مەتالداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى. قۇيمالار
ساباقتىڭ تاقىرىبى: مەتالداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى. قۇيمالار.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا مەتالداردىڭ ماڭىزدى فيزيكالىق قاسيەتتەرىن ءتۇسىندىرۋ، مەتالل قۇيمالارى، قۇيمالاردى دايىنداۋ ماقساتى، قولدانىلۋ سالاسى جونىندە ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
دامىتۋشىلىق: مەتالداردىڭ تۇرمىستا، ونەركاسىپتە قولدانىلۋى، قۇيمالاردىڭ پايداسى جونىندە بىلىمدەرىن دامىتۋ، مەتالدار تۋرالى ۇعىمدارىن كەڭەيتۋ، تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ، ىزدەنىمپازدىق قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋ، العان ءبىلىم - داعدىسىن ومىردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ، قورشاعان ورتاعا سانالى كوزقاراسپەن قاراۋعا باۋلۋ.
ءتيپى: ارالاس ساباق
ءتۇرى: تانىمدىق - ىزدەنۋشىلىك ساباق
ادىستەرى: اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ، كىتاپپەن جۇمىس، تىرەك-سىزبالاۋ، دەمونستراسيالاۋ، تالداۋ، جيناقتاۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، مەتالل بۇيىمدار، مەتالل ۇلگىلەرى، كەسپە قاعازدار، كەستە.
ءپانارالىق بايلانىس: فيزيكا، ادەبيەت، تاريح
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ:
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
وقۋشىلارعا ق. مىرزالييەۆتىڭ ولەڭى وقىلادى.
بالالىقپەن بايقاماپپىن، ول كەزدەردە اڭعالمىن،
مەندەلەيەۆ كەستەسىنە قاراپ كەشە تاڭ قالدىم.
تاڭ قالدىم دا ويعا شومدىم، جاسىرامىن نەسىنە،
حيميا ەمەس، وسى كەستە سالدى ءومىردى ەسىمە.
كىم ويلاعان فورمۋلالار قورعايدى دەپ شەرىڭدى،
ۇياداعى ءار ەلەمەنت ءبىر تاعدىر بوپ كورىندى.
اناۋ ەمەس، مىناۋ ەمەس – تيتان نەگە جيىرما ەكىنشى ورىندا؟
تەمىردەي دەپ ماقتاۋشى ەدىك، تەمىردىڭ دە كەزى وتكەن
كەزى وتپەسە، تۇرار ما ەدى 26 - كەزەكتە.
بىلق ەتپەيتىن سابىرلى دا، سالماقتى دا بولعاسىن،
توعىزىنشى قاتارعا ارەڭ ىلىگىپتى قورعاسىن.
ال ورنىن سۇراما سەن، ايتۋعا ونى ۇيالام.
سىعالايدى ول بەيشارا اقىرعى ءبىر ۇيادان
ەلەمەنتتەر ىشىندە دە قاتتى ءسىرا، قاقتىعىس،
شىلاپشىندىق مىسىڭنان دا تۇر كەيىندەۋ اق كۇمىس.
كۇمىس دەيمىز، كۇمىستىڭ دە ءومىر ەمەس ءومىرى -
ەكىنشى ەمەس، ءۇشىنشى ەمەس - قىرىق جەتىنشى ءنومىرى.
قالاي ساعان ۇناي ما بۇل؟
ۇناسا ەگەر، ال تىڭدا:
جۇلدەلى ورىن تيمەي قالعان پلاتينا، التىنعا!
جەتپىس سەگىز، جەتپىس توعىز - ەكەۋىنىڭ كەزەگى
ەكەۋى دە جاراتقاننان ءبىر قيانات سەزەدى.
تاس - تالقانىن شىعارعىسى كەلگەندەي ءبىر شەتىنەن،
پلاتينا سۇپ - سۇر بولىپ، قانى شىققان بەتىنەن
قۇرمەتتى ورىن تيمەسە ەگەر شىن اسىلدا بار ما ايىپ؟
ءوز ورىنىن كۇتە - كۇتە كەتكەن التىن سارعايىپ.
وقۋشىلارعا بەرىلەتىن سۇراقتار:
- بۇل ولەڭنىڭ تاقىرىبى قانداي دەپ ويلايسىڭدار؟ (ولەڭ «مەندەلەيەۆ كەستەسى» دەپ اتالادى)
- اقىن قانداي مەتالداردى ولەڭگە قوسقان؟ (تi، Fe، Pb، Ag، Au، Pt)
ا) جالپى سۇراقتار:
ەگەر ءقازىر قولدانىستاعى بارلىق مەتالدار، مەتالل بۇيىمدارى جوق بولىپ كەتسە نە بولار ەدى؟
مەتالداردىڭ تاريحتا قانداي ماڭىزىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
ەڭ العاش قانداي مەتالدار تابىلدى؟
جەتى عالامشار ەلەمەنتتەرىن اتاڭدار؟
مەتالداردىڭ قوعامدىق ماڭىزى، ادام ومىرىندە الاتىن ورنى بار ما؟
قازاقستاندا تابىلعان مەتالل بۇيىمداردى اتاڭدار؟
مەتالداردىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى بار ما؟
مەتالداردىڭ قانداي زيانى بار؟
ءقازىر قانشا مەتالل بەلگىلى؟
حەپج مەتالداردىڭ ورنالاسۋىن كورسەتىڭدەر.
مەتالدىق بايلانىس دەگەن نە؟
الحيميكتەردىڭ قانداي مەتالداردى جەتى پلانەتادان پايدا بولدى دەپ ەسەپتەگەن؟
ءا) وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىسى (ءار وقۋشى مەتالدار جانە مەتالل بۇيىمدارى جونىندە دەرەكتەر ايتادى).
1 - وقۋشى: التىن. 2 - وقۋشى: كۇمىس. 3 - وقۋشى: مىس. 4 - وقۋشى: تەمىر. 5 - وقۋشى: قورعاسىن. 6 - وقۋشى: قالايى. 7 - وقۋشى: سىناپ. 8 - وقۋشى: «تايقازان». 9 - وقۋشى: «التىن ادام». 10 - وقۋشى: اليۋمينيي. 11 - وقۋشى: كالسيي. 12 - وقۋشى: مەتالدار تۋرالى ماقال - ماتەلدەر.
ب) سۇراق: مەتالداردى بەيمەتالداردان قالاي اجىراتۋعا بولادى؟ مەتالداردىڭ وزدەرىنە ءتان قانداي قاسيەتتەرى بار؟ (وقۋشى جاۋاپتارى).
مەتالدىق جىلتىر ----------------
يىلىمدىلىك -------------------------- مەتالداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن بىلدىرەدى.
جىلۋ - ەلەكتروتكىزگىشتىك ----------
ءىىى. جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ:
مەتالداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى:
ەلەكتر جانە جىلۋ وتكىزگىشتىگى؛
مەتالدىق جىلتىرى؛
ءتۇسى؛
يىلىمدىلىگى (پلاستيكالىعى)؛
بالقۋ تەمپەراتۋرالارى؛
تىعىزدىعى؛
قاتتىلىعى.
ەلەكتروتكىزگىشتىك. ەلەكتر ءورىسىنىڭ اسەرىنەن ەلەكتروندار باعىتتى قوزعالىسقا يە بولادى، ءسويتىپ، ەلەكتر توعى پايدا بولادى.
ەلەكتروتكىزگىشتىگى ەڭ جوعارعى مەتالدار كۇمىس پەن مىس، ودان كەيىن التىن، اليۋمينيي، تەمىر بولىپ كەلەدى. ەڭ از ەلەكتروتكىزگىشتىك سىناپقا ءتان.
جىلۋوتكىزگىشتىك. جىلۋ وتكىزگىشتىك تە ەلەكتر وتكىزگىشتىك ءتارىزدى ەلەكتورنداردىڭ قوزعالعىشتىعىنا جانە كريستالداعى بولشەكتەردىڭ تەربەلمەلى قوزعالىسىنا تاۋەلدى. وسى قۇبىلىستاردىڭ ارقاسىندا مەتالل كەسەگىندەگى قىزۋ بولشەكتەردىڭ بىرىنەن بىرىنە بەرىلىپ، ءوزارا تەز تەڭەسەدى. مىسالى كۇمىس قاسىق شىنى ستاقانعا قاراعاندا جىلۋدى 500 ەسەدەي كوپ وتكىزەدى.
مەتالداردىڭ ەلەكتر مەن جىلۋ وتكىزگىشتىگى تەمپەراتۋرا ارتقان سايىن ازايادى، سەبەبى ەلەكترونداردىڭ ەركىن قوزعالىسى ارتىپ، ولاردىڭ باعىتتالعان قوزعالىسى رەتسىز بولا باستايدى.
Hg، Pb، Fe، Zn، Mg، Al، Au، Cu، Ag
------------------------------------------------------
مەتالداردىڭ ەلەكتر جانە جىلۋ وتكىزگىشتىگىنىڭ ارتۋ قاتارى
مەتالدىق جىلتىرى. مەتالدىق جىلتىرلىق قاسيەتكە كەلەيىك. ۇستەلدە اينا جانە شىرشا ويىنشىقتارى جاتىر. نەگە ولار شىنى ءتارىزدى ءمولدىر ەمەس؟ سەبەبى، بۇل كۇمىس قاباتىنىڭ جىلتىر ءتۇس بەرۋىنەن. ال كۇمىس – مەتالل.
مەتالل كريستالدارىنىڭ ىشىندەگى بوس كەڭىستىكتە ەلەكتروندار بار، ولار كۇن ساۋلەسىن جۇتىپ تەربەلىسكە ۇشىرايدى دا، وزىنە ءتان تولقىندار شىعارا باستايدى، سوعان سايكەس ءتۇستى ادام كورەدى.
مەتالدىق جىلتىر - مەتالداردىڭ بارلىعىنا ءتان قاسيەت وسى قاسيەتىن ادامدار جوعارى باعالاپ، كەيبىر كوركەمونەر تۋىندىلارىن جاساۋعا پايدالانادى. ياعني بارلىعى ءمولدىر ەمەس، ءبىراق وزدەرىنە ءتان جىلتىرى بار. ولار كوبىنە سۇر ءتۇستى بولادى. مەتالدار جارىق ساۋلەسىن، سونداي - اق ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەردى دە شاعىلىستىرادى. مالىمەت: التىن ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەردى شاعىلىستىرادى، سوندىقتان عارىشكەرلەردىڭ سكافاندر يلليۋميناترلارىن قاپتاۋ ءۇشىن پايدالانادى. اينانى شىنىنىڭ بەتىنە جۇقا قابات مەتالل جاعىپ جاسايدى، كوبىنە شىنىنى كۇمىسپەن جالاتادى، سەبەبى ول جارىقتى جاقسى شاعىلىستىرادى. شىرشا ويىنشىقتارى دا كۇمىسپەن قاپتالادى.
ءتۇسى. قالاي ويلايسىڭدار، التىن سارى، مىس نەگە قىزىل، سارى ءتۇستى بولادى؟ التىن، مىس، ۆيسمۋت جارىق سپەكترىنىڭ جاسىل، كوك ساۋلەلەرىن سىڭىرەدى، سوندىقتان ولاردىڭ ءتۇسى قىزىل، قىزىل-سارى، سارى ءتۇستى بولىپ كەلەدى. مەتالدار تۇسىنە بايلانىستى ءتۇستى جانە قارا دەپ بولىنەدى.
مەتالدار
ءتۇستى بارلىق مەتالدار
قارا تەمىر
يىلىمدىلىگى. مەتالداردى سوققاندا ۇساق تۇيىرشىكتەرگە ءبولىنىپ، شاشىراپ قالمايدى، نەبارى ءپىشىنىن وزگەرتىپ تاپتالادى نە جانشىلادى، ياعني سوعۋعا ءتوزىمدى پلاستيكالىق قاسيەتىن، يىلىمدىلىگىن كورسەتەدى. سەبەبى، اتومدار قاباتتارى مەتالدىق بايلانىستى ساقتاي وتىرىپ، ءبىرىنىڭ بەتىندە ءبىرى سىرعىپ جىلجي الادى. مەتالل كەسەگىندەگى ەلەكتروندار ونىڭ بويىمەن بىرگە قوزعالىپ، سىرعىعان قاباتتاردى ۇنەمى بايلانىستىرىپ تۇرادى.
بۇل قۇبىلىستى ءتۇسىنۋ جاي ەكسپەريمەنت جاساپ كورەيىك. ەكى شىنى پلاستينكانى الىپ، ءبىر - بىرىنە قاباتتاستىرامىز. ولاردى اجىراتۋ وڭاي ما؟ ارينە، وڭاي. ەندى پلاستينكانىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنە بىرنەشە تامشى سۋ تامىزامىز. ولاردى اجىراتىپ كورەيىك. نە بايقالدى؟ سۋدىڭ ماڭىزى نەدە؟ بۇل جەردە سۋدى مەتالل اتومدارىن بايلانىستىرىپ تۇرعان «ەلەكترون گازى» دەۋگە بولادى،
قالاي ويلايسىڭدار، قاي مەتالل ءيىلىمدى بولىپ كەلەدى؟ يىلىمدىلىك قاسيەت التىندا بار. مىسالى: التىندى تاپتاپ، قالىڭدىعى 0، 003 مم جۇقا قابىقشاعا اينالدىرۋعا بولادى، بۇل ادام شاشىنان دا 500 ەسە جۇقا. ونى ءارتۇرلى دەنەلەرگە التىن «جالاتقاندا» قولدانادى.
Au، Ag، Cu، Sn، Pb، Zn، Fe
-----------------------------------
مەتالداردىڭ يىلىمدىلىك قاتارى
مەتالدار يىلىمدىلىگىنىڭ ءار الۋاندىعى ولاردىڭ كريستالدىق تورى قۇرىلىسىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىنا تاۋەلدى.
مەتالدار كۋب (ءبۇيىرلى جانە كولەمدى ورتالىقتانعان) جانە گەكسونالدى تورلار تۇزە الادى.
بالقۋ تەمپەراتۋرالارى.
مەتالدار
↓
قيىن بالقيتىندار (10000س - تان جوعارى تەمپەراتۋرادا بالقيتىندار)
ەڭ قيىن بالقيتىن مەتالل – W (tب 33900س)
وڭاي بالقيتىندار (10000س - تان تومەن تەمپەراتۋرادا بالقيتىندار)
ەڭ وڭاي بالقيتىن مەتالل - Hg (tب 38، 90س)
قول قىزۋىمەن بالقيتىن مەتالل - Li(tب 290س)
تىعىزدىعى. مەتالداردىڭ تىعىزدىعى اتومدىق ماسسا مەن اتوم راديۋستارىمەن انىقتالادى. اتومدىق ماسساسى قانشالىقتى ۇلكەن جانە اتوم راديۋسى قانشالىقتى كىشى بولسا، مەتالدىڭ تىعىزدىعى ارتا تۇسەدى. پەريودتىق جۇيەدە اتومدىق ماسسا جوعارىدان تومەن قاراي وسەدى، ال اتوم راديۋستارى پەريود بويىنشا سولدان وڭعا قاراي كىشىرەيەدى، سوندىقتان ءى - Vءىى نەگىزگى توپشا مەتالدارى تىعىزدىعى جوعارى بولىپ ەسەپتەلەدى.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا مەتالداردىڭ ماڭىزدى فيزيكالىق قاسيەتتەرىن ءتۇسىندىرۋ، مەتالل قۇيمالارى، قۇيمالاردى دايىنداۋ ماقساتى، قولدانىلۋ سالاسى جونىندە ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
دامىتۋشىلىق: مەتالداردىڭ تۇرمىستا، ونەركاسىپتە قولدانىلۋى، قۇيمالاردىڭ پايداسى جونىندە بىلىمدەرىن دامىتۋ، مەتالدار تۋرالى ۇعىمدارىن كەڭەيتۋ، تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ، ىزدەنىمپازدىق قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋ، العان ءبىلىم - داعدىسىن ومىردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ، قورشاعان ورتاعا سانالى كوزقاراسپەن قاراۋعا باۋلۋ.
ءتيپى: ارالاس ساباق
ءتۇرى: تانىمدىق - ىزدەنۋشىلىك ساباق
ادىستەرى: اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ، كىتاپپەن جۇمىس، تىرەك-سىزبالاۋ، دەمونستراسيالاۋ، تالداۋ، جيناقتاۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، مەتالل بۇيىمدار، مەتالل ۇلگىلەرى، كەسپە قاعازدار، كەستە.
ءپانارالىق بايلانىس: فيزيكا، ادەبيەت، تاريح
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ:
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
وقۋشىلارعا ق. مىرزالييەۆتىڭ ولەڭى وقىلادى.
بالالىقپەن بايقاماپپىن، ول كەزدەردە اڭعالمىن،
مەندەلەيەۆ كەستەسىنە قاراپ كەشە تاڭ قالدىم.
تاڭ قالدىم دا ويعا شومدىم، جاسىرامىن نەسىنە،
حيميا ەمەس، وسى كەستە سالدى ءومىردى ەسىمە.
كىم ويلاعان فورمۋلالار قورعايدى دەپ شەرىڭدى،
ۇياداعى ءار ەلەمەنت ءبىر تاعدىر بوپ كورىندى.
اناۋ ەمەس، مىناۋ ەمەس – تيتان نەگە جيىرما ەكىنشى ورىندا؟
تەمىردەي دەپ ماقتاۋشى ەدىك، تەمىردىڭ دە كەزى وتكەن
كەزى وتپەسە، تۇرار ما ەدى 26 - كەزەكتە.
بىلق ەتپەيتىن سابىرلى دا، سالماقتى دا بولعاسىن،
توعىزىنشى قاتارعا ارەڭ ىلىگىپتى قورعاسىن.
ال ورنىن سۇراما سەن، ايتۋعا ونى ۇيالام.
سىعالايدى ول بەيشارا اقىرعى ءبىر ۇيادان
ەلەمەنتتەر ىشىندە دە قاتتى ءسىرا، قاقتىعىس،
شىلاپشىندىق مىسىڭنان دا تۇر كەيىندەۋ اق كۇمىس.
كۇمىس دەيمىز، كۇمىستىڭ دە ءومىر ەمەس ءومىرى -
ەكىنشى ەمەس، ءۇشىنشى ەمەس - قىرىق جەتىنشى ءنومىرى.
قالاي ساعان ۇناي ما بۇل؟
ۇناسا ەگەر، ال تىڭدا:
جۇلدەلى ورىن تيمەي قالعان پلاتينا، التىنعا!
جەتپىس سەگىز، جەتپىس توعىز - ەكەۋىنىڭ كەزەگى
ەكەۋى دە جاراتقاننان ءبىر قيانات سەزەدى.
تاس - تالقانىن شىعارعىسى كەلگەندەي ءبىر شەتىنەن،
پلاتينا سۇپ - سۇر بولىپ، قانى شىققان بەتىنەن
قۇرمەتتى ورىن تيمەسە ەگەر شىن اسىلدا بار ما ايىپ؟
ءوز ورىنىن كۇتە - كۇتە كەتكەن التىن سارعايىپ.
وقۋشىلارعا بەرىلەتىن سۇراقتار:
- بۇل ولەڭنىڭ تاقىرىبى قانداي دەپ ويلايسىڭدار؟ (ولەڭ «مەندەلەيەۆ كەستەسى» دەپ اتالادى)
- اقىن قانداي مەتالداردى ولەڭگە قوسقان؟ (تi، Fe، Pb، Ag، Au، Pt)
ا) جالپى سۇراقتار:
ەگەر ءقازىر قولدانىستاعى بارلىق مەتالدار، مەتالل بۇيىمدارى جوق بولىپ كەتسە نە بولار ەدى؟
مەتالداردىڭ تاريحتا قانداي ماڭىزىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
ەڭ العاش قانداي مەتالدار تابىلدى؟
جەتى عالامشار ەلەمەنتتەرىن اتاڭدار؟
مەتالداردىڭ قوعامدىق ماڭىزى، ادام ومىرىندە الاتىن ورنى بار ما؟
قازاقستاندا تابىلعان مەتالل بۇيىمداردى اتاڭدار؟
مەتالداردىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى بار ما؟
مەتالداردىڭ قانداي زيانى بار؟
ءقازىر قانشا مەتالل بەلگىلى؟
حەپج مەتالداردىڭ ورنالاسۋىن كورسەتىڭدەر.
مەتالدىق بايلانىس دەگەن نە؟
الحيميكتەردىڭ قانداي مەتالداردى جەتى پلانەتادان پايدا بولدى دەپ ەسەپتەگەن؟
ءا) وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىسى (ءار وقۋشى مەتالدار جانە مەتالل بۇيىمدارى جونىندە دەرەكتەر ايتادى).
1 - وقۋشى: التىن. 2 - وقۋشى: كۇمىس. 3 - وقۋشى: مىس. 4 - وقۋشى: تەمىر. 5 - وقۋشى: قورعاسىن. 6 - وقۋشى: قالايى. 7 - وقۋشى: سىناپ. 8 - وقۋشى: «تايقازان». 9 - وقۋشى: «التىن ادام». 10 - وقۋشى: اليۋمينيي. 11 - وقۋشى: كالسيي. 12 - وقۋشى: مەتالدار تۋرالى ماقال - ماتەلدەر.
ب) سۇراق: مەتالداردى بەيمەتالداردان قالاي اجىراتۋعا بولادى؟ مەتالداردىڭ وزدەرىنە ءتان قانداي قاسيەتتەرى بار؟ (وقۋشى جاۋاپتارى).
مەتالدىق جىلتىر ----------------
يىلىمدىلىك -------------------------- مەتالداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن بىلدىرەدى.
جىلۋ - ەلەكتروتكىزگىشتىك ----------
ءىىى. جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ:
مەتالداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى:
ەلەكتر جانە جىلۋ وتكىزگىشتىگى؛
مەتالدىق جىلتىرى؛
ءتۇسى؛
يىلىمدىلىگى (پلاستيكالىعى)؛
بالقۋ تەمپەراتۋرالارى؛
تىعىزدىعى؛
قاتتىلىعى.
ەلەكتروتكىزگىشتىك. ەلەكتر ءورىسىنىڭ اسەرىنەن ەلەكتروندار باعىتتى قوزعالىسقا يە بولادى، ءسويتىپ، ەلەكتر توعى پايدا بولادى.
ەلەكتروتكىزگىشتىگى ەڭ جوعارعى مەتالدار كۇمىس پەن مىس، ودان كەيىن التىن، اليۋمينيي، تەمىر بولىپ كەلەدى. ەڭ از ەلەكتروتكىزگىشتىك سىناپقا ءتان.
جىلۋوتكىزگىشتىك. جىلۋ وتكىزگىشتىك تە ەلەكتر وتكىزگىشتىك ءتارىزدى ەلەكتورنداردىڭ قوزعالعىشتىعىنا جانە كريستالداعى بولشەكتەردىڭ تەربەلمەلى قوزعالىسىنا تاۋەلدى. وسى قۇبىلىستاردىڭ ارقاسىندا مەتالل كەسەگىندەگى قىزۋ بولشەكتەردىڭ بىرىنەن بىرىنە بەرىلىپ، ءوزارا تەز تەڭەسەدى. مىسالى كۇمىس قاسىق شىنى ستاقانعا قاراعاندا جىلۋدى 500 ەسەدەي كوپ وتكىزەدى.
مەتالداردىڭ ەلەكتر مەن جىلۋ وتكىزگىشتىگى تەمپەراتۋرا ارتقان سايىن ازايادى، سەبەبى ەلەكترونداردىڭ ەركىن قوزعالىسى ارتىپ، ولاردىڭ باعىتتالعان قوزعالىسى رەتسىز بولا باستايدى.
Hg، Pb، Fe، Zn، Mg، Al، Au، Cu، Ag
------------------------------------------------------
مەتالداردىڭ ەلەكتر جانە جىلۋ وتكىزگىشتىگىنىڭ ارتۋ قاتارى
مەتالدىق جىلتىرى. مەتالدىق جىلتىرلىق قاسيەتكە كەلەيىك. ۇستەلدە اينا جانە شىرشا ويىنشىقتارى جاتىر. نەگە ولار شىنى ءتارىزدى ءمولدىر ەمەس؟ سەبەبى، بۇل كۇمىس قاباتىنىڭ جىلتىر ءتۇس بەرۋىنەن. ال كۇمىس – مەتالل.
مەتالل كريستالدارىنىڭ ىشىندەگى بوس كەڭىستىكتە ەلەكتروندار بار، ولار كۇن ساۋلەسىن جۇتىپ تەربەلىسكە ۇشىرايدى دا، وزىنە ءتان تولقىندار شىعارا باستايدى، سوعان سايكەس ءتۇستى ادام كورەدى.
مەتالدىق جىلتىر - مەتالداردىڭ بارلىعىنا ءتان قاسيەت وسى قاسيەتىن ادامدار جوعارى باعالاپ، كەيبىر كوركەمونەر تۋىندىلارىن جاساۋعا پايدالانادى. ياعني بارلىعى ءمولدىر ەمەس، ءبىراق وزدەرىنە ءتان جىلتىرى بار. ولار كوبىنە سۇر ءتۇستى بولادى. مەتالدار جارىق ساۋلەسىن، سونداي - اق ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەردى دە شاعىلىستىرادى. مالىمەت: التىن ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەردى شاعىلىستىرادى، سوندىقتان عارىشكەرلەردىڭ سكافاندر يلليۋميناترلارىن قاپتاۋ ءۇشىن پايدالانادى. اينانى شىنىنىڭ بەتىنە جۇقا قابات مەتالل جاعىپ جاسايدى، كوبىنە شىنىنى كۇمىسپەن جالاتادى، سەبەبى ول جارىقتى جاقسى شاعىلىستىرادى. شىرشا ويىنشىقتارى دا كۇمىسپەن قاپتالادى.
ءتۇسى. قالاي ويلايسىڭدار، التىن سارى، مىس نەگە قىزىل، سارى ءتۇستى بولادى؟ التىن، مىس، ۆيسمۋت جارىق سپەكترىنىڭ جاسىل، كوك ساۋلەلەرىن سىڭىرەدى، سوندىقتان ولاردىڭ ءتۇسى قىزىل، قىزىل-سارى، سارى ءتۇستى بولىپ كەلەدى. مەتالدار تۇسىنە بايلانىستى ءتۇستى جانە قارا دەپ بولىنەدى.
مەتالدار
ءتۇستى بارلىق مەتالدار
قارا تەمىر
يىلىمدىلىگى. مەتالداردى سوققاندا ۇساق تۇيىرشىكتەرگە ءبولىنىپ، شاشىراپ قالمايدى، نەبارى ءپىشىنىن وزگەرتىپ تاپتالادى نە جانشىلادى، ياعني سوعۋعا ءتوزىمدى پلاستيكالىق قاسيەتىن، يىلىمدىلىگىن كورسەتەدى. سەبەبى، اتومدار قاباتتارى مەتالدىق بايلانىستى ساقتاي وتىرىپ، ءبىرىنىڭ بەتىندە ءبىرى سىرعىپ جىلجي الادى. مەتالل كەسەگىندەگى ەلەكتروندار ونىڭ بويىمەن بىرگە قوزعالىپ، سىرعىعان قاباتتاردى ۇنەمى بايلانىستىرىپ تۇرادى.
بۇل قۇبىلىستى ءتۇسىنۋ جاي ەكسپەريمەنت جاساپ كورەيىك. ەكى شىنى پلاستينكانى الىپ، ءبىر - بىرىنە قاباتتاستىرامىز. ولاردى اجىراتۋ وڭاي ما؟ ارينە، وڭاي. ەندى پلاستينكانىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنە بىرنەشە تامشى سۋ تامىزامىز. ولاردى اجىراتىپ كورەيىك. نە بايقالدى؟ سۋدىڭ ماڭىزى نەدە؟ بۇل جەردە سۋدى مەتالل اتومدارىن بايلانىستىرىپ تۇرعان «ەلەكترون گازى» دەۋگە بولادى،
قالاي ويلايسىڭدار، قاي مەتالل ءيىلىمدى بولىپ كەلەدى؟ يىلىمدىلىك قاسيەت التىندا بار. مىسالى: التىندى تاپتاپ، قالىڭدىعى 0، 003 مم جۇقا قابىقشاعا اينالدىرۋعا بولادى، بۇل ادام شاشىنان دا 500 ەسە جۇقا. ونى ءارتۇرلى دەنەلەرگە التىن «جالاتقاندا» قولدانادى.
Au، Ag، Cu، Sn، Pb، Zn، Fe
-----------------------------------
مەتالداردىڭ يىلىمدىلىك قاتارى
مەتالدار يىلىمدىلىگىنىڭ ءار الۋاندىعى ولاردىڭ كريستالدىق تورى قۇرىلىسىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىنا تاۋەلدى.
مەتالدار كۋب (ءبۇيىرلى جانە كولەمدى ورتالىقتانعان) جانە گەكسونالدى تورلار تۇزە الادى.
بالقۋ تەمپەراتۋرالارى.
مەتالدار
↓
قيىن بالقيتىندار (10000س - تان جوعارى تەمپەراتۋرادا بالقيتىندار)
ەڭ قيىن بالقيتىن مەتالل – W (tب 33900س)
وڭاي بالقيتىندار (10000س - تان تومەن تەمپەراتۋرادا بالقيتىندار)
ەڭ وڭاي بالقيتىن مەتالل - Hg (tب 38، 90س)
قول قىزۋىمەن بالقيتىن مەتالل - Li(tب 290س)
تىعىزدىعى. مەتالداردىڭ تىعىزدىعى اتومدىق ماسسا مەن اتوم راديۋستارىمەن انىقتالادى. اتومدىق ماسساسى قانشالىقتى ۇلكەن جانە اتوم راديۋسى قانشالىقتى كىشى بولسا، مەتالدىڭ تىعىزدىعى ارتا تۇسەدى. پەريودتىق جۇيەدە اتومدىق ماسسا جوعارىدان تومەن قاراي وسەدى، ال اتوم راديۋستارى پەريود بويىنشا سولدان وڭعا قاراي كىشىرەيەدى، سوندىقتان ءى - Vءىى نەگىزگى توپشا مەتالدارى تىعىزدىعى جوعارى بولىپ ەسەپتەلەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
