InfoHub Logo

بايانداما: ادامگەرشىلىك – اسىل قاسيەت

ءۇش - اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك. (اباي قۇنانبايەۆ)

جاڭا كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى جاس ۇرپاققا ادامگەرشىلىك - رۋحاني تاربيە بەرۋ. قۇندى قاسيەتتەرگە يە بولۋ، رۋحاني باي ادامدى قالىپتاستىرۋ ونىڭ تۋعان كەزىنەن باستالۋى كەرەك.

حالىقتا «اعاش ءتۇزۋ ءوسۋ ءۇشىن وعان كوشەت كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى، ال ۇلكەن اعاش بولعاندا ونى تۇزەتە المايسىڭ» دەپ بەكەر ايتىلماعان. سوندىقتان بالانىڭ بويىنا جاستايىنان ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ياعني ادامگەرشىلىك قۇندى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ، ءوز - وزىنە سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە وتباسى مەن پەداگوگتار شەشۋشى رول اتقارادى. جانۇيا عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ادام بالاسىنىڭ الەۋمەتتىك ورتاسى. حالىقتىڭ سالت - ءداستۇرىن ادەت - عۇرىپتارىنىڭ ساقتاۋشىسى. سوندىقتان جانۇيا تاربيەسى حالىقتىڭ وي ارمانىمەن مول تاجىريبەسىمەن ۇلتتىق داستۇرىمەن دامىپ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسىپ جەتكەن تاريحي مۇرا. قاي زاماندا، قايسى ەلدە بولسا دا جانۇيانىڭ ادامزات ۇرپاعىنا ەتەتىن ىقپالى مەن اسەرىن ومىردەگى باسقا ەشنارسەنىڭ كۇشىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. جانۇيا تاربيەسىنىڭ تۇرلەرى مەن مۇمكىندىكتەرى كوپ، اسىرەسە، كورگەندى، ىنتىماقتى، تاتۋ ءتاتتى تۇراتىن وتباسىندا شاڭىراق شاتتىعى نەگىزىنەن، قوعامدىق سانانىڭ ادامگەرشىلىك، كىسىلىك، قايىرىمدىلىق، ادەپتىلىك، ادىلەتتىلىك سياقتى تولىپ جاتقان مورالدىق ۇعىمدارعا نەگىزدەلەدى. رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە ەكى جاقتى پروسەسس.

قازىرگى كەزەڭدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ تۇراقسىزدىعى، تۇرمىستاعى كۇيزەلىس، ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ شيەلەنىسە ءتۇسۋى، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى، بىلىمگە، ادال ەڭبەككە دەگەن ىنتاسىنىڭ ازايۋى، وتباسىن قۇرۋعا جاۋاپكەرشىلىكپەن بەلسەندى قاراماۋى، زورلىق - زومبىلىق پەن قاتىگەزدىكتىڭ بەل الۋى ت. ب. ماسەلەلەرى جاستار تاربيەسىنە جاڭاشا قاراۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. سونىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ ارىدەن كەلە جاتقان مادەنيەتىن جانە ءبىلىم، ءتالىم - تاربيە بەرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزدەرىمەن جان - جاقتى تانىسۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى باعدارى، تالابى دەسەك تە بولادى.
ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزى مىنەز - قۇلىق نورمالارى مەن ەرەجەلەرىنەن تۇرادى. ولار ادامداردىڭ ءىس - قىلىقتارىنان، مىنەز - قۇلىقتارىنان كورىنەدى، مورالدىق ءوزارا قارىم - قاتىناستاردى باسقارادى. وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، قوعام يگىلىگى ءۇشىن ادام ەڭبەك ەتۋ، ءوزارا كومەك، سونداي - اق قوعامعا ءتان ادامگەرشىلىكتىڭ وزگە دە فورمالارى، بۇل - سانانىڭ، سەزىمدەردىڭ، مىنەز - قۇلىق پەن ءوزارا قارىم - قاتىناستىڭ بولىنبەس ەلەمەنتتەرى، ولاردىڭ نەگىزىندە قوعامىمىزدىڭ قوعامدىق - ەكونوميكالىق قۇندىلىقتارى جاتادى.

بالانىڭ ومىرگە بەلسەندى كوزقاراسىنىڭ باعىتى ۇلكەندەر ارقىلى تاربيەلەنەدى. تاربيەلەۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇمىسىنىڭ مازمۇنى مەن فورمالارى بالالاردىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرۋ ارقىلى ناقتىلانادى. ادامگەرشىلىككە، ەڭبەككە تاربيەلەۋ كۇندەلىكتى ومىردە، ۇلكەندەردىڭ قولدان كەلەتىن جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ پروسەسىندە، ويىن جانە وقۋ ىسىندە جوسپارلى تۇردە ىسكە اسادى.

تاربيەشىنىڭ ەڭ باستاپقى فورمالارى پەداگوگتىڭ بالالارمەن مازمۇندى قاتىناسىندا، جان - جاقتى ءىس ارەكەتىندە، قوعامدىق ءومىردىڭ قۇبىلىستارىمەن تانىسۋ كەزىندە، بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىمەن، سۋرەتشىلەر تۋىندىلارىمەن تانىسۋ نەگىزىندە ىسكە اسادى.
مۇنداي ماقساتقا باعىتتالعان پەداگوگتىق جۇمىس ەڭبەك سۇيگىشتىككە، ىزگىلىككە، ۇجىمدىق پەن پاتريوتيزم باستاماسىنا تاربيەلەۋگە، كوپ دۇنيەنى ءوز قولىمەن جاساي الۋدى جانە جاسالعان دۇنيەگە قۋانا ءبىلۋدى دامىتۋعا، ۇلكەندەر ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىن باعالاۋعا تاربيەلەۋگە مۇمكىندىك جاسايدى.
اتاقتى پەداگوگ سۋحوملينسكيي؛ «بالا كەزدە ءۇش جاستان ون ەكى جاسقا دەيىنگى ارالىقتا ءار ادام ءوزىنىڭ رۋحاني دامۋىنا قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن دە ەرتەگىدەن الادى.

تاربيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى - دەنى ساۋ، ۇلتتىق سانا سەزىمى ويانعان، رۋحاني ويلاۋ دارەجەسى بيىك، مادەنيەتتى، پاراساتتى، ار - وجدانى مول، ەڭبەكقور، ىسكەر، بويىندا باسقا دا يگى قاسيەتتەر قالىپتاسقان ۇرپاق تاربيەلەۋ. ەرتەگىنىڭ رۋحاني تاربيەلىك ءمانى زور. ول بالاعا رۋحاني لياززات بەرىپ، قيالعا قانات بىتىرەتىن، بالانىڭ رۋحىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە قاجەتتى نارسەنىڭ مول قورى بار رۋحاني ازىق»، دەپ اتاپ كورسەتكەن. رۋحانيلىق جەكە تۇلعانىڭ نەگىزگى ساپالىق كورسەتكشى. رۋحانيلىقتىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ مىنەز - قۇلقى قالىپتاسادى، ار - ۇيات، ءوزىن - ءوزى باعالاۋ جانە ادامگەرشىلىك ساپالارى داميدى.
مۇنىڭ ءوزى مەيىرىمدىلىككە، ىزگىلىككە شاقىرادى. رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە - بۇل دۇرىس داعدىلار مەن ءوزىن - ءوزى ۇستاۋ داعدىلارىنىڭ نورمالارى، ۇيىمداعى قارىم - قاتىناس مادەنيەتىنىڭ تۇراقتىلىعىن قالىپتاستىرادى. جەكە ادامنىڭ ادامگەرشىلىك ساناسىنىڭ دارەجەسى ونىڭ مىنەز - قۇلقى مەن ءىس - ارەكەتىن انىقتايدى.

ۇلكەندى سىيلاۋ ادامگەرشىلىكتىڭ ءبىر نەگىزى. ادامزاتتىق قۇندىلىقتار بالا بويىنا ءىس - ارەكەت بارىسىندا، ءار ءتۇرلى ويىندار، حيكايالار، ەرتەگىلەر، قويىلىمدار ارقىلى بەرىلەدى.
ادامگەرشىلىك - ادامنىڭ رۋحاني بايلىعى، بولاشاق ۇرپاقتى ىزگىلىك بەسىگىنە بولەيتىن رۋحانيەت داۋىرىنە جاڭا قادام بولىپ تابىلادى. ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ ناتيجەسى ادامدىق تاربيە بولىپ تابىلادى.

ول تۇلعانىڭ قوعامدىق باعالى قاسيەتتەرىمەن ساپالارى، قارىم - قاتىناستارىندا قالىپتاسادى. ادامگەرشىلىك قوعامدىق سانانىڭ ەڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ادامداردىڭ مىنەز - قۇلقى، ءىس - ارەكەتى، قارىم - قاتىناسى، كوزقاراسىمەن سيپاتتالادى.
ولار ادامدى قۇرمەتتەۋ، وعان سەنۋ، ادەپتىلىك، كىشىپەيىلدىك، قايىرىمدىلىق، جاناشارلىق، ىزەتتىلىك، يناباتتىلىق، قاراپايىمدىلىق ت. ب. ادامگەرشىلىك - ەڭ جوعارى قۇندىلىق دەپ قارايتىن جەكە ادامنىڭ قاسيەتى، ادامگەرشىلىك جانە پسيحولوگيالىق قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى.
وقۋشى بويىنا كىشىپەيىلدىك، سىپايىلىق، راقىمشىلىق، جاناشىرلىق، سىيلاستىق، تىلەكتەستىك سياقتى قاسيەتتەردى دارىتۋ جانە وزگەلەردى قادىرلەي، سىيلاي، قۇرمەتتەي ءبىلۋ، تىڭداي ءبىلۋ، قولىنان كەلگەنشە ادامدارعا كومەكتەسۋ، كەشىرىمدى بولۋدى ۇيرەتۋ دە، ءتۇرلى تاقىرىپتاردا تاربيە ساعاتتارىن وتكىزدىم.
سونىڭ ءبىرى «ادامگەرشىلىك - اسىل قاسيەت» تاقىرىبىنداعى تاربيە ساعاتىن ۇسىنعىم كەلىپ وتىر.

ماقساتى: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، مەيىرىمدىلىككە، قايىرىمدىلىققا، كىشىپەيىلدىككە ۇيرەنە وتىرىپ، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولۋعا تاربيەلەۋ.
قازاق حالقى ەرتەدەن ادامگەرشىلىكتى، مەيىرىمدىلىكتى، قايىرىمدىلىقتى، جوعارى باعالاي بىلگەن، وتباسىندا بالانى كىشىپەيىلدىلىككە، ىزەتتىلىككە، يماندىلىققا، يناباتتىلىققا تاربيەلەۋدى ماقسات ەتكەن.

ادامنىڭ ادامگەرشىلىك، سانالىلىق دارەجەسى، ونىڭ ءتارتىبى مەن ءىس - ارەكەتىن انىقتايتىنى الدەقاشان دالەلدەنگەن. ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ بالانىڭ جەكە باسىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ اسا ماڭىزدى ءبىر سالاسى، ۇجىمعا، قوعامعا، وتانعا، ەڭبەككە، ءوز مىندەتتەرىنە جانە ءوز باسىنا قاتىناسىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى. ادامنىڭ بويىنان ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تابىلسا، ارينە سىمباتتى، پاراساتتى كورىنەدى.
ءوزىن عانا ويلاعان - جاماندىقتىڭ بەلگىسى، وزگەنى دە ويلاعان – ادامدىقتىڭ بەلگىسى،- دەگەن ۇلاعاتتى جولداردىڭ تەرەڭ تۇسىنىگى بار. ويتكەنى، ادام بالاسىنا ادامدىقتىڭ بەلگىسى ادامگەرشىلىكتەن قالىپتاسادى.

ال، ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟ مۇنىڭ جاۋابى، ارينە، ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى ايتامىز. دەمەك، اسىل قاسيەتىمىز – ەڭبەك سۇيگىشتىك، دوستىق، ادەپتىلىك، كومەك بەرۋ، قوعامعا قىزمەت ەتۋ، يناباتتىلىق، يماندىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ، كىشىپەيىلدىلىك. ياعني، ادام بويىندا وسى قاسيەتتەر جوعارى تۇرسا، ول ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى جوعارى بولماق.

- ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟
1 وقۋشى: ادامگەرشىلىك، مەيىرىمدىلىكتى دەگەنىمىز ار، نامىس، ادالدىق، دوستىق، جاقسىلىق جاساۋ دەپ ويلايمىن.
2 وقۋشى: كەيبىر ادامدار اۋىر قىلمىس جاساپ الادى دا، كىنا مەندە ەمەس، زاماندا، بارىنە زامان كىنالى دەيدى. زامانىنا قاراي ادام بولماي، ادام قاي كەزدە دە ادام دەگەن اتقا لايىق بولۋ كەرەك. سوندىقتان دا مەن بۇل ومىردە ادامگەرشىلىكتىڭ، مەيىرىمدىلىكتى بارلىق قاسيەتتەرىن بويىنا دارىتقان ادامدار كوپ بولسا ەكەن دەپ ارماندايمىن.
3 وقۋشى: ادامگەرشىلىك دەگەن اسىل ءسوز. ادامنىڭ يگى ءىس - ارەكەتى، ەڭبەك، تاتۋلىق وسىنىڭ ءبارى ادامگەرشىلىككە جاتادى. ار ۇيات جوق جەردە قىلمىستا، الداۋ، ارباۋ، توناۋدا بولادى.

ورال قالاسى،
وبلىستىق كورۋ قابىلەتى بۇزىلعان بالالارعا ارنالعان ارناۋلى مەكتەپ - ينتەرناتى
ت. ج. كۋرمانيازوۆ
بايانداما: ادامگەرشىلىك – اسىل قاسيەت جۇكتەۋ