InfoHub Logo

سۇتقورەكتىلەر نەمەسە اڭدار كلاسى (Mammalia) — بۇل ءبىرشاما ۇيىمداسقان، دامۋدىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىندا تۇرعان جانە بارلىق گەوگرافيالىق ايماقتاردا مەكەندەيتىن، نەگىزىنەن قۇرلىق ومىرتقالى جانۋارلارى. بۇلار قازىرگى گۇلدەنۋشى جانۋارلار توبىن قۇرايدى. بۇل كلاستا 3200-دەي ءتۇر بار. سۇتقورەكتىلەر ءۇشىن ءبىرقاتار ەرەكشەلىكتەر تەن. ولاردىڭ بالالارى سۇتپەن قورەكتەنەدى. ول ارنايى ءسۇت بەزدەرىنەن تۇزىلەدى. ۇرىق جاتىردا داميدى. جۇيكە جۇيەسىنىڭ جەنە جىلۋ رەتتەلۋ مەحانيزمىنىڭ جاقسى دامۋىنا وراي ولاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى تۇراقتى، ول كەز كەلگەن كليماتتىق جاعدايلاردا دا ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى. تۇك نەمەسە ءجۇن جابىنى بولادى. كەيبىر دارالارىنىڭ ماسساسى 2 گ-نان (كىشى جەرتەسەر) 150 تن-عا دەيىن (كوك كيت) جەتەدى.

دەنە جامىلعىسى تەرى، ول تالشىقتى دەنەكەر ۇلپادان قۇرىلعان كوپقاباتتى ەپيدەرميستەن جانە كوريۋمنەن تۇرادى. تەرى كوپتەگەن تەر جەنە ماي بەزدەرىمەن جابدىقتالعان. شەل قاباتىندا (تەرى استى كلەچاتكا قاباتى) ماي كلەتكالارى بولادى. تەرىنىڭ ءمۇيىزدى تۋىندىلارى تۇكتەر، تىرناقتار، تۇياقتار، مۇيىزدەر مەن تايتۇياقتار بولىپ تابىلادى. بارلىق سۇتقورەكتىلەردە ءسۇت بەزدەرى بولادى، ولار ءتۇرى وزگەرگەن تەر بەزدەرى بولىپ سانالادى. تىرەك قاڭقاسىنا ومىرتقا جوتاسىنىڭ مويىن، كەۋدە، بەل، سەگىزكوز جەنە قۇيرىق بولىمدەرىنە جىكتەلۋى ءتان.مويىن ومىرتقالارىنىڭ سانى تۇراقتى، اۋىز ومىرتقانىڭ (اتلانتتىڭ) الدىڭعى جاعىندا ەكى بەتى بولادى. اياق-قول قاڭقاسى وتە مىقتى. ورتان جىلىكتەرى وتە ۇلكەن كۇشكە شىداي الادى، كەيبىر تۇرلەردە ول 1500-2000 كگ-عا جەتەدى. بۇلشىقەت جۇيەسى وتە دامىعان، ول كوپتەگەن ماماندانعان بۇلشىق ەتتەردەن تۇرادى. اسقورىتۋ جۇيەسىندە بارلىق بولىمدەرى بار، ول ءوز بەتىنشە ارتقى تەسىكپەن اياقتالادى. تىستەرى جەتىلگەن (كيتتارىزىلەردى قوسا كەيبىر تۇرلەردەن باسقالارىندا)، ولاردىڭ اراسىنان كۇرەك تىستەردى، شوشاق تىستەردى جانە ازۋ تىستەردى اجىراتادى. قورەكتەنۋ ءۇشىن پايدالاناتىن قورەگىنىڭ سيپاتىنا قاراي سۇتقورەكتىلەردى وسىمدىكقورەكتىلەر جانە ەتقورەكتىلەر دەپ اجىراتادى.

تىنىس الۋ جۇيەسىنە وكپە، كەڭىردەك، برونحىلار، برانحيولالار، الۆەوالار جاتادى. قانتاسىمالداۋ جۇيەسى وتە جەتىلگەن. جۇرەگى تورتكامەرالى، ەكى قاناينالۋ شەڭبەرى بار، اورتانىڭ سول دوعاسى ساقتالعان. جەتىلگەن ەريتروسيتتەردىڭ يادرولورى جوق. شىعارۋ جۇيەسى قۋىقتىڭ ءزار شىعارۋ وزەگىنە اشىلۋىمەن سيپاتتالىنادى. بۇيرەكتەرى ءجۇپ، ولاردان شىعاتىن نەسەپاعارلار قۋىققا اشىلادى. جۇيكە جۇيەسى ءوزىنىڭ دامۋىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى. ميدىڭ جارتى شارى، قىرتىستارى مەن سايشالارى، ميشىق ەرەكشە دامىعان.سەزىم مۇشەلەرى ەرەكشە جەتىلگەن. ەستۋ ورگانى سىرتقى ءقۇلاقتان، سىرتقى تەسىكتەن، ءۇش ەستۋ سۇيەگىنەن جانە دىبىس قابىلداۋ اپپاراتىنان تۇرادى. ءيىس سەزۋ تاقتايشالى ءمۇرىن قابىرشاعى مەن مۇرىن ءلابيرينتىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى. كورۋ جانە سەزىنۋ دامىعان.

ىشكى سەكرەسيا بەزەرى وتە جەتىلگەن. كوبەيۋى جىنىستى، جىنىس بەزدەرى ەكى جىنىستىلاردا دا جۇپ. جىنىستىق ديمورفيزم بايقالادى. ۇرىقتانۋى ىشتەي. سۇتقورەكتىلەر بىرتەسىكتىلەر (Monotremata) وتريادىمەن العاشقى اڭدار (Prototheria) كلاستارماعىنا جانە تومەنگى ساتىداعى اڭدار (Metatheria) مەن كوپ ساندى وتريادتارى بار جوعارعى ساتىداعى اڭدار (Eutheria) ينفراكلاستارىن بىرىكتىرەتىن ناعىز اڭدار (تھەگىا) كلاستارماعىنا جىكتەلەدى. بىرتەسىكتىلەر (ۇيرەكتۇمسىق، ەحيدنا، پروەحيدنا) اۆستراليانى مەكەندەۋشىلەر بولىپ تابىلادى جەنە ولار باۋىرىمەن جورعالاۋشىلر سياقتى ءجۇمىرتقا سالۋىمەن ەرەكشەلىنەدى. تومەنگى ساتىداعى اڭدار نەمەسە قالتالىلار (كەنگۋرۋ، قالتالى قاسقىر، قالتالى كورتىشقان جانە باسقالارى) اۆستراليا مەن وڭتۇستىك امەريكانى مەكەندەۋشىلەر بولىپ تابىلادى. پلاسەنتاسى بولماعاندىقتان، تۋىلعان تولدەرىن ءارى قاراي قالتاسىندا كوتەرەدى.

جوعارعى ساتىداعى اڭدار پلاسەنتالىلار (ۇرىقجولداستىلار) بولىپ تابىلادى. ولار وتە الۋان ءتۇرلى (ناسەكومقورەكتىلەر، قولقاناتتىلار، كەمىرگىشتەر، جىرتقىشتار، قالاقاياقتىلار، كيتتارىزدىلەر، تاقجانە جۇپتۇياقتىلار، ەتتۇمسىقتىلار، پريماتتار جانە باسقالارى). ەمبريونالدى ونتوگەنەزدە ۇرپاقتارىنىڭ قورەكتەنۋى پلاسەنتا ارقىلى جۇزەگە اسادى، ءۇرپاقتارى جەتىلىپ تۋىلادى، ەكى مارتە تىستەرى الماسادى. سۇتقورەكتىلەر ءۇشىن تىرشىلىگىنىڭ وتە الۋان ءتۇرلى بولۋ ءتان. قۇرلىقتىق، توپىراقارالىق، سۋلىق جانە ءتىپتى، ۇشقىش جانۋارلار (قولقاناتتىلار) دەپ بولىنەدى. سۇتقورەكتىلەر ءۇشىن تىرشىلىگىنىڭ وتە الۋان ءتۇرلى بولۋ ءتان. قۇرلىقتىق، توپىراقارالىق، سۋلىق جانە ءتىپتى، ۇشقىش جانۋارلار (قولقاناتتىلار) دەپ بولىنەدى.

سۇتقورەكتىلەردىڭ ادام ومىرىندەگى ءرولى، ونىڭ ءوزى دە سۇتقورەكتىلەرگە جاتادى، وتە ماڭىزدى ءارى الۋان ءتۇرلى. ونى باعالاۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ، اسىرەسە، ءۇي مالدارىنىڭ، شارۋاشىلىق ماڭىزى وتە ۇلكەن، ادام ءۇشىن ازىق-تۇلىكتىڭ كوزى جانە ونەركاسىپ ءۇشىن شيكىزات كوزى بولىپ تابىلادى. كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ كاسىپتىك ماڭىزى بار. مىسالى، باعالى تەرى ءۇشىن اۋلاناتىندارىنىڭ سانى 20-عا جۋىق. سۇتقورەكتىلەر اداممەن ورتاق اۋرۋلارمەن اۋىراتىندىقتان، ولار پارازيتتەردىڭ يەلەرى نەمەسە ادامداردىڭ ءبىرقاتار ءترانسميسسيۆتى ارۋلارىن قوزدىرۋشىلارىنىڭ تابيعي رەزەرۆۋارلارى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ولاردىڭ مەديسينالىق ماڭىزى دا وتە جوعارى.

سۇتقورەكتىلەردىڭ شىعۋ تەگىن ادەتتە، تەراپسيدتەردىڭ (كونە پالەوزوي رەپتيليالارى) سوڭعى ترياستا پايدا بولۋىمەن تۇسىندىرەدى. كوپتەگەن زوولوگتار سۇتقورەكتىلەر پوليفيلەتيكالىق گەنەزگە يە، ياعني سۇتقورەكتىلەردىڭ ەربىر كلاستارماعىنىڭ تەگى جەكە تەراپسيدتەردەن شىققان دەپ سانايدى. وتە جوعارى دامىعان جۇيكە جۇيەسىنە جانە باسقا دا قاسيەتتەرگە يە بولا وتىرىپ، سۇتقورەكتىلەر قۇرلىقتى جاۋلاپ العان ومىرتقالىلاردان كلاسس ەسەبىندە ءبولىنىپ شىققان. پلاسەنتالىلاردىڭ گۇلدەنۋى پالەوسەنگە (55-65 ملن جىل بۇرىن) تۋرا كەلەدى. ءۇشىنشى كەزەڭنەن باستاپ ولار جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ باسىم (گۇلدەنۋشى) فورماسى بولىپ تابىلادى.

---