشلاردىڭ دەنەسىندە ارتىق سۋ جوق.

جۇيكە جۇيەسى دە پروگرەسسيۆتى بەلگىلەرىمەن سيپاتتالادى. سونىڭ ىشىندە ميى باسقا قۇرلىق جانۋارلارىنىڭ ميىنا ءتان بەلگىلەرگە يە. سوپاقشا ميدا ءيىرىم قالىپتاسقان، ول ادەتتە، بارلىق امنيوتالاردا كەزدەسەدى. سول سيقتى ميدىڭ ۇلكەن جارتى شارلارىنىڭ قىرتىسى قالىپتاسقان. ميدان باسسۇيەك نەرۆتەرى شىعادى (12 جۇپ). كوزبۇرشاقتىڭ قيسىقتىعىن وزگەرتۋ قابىلەتتىلىگىنىڭ ەسەبىنەن ءبىرشاما جەتىلگەن كورۋ ءتان. كىرپىكشەلى دەنەدە كولدەنەن-سالالى بۇلشىقەت دامىعان. ەستۋ ورگاندارىندا ءقوشقارمۇيىز ۇلكەيگەن، ەستۋ كاپسۋلاسىندا ەكىنشى ساڭىلاۋ بار. يىس-سەزۋ ورگاندارى مۇرىن قابىرشاقتارىنىڭ جاقسى جەتىلۋىمەن، ەكىنشى تاڭدايدىڭ دامۋىمەن ەرەكشەلىنەدى. ياكوبسون ورگانى جاقسى دامىعان، ول جەمتىگىنىڭ ءيىسىن قابىلداۋدى قامتاماسىز ەتەدى. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار جوعارى ساتىداعى جانۋارلارعا ءتان بارلىق ەندوكريندى بەزدەرگە يە. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى قورشاعان ورتاعا بايلانىستى.

باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار دارا جىنىستىلار، ولارعا جىنىستىق ءديمورفيزمنىڭ جەتىلۋى ءتان. ءبىر باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار جۇمىرتقا سالۋشىلار، ەكىنشىلەرى — تىرىلەي تۋۋشىلار بولىپ تابىلادى. ءتىرى ءجۇمىرتقا تۋۋ كەڭ تارالعان. جىنىسى گەنەتيكالىق جاعىنان تەك كەيبىر كەسىرتكەلەردىڭ تۇرلەرىندە، مۇمكىن، بارلىق جىلانداردا، انىقتالىنادى. دەسەدە، كوپتەگەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ جىنىسى گەنەتيكالىق جولمەن ەمەس، سىرتقى ورتانىڭ فاكتورلارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە تەمپەراتۋرانىڭ، اسەرلەرىمەن انىقتالادى. مىسالى، تاسباقالاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىندە جوعارى تەمپەراتۋرانىڭ ەسەرىنەن دۇنيەگە تەك انالىقتارىنىڭ، تومەنگى تەمپەراتۋرادا تەك اتالىقتارىنىڭ كەلۋىمەن ىسكە اسادى. قاراما-قارسى جاعداي قولتىراۋىنداردا جانە كەيبىر كەسىرتكەلەردىڭ تۇرلەرىندە بايقالادى.

بۇل كلاستىڭ جانۋارلارى قابىرشاقتىلار (Sguamata)، تاسباقالار (سھەىوnءىا)، قولتىراۋىندار (Crocodylia) جانە العاشقى كەسىرتكەلەر نەمەسە تۇمسىقباستىلار (Prosauria نەمەسە Rhyncocephalia) وتريادتارىنا بولىنەدى. جىلانداردىڭ ماڭىزى سول، كوپتەگەن تۇرلەرى ۋلى بەزدەرمەن جەنە تىستەرمەن جابدىقتالعان. شارۋاشىلىق ماڭىزى ولاردىڭ تەرىلەرىنىڭ قۇندىلىلىعىمەن انىقتالادى. تاسباقالاردىڭ شارۋاشىلىق ماڭىزى بار، ويتكەنى كەيبىر تۇرلەرى جانە ولاردىڭ جۇمىرتقالارى تاعامعا جارامدى. قولتىراۋىنداردا دا شارۋاشىلىق ماڭىزعا يە، ءبىراق جىرتقىش رەتىندە ادامدارعا شابۋىل جاسايدى.

باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردى ارعى تەكتەرىنىڭ فورمالارى رەتىندە ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى باعاناسىنا ەنەدى. وتە كونە باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار كوتيلوزاۆرلار بولدى، ولار تاسكومىر كەزەڭىندە ستەگوسەفالداردان شىقتى. كوتيلوزاۆرلاردىڭ دامۋى بىرنەشە ەۆوليۋسيالىق بۇتاقتاردىڭ (يحتيوزاۆرلاردىڭ، پلەزيوزاۆرلاردىڭ) باستاماسىن بەردى. تۇيىق ءبۇيىر توپ رەتىندە اناپسيدالار ءبولىنىپ شىقتى،ولاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى، ترياس تا پايدا بولعان، تاسباقالار بولىپ تابىلادى. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ ەۆوليۋسياسىنداعى ماڭىزدى جاڭالىق مايدا باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ (دياپسيدتەردىڭ) پايدا بولۋى ەدى، ولاردىڭ باسسۇيەكتەرىندە، ساماي ايماعىندا، ەكى تەسىك بولدى. بۇل باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى قازىرگى كەزدە سالىستىرمالى تۇردە از وزگەرگەن گاتتەريا بولىپ تابىلادى. كەسىرتكەلەر مەن جىلاندار باسسۇيەكتىڭ ەرى قاراي وزگەرۋى ناتيجەسىندە دياپسيدتەردىڭ ارعى تەكتىك فورمالارىنان دامىعان. باسقا دياپسيدتىك فورمالار ارحەوزاۆرلاردىڭ («بيلەۋشى رەپتيليالار») باستاماسىن بەردى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى ترياستىڭ اياعىندا پايدا بولعان قولتىراۋىندار بولىپ تابىلادى. مەزوزويدا بۇل توپ دينوزاۆرلار مەن ۇشاتىن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار تۇرىندە گۇلدەندى. دياپسيدتەردىڭ ءبىر بۇتاعى قۇستار ءۇشىن ارعى تەك بولۋى دا مۇمكىن.

كونە كوتيلوزاۆرلاردىڭ باعاناسىنىڭ وتە ەرتەدەگى ءبۇيىر بۇتاعىنان تەراپسيدتەرگە باراتىن سۇتقورەكتىلەردى ەسكە تۇسىرەتىن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ جەلىسىن بەرگەن دەپ جورامالدايدى. بۇل جانۋارلاردىڭ قالدىقتارى پەرم مەن ترياستا تابىلعان. بۇلار رەپتيليالار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ العاشقى رەت ترياستىڭ اياعىندا پايدا بولعان اراسىنداعى كوپىر بولىپ سانالادى.

---