InfoHub Logo

7 سىنىپ
تاقىرىبى: ولەڭىم – ءومىربايانىم
ماقساتى: اقىننىڭ ءومىرناماسىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، ءار وقۋشى ساناسىنا ەلىنە، جەرىنە دەگەن ىڭكار سەزىمدەرىن ودان ءارى اقىن تۇلعاسى ارقىلى دارىتۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى: 1) بىلىمدىلىك: ورازاقىن اسقار تۋرالى ماعلۇمات بەرە وتىرىپ، ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا توقتالۋ، مانەرلەپ اسەرلى وقۋعا داعدىلاندىرۋ.
2) دامىتۋشىلىق: لوگيكالىق ويلاۋ داعدىسىن، تانىم پروسەستەرىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن، دامىتۋ، توپپەن، جەكە جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن جەتىلدىرۋ.
3) تاربيەلىك: وتاندى سۇيۋگە، قاستەرلەپ، ايالاۋعا، ەل باتىرلارىنىڭ ەرلىگىن باعالاي بىلۋگە، تاتۋلىققا، ىنتىماقتاستىققا، دوستىققا باۋلۋ.
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا (تاقىرىپتىق سلايد)، كىتاپ كورمەسى، اقىن ولەڭدەرى

كەش بارىسى:
ءى جۇرگىزۋشى (ءامىرحان): - ارمىسىزدار، قۇرمەتتى قوناقتار!
قازاق ەلىنە تانىمال اقىن، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ورازاقىن اسقاردىڭ .... جاسقا تولۋىنا بايلانىستى «ولەڭىم - ءومىربايانىم» دەپ اتالاتىن ادەبي كەشىمىزگە حوش كەلدىڭىزدەر.
ءىى جۇرگىزۋشى (ايگەرىم): سىرتتان جاۋ سان قايتارا شاپقان قازاق،
سان وشكەن وتىن قايتا جاققان قازاق،
تاپ بولىپ كەڭ پەيىلى تار زامانعا،
تاعدىرعا ءان - كۇيمەن مۇڭ شاققان قازاق.
ءامىرحان: ەلدىككە ەرتە قانات قاققان قازاق،
سول جولدا تالاي ازاپ تارتقان قازاق،
ارمانعا ءولىپ - تالىپ جەتتىڭ زورعا،
ايىرىلا جازداپ ءتىل مەن سالتتان قازاق.،- دەپ ورازاقىن اسقار اتامىز جىرلاعان ەكەن.

گاۋحار: ورازاقىن اسقار 1935 جىلى 16 مامىردا شىعىس تۇركىستان ولكەسىنىڭ ىلە ايماعىنا قاراستى مۇكەي قاراتاس دەگەن جەردە تۋعان. باستاۋىش ءبىلىمدى سارىبۇلاق مەكتەبىندە الىپ، قۇلجا قالاسىنداعى «ءبىلىم جۇرتى» دەپ اتالاتىن گيمنازيادا وقىعان. 1951 جىلى ءۇرىمشى قالاسىندا اشىلعان ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونىڭ ەكىنشى كۋرسىن اياقتاعاننان كەيىن «شىڭجاڭ گازەتى» رەداكسياسىنا قىزمەتكە تۇردى. بۇل جىلدارى سول گازەتكە جانە «شۇعىلا» جۋرنالىنا ولەڭدەرى ءجيى جاريالانا باستايدى.
گاۋحار: ءوز ءومىرى تۋرالى ورازاقىن اسقار بىلاي دەگەن ەكەن.(ينتەراكتيۆتى تاقتادان وقۋ)
«كوشپەندى قازاقتىڭ ىشىندە تۋدىم. تالدىقورعاننىڭ جاركەنت دەگەن جەرىنەن 1930 جىلدارى اكەلەرىمىز جۇڭگو جەرىنە اۋىپ بارىپتى. مەن 5 جىلدان كەيىن دۇنيەگە كەلىپپىن. انالارىمىز تۋعانىمىزدان بەسىك جىرىن قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وسىرسە، اكەلەرىمىز باتىرلار جىرىن، حيسسالاردى ايتۋشى ەدى. مىنە، ءبىز سودان مەكتەپكە بارماي تۇرىپ، باتىرلار جىرىن جاتقا ايتاتىنبىز. اۋىلدىڭ تويلارىنا كۋا بولىپ، ءان مەن كۇيدى، تاڭعا دەيىن ايتىساتىن اعا - اپالارىمىزدى تىڭداپ وسكەن ءبىز ولەڭ - جىرعا جاقىنداۋ وستىك» دەپ اعامىز ولەڭگە دەگەن قۇمارلىعىنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرگەندەي بولدى. مەكتەپكە بارعاننان ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقيتىنىن ايتتى. سودان 7 - سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىندە اكەسى قاتتى سىرقاتتانىپ 50 جاسىندا كوز جۇمادى. «نەگىزىندە انام 13 بالا كوتەرگەن ەكەن. بالا كۇندەرىندە ءارتۇرلى سىرقاتتان ەم تابىلماي، بارلىعى ەرتە دۇنيەدەن وزادى. سودان قالعانى مەنمىن… اكەم جارىقتىق «بالام، ەلگە ورالۋعا قانداي دا ءبىر مۇمكىندىك تۋا قالسا، اتا-مەكەنىمىزگە ورال» دەيتىن».

ءامىرحان: 1955 جىلى اتا-مەكەنى قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، 1961 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1955 جىلى جارىق كورگەن «قوس جۇرەك» اتتى جاس اقىنداردىڭ ۇجىمدىق جيناعىنا العاشقى ولەڭدەرى ەنگەن. سودان بەرى 40 - تان استام ولەڭ جيناقتارى جارىققا شىققان.

ءبيبىش:
ورازاقىن اسقار قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ەتنوگرافيا جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، ودان كەيىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كوركەم ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىندا نۇسقاۋشى، رەسپۋبليكالىق كىتاپ پالاتاسىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، «جالىن» باسپاسىندا اعا رەداكتور بولدى.
ايگەرىم:
1996 جىلدان قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى. حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىنا يە بولدى.

ءامىرحان: ورازاقىن اسقار – اقىن. اسقار قازاقتىڭ قارا ولەڭ تۇرلەرىن ۇزاق جىلدار بويى ەل ىشىنەن جيناپ، جيىرما مىڭ جولدىق ەكى كىتابىن جاريالادى.

ايگەرىم: «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن»، «تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلى» مەدالدارىنىڭ يەگەرى. تۇركى الەمىنىڭ «اقبوزات» جانە مۇقاعالي اتىنداعى ادەبي سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى.
پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى. وردالى وتباسىنىڭ وتاعاسى.
(ينتەراكتيۆتى تاقتادان وتباسى سۋرەتتەرىن كورسەتۋ)

ايگەرىم: اقىن ولەڭدەرىنە كەزەك بەرەيىك «ەڭ جاقسى ولەڭ» زەينەش تەلجان
تاۋداي ءسوزدىڭ ءتۇيىنى بار تارىداي،
ولەڭنىڭ دە بەرمەيدى عوي ءبارى ۇناي.
ماعان پۋشكين - «ەسىمدە وتكەن سول ءبىر شاق»
ماعان اباي -«جەلسىز تۇندە جارىق اي».
ءابۋ دەسەم، كوكتە كولبەر «اقشا بۇلت»،
«مەن - قازاقپىن»دەسە جۇبان، جاقتادىق.
ايتتىق «ءوزىم تۋرالىسىن» قاسىمنىڭ،
العاش وقي باستاعاندا - اق جاتقا الىپ.
تەرە بەرسەم، بۇل تالايعا ءتان باقىت.
«وي ورمانى» قادىردى الىس سامعاتىپ.
«ارعىماعى» الىپ ۇشىپ ولجاستى،
كەلە جاتىر دۇنيە ءجۇزىن شارلاتىپ.
تۇمانبايدىڭ بار «ستۋدەنت داپتەرى»
تولەگەننىڭ «ساعىنىش» ءار ساتتەرى.
اقىندارعا بۇلار ورتاق وي تاستاپ،
- ولەڭدەگى ءوز بيىگىڭدى تاپ،- دەدى.
اسىلدى ىزدەپ، مەنىڭ دە ەش مازام جوق،
ويدىڭ كەنىن كۇندىز - ءتۇنى قازام كوپ.
جاڭا ولەڭگە كىرىسەدى شىن اقىن:
- ەڭ جاقسىسىن ەندى عانا جازام،- دەپ.
ءامىرحان: ورازاقىن اسقار ەلىمىزدىڭ ەلتاڭباسى، ءانۇرانى، رامىزدەرى تۋرالى دا ءوز ولەڭدەرىندە جىرلاعان. «رامىزدەرىم» مۇحامبەتعالييەۆ دياس.
ر امىزدەرىم!
سەن ناتكەن ماڭىزدى ەدىڭ؟!
سەنسىڭ اسىل قازىنام ناعىز كەرىم.
توبەمدە تۋ، توسىمدە ەلتاڭبام بار،
ەلۇرانداي اۋزىمنان ءان ۇزبەدىم.
اسپانىمدا كوك تۋىم تۇر ءوڭ بەرىپ،
ەلتاڭبامدى تورىمنەن جۇرەم كورىپ.
ەلۇرانمەن ءار تاڭدا ويانامىن
راحاتتانىپ دۇنيەم تۇگەلدەنىپ.
ايگەرىم:: «قازاقپىن» جاحيا ءبيبىش، حايرۋتدينوۆ دامير.
قازاقپىن مەن ۇلت بوپ ۇزاق ۇيىعان
سەرى ەلمىن ۇناتقان كۇي، ءسۇيىپ ءان.
دوسقا قۇشاق اشىپ، جاۋعا باس يمەي
تاريحتىڭ وتكەن تالاي سىنىنان.
قازاقپىن مەن دەم بەرىپ ءبىر - بىرىنە
جەتكەن جاڭا ارمانداعان كۇنىنە.
بىلگەن ەلمىن جاۋ دا وڭاي جىك سالىپ،
رۋشىلدىق جەتەتىنىن تۇبىنە.
تاۋلى، ورماندى، كول، دالالى - جەرىم كەڭ،
فرانسيادان بەس ەسە ۇلكەن دەلىنگەن. 2
پانالاتقان مەيىرىمىمدى مانسۇق قىپ،
جەرىمە كوز الارتپاسىن كورىنگەن.
مەملەكەتتىك مارتەبە العان ءتىلىم باي،
قيىرىم جوق قينالاتىن ۇعىنباي.
ۇيرەنبەسە وزگە ءجۇرسىن جايىنا،
ءتىلىن تاڭىپ كۇندە تەككە ۇرىنباي.
بار ءوزىمنىڭ ۇلگىلى ەرلىك ءداستۇرىم،
قورعاي بىلەر ەلىمدى ءوز اسكەرىم.
قول سۇقپاسىن ەشكىم دەربەستىگىمە،
دوس پەيىلىمەن كەلسە دايىن اس، ءتورىم.
ايگەرىم: «بالالىعىم كەلدى باسىما» ءابدىعازىم ءامىرحان.
ساباقتان قايتىپ كەلەم ەكى - ءۇش قىزبەن،
قىزدار ءماز بولۋشى ەدى جۇرسە بىزبەن.
ايتىسىپ ءازىل - قالجىڭ كۇلىسەمىز
نۇر تامىپ، گۇل جايناعان جاستىق جۇزدەن.
كارى اكەم كورىندى الدان مىجىرايىپ،
بۇل ماعان قىزدار كورسە بولار ايىپ،
«جۇرىڭدەر، مىنا جاقتا قىزىق بار»،- دەپ
ءبىر شەتكە قىزداردى ەرتىپ كەتتىم تايىپ.
ءوزىم دە جىلدار ءوتىپ بولدىم كارى،
مويىنداي قويعان جوقپىن ءبىراق ءالى.
شىنارداي بوي تۇزەدى ۇل - قىزدارىم،
سۇيسىنەر سىمباتىنا جۇرتتىڭ ءبارى.
باردىم دا جۋرنالعا ءبىر جىر ۇسىنا
قىزىمنىڭ سوعا كەتتىم جۇمىسىنا.
قىزىمنىڭ قاسىنداعى قۇربىلارى
ءتۇرتىسىپ قاراپ ەدى تۇرمىسىما.
مەن كەتىپ جيعان قىزدار كۇلكىدەن ەس،
كورگەندەي «بۇل كىم؟» دەپتى ءبىر ءتۇرلى ەلەس:
- اكەم عوي،- دەسە قىزىم، سىلتەپ قولىن،
- الداما،- دەپتى ءبارى،- مۇمكىن ەمەس!
ايگەرىم:: «قورعا، قازاق ءتىلىڭدى» ميرزاگالييەۆا باحىتگۇل، امانجولوۆا جۇلدىز.
قورعا قازاق تىلگە تۋدى سىن ساعات،
تاريحىنان الماسا وڭار كىم ساباق.
مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ءتىلىڭ،
شەتكە ۇنەمى قاعىلۋدا كۇن ساناپ.
بىزدە تۇرىپ، ءبىزدىڭ ءتىلدى بىلمەگەن،
سالت - ساناڭنىڭ ءبىرىن كوزگە ىلمەگەن.
قازاق ءتىلى قىسىم جاساپ جاتىر دەپ،
كەلىمسەك شي جۇگىرتۋدە ىرگەدەن.
ءتيىس ۇلىڭ انا ءسۇتىن اقتاۋعا،
ءبارىن قويىپ ادەپتەن دە اتتاۋدا،
شىندىق ءۇشىن شىرىلداۋدىڭ ورنىنا
جالاقوردى جان ۇشىرا جاقتۋدا.
قادىرلەمەس قولدا تۇرعان باردى ءبىز،
وسىنشاما نەتكەن سالقىن قاندىمىز.
تىلىمىزگە الىپ بەرگەن مارتەبە،
قورعامايمىز نەگە اتا زاڭدى ءبىز.
مەملەكەتتىك تىلدە جيىن وتپەسە،
قازاقشا حات جەرىنە تەز جەتپەسە.
تولىپ تۇرسا مارتەبەڭنەن نە قايىر،
شەت تىلدەگى جازۋلارعا تەك كوشە. 3
ءامىرحان: «قۇسپەن سىرلاسۋ» تەميروۆا گاۋحار.
سيپايىن دەپ كەلىپ ەدىم تاياپ مەن،
نەگە ۇشاسىڭ، تۇسىنبەيسىڭ عوي اتتەڭ،
ەكەۋمىز دە بۇل ومىردە جەر باسىپ،
قاراساڭشى، ءجۇرمىز ەكى اياقپەن.
قوس بۇتاعى بولساق تا ءومىر - تەرەكتىڭ،
سەن باسقاسىن، مەن دە بۇگىن ەرەكپىن.
سەن الدىڭعى اياعىڭدى قانات قىپ،
مەن الدىڭعى اياعىمدى قول ەتتىم.
قوس قاناتپەن سەن سامعايسىڭ زاڭعارعا،
ەكى قولمەن ەڭبەك ەتەم جان باردا.
قانات، قولعا مازا بەرمەۋ ارقىلى،
ۇقسامايمىز ءتورت اياقتى اڭدارعا.
ۇشا المايسىڭ سەن قوس قانات قاقپاساڭ،
قانات، قانات بولمايدى جەر تاپتاساڭ.
مەن دە ادامشا كۇن وتكىزدىم دەمەيمىن،
ەكى قولعا ءبىر قىزمەت تاپپاسام.
ايگەرىم:: «توپ تورعاي» ولەڭى تۋگەلوۆا ايگەرىم.
جاساعانداي كەنەتتەن بەينە جورىق،
كەتتى ۇيگە تال تۇستە تورعاي تولىپ.
قاپەرىمدە اڭعارماي نە بولعانىن،
باسىمىزدى جاسقادىق قولمەن قورىپ.
ەس جيعانشا «تورعاي» دەپ سالىپ اتتان،
شىعىپ كەتتى ەسىكتەن، شاڭىراقتان.
سەكەم العىش كوك قۇسىن نە بولدى ەكەن،
ۇيدە وتىرعان ادامعا جامىراتقان؟!
ونىڭ سىرىن اقساقال ءبىلدى ۇيدەگى:
- ۇيگە تالاي قىردىڭ قاز، كىردى ۇيرەگى،
تاعىلاردى ادامعا پانالاتقان
تۇرا ۇمتىلعان قىرداعى قىرعي،- دەدى.
قامقور قالپىن ۇستار دەپ بۇزباي بەكەم،
تورعايلار دا ءبىز جايلى ىزگى ويدا ەكەن.
شىنداپ ءقاۋىپ تونگەندە اڭ دا، قۇس تا
ادامداردان اراشا ىزدەيدى ەكەن.
ءامىرحان: ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارناپ جازعان ولەڭدەرى
«ايان بەرگەن» الپامىس البينا «ماقتانىش» نۇرتاس رايىمبەك.
اباي جىرىن اتا - انامنان ەستىدىم،
قوناقتىڭ دا ايتارى اباي كەشقۇرىم.
مەكتەپ باردىم ۇستازداردان تىڭدادىم،
قالت جىبەرمەي ەشبىرىن.
اباي ءانى انام ايتقان بەسىك جىر،
تاتيانا ەلمەن بىرگە كوشىپ ءجۇر.
ليريكاسى سۋرەت، فيلوسوفيا،
فيزيكا دا دەسىپ ءجۇر.
اباي بولدى شىعىسىم دا، باتىسىم،
تىرناقالدى كوركەم سوزگە قاتىسىم.
«جىگىت ءسوزى» بولدى جاستىق تۋىمىز
ءمولدىر ماحاببات ءۇشىن.
اباي دارا پورترەتىم ۇيگە ىلگەن،
اباي تومى باس بوپ كىتاپ جيدىم مەن.
اباي تۇڭعىش ەپوپەيام، قازاقتى
كۇللى الەمگە سۇيدىرگەن. 4
ءامىرحان: اقىن ورازاقىن اسقار «تاۋەلسىزدىك تارتۋلارى» جيناعىنا ەنگەن ولەڭىندە:
كورىنەسىڭ كوزگە شىققان سۇيەلدەي،
سۇراقتار دا شانشۋ بولىپ تيەر كەي.
قۇتىلمايسىڭ بارلىق ءتىلدى بىلسەڭ دە،
ءوز ءتىلىڭنىڭ كومەگىنە سۇيەنبەي...
انا تىلىندە اتا - بابا سىرى بار،
اۋدارمادان ءتۇپنۇسقاداي كىم ۇعار.
وسە كەلە قۇستىڭ ءتىلىن بىلسەڭ دە،
انا ءتىلسىز ونىڭ قانداي قۇنى بار، - دەپ ولەڭ جولدارىندا ءوز ءتىلىڭ وزگە ءتىلدى ۇيرەنۋگە باستى تىرەك ەكەنىن بايانداعان.
ايگەرىم: ول قازاق ەكەنىنە ماقتانادى، الەمدى تەك قازاق بوپ تانيتىن، توڭىرەگىن تەك قازاق بوپ كورەتىن تازا قازاق اقىنى. ەل تاۋەلسىزدىگىن ەڭ قاسيەتتى جەتىستىك دەپ سانايدى اقىن اعا. سوندىقتان تاۋەلسىز ەلدىڭ قيىندىعى مەن كەمشىلىگىن قايتا - قايتا سىناعىشتاردى جاقتىرماي قايتا سول قيىندىقتاردى جەڭىپ، كەمشىلىكتەردى جويىپ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ۇلەس قوسۋعا ناسيحاتتايدى.
ءمۇعالىم: ساركۋلوۆا ا. ج.
ولەڭىم – ءومىربايانىم. جۇكتەۋ