باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ باتا - تىلەك، ماقال - ماتەل، ناقىل سوزدەرى
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ باتا - تىلەك، ماقال - ماتەل، ناقىل سوزدەرى
باتا (اراب، فاتيحا – العىس، ريزاشىلىق، تىلەك) – الەم حالىقتارىنىڭ بارشاسىندا دەرلىك كەزدەسەتىن، ادامزات قوعامى ءسوزدىڭ ماگيالىق قۇدىرەتىنە كۇمانسىز سەنگەن قادىم زاماندا قالىپتاسقان كونە ءداستۇر. باتانى كىم كورىنگەن ەمەس، ەلگە سىيلى، ابىرويلى ادام، اقساقالدى قاريا بەرەتىن بولعان. باتا حالقىمىزدىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادالدىق پەن ارامدىق تۋراسىنداعى تۇسىنىكتەردىڭ ايعاعى ىسپەتتى. باتا قىسىلعاندا – قۋات، قينالعاندا – مەدەت بەرىپ، ءاربىر ءىس - ارەكەتىنە داڭعىل جول اشىپ، بالە - جالادان قورعايدى دەپ ەسەپتەلگەن.
باۋىرجان شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىر سالاسى ونىڭ ولەڭدەرى مەن قاناتتى سوزدەرى، ماقال - ماتەلدەرى. باتىر جازۋشىنىڭ وسيەت سوزدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلدىڭ اۋزىندا.
بىزدەر باۋىرجان مومىشۇلىن كوبىنە حالقىمىزدىڭ دارا تۋعان، تۇلعاسى، كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ حاس باتىرى، اتاقتى قولباسشى، ەكى تىلدە بىردەي جازعان قالامى جۇيرىك جازۋشى رەتىندە بىلەمىز. ال ناعىز قۋاتتى اعىسى تەرەڭدە جاتقان داريا – دارىن يەسى، رۋحاني ۇستاز رەتىندە باۋكەڭدى ءالى تولىق تانىپ بىلگەنىمىز جوق. ءاسىلى، قازاقتىڭ ارقالى اقىندارىنىڭ ءبىرى حاميت ەرعالييەۆتىڭ «باۋكەڭنىڭ تەلەگەي – تەڭىز تاعىلىمى – بولاشاقتىڭ، تاياۋ مىڭجىلدىقتىڭ اڭگىمەسى» دەۋى تەگىننەن تەگىن بولماسا كەرەك.
«كەيدە مەنىڭ ونەگە العان، ءتالىم ۇيرەنگەن، ءدارىس وقىعان ۇستازدارىمىزدى ەسىمە ءتۇسىرىپ ويعا باتاتىنىم بار. سونداي شىرىن شاقتاردا ەڭ الدىمەن اتا - انالارىمنىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. سولاردىڭ ۋاعىزى باسىمىراق بولا بەرەدى…»، – دەيدى.
جازۋشىنىڭ رۋحاني ءنار العان قاينار كوزدەرىنىڭ ەندى ءبىرى – حالقىمىزدىڭ سارقىلماس باي ادەبيەتى.
باۋىرجاننىڭ «… مەن ادەبيەتتى جاقسى كورەمىن. كوزىمدى اشقاننان حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن اۋىزداندىم، رۋحاني تۇشىندىم – دەگەن سوزدەرىنەن ونىڭ قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان اۋىز ادەبيەتىن، سۇيەتىندىگىن، بالا كەزىنەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى سانالاتىن ەرتەگى، اڭىزدار مەن جىرلاردى تىڭداپ وسكەندىگىن كورەمىز.
حالقىمىزدا «جاۋىنمەنەن جەر كوگەرەر، باتامەنەن ەل كوگەرەر» دەگەن قاسيەتتى ءسوز بار. بالا باۋىرجاننىڭ ەلىنىڭ سۇيىكتىسى، اتى اڭىزعا اينالعان باتىر، ءارى جازۋشى ب. مومىش ۇلى بولۋىنا، دۇنيە ەسىگىن اشقان العاشقى كۇندەرى اتاسى يماشتىڭ بەرگەن باتاسىنىڭ شاراپاتى تيمەدى دەۋ قاتەلىك بولار.
اتاسى يماشتىڭ نەمەرەسىنە ومىرلىك ونەگە بولسىن دەپ بەرگەن باتاسى بار:
الاتاۋدىڭ قىرانى مول ەدى -
قىراعى بولسىن، قۇلىنىم.
قويناۋى سۋعا تولى ەدى -
بۇلاعى بولسىن قۇلىنىم.
ەلىنىڭ تىلەگى زور ەدى -
شىراعى بولسىن قۇلىنىم.
اتا تىلەگى ون ەدى -
قۇمارى بولسىن قۇلىنىم.
بۇل جەر باتىرلار ءتورى ەدى -
سىڭارى بولسىن قۇلىنىم – دەپ، نەمەرەسىنىڭ وركەنى ءوسىپ، ازامات بولسىن دەگەن كوزى قىراعى، ويى ۇشقىر يماش اتاسى، نەمەرەسى ەكى - ءۇش اي تولعاندا، ءسابي باۋىرجاندى قولىنا الىپ، جاس وركەن بۇتاقتى قولىنا ۇستاتىپ تۇرىپ:
قۇرىق دەپ بەرسەم – قۇل بولما،
شىبىق دەپ بەرسەم – بەرسەم ءشىل بولما،
بارىنەن دە شىراعىم،
بايانى جوق ۇل بولما – دەپ، نەمەرەسىنىڭ ءماندى دە ماعىنالى ءومىر ءسۇرىپ، تۋعان ەلىنە ايانباي ەڭبەك ەتىپ، باياندى عۇمىر سۇرۋىنە اق باتاسىن بەرەدى. باۋىرجاننىڭ باتا - تىلەكتەرى دە وسى باتادان ءورىس الىپ تۇرعانداي.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا اتاسى جايلى جازىلعان «شۋاقتى كۇندەر» اتتى كىتابىندا: «مەن اتامنىڭ كەلىنىمىن. تۇلا بويى قايشىلىقتارعا تۇنىپ تۇرعان قايتالانباس ادامنىڭ بيىك شاڭىراعىنىڭ كەڭ داستارقانىن ۇستاعان، شامام كەلگەنشە ءيىلىپ قىزمەت ىستەپ، ونەگەلى وسيەتىن دە، وڭمەنىمنەن تەسىپ وتەر ايقايىن دا ەستىگەن ماڭدايلى كەلىنىمىن. اتام دەگەن – ءتىرى تاريح، شەكسىز شەجىرە ەدى… ول – ءوز ومىرىندە سىي - قۇرمەتكە، قوشەمەتكە بولەنگەن ادام. ءبىراق، حالقىمىزدىڭ جاقسى سالتتارىن ساقتاپ، ادەپ پەن ىزەت كورسەتۋىم ءتىپتى ۇناپ - اق تۇراتىنىن بىلەتىن ەدىم…» – دەيدى.
مىنا ءبىر باتاسى وقىعان ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ وي سالارى انىق. بۇل باتادا باۋىرجان مومىش ۇلى جاقسىلىق پەن جاماندىقتى، ادالدىق پەن ارامدىقتى اشىپ كورسەتە كەلىپ، نەدەن ساق بولۋ كەرەكتىگىن اشىق ايتادى.
باۋىرجاننىڭ باتالارى وزىنشە بولەك اڭگىمە. باتا بەرۋ حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان قاسيەتتى داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. اق تىلەك ايتۋ، جىلى پەيىل - ىقىلاس ءبىلدىرۋ، شىن جۇرەگىنەن شىققان لەبىزدى جەتكىزۋ – اتا - بابالارىمىزدىڭ وسيەتناماسى، ادامگەرشىلىك اماناتى. «باتا – ءسوزدىڭ اناسى»، «اتاڭنان بوتا قالماسا دا، باتا قالسىن» دەگەن سوزدەر تەگىن ەمەس. باۋكەڭ باتانىڭ ءقادىر - قاسيەتىن بىلگەن، ءمان - ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگەن ادام. سوندىقتان بۇرىنعى ەسكى باتالاردى قايتالاماي، وسى زامان اۋقىمىنا ساي، ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قوسا وتىرىپ، ءوز جانىنان شىعارعان باتالارى ەل ىشىندە كەڭ تاراپ كەتكەن. سولاردان از عانا ءۇزىندى كەلتىرەيىك:
ە، جاراتۋشى جاساعان!
تىلەگىمىزدى قابىل ەت.
يمانىمىزدى كامىل ەت.
دوزاقتاعى وتتان ساقتا،
قاڭعىعان وقتان ساقتا.
پاراقور سوتتان ساقتا.
كىرلى سۋمەن جۋىستان ساقتا،
ىنتىماقسىز تۋىستان ساقتا،
ادالدىقتى ارباعان اقىننان ساقتا – دەي كەلىپ، وتباسى تاربيەسىنە بايلانىستى بىلاي دەيدى:
قاريانى كەمەل، سىپايى عىپ بەر،
اعالاردى رايلى عىپ بەر،
اپالاردى مەيىرلى عىپ بەر،
جەزدەلەردى زەيىندى عىپ بەر،
قۇداعيدى كەڭپەيىلدى عىپ بەر،
قارىنداستى كورىكتى عىپ بەر،
ىنىلەردى بورىكتى عىپ بەر،
ايەلدى اق نەكەلى عىپ بەر،
بالانى قانى تولىق، شەكەلى عىپ بەر،
جيەندەردى جەتەلى عىپ بەر – دەپ ايتىپ كەلىپ، ارى قاراي بارشا ەلىنە ب ا ق پەن باقىت، ىنتىماق - ىرىس تىلەپ، بۇگىنگى ۇرپاقتى جاقسى تاربيەگە شاقىرادى. قارياسى كەمەل، اپالارى مەيىرلى، جەزدەلەرى زەيىندى، قارىنداسى كورىكتى، ايەلدەرى اق نەكەلى ەل قاشاندا مادەنيەتى جاعىنان ەڭ وزىق ەل بولماق.
ماقال - ماتەل – ءومىر تاجىريبەسى. قينالعان، قىسىلعان ساتتەرىن مەن شاقتارىڭ، سول قىسىلشاڭ كەزدەن قالاي قۇتىلعانىڭدى ويىڭمەن ورنەكتەپ، سوزبەن كەستەلەسەڭ، تۇجىرىمداپ قىسقا بەينەلەسەڭ، ناقىلعا اينالادى. قول استىندا پالەندەي مىڭ سولدات بولىپ، ونىڭ پالەندەي وتباسىنىڭ تاعدىرى جانە سەنىڭ موينىندا بولسا، ويلانباي وتىرا المايسىڭ. سونىمەن بىرگە سولداتتى ولىمگە جۇمساۋ دا وڭاي ەمەس. قاراماعىمداعى جاۋىنگەرلەر ماعان تەك باعىنىشتى عانا بولعان جوق. ولاردىڭ ىشىندە اقىلگويلەرى دە كوپ بولدى.
كەيدە سولاردىڭ اۋىزدارىنان مارجانداي اسىل سوزدەر اتقىلاپ جاتادى. مەن ەلدەن ەستىگەندەرىمدى ويمەن ەلەپ - ەكشەي بەردىم. ەكشەگەنىمدى ەرىنبەي قاعازعا ءتۇسىردىم.
وپاسىزدا وتان جوق.
تاباندىلىق – باتىلدىقتىڭ قورعانى.
نامىستى نانعا ساتپا.
ءوزىن اياعان – دۇشپانعا دوس.
ءومىر ءۇشىن ولگەنشە كۇرەس.
ولتىرسەڭ، ولىمنەن قۇتىلاسىڭ،
ولتىرمەسەڭ، ولىمگە تۇتىلاسىڭ.
تىرەسكەننىڭ تىزەسىن بۇكتىرگەن – ەر،
بەلدەسكەننىڭ بەلىن سىندىرعان – ەر،
جاعالاسقاننىڭ جانىن جاھانامعا جىبەرگەن – ەر.
باۋىرجان مومىش ۇلى – جالپى ادام بالاسىنىڭ ابزال قاسيەتتەرى مەن ازامات تاربيەسىن وتىز ويلانىپ، توقسان تولعانعان، پاراساتتى ويشىل. ول، اسىرەسە ۇلتتىق تاربيەگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. باۋكەڭنىڭ «ءوزىنىڭ ۇلتىن سىيلاماعان، ۇلتىن ماقتانىش تۇتا المايدى، ول ءسوز جوق، ارامزا، ءارى قاڭعىباس»- دەۋى جايدان - جاي ەمەس.
كوپ تۇرعان سۋ ساسيدى،
ويلاماعان مي ساسيدى.
ۇمىتسىزدەن ءۇمىت قاشادى،
ءۇمىت اسقار تاۋدان اسادى.
ءتارتىپسىز ەر بولمايدى،
تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى.
وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ.
انا ءتىلىڭ بىلمەگەن، انا ءسۇتىن تاتپاعان.
جالپى باۋىرجان مومىش ۇلى ماقال - ماتەلدەرى ادام بويىنا كۇش - جىگەر، قايرات بەرىپ، رۋحتاندىرادى. جەرگە تەر توگىپ، ال حالىققا قان توگىپ قىزمەت ەتۋ ءۇشىن، تاياقتان تايسالما، سەمسەردەن سەسكەنبە دەگەن.
قاناتتى سوزدەر – تۇجىرىمدى وي، اۋەزدى ۇيقاسقا قۇرىلعان ورنەكتى ءسوز تىركەستەرى. كەيدە حالىق ونى اۋىزەكى تىلدە اتالار ءسوزى، وسيەت - ناقىل دەپ تە اتايدى. قاناتتى سوزدەر – ماقال - ماتەلدەرگە وتە ۇقساس. ولاردى ىشكى مازمۇنى جاعىنان بىرىنەن اجىراتۋ قيىن. قاناتتى سوزدەردىڭ كوبىنەسە اۆتورلارى بەلگىلى بولادى. وتكىر دە تاپقىر، ويلى، بەينەلى قاناتتى سوزدەر اقىن - جازۋشىلاردىڭ ءتىل شەبەرلىگىن ارتتىرادى، سۋرەتتەگەلى وتىرعان كەيىپكەرلەردىڭ ايقىن تۇلعاسىن كەسكىندەۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ناقىلدارى سان الۋان تاقىرىپقا ارنالعان: سوعىس جانە بەيبىت ءومىر، ءتارتىپ پەن تاربيە، پارىز بەن قارىز، ءتىل مەن ادەبيەت، سالت پەن ءداستۇر تاعى سول سياقتى بولىپ جالعاسا بەرەدى. ءبىراق كوبى جاس ۇرپاقتى وتانىنا دەگەن ماحابباتقا تاربيەلەيتىن ناقىل سوزدەر. ايتىلعان سوزدەرىنىڭ كوبىسى ءوز تاعدىرىنا بايلانىستى. باۋكەڭنىڭ ناقىل سوزدەرىنە اينالعان ونىڭ باسىنان كەشكەن جايتتارى عانا ەمەس، ومىردەن كورىپ - بىلگەنى، كوكىرەك كوڭىلىنە تۇيگەنى، جۇرەگىنە ۇيالاعانى، قوعامعا، بولاشاققا دەگەن وي - پىكىرلەرى. ال بۇل ويلاردى جيناقتاپ، ماقال - ماتەل دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىپ، بولاشاققا وسيەت رەتىندە جازىپ قالدىرۋ – تەك باۋىرجان مومىش ۇلى سياقتى تالانتتى تۇلعانىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس.
ءتارتىپتىڭ ءوزى كەيدە تارتىپسىزدىك تۋعىزادى.
وتىرىكتىڭ بالىن جالاپ ءتىرى جۇرگەنشە،
شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق.
ەپتىلىك پەن باتىلدىقتى قوسسا، ايلاكەرلىك شىعادى.
ءوز ۇلتىن سىيلاماۋ، ونى ماقتانىش ەتپەۋ – ساتقىندىقتىڭ بەلگىسى.
تاريحي كەسەك تۇلعالار تۇعىرىندا باۋىرجان مومىش ۇلى ونەگەسى باعا جەتپەس بايلىققا جول سىلتەيدى. جاس ۇرپاقتى جىگەرلەندىرەدى. باتىلدىققا باۋليدى. ادامدىققا تاربيەلەيدى. باۋىرجان اتامىزدىڭ عيبراتى ساناعا ءسىڭىپ، كوڭىل كوگىنە جەتتى.
«شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجى» وقۋشىسى جامباي گۇلميرا
جەتەكشىسى ءابدىعاپپاروۆا گاۋحار
باتا (اراب، فاتيحا – العىس، ريزاشىلىق، تىلەك) – الەم حالىقتارىنىڭ بارشاسىندا دەرلىك كەزدەسەتىن، ادامزات قوعامى ءسوزدىڭ ماگيالىق قۇدىرەتىنە كۇمانسىز سەنگەن قادىم زاماندا قالىپتاسقان كونە ءداستۇر. باتانى كىم كورىنگەن ەمەس، ەلگە سىيلى، ابىرويلى ادام، اقساقالدى قاريا بەرەتىن بولعان. باتا حالقىمىزدىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادالدىق پەن ارامدىق تۋراسىنداعى تۇسىنىكتەردىڭ ايعاعى ىسپەتتى. باتا قىسىلعاندا – قۋات، قينالعاندا – مەدەت بەرىپ، ءاربىر ءىس - ارەكەتىنە داڭعىل جول اشىپ، بالە - جالادان قورعايدى دەپ ەسەپتەلگەن.
باۋىرجان شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىر سالاسى ونىڭ ولەڭدەرى مەن قاناتتى سوزدەرى، ماقال - ماتەلدەرى. باتىر جازۋشىنىڭ وسيەت سوزدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلدىڭ اۋزىندا.
بىزدەر باۋىرجان مومىشۇلىن كوبىنە حالقىمىزدىڭ دارا تۋعان، تۇلعاسى، كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ حاس باتىرى، اتاقتى قولباسشى، ەكى تىلدە بىردەي جازعان قالامى جۇيرىك جازۋشى رەتىندە بىلەمىز. ال ناعىز قۋاتتى اعىسى تەرەڭدە جاتقان داريا – دارىن يەسى، رۋحاني ۇستاز رەتىندە باۋكەڭدى ءالى تولىق تانىپ بىلگەنىمىز جوق. ءاسىلى، قازاقتىڭ ارقالى اقىندارىنىڭ ءبىرى حاميت ەرعالييەۆتىڭ «باۋكەڭنىڭ تەلەگەي – تەڭىز تاعىلىمى – بولاشاقتىڭ، تاياۋ مىڭجىلدىقتىڭ اڭگىمەسى» دەۋى تەگىننەن تەگىن بولماسا كەرەك.
«كەيدە مەنىڭ ونەگە العان، ءتالىم ۇيرەنگەن، ءدارىس وقىعان ۇستازدارىمىزدى ەسىمە ءتۇسىرىپ ويعا باتاتىنىم بار. سونداي شىرىن شاقتاردا ەڭ الدىمەن اتا - انالارىمنىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. سولاردىڭ ۋاعىزى باسىمىراق بولا بەرەدى…»، – دەيدى.
جازۋشىنىڭ رۋحاني ءنار العان قاينار كوزدەرىنىڭ ەندى ءبىرى – حالقىمىزدىڭ سارقىلماس باي ادەبيەتى.
باۋىرجاننىڭ «… مەن ادەبيەتتى جاقسى كورەمىن. كوزىمدى اشقاننان حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن اۋىزداندىم، رۋحاني تۇشىندىم – دەگەن سوزدەرىنەن ونىڭ قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان اۋىز ادەبيەتىن، سۇيەتىندىگىن، بالا كەزىنەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى سانالاتىن ەرتەگى، اڭىزدار مەن جىرلاردى تىڭداپ وسكەندىگىن كورەمىز.
حالقىمىزدا «جاۋىنمەنەن جەر كوگەرەر، باتامەنەن ەل كوگەرەر» دەگەن قاسيەتتى ءسوز بار. بالا باۋىرجاننىڭ ەلىنىڭ سۇيىكتىسى، اتى اڭىزعا اينالعان باتىر، ءارى جازۋشى ب. مومىش ۇلى بولۋىنا، دۇنيە ەسىگىن اشقان العاشقى كۇندەرى اتاسى يماشتىڭ بەرگەن باتاسىنىڭ شاراپاتى تيمەدى دەۋ قاتەلىك بولار.
اتاسى يماشتىڭ نەمەرەسىنە ومىرلىك ونەگە بولسىن دەپ بەرگەن باتاسى بار:
الاتاۋدىڭ قىرانى مول ەدى -
قىراعى بولسىن، قۇلىنىم.
قويناۋى سۋعا تولى ەدى -
بۇلاعى بولسىن قۇلىنىم.
ەلىنىڭ تىلەگى زور ەدى -
شىراعى بولسىن قۇلىنىم.
اتا تىلەگى ون ەدى -
قۇمارى بولسىن قۇلىنىم.
بۇل جەر باتىرلار ءتورى ەدى -
سىڭارى بولسىن قۇلىنىم – دەپ، نەمەرەسىنىڭ وركەنى ءوسىپ، ازامات بولسىن دەگەن كوزى قىراعى، ويى ۇشقىر يماش اتاسى، نەمەرەسى ەكى - ءۇش اي تولعاندا، ءسابي باۋىرجاندى قولىنا الىپ، جاس وركەن بۇتاقتى قولىنا ۇستاتىپ تۇرىپ:
قۇرىق دەپ بەرسەم – قۇل بولما،
شىبىق دەپ بەرسەم – بەرسەم ءشىل بولما،
بارىنەن دە شىراعىم،
بايانى جوق ۇل بولما – دەپ، نەمەرەسىنىڭ ءماندى دە ماعىنالى ءومىر ءسۇرىپ، تۋعان ەلىنە ايانباي ەڭبەك ەتىپ، باياندى عۇمىر سۇرۋىنە اق باتاسىن بەرەدى. باۋىرجاننىڭ باتا - تىلەكتەرى دە وسى باتادان ءورىس الىپ تۇرعانداي.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا اتاسى جايلى جازىلعان «شۋاقتى كۇندەر» اتتى كىتابىندا: «مەن اتامنىڭ كەلىنىمىن. تۇلا بويى قايشىلىقتارعا تۇنىپ تۇرعان قايتالانباس ادامنىڭ بيىك شاڭىراعىنىڭ كەڭ داستارقانىن ۇستاعان، شامام كەلگەنشە ءيىلىپ قىزمەت ىستەپ، ونەگەلى وسيەتىن دە، وڭمەنىمنەن تەسىپ وتەر ايقايىن دا ەستىگەن ماڭدايلى كەلىنىمىن. اتام دەگەن – ءتىرى تاريح، شەكسىز شەجىرە ەدى… ول – ءوز ومىرىندە سىي - قۇرمەتكە، قوشەمەتكە بولەنگەن ادام. ءبىراق، حالقىمىزدىڭ جاقسى سالتتارىن ساقتاپ، ادەپ پەن ىزەت كورسەتۋىم ءتىپتى ۇناپ - اق تۇراتىنىن بىلەتىن ەدىم…» – دەيدى.
مىنا ءبىر باتاسى وقىعان ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ وي سالارى انىق. بۇل باتادا باۋىرجان مومىش ۇلى جاقسىلىق پەن جاماندىقتى، ادالدىق پەن ارامدىقتى اشىپ كورسەتە كەلىپ، نەدەن ساق بولۋ كەرەكتىگىن اشىق ايتادى.
باۋىرجاننىڭ باتالارى وزىنشە بولەك اڭگىمە. باتا بەرۋ حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان قاسيەتتى داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. اق تىلەك ايتۋ، جىلى پەيىل - ىقىلاس ءبىلدىرۋ، شىن جۇرەگىنەن شىققان لەبىزدى جەتكىزۋ – اتا - بابالارىمىزدىڭ وسيەتناماسى، ادامگەرشىلىك اماناتى. «باتا – ءسوزدىڭ اناسى»، «اتاڭنان بوتا قالماسا دا، باتا قالسىن» دەگەن سوزدەر تەگىن ەمەس. باۋكەڭ باتانىڭ ءقادىر - قاسيەتىن بىلگەن، ءمان - ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگەن ادام. سوندىقتان بۇرىنعى ەسكى باتالاردى قايتالاماي، وسى زامان اۋقىمىنا ساي، ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قوسا وتىرىپ، ءوز جانىنان شىعارعان باتالارى ەل ىشىندە كەڭ تاراپ كەتكەن. سولاردان از عانا ءۇزىندى كەلتىرەيىك:
ە، جاراتۋشى جاساعان!
تىلەگىمىزدى قابىل ەت.
يمانىمىزدى كامىل ەت.
دوزاقتاعى وتتان ساقتا،
قاڭعىعان وقتان ساقتا.
پاراقور سوتتان ساقتا.
كىرلى سۋمەن جۋىستان ساقتا،
ىنتىماقسىز تۋىستان ساقتا،
ادالدىقتى ارباعان اقىننان ساقتا – دەي كەلىپ، وتباسى تاربيەسىنە بايلانىستى بىلاي دەيدى:
قاريانى كەمەل، سىپايى عىپ بەر،
اعالاردى رايلى عىپ بەر،
اپالاردى مەيىرلى عىپ بەر،
جەزدەلەردى زەيىندى عىپ بەر،
قۇداعيدى كەڭپەيىلدى عىپ بەر،
قارىنداستى كورىكتى عىپ بەر،
ىنىلەردى بورىكتى عىپ بەر،
ايەلدى اق نەكەلى عىپ بەر،
بالانى قانى تولىق، شەكەلى عىپ بەر،
جيەندەردى جەتەلى عىپ بەر – دەپ ايتىپ كەلىپ، ارى قاراي بارشا ەلىنە ب ا ق پەن باقىت، ىنتىماق - ىرىس تىلەپ، بۇگىنگى ۇرپاقتى جاقسى تاربيەگە شاقىرادى. قارياسى كەمەل، اپالارى مەيىرلى، جەزدەلەرى زەيىندى، قارىنداسى كورىكتى، ايەلدەرى اق نەكەلى ەل قاشاندا مادەنيەتى جاعىنان ەڭ وزىق ەل بولماق.
ماقال - ماتەل – ءومىر تاجىريبەسى. قينالعان، قىسىلعان ساتتەرىن مەن شاقتارىڭ، سول قىسىلشاڭ كەزدەن قالاي قۇتىلعانىڭدى ويىڭمەن ورنەكتەپ، سوزبەن كەستەلەسەڭ، تۇجىرىمداپ قىسقا بەينەلەسەڭ، ناقىلعا اينالادى. قول استىندا پالەندەي مىڭ سولدات بولىپ، ونىڭ پالەندەي وتباسىنىڭ تاعدىرى جانە سەنىڭ موينىندا بولسا، ويلانباي وتىرا المايسىڭ. سونىمەن بىرگە سولداتتى ولىمگە جۇمساۋ دا وڭاي ەمەس. قاراماعىمداعى جاۋىنگەرلەر ماعان تەك باعىنىشتى عانا بولعان جوق. ولاردىڭ ىشىندە اقىلگويلەرى دە كوپ بولدى.
كەيدە سولاردىڭ اۋىزدارىنان مارجانداي اسىل سوزدەر اتقىلاپ جاتادى. مەن ەلدەن ەستىگەندەرىمدى ويمەن ەلەپ - ەكشەي بەردىم. ەكشەگەنىمدى ەرىنبەي قاعازعا ءتۇسىردىم.
وپاسىزدا وتان جوق.
تاباندىلىق – باتىلدىقتىڭ قورعانى.
نامىستى نانعا ساتپا.
ءوزىن اياعان – دۇشپانعا دوس.
ءومىر ءۇشىن ولگەنشە كۇرەس.
ولتىرسەڭ، ولىمنەن قۇتىلاسىڭ،
ولتىرمەسەڭ، ولىمگە تۇتىلاسىڭ.
تىرەسكەننىڭ تىزەسىن بۇكتىرگەن – ەر،
بەلدەسكەننىڭ بەلىن سىندىرعان – ەر،
جاعالاسقاننىڭ جانىن جاھانامعا جىبەرگەن – ەر.
باۋىرجان مومىش ۇلى – جالپى ادام بالاسىنىڭ ابزال قاسيەتتەرى مەن ازامات تاربيەسىن وتىز ويلانىپ، توقسان تولعانعان، پاراساتتى ويشىل. ول، اسىرەسە ۇلتتىق تاربيەگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. باۋكەڭنىڭ «ءوزىنىڭ ۇلتىن سىيلاماعان، ۇلتىن ماقتانىش تۇتا المايدى، ول ءسوز جوق، ارامزا، ءارى قاڭعىباس»- دەۋى جايدان - جاي ەمەس.
كوپ تۇرعان سۋ ساسيدى،
ويلاماعان مي ساسيدى.
ۇمىتسىزدەن ءۇمىت قاشادى،
ءۇمىت اسقار تاۋدان اسادى.
ءتارتىپسىز ەر بولمايدى،
تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى.
وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ.
انا ءتىلىڭ بىلمەگەن، انا ءسۇتىن تاتپاعان.
جالپى باۋىرجان مومىش ۇلى ماقال - ماتەلدەرى ادام بويىنا كۇش - جىگەر، قايرات بەرىپ، رۋحتاندىرادى. جەرگە تەر توگىپ، ال حالىققا قان توگىپ قىزمەت ەتۋ ءۇشىن، تاياقتان تايسالما، سەمسەردەن سەسكەنبە دەگەن.
قاناتتى سوزدەر – تۇجىرىمدى وي، اۋەزدى ۇيقاسقا قۇرىلعان ورنەكتى ءسوز تىركەستەرى. كەيدە حالىق ونى اۋىزەكى تىلدە اتالار ءسوزى، وسيەت - ناقىل دەپ تە اتايدى. قاناتتى سوزدەر – ماقال - ماتەلدەرگە وتە ۇقساس. ولاردى ىشكى مازمۇنى جاعىنان بىرىنەن اجىراتۋ قيىن. قاناتتى سوزدەردىڭ كوبىنەسە اۆتورلارى بەلگىلى بولادى. وتكىر دە تاپقىر، ويلى، بەينەلى قاناتتى سوزدەر اقىن - جازۋشىلاردىڭ ءتىل شەبەرلىگىن ارتتىرادى، سۋرەتتەگەلى وتىرعان كەيىپكەرلەردىڭ ايقىن تۇلعاسىن كەسكىندەۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ناقىلدارى سان الۋان تاقىرىپقا ارنالعان: سوعىس جانە بەيبىت ءومىر، ءتارتىپ پەن تاربيە، پارىز بەن قارىز، ءتىل مەن ادەبيەت، سالت پەن ءداستۇر تاعى سول سياقتى بولىپ جالعاسا بەرەدى. ءبىراق كوبى جاس ۇرپاقتى وتانىنا دەگەن ماحابباتقا تاربيەلەيتىن ناقىل سوزدەر. ايتىلعان سوزدەرىنىڭ كوبىسى ءوز تاعدىرىنا بايلانىستى. باۋكەڭنىڭ ناقىل سوزدەرىنە اينالعان ونىڭ باسىنان كەشكەن جايتتارى عانا ەمەس، ومىردەن كورىپ - بىلگەنى، كوكىرەك كوڭىلىنە تۇيگەنى، جۇرەگىنە ۇيالاعانى، قوعامعا، بولاشاققا دەگەن وي - پىكىرلەرى. ال بۇل ويلاردى جيناقتاپ، ماقال - ماتەل دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىپ، بولاشاققا وسيەت رەتىندە جازىپ قالدىرۋ – تەك باۋىرجان مومىش ۇلى سياقتى تالانتتى تۇلعانىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس.
ءتارتىپتىڭ ءوزى كەيدە تارتىپسىزدىك تۋعىزادى.
وتىرىكتىڭ بالىن جالاپ ءتىرى جۇرگەنشە،
شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق.
ەپتىلىك پەن باتىلدىقتى قوسسا، ايلاكەرلىك شىعادى.
ءوز ۇلتىن سىيلاماۋ، ونى ماقتانىش ەتپەۋ – ساتقىندىقتىڭ بەلگىسى.
تاريحي كەسەك تۇلعالار تۇعىرىندا باۋىرجان مومىش ۇلى ونەگەسى باعا جەتپەس بايلىققا جول سىلتەيدى. جاس ۇرپاقتى جىگەرلەندىرەدى. باتىلدىققا باۋليدى. ادامدىققا تاربيەلەيدى. باۋىرجان اتامىزدىڭ عيبراتى ساناعا ءسىڭىپ، كوڭىل كوگىنە جەتتى.
«شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجى» وقۋشىسى جامباي گۇلميرا
جەتەكشىسى ءابدىعاپپاروۆا گاۋحار
You Might Also Like
-
تاراۋ نەمەسە ءبولىم اتاۋى: تۋعان جەرىم - التىن بەسىگىم
