InfoHub Logo

ۆيرۋستار — كلەتكادان تىس تىرشىلىك ەتەتىن ميكروسكوپيالىق ەڭ كىشكەنتاي تىرشىلىك يەسى. ۆيرۋستى العاشقى اشقان د. ي. يۆانوۆسكيي، ول 1892 ج. تەمەكىنىڭ جاپىراعىنىڭ موزايكا اۋرۋىنىڭ قوزدىرعىشىن زەرتتەۋ بارىسىندا، ونىڭ باكتەريالار وتە المايتىن سۇزگىدەن وتەتىنىن بايقاعان. وسى قاسيەتىنە بايلانىستى ۆيرۋس العاشىندا ۋلى سۇيىقتىقتىڭ سۇزگىسىنەن وتكىش دەگەن اتاۋعا يە بولدى. گوللانديالىق ميكروبيولوگ م. بەيەرينك 1898 ج. د. ي. يۆانوۆسكييدىڭ تاجىريبەسىن قايتالاپ، ول دا وسىنداي نەتيجە الدى، وسى تەمەكىنىڭ موزايكا اۋرۋىنىڭ قوزدىرعىشىنا ول «سۇزگىدەن وتكىش ۆيرۋستى سۇيىقتىق» دەپ اتاۋ بەردى. سول كەزدەردە ءىرى قارا مالىنىڭ اۋسىل اۋرۋىنىڭ ۆيرۋستى قوزدىرعىشى (ف. لەفلەر ي پ. فروش، 1898) عىلىمي تۇردە انىقتالدى، ال 1901 جىلى ۋ. ريد سوناۋ ا. پاستەر كەزىنەن قالىپتاسقان ءجۇقتىرعىش اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشىن ۆيرۋس دەپ اتاۋ قالىپتاسقان داستۇرمەن سارى بەزگەگىنىڭ قوزدىرعىشىن جاي ۆيرۋس (لات. ءسوزى virus — ۋ) دەپ اتادى. بالاپان ەمبريونىنا ۆيرۋستاردى ەنگىزۋ تەسىلى 1931 جىلى اشىلعاننان كەيىن زەرتحانالاردا وسى ۆيرۋستاردى تاجىريبە ماقساتىندا پايدالانۋعا كەڭ جول اشىلىپ، ۆيرۋستاردىڭ قۇرىلىسى زەرتتەلە باستالدى.

قازىرگى ۋاقىتتا وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ بارلىق جۇيەدەگى توپتارىنىڭ (ميكوپلازمالاردىڭ، باكتەريالاردىڭ، جاپىراقتى وسىمدىكتەردىڭ، قاراپايىمدىلاردىڭ، گەلمينتتەردىڭ، جاندىكتەردىڭ، قوسمەكەندىلەردىڭ، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ، ءقۇستاردىڭ، سۇتقورەكتىلەردىڭ) ۆيرۋستارى انىقتالدى. سونىمەن قاتار ادامنان ءبولىنىپ الىنعان كوپتەگەن ۆيرۋستار دا انىقتالدى. قورىتا ايتقاندا، ۆيرۋستار بارلىق جەردە كەزدەسەدى.

زەرتحانالاردا ۆيرۋستاردى تاۋىقتىڭ ەمبريوندارىنا، سوماتيكالىق كلەتكالارىنا، وتاۋلانىپ جاپسىرىلعان تەرىنىڭ بولىگىنە جانە اۋىستىرىلعان دەنە مۇشەلەرىنە، سونىمەن بىرگە اۋرۋعا بەيىم جانۋارلارعا قولدان سالىپ زەرتتەلەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ولار باكتەريالار مەن سوماتيكالىق كلەتكالار وسىرىلەتىن قورەكتىك ورتادا دامىمايدى جانە باسقا بارلىق ورگانيزمدەردەن وسى قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ۆيرۋستار ءوز بەتىنشە بوس كەڭىستىكتە كوبەيە المايدى. ولاردىڭ كوبەيۋى تەك قانا كلەتكا ىشىندە عانا مۇمكىن. سونىمەن بىرگە ولار كلەتكاعا ەنگەن سوڭ، پارازيتتىك كۇيگە كوشىپ، كلەتكا ىشىندە پارازيتتىك ءومىر ءسۇرىپ، ورگانيزمدەردى اۋرۋعا ۇشىراتادى. سونىمەن، ۆيرۋستار ەكى: كلەتكادان تىسقارى، ياعني تىنىشتىق كۇيدە جەنە كلەتكا ىشىندە، ياعني كوبەيۋگە كوشكەن كۇيدە بولادى.

ۆيرۋستاردىڭ جالپى قاسيەتتەرى

جالپى ۆيرۋستار وتە مايدا ميكروسكوپيالىق جيىنتىق بولىپ كەلەدى، قۇرىلىمى بەلوكتار مەن امين قىشقىلدارىنان تۇراتىن ۆيرۋستىق ۇيىمداسقان بولشەكتەر، ولار — ۆيرۋستىق دەنەشىكتەردەن، ۆيريونداردان، ۆيروسپورالاردان نەمەسە امينكاپسيدتاردان تۇرادى. ۆيرۋستىق بولشەكتەردىڭ ءتۇرقى 15-18 نم-دەن 300-350 نم-گە دەيىن جەتەدى. ولاردى تەك ەلەكتروندى ميكروسكوپ ارقىلى كورۋگە بولادى. تەك قانا شەشەك (قوراسان) اۋرۋىنىڭ جانە باسقا ۇلكەن ۆيرۋستاردى ارنايى جارىق وتكىزگىشتىگى جوعارى ميكروسكوپپەن كورۋگە بولادى. جەكە دارا ۆيرۋستاردىڭ نەمەسە كەيبىر تۇرلەرىششڭ سۇلباسى ءارتۇرلى (دوڭگەلەك، ءتاياقتارىزدى نەمەسە باسقاشا تۇردەگى) بولىپ كەلەدى، ءقۇرىلىسى بەلوكتىق قابىقتان (كاپسيدتەن) تۇرادى، ونىڭ ىشىندە امين قىشقىلدارى (دنق نەمەسە رنق) بولادى.

ۆيرۋستىق كاپسيد بىرنەشە قاباتتى پوليپەپتيدتى تىزبەكتەن (ەرتۇرلى بەلوكتار) تۇرادى. كەيبىر ۆيرۋستاردىڭ كاپسيدتەرىنىڭ سىرتى ارنايى ۆيرۋستى كۇردەلى بەلوكتى (گليكوپروتەيدتى) جارعاقشامەن قاپتالعان جانە كلەتكا-يەسىنىڭ پلازمالىق ءليپيدتى جارعاقشاسىنا ۇقساس ەكى قاباتتى قابىعى بار ليپيدتەن تۇرادى. وسى ۆيرۋستىڭ جارعاقشاسىن سۋپەر-كاپسيد دەپ اتايدى.

كاپسيدتىڭ نەگىزگى قىزمەتى ۆيرۋستىڭ گەنومىن (امين قىشقىلدارىن) زاقىمداۋدان ساقتايدى، سونىمەن بىرگە زاقىمدايتىن كلەتكاعا ۆيرۋستىڭ بولشەگىنىڭ ەنۋىنە كومەكتەسەتىن رەسەپتورلاردا بولادى. ۆيرۋستاردىڭ ىشكى قۇرلىمى گەنومنان نەمەسە ۆيرۋستىق حروموسومالاردان، ال ونىڭ ءوزى ءارتۇرلى سۇلباداعى دنق-نان نەمەسە رنق-ى بار بىرنەشە گەندەردەن ءقۇرالعان. مىسالى، ءمىز جانە ءحى74 باكتەريا ۆيرۋسىنىڭ گەنومى دنق-نىڭ ءبىر تىزبەكتى دوڭگەلەك مولەكۋلاسىنان، ال ءىرى قارا مالدىڭ، شوشقانىڭ، مىسىقتىڭ، ەگەۋقۇيرىقتىڭ جانە باسقا جانۋارلاردىڭ پارۆوۆيرۋستارى دنق-نىڭ بىرتىزبەلى جازىقتىقتاعى مولەكۋلالارىنان تۇرادى. پوليومنىڭ جانە SV40 ۆيرۋستارىنىڭ گەنومى دنق-نىڭ ەكىتىزبەكتى دوڭگەلەك مولەكۋلاسىنان، ال ادەنوۆيرۋستىڭ گەنومى دنق-نىڭ ەكىتىزبەكتى دوڭگەلەك مولەكۋلاسىنىڭ تىزبەسىنىڭ 5-تارماعىنىڭ ۇشىنا كوۆالەنتى جالعاسقان بەلوكتان، شەشەكتىڭ ۆيرۋسى بولسا، دنق ەكىتىزبەگىنىڭ ۇشىنا كوۆالەنتى «تىگىلگەن» فوسفوديەفيرلى بايلانىستان تۇرادى.

تەمەكى جاپىراعىنىڭ ەشەكەيلى (موزايلىق) اۋرۋىنىڭ، پوليمەليت جانە باسقا باكتەريالىق ۆيرۋستاردىڭ گەنومدارى رنق بىرتىزبەگىنەن، ال رەوۆيرۋستىڭ گەنومى زاقىمدالعان كلەتكانىڭ كوبەيۋشى-رنق ەكىتىزبەگىنىڭ بىرنەشە ساتىسىنان، ياعني: ادسوربسيادان جەنە ۆيرۋستىڭ كلەتكاعا ەنۋىنەن، ۆيرۋستىڭ نۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ رەپليكاسياسىنا قاجەتتى ۆيرۋستى بەلوكتاردىڭ سينتەزىنەن، نۋكلەين قىشقىلىنىڭ رەپليكاسياسىنان، كاپسيد بەلوگىنىڭ سينتەزىنەن، ۆيرۋستاردىڭ جيناقتالۋى جەنە كلەتكادان «دايىن بولعان» ۆيرۋس بولشەكتەرىنىڭ پايدا بولۋ سياقتى ساتىلارى بولادى.

قۇرامى دنق-نان تۇراتىن ۆيرۋس رەپليكاسياعا (كاپسيدتىڭ ىشىندەگى) قاجەتتى ءوزىنىڭ فەرمەنتەرىنىڭ نەمەسە ولاردىڭ ۆيرۋستى نۋكلەين قىشقىلىنىڭ رەپليكاسياسىنا قاجەتتى ۆيرۋستىق فەرمەنتتەرىنىڭ سينتەزى تۋرالى اقپارات گەنومدا ساقتالعان. وسى فەرمەنتتەردىڭ سانى ۆيرۋستاردىڭ پايدالانۋىندا ءارتۇرلى. مىسالى، ت4 باكتەريالدى ۆيرۋستىڭ گەنومىندا شامامەن 30-عا جۋىق ۆيرۋستىڭ فەرمەنتىنىڭ سينتەزى تۋرالى اقپارات ساقتالعان. ودان ءارى ءىرى ۆيرۋستاردىڭ گەنومدارىندا زاقىمدالۋشى-كلەتكانىڭ دنق بۇزاتىن نۋكلەازا تۋرالى اقپارات، رنق-پوليمەرازاسىنىڭ كلەتكاسىنا اسەر ەتەتىن بەلوكتار، وسىلارمەن «وڭدەلگەن» رنق-پوليمەرازاسى جۇقپالى ۆيرۋس كەزىنىڭ ءارتۇرلى ساتىسىندا ءارتۇرلى ۆيرۋستاردىڭ گەندەرىن تاسىمالداۋىن تۋعىزادى. كەرىسىنشە، قۇرامىندا دنق شاعىن تۇرقى بار ۆيرۋستار گەندەرىنىڭ سانى زاقىمدالۋشى-كلەتكالاردىڭ فەرمەنتەرىمەن بايلانىستى. مىسالى، ادەنوۆيرۋستىڭ دنق سينتەزى كلەتكا فەرمەنتتەرى ارقىلى جۇرەدى.

قۇرامىندا دنق بار ۆيرۋستاردىڭ رەپليكاسياسى زاقىمدالۋشى-كلەتكالاردىڭ بەلوكتارىنداعى، حروموسومالارىنداعى و-تارماعىنان باستالادى، ولار ۆيرۋستىڭ جانە كلەتكا فەرمەنتتەرىنىڭ رەپليكاسياسىن وزىنە «تارتادى». كەيبىر قۇرامىندا رنق بار ۆيرۋستاردىڭ گەنومىندا ترانسكريپتازاعا (كەرى ترانسكريپتازا) تاۋەلدى رنق اقپارات ساقتالعان. سوندىقتان قۇرامىندا رنق-ى بار ۆيرۋستار گەنومدارىنىڭ رەپليكاسياسى وزدەرىنىڭ كەرى ترانسكريپتازاسىن جىلدامداتادى، ءسويتىپ زاقىمدالۋشى-كلەتكانىڭ ءاربىر رەپليكاسياسى كاپسيدتە جيناقتالادى. وسىنداي قۇرامىندا رنق بار ۆيرۋستار قايتا ورالعان ۆيرۋستار (رەتروۆيرۋستار) (لات. ءسوزى retro — قايتا ورالۋ) دەگەن اتقا يە بولدى.

رەتروۆيرۋستىڭ ناقتى مىسالىنا تاۋىقتىڭ راۋس ساركوماسىنىڭ ۆيرۋسى جاتادى. رەتروۆيرۋسقا ادامنىڭ قابىلداعان يمۋنيتەتى جەتىسپەۋشىلىگى سيندرومىنىڭ (سپيد) يمۋنيتەتى جەتىسپەۋشىلىگى ۆيرۋسى (ۆيچ) جاتادى. ءبىراق پوليمەليت اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى مرنق-نان تۇرادى. ۆيرۋستاردى جۇيەلەۋ وتە قيىن جەنە كوبىنە، قاراما-قايشى بولىپ كەلەدى. سوعان قاراماستان دنق جانە رنق بار ۆيرۋستاردى جەكە تۇقىمداسقا جىكتەيدى. مىسالى، جانۋارلاردىڭ دنق بار ۆيرۋستار: پارۆوۆيرۋستار (ەگەۋقۇيرىقتىڭ، مىسىقتىڭ جانە ب. جانۋارلاردىڭ ۆيرۋستارى)، پاپوۆاۆيرۋستار (ادامنىڭ سۇيەلىنىڭ ۆيرۋسى، جالپى جانە ب.)، ادەنوۆيرۋستار (ادامنىڭ تاماق جانە كوز اۋرۋلارىنىڭ ۆيرۋستارى، سۇتقورەكتىلەردىڭ ۆيرۋستارى)، پوكسۆيرۋستار (ادامنىڭ جانە جانۋارلاردىڭ شەشەك اۋرۋىنىڭ ۆيرۋستارى)، ۇشىق ۆيرۋستارى (ۇشىق ۆيرۋستارى، ادامنىڭ كۇيدىرگى اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى، ءقۇستاردىڭ تىنىس الۋ جولدارىنىڭ جەنە ت.ب. ۆيرۋستارى)، يريدوۆيرۋستار (شوشقانىڭ شەشەك اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى، شوشقانىڭ افريكالىق وبا جانە ت.ب. اۋرۋلارىنىڭ ۆيرۋستارى) سياقتى تۇقىمداسقا جۇيەلەنەدى.

جانۋارلاردىڭ رنق بار ۆيرۋستار: پيكورناۆيرۋستار (ادامنىڭ رينوۆيرۋستارى، ادامنىڭ پوليوميەليت ۆيرۋسى، جانۋارلاردىڭ پوليوۆيرۋسى، جانۋارلاردىڭ اۋسىل اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى جانە ت.ب.)، رەوۆيرۋستار (تاۋىقتىڭ تەندوسينوۆيت اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى جانە ت.ب.)، ميكسوۆيرۋستار (ادامنىڭ تۇماۋ، قىزىلشا، قۇتىرۋ اۋرۋلارىنىڭ ۆيرۋستارى، جىرتقىش انداردىڭ قۇتىرۋ جانە ت.ب. ۆيرۋستارى)، اربوۆيرۋستار (كەنە جانە جاپون ەنسەفاليتىنىڭ ۆيرۋستارى، ادامنىڭ سارى بەزگەك جەنە ت.ب. ۆيرۋستارى) سياقتى تۇقىمداسقا جۇيەلەنەدى. وسىنداي جۇيەلەۋ وسىمدىكتەر ۆيرۋستارىندا دا بولادى، ال جويعىشتارعا (فاگتار) كەلسەك، ولار قانداي باكتەريامەن جوياتىنا بايلانىستى. مىسالى، ىشەك جويعىشتارى — ولار ىشەكتەگى باكتەريالاردى ەرىتىپ جويادى، ديزەنتەريا جويعىشتارى — ولار ىشەكتەگى ديزەنتەريا باكتەريالارىن ەرىتىپ جوياتىندار.

---