باۋىرجان مومىش ۇلى شىعارمالارىنداعى ناقىل سوزدەر
سەكسيا: ادەبيەت
باۋىرجان مومىش ۇلى شىعارمالارىنداعى ناقىل سوزدەر
اننوتاسيا
زەرتتەۋ ماقساتى: ءححى عاسىردا ءار جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋح پەن پاتريوتتىق جالىننىڭ ۇشقىنىن دارىتۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ باۋىرجانداي پەرزەنتىنىڭ ءمىردىڭ وعىنداي قاناتتى سوزدەرى اۋاداي قاجەت. ول، اسىرەسە، ۇلتتىق تاربيەگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. «ءوزىنىڭ ۇلتىن سىيلاماعان – ۇلتىن ماقتانىش تۇتا دا المايدى، ول – ءسوز جوق، ارامزا، تەكسىز ءارى قاڭعىباس» دەۋى جايدان - جاي ەمەس. ونىڭ ادامي قاسيەتتەر قاتارىنا جاتقىزاتىن – اقىل، ار، ەرىك - جىگەر، نامىس، سەزىم، پارىز، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق مىنەز - قۇلىق، ۇلتتىق پاتريوتيزم، ۇلتتىق ماقتانىش، ت. ب. تۋرالى ويلارى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل ويلاردىڭ ءارىسى ابايدىڭ «تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزادى»، بەرىسى مۇستافا شوقايدىڭ «ۇلتتىق رۋحسىز ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن قاعيدالارىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. وسى ماقساتتا ەلىمىزدەگى ءورشىپ تۇرعان ءتىل مەن ءدىن ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ قاجەت. جات ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتكەنشە، ۇرپاعىمىز ەل ءۇشىن قىزمەت اتقارۋ قاجەت. وتان الدىنداعى بورىش، ازاماتتىق پارىزدى ورىنداۋ ءۇشىن قاھارمان باتىر شىعارمالارىنداعى ناقىل سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور.
گيپوتەزا: قازاق ادەبيەتى بويىنشا اڭگىمەدە كەزدەسەتىن ناقىل سوزدەردى تاۋىپ، تەرىپ قويماي، جيناقتاۋ ارقىلى تىلدىك قولدانىسقا، وقۋلىقتارعا ەنگىزۋگە بولادى جانە جەكە كىتاپشا رەتىندە دايىنداپ، وقىرمانعا ۇسىنىلماق.
زەرتتەۋ كەزەڭدەرى:
1. ب. مومىش ۇلى شىعارمالارىنان ناقىل سوزدەرىن جيناقتاۋ
2. ب. مومىش ۇلىنىڭ ءوز جانىنان شىققان ماقالدار مەن قاناتتى سوزدەرىن توپتارعا ءبولۋ
3. ناقىل سوزدەرىنە ارنالعان كىتاپشا شىعارۋ
جۇمىس ناتيجەسى: عىلىمي جۇمىستا اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر، روماندارى تولىق قامتىلىپ، ب. مومىش ۇلى – ۇلتتىق بولمىستى قالىپتاستىرۋشى قالامگەر رەتىندە تانىلادى. ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرى اشىپ كورسەتىلىپ، تاقىرىپتارىنا قاراي توپتاستىرىلدى. ارنايى مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى ەستىلمەگەن ناقىل سوزدەرى جاريا بولادى.
عىلىمي تەوريالىق - تاجىريبەلىك ماڭىزدىلىعى: ناقىل سوزدەرىنە نازار اۋدارىپ، زەر سالعان جاس ۇرپاق جاھاندانۋ كەزەڭىندە تۋرا جولدان تايماي، وپتيميستىك قابىلەتىن ارتتىرادى. ۇلتتىق رۋحقا قانىققان وقىرماننىڭ پاتريوتتىق سەزىمى مەن مەملەكەت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن نىعايتادى.
مازمۇنى
كىرىسپە
«تىرمىسىپ ءال كەلگەنشە كورگەنىمدى،
جالتاقتاماي، يمەنبەي اشىق جازدىم»
زەرتتەۋ ءبولىمى
1. ب. مومىش ۇلى ناقىل سوزدەرىندەگى حالىقتىق ءتالىم - تاربيە
2. باتىردىڭ ناقىل سوزدەرى – قاھارماندىق ۇلگى، ۇلتتىق نامىستىڭ قايراعى.
3. ۇلتتىق رۋحتى وياتقان قاناتتى سوزدەر
قورىتىندى
باۋىرجان مۇراسى – ۇلتتىڭ ۇلى وقۋلىعى.
كىرىسپە
«باۋكەڭنىڭ تەلەگەي - تەڭىز تاعىلىمى – بولاشاقتىڭ، تاياۋ مىڭجىلدىقتىڭ اڭگىمەسى».
حاميت ەرعالييەۆ
باۋىرجان مومىش ۇلى – جالپى ادام بالاسىنىڭ، ابزال قاسيەتتەرى بار ازامات تاربيەسىن وتىز ويلانىپ، توقسان تولعانعان پاراساتتى ويشىل. ماڭگىلىك داڭق تۇعىرىنا قوندىرىلعان الاش ەلىنىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى باس باتىرى، ءبىرتۋار ارداعى باۋىرجان مومىش ۇلى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، ارتىنا وشپەس ءىز قالدىردى. باتىر بويىنداعى نامىس پەن ءور مىنەز ونىڭ قايتالانباس ەرلىگىنەن عانا ەمەس، شىعارمالارىنان كورىنىس تابادى. وسى ورايدا «قازاقتى تانۋ ءۇشىن، الدىمەن، اباي مەن باۋىرجان ىلىمدەرىنەن سۋسىنداۋ كەرەك...» دەگەن عالىم مىرزاحمەت مەكەمتاس ۇلىنىڭ ءسوزىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەسىڭ. [1]
زەرتتەۋ ءبولىمى
1. ب. مومىش ۇلى ناقىل سوزدەرىندەگى حالىقتىق ءتالىم - تاربيە.
«مەن دە اداممىن جارالعان سۇيەك، ەتتەن،»
مەندە دە جان بار، مەندە دە ار بار جان تەبىرەنتكەن،
حالقىمنىڭ قاراپايىم ءبىر ۇلىمىن،
جانىمدى ارىم ءۇشىن قۇربان ەتكەن» [3]، - دەگەن جولدار ارقىلى
باۋىرجان مومىش ۇلى ءوزىنىڭ ادامي، ازاماتتىق بولمىسىن ءبىر اۋىز ولەڭ جولىمەن تانىتقان.
قاھارمان جازۋشىنىڭ بولمىسىن ءسوز ەتكەندە، ەڭ الدىمەن، ايقىن تانىلارى، باتىرلىق قاسيەتى ەكەنى بەلگىلى. باتىرلىعى – وتانىن سۇيگەن، ەلى ءۇشىن جانى كۇيگەن، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن قانداي قيىندىققا بولسا دا قارسى تۇرار قاھارماندىق بولاتىن. ال باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اتى اتالعاندا، ەكى بىردەي بەينە كوز الدىمىزعا كەلەدى. ءبىرى – باتىردىڭ، ەكىنشىسى جازۋشىنىڭ بەينەسى. بويىنان وسى قاسيەتتىڭ ءبىرى تابىلىپ، ءبىرى تابىلماعاننىڭ وزىندە حالقىنىڭ اسقان ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى بولارى انىق. باۋىرجاننىڭ تۇعىرلى تۇلعاسىندا باتىرلىق پەن جاسامپازدىق سيپات ءبىر - بىرىمەن عاجاپ بىرلىك تاۋىپ، تۇتاستىققا اينالعان.
ادامدىق پارىزىن دالا فيلوسوفياسىمەن ۇندەسە وتىرىپ، حالىقتىق ءتالىم - تاربيەدەن ىزدەپ، ۇرپاعىنا وي سالعان جازۋشى ءوز شىعارمالارىندا تاريحي ماڭىزى مەن تاربيەلىك قۇندىلىعىن جوعالتپايتىن وقيعالارعا باستى نازار اۋدارادى. «شىعارمانى قىزىقتى ەتەمىز دەپ، ءبىز كەيدە قۇر وقيعا قۋالاپ كەتەمىز. شىعارمالارىمىزدىڭ ەلەۋلى كەمشىلىگىنىڭ ءبىرى، مىنە، وسىندا» [4] دەپ ەسكەرتكەن ەدى جازۋشى. تۋمىسىنان اسقان دارىندى ءوزى ءۇشىن مۇلدە قيىن دا كۇردەلى، حالىق دانالىعىندا ايتقانداي «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» ازاپتى تىرلىككە بەت بۇرىپ، ءساتتى تۋىندىلاردى سىيعا تارتا ءبىلدى.
«ادام قايراتى»، «قانمەن جازىلعان كىتاپ»، «موسكۆا ءۇشىن شايقاس»، «ۇشقان ۇيا» شىعارمالارىمەن قاتار، ەستەلىك كىتاپتارعا قوسىمشا گازەت - جۋرنالداردا جاريالانعان ماقالالاردان ناقىل سوزدەردى جيناقتاعان بولاتىنمىن. جۇمىسىمنىڭ زەرتتەۋ ءبولىمى قازاق حالقىنىڭ ماقال - ماتەلدەرىنە ارنالعان.
جوعارىدا اتالعان شىعارمالار بويىنشا جازۋشى قولدانىسىنان تومەندەگى تاقىرىپتار بويىنشا قازاق حالقىنىڭ ماقال - ماتەلدەرىن كوپتەپ كەزدەستىردىك.
ەرلىك پەن جاۋجۇرەكتىك تۋرالى
ادام تۋرالى
ءتىل جانە ءسوز قۇدىرەتى تۋرالى
ەل، وتان تۋرالى
اقيقات پەن شىندىق تۋرالى
ءبىلىم، اقىل جانە ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك تۋرالى
ەڭبەك جانە بىرلىك تۋرالى
ايتالىق، «ادام قايراتى» كىتابىندا «ءتۇسى جاقسىدان تۇڭىلمە»، «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى»، «قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەدى»، «كوز قورقاق، قول باتىر»، «بىلەك ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» [5] سەكىلدى حالقىمىزدىڭ دانالىعى ءجيى ايتىلادى. قاي ماقالعا تالداۋ جاساساق تا، ماعىناسى ادالدىق پەن ەرلىك، ۇلتتىق رۋحقا سايادى. ماقالداردى تىزبەكتەگەندە حالىق دانالىعىنا 45 ماقالدى جاتقىزىپ، 7 تاقىرىپقا توپتاستىردىق. تاقىرىپتارىنىڭ ءوزى حالىقتىق ءتالىم - تاربيەگە ۇندەيدى. اسىرەسە ەرجىگىتتىڭ بويىنا ەرلىك پەن ەلدىكتى دارىتۋ، قىز بويىنا ادەپتىلىك پەن ار - ۇيات قاسيەتىن ءسىڭدىرۋ ءار قازاقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بولسا، قاھارمان جازۋشى ونى سەزىنە ءبىلدى. از جازسا دا، ساز جازاتىن، جازۋشىلىق باعىتقا ءجاي كەلسە دە، كوپ دۇنيە قالدىرعان شىعارمالارىندا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ جۇرەگى «ءار قازاق - مەنىڭ جالعىزىم» دەپ سوققانى ايقىن كورىنەدى.
ەندى نازارلارىڭىزعا ب. مومىش ۇلىنىڭ اڭگىمە، پوۆەست، روماندارىنان جيناقتاعان قازاق حالقى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ماقالدارىن ۇسىنامىن:
1. ەرلىك پەن جاۋجۇرەكتىك تۋرالى
1. قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەدى.
2. كۇش - اكەسىن تانىمايدى.
4. ازاماتقا ومىردەن دە ار قىمبات، ولىمنەن ۇيات كۇشتى.
5. كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول.
6. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق.
7. كوز قورقاق، قول باتىر.
2. ادام تۋرالى
1. سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى.
2. اعاش كوركى - جاپىراق، ادام كوركى - شۇبەرەك.
3. بالانى باستان.
4. ءتۇسى جاقسىدان تۇڭىلمە.
5. كىسىدەگىنىڭ كىلتى - اسپاندا.
6. قورىققانعا قوس كورىنەدى.
7. ءتۇسى تاۋىردەن تۇڭىلمە.
8. بالالى ءۇي ۇرلىعىن جاسىرا المايدى.
9. كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپ كورگەننەن سۇرا.
10. اياز بي ءالىڭدى، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل
11. سابىرلى جەتەر مۇراتقا، سابىرسىز قالار ۇياتقا.
12. ۇيادا نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى.
13. ۇلىڭ وسسە ۇلى جاقسىمەن، قىزىڭ وسسە قىزى جاقسىمەن اۋىلداس بولعىن.
14. ءبىر قۇمالاق، ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى.
15. ون ۇشتە وتاۋ يەسى.
16. جەتىگە كەلگەنشە، بالا جەردەن تاياق جەيدى.
3. ەل، وتان تۋرالى
1. ەل ءقادىرىن بىلمەگەن ەر ءقادىرىن بىلمەيدى.
4. ەڭبەك جانە بىرلىك تۋرالى
1. ەڭبەك ءتۇبى راقات.
2. تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگىنى الادى.
5. ءبىلىم، اقىل جانە ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك تۋرالى
1. بىلەك ءبىردى، اقىل مىڭدى جىعادى.
2. قالاۋىن تاپسا قاردا جانادى.
3. قاعا بىلسەڭ كيىز قازىق تا جەرگە كىرەدى.
4. ولىمنەن ۇيات كۇشتى
5. جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى.
6. اقيقات پەن شىندىق تۋرالى
1. وتىرىكتىڭ بالىن جۇتىپ ءتىرى جۇرگەنشە،
شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق.
2. شىن ايتپاي، سىن ايتپا.
3. وتىرىك – زيان، كەسىر.
4. وتىرىك – بارىپ تۇرعان زياندى ۋ.
5. شىندىق اقيقاتتى ءتۇسىندىرۋشى.
6. ءبىزدىڭ ناقتى بولمىسىمىز – شىندىق.
7. ءتىل جانە ءسوز قۇدىرەتى تۋرالى
1. ءسوز جۇيەسىن، مال يەسىن تابادى.
2. جىلاتاتىن دا، جۇباتاتىن دا ءسوز.
4. جامان ايتپاي - جاقسى جوق.
5. ءسوز تاپقانعا قولقا جوق.
6. جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس.
8. ءسوز سۇيەكتەن، تاياق ەتتەن وتەدى.
باۋىرجان مومىش ۇلى شىعارمالارىنداعى ناقىل سوزدەر
اننوتاسيا
زەرتتەۋ ماقساتى: ءححى عاسىردا ءار جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋح پەن پاتريوتتىق جالىننىڭ ۇشقىنىن دارىتۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ باۋىرجانداي پەرزەنتىنىڭ ءمىردىڭ وعىنداي قاناتتى سوزدەرى اۋاداي قاجەت. ول، اسىرەسە، ۇلتتىق تاربيەگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. «ءوزىنىڭ ۇلتىن سىيلاماعان – ۇلتىن ماقتانىش تۇتا دا المايدى، ول – ءسوز جوق، ارامزا، تەكسىز ءارى قاڭعىباس» دەۋى جايدان - جاي ەمەس. ونىڭ ادامي قاسيەتتەر قاتارىنا جاتقىزاتىن – اقىل، ار، ەرىك - جىگەر، نامىس، سەزىم، پارىز، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق مىنەز - قۇلىق، ۇلتتىق پاتريوتيزم، ۇلتتىق ماقتانىش، ت. ب. تۋرالى ويلارى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل ويلاردىڭ ءارىسى ابايدىڭ «تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزادى»، بەرىسى مۇستافا شوقايدىڭ «ۇلتتىق رۋحسىز ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن قاعيدالارىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. وسى ماقساتتا ەلىمىزدەگى ءورشىپ تۇرعان ءتىل مەن ءدىن ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ قاجەت. جات ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتكەنشە، ۇرپاعىمىز ەل ءۇشىن قىزمەت اتقارۋ قاجەت. وتان الدىنداعى بورىش، ازاماتتىق پارىزدى ورىنداۋ ءۇشىن قاھارمان باتىر شىعارمالارىنداعى ناقىل سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور.
گيپوتەزا: قازاق ادەبيەتى بويىنشا اڭگىمەدە كەزدەسەتىن ناقىل سوزدەردى تاۋىپ، تەرىپ قويماي، جيناقتاۋ ارقىلى تىلدىك قولدانىسقا، وقۋلىقتارعا ەنگىزۋگە بولادى جانە جەكە كىتاپشا رەتىندە دايىنداپ، وقىرمانعا ۇسىنىلماق.
زەرتتەۋ كەزەڭدەرى:
1. ب. مومىش ۇلى شىعارمالارىنان ناقىل سوزدەرىن جيناقتاۋ
2. ب. مومىش ۇلىنىڭ ءوز جانىنان شىققان ماقالدار مەن قاناتتى سوزدەرىن توپتارعا ءبولۋ
3. ناقىل سوزدەرىنە ارنالعان كىتاپشا شىعارۋ
جۇمىس ناتيجەسى: عىلىمي جۇمىستا اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر، روماندارى تولىق قامتىلىپ، ب. مومىش ۇلى – ۇلتتىق بولمىستى قالىپتاستىرۋشى قالامگەر رەتىندە تانىلادى. ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرى اشىپ كورسەتىلىپ، تاقىرىپتارىنا قاراي توپتاستىرىلدى. ارنايى مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى ەستىلمەگەن ناقىل سوزدەرى جاريا بولادى.
عىلىمي تەوريالىق - تاجىريبەلىك ماڭىزدىلىعى: ناقىل سوزدەرىنە نازار اۋدارىپ، زەر سالعان جاس ۇرپاق جاھاندانۋ كەزەڭىندە تۋرا جولدان تايماي، وپتيميستىك قابىلەتىن ارتتىرادى. ۇلتتىق رۋحقا قانىققان وقىرماننىڭ پاتريوتتىق سەزىمى مەن مەملەكەت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن نىعايتادى.
مازمۇنى
كىرىسپە
«تىرمىسىپ ءال كەلگەنشە كورگەنىمدى،
جالتاقتاماي، يمەنبەي اشىق جازدىم»
زەرتتەۋ ءبولىمى
1. ب. مومىش ۇلى ناقىل سوزدەرىندەگى حالىقتىق ءتالىم - تاربيە
2. باتىردىڭ ناقىل سوزدەرى – قاھارماندىق ۇلگى، ۇلتتىق نامىستىڭ قايراعى.
3. ۇلتتىق رۋحتى وياتقان قاناتتى سوزدەر
قورىتىندى
باۋىرجان مۇراسى – ۇلتتىڭ ۇلى وقۋلىعى.
كىرىسپە
«باۋكەڭنىڭ تەلەگەي - تەڭىز تاعىلىمى – بولاشاقتىڭ، تاياۋ مىڭجىلدىقتىڭ اڭگىمەسى».
حاميت ەرعالييەۆ
باۋىرجان مومىش ۇلى – جالپى ادام بالاسىنىڭ، ابزال قاسيەتتەرى بار ازامات تاربيەسىن وتىز ويلانىپ، توقسان تولعانعان پاراساتتى ويشىل. ماڭگىلىك داڭق تۇعىرىنا قوندىرىلعان الاش ەلىنىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى باس باتىرى، ءبىرتۋار ارداعى باۋىرجان مومىش ۇلى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، ارتىنا وشپەس ءىز قالدىردى. باتىر بويىنداعى نامىس پەن ءور مىنەز ونىڭ قايتالانباس ەرلىگىنەن عانا ەمەس، شىعارمالارىنان كورىنىس تابادى. وسى ورايدا «قازاقتى تانۋ ءۇشىن، الدىمەن، اباي مەن باۋىرجان ىلىمدەرىنەن سۋسىنداۋ كەرەك...» دەگەن عالىم مىرزاحمەت مەكەمتاس ۇلىنىڭ ءسوزىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەسىڭ. [1]
زەرتتەۋ ءبولىمى
1. ب. مومىش ۇلى ناقىل سوزدەرىندەگى حالىقتىق ءتالىم - تاربيە.
«مەن دە اداممىن جارالعان سۇيەك، ەتتەن،»
مەندە دە جان بار، مەندە دە ار بار جان تەبىرەنتكەن،
حالقىمنىڭ قاراپايىم ءبىر ۇلىمىن،
جانىمدى ارىم ءۇشىن قۇربان ەتكەن» [3]، - دەگەن جولدار ارقىلى
باۋىرجان مومىش ۇلى ءوزىنىڭ ادامي، ازاماتتىق بولمىسىن ءبىر اۋىز ولەڭ جولىمەن تانىتقان.
قاھارمان جازۋشىنىڭ بولمىسىن ءسوز ەتكەندە، ەڭ الدىمەن، ايقىن تانىلارى، باتىرلىق قاسيەتى ەكەنى بەلگىلى. باتىرلىعى – وتانىن سۇيگەن، ەلى ءۇشىن جانى كۇيگەن، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن قانداي قيىندىققا بولسا دا قارسى تۇرار قاھارماندىق بولاتىن. ال باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اتى اتالعاندا، ەكى بىردەي بەينە كوز الدىمىزعا كەلەدى. ءبىرى – باتىردىڭ، ەكىنشىسى جازۋشىنىڭ بەينەسى. بويىنان وسى قاسيەتتىڭ ءبىرى تابىلىپ، ءبىرى تابىلماعاننىڭ وزىندە حالقىنىڭ اسقان ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى بولارى انىق. باۋىرجاننىڭ تۇعىرلى تۇلعاسىندا باتىرلىق پەن جاسامپازدىق سيپات ءبىر - بىرىمەن عاجاپ بىرلىك تاۋىپ، تۇتاستىققا اينالعان.
ادامدىق پارىزىن دالا فيلوسوفياسىمەن ۇندەسە وتىرىپ، حالىقتىق ءتالىم - تاربيەدەن ىزدەپ، ۇرپاعىنا وي سالعان جازۋشى ءوز شىعارمالارىندا تاريحي ماڭىزى مەن تاربيەلىك قۇندىلىعىن جوعالتپايتىن وقيعالارعا باستى نازار اۋدارادى. «شىعارمانى قىزىقتى ەتەمىز دەپ، ءبىز كەيدە قۇر وقيعا قۋالاپ كەتەمىز. شىعارمالارىمىزدىڭ ەلەۋلى كەمشىلىگىنىڭ ءبىرى، مىنە، وسىندا» [4] دەپ ەسكەرتكەن ەدى جازۋشى. تۋمىسىنان اسقان دارىندى ءوزى ءۇشىن مۇلدە قيىن دا كۇردەلى، حالىق دانالىعىندا ايتقانداي «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» ازاپتى تىرلىككە بەت بۇرىپ، ءساتتى تۋىندىلاردى سىيعا تارتا ءبىلدى.
«ادام قايراتى»، «قانمەن جازىلعان كىتاپ»، «موسكۆا ءۇشىن شايقاس»، «ۇشقان ۇيا» شىعارمالارىمەن قاتار، ەستەلىك كىتاپتارعا قوسىمشا گازەت - جۋرنالداردا جاريالانعان ماقالالاردان ناقىل سوزدەردى جيناقتاعان بولاتىنمىن. جۇمىسىمنىڭ زەرتتەۋ ءبولىمى قازاق حالقىنىڭ ماقال - ماتەلدەرىنە ارنالعان.
جوعارىدا اتالعان شىعارمالار بويىنشا جازۋشى قولدانىسىنان تومەندەگى تاقىرىپتار بويىنشا قازاق حالقىنىڭ ماقال - ماتەلدەرىن كوپتەپ كەزدەستىردىك.
ەرلىك پەن جاۋجۇرەكتىك تۋرالى
ادام تۋرالى
ءتىل جانە ءسوز قۇدىرەتى تۋرالى
ەل، وتان تۋرالى
اقيقات پەن شىندىق تۋرالى
ءبىلىم، اقىل جانە ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك تۋرالى
ەڭبەك جانە بىرلىك تۋرالى
ايتالىق، «ادام قايراتى» كىتابىندا «ءتۇسى جاقسىدان تۇڭىلمە»، «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى»، «قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەدى»، «كوز قورقاق، قول باتىر»، «بىلەك ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» [5] سەكىلدى حالقىمىزدىڭ دانالىعى ءجيى ايتىلادى. قاي ماقالعا تالداۋ جاساساق تا، ماعىناسى ادالدىق پەن ەرلىك، ۇلتتىق رۋحقا سايادى. ماقالداردى تىزبەكتەگەندە حالىق دانالىعىنا 45 ماقالدى جاتقىزىپ، 7 تاقىرىپقا توپتاستىردىق. تاقىرىپتارىنىڭ ءوزى حالىقتىق ءتالىم - تاربيەگە ۇندەيدى. اسىرەسە ەرجىگىتتىڭ بويىنا ەرلىك پەن ەلدىكتى دارىتۋ، قىز بويىنا ادەپتىلىك پەن ار - ۇيات قاسيەتىن ءسىڭدىرۋ ءار قازاقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بولسا، قاھارمان جازۋشى ونى سەزىنە ءبىلدى. از جازسا دا، ساز جازاتىن، جازۋشىلىق باعىتقا ءجاي كەلسە دە، كوپ دۇنيە قالدىرعان شىعارمالارىندا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ جۇرەگى «ءار قازاق - مەنىڭ جالعىزىم» دەپ سوققانى ايقىن كورىنەدى.
ەندى نازارلارىڭىزعا ب. مومىش ۇلىنىڭ اڭگىمە، پوۆەست، روماندارىنان جيناقتاعان قازاق حالقى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ماقالدارىن ۇسىنامىن:
1. ەرلىك پەن جاۋجۇرەكتىك تۋرالى
1. قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەدى.
2. كۇش - اكەسىن تانىمايدى.
4. ازاماتقا ومىردەن دە ار قىمبات، ولىمنەن ۇيات كۇشتى.
5. كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول.
6. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق.
7. كوز قورقاق، قول باتىر.
2. ادام تۋرالى
1. سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى.
2. اعاش كوركى - جاپىراق، ادام كوركى - شۇبەرەك.
3. بالانى باستان.
4. ءتۇسى جاقسىدان تۇڭىلمە.
5. كىسىدەگىنىڭ كىلتى - اسپاندا.
6. قورىققانعا قوس كورىنەدى.
7. ءتۇسى تاۋىردەن تۇڭىلمە.
8. بالالى ءۇي ۇرلىعىن جاسىرا المايدى.
9. كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپ كورگەننەن سۇرا.
10. اياز بي ءالىڭدى، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل
11. سابىرلى جەتەر مۇراتقا، سابىرسىز قالار ۇياتقا.
12. ۇيادا نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى.
13. ۇلىڭ وسسە ۇلى جاقسىمەن، قىزىڭ وسسە قىزى جاقسىمەن اۋىلداس بولعىن.
14. ءبىر قۇمالاق، ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى.
15. ون ۇشتە وتاۋ يەسى.
16. جەتىگە كەلگەنشە، بالا جەردەن تاياق جەيدى.
3. ەل، وتان تۋرالى
1. ەل ءقادىرىن بىلمەگەن ەر ءقادىرىن بىلمەيدى.
4. ەڭبەك جانە بىرلىك تۋرالى
1. ەڭبەك ءتۇبى راقات.
2. تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگىنى الادى.
5. ءبىلىم، اقىل جانە ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك تۋرالى
1. بىلەك ءبىردى، اقىل مىڭدى جىعادى.
2. قالاۋىن تاپسا قاردا جانادى.
3. قاعا بىلسەڭ كيىز قازىق تا جەرگە كىرەدى.
4. ولىمنەن ۇيات كۇشتى
5. جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى.
6. اقيقات پەن شىندىق تۋرالى
1. وتىرىكتىڭ بالىن جۇتىپ ءتىرى جۇرگەنشە،
شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق.
2. شىن ايتپاي، سىن ايتپا.
3. وتىرىك – زيان، كەسىر.
4. وتىرىك – بارىپ تۇرعان زياندى ۋ.
5. شىندىق اقيقاتتى ءتۇسىندىرۋشى.
6. ءبىزدىڭ ناقتى بولمىسىمىز – شىندىق.
7. ءتىل جانە ءسوز قۇدىرەتى تۋرالى
1. ءسوز جۇيەسىن، مال يەسىن تابادى.
2. جىلاتاتىن دا، جۇباتاتىن دا ءسوز.
4. جامان ايتپاي - جاقسى جوق.
5. ءسوز تاپقانعا قولقا جوق.
6. جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس.
8. ءسوز سۇيەكتەن، تاياق ەتتەن وتەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءار قۇستىڭ ءوز تۇمسىعى قاجەت ساباقتىڭ ماقساتى: 1. قۇستاردىڭ تۇمسىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىستىرۋ جانە ولار ءۇشىن
