بايبالامنان – بىرلىك كۇشتى
ادەبيەت پەن كوركەمونەر سالاسىنداعى قايراتكەرلەردىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان تالاپ: بۇگىنگى زامانداستارىمىزدىڭ جارقىن بەينەسىن جاساۋ، ولاردىڭ كوممۋنيزم قۇرۋ جولىنداعى قاجىرلى ەڭبەگىن كورسەتۋ، جاڭا ادامدارىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن پاش ەتۋ، كوپكە ۇلگى ەتىپ ۇسىنۋ بولىپ وتىر. بۇل وسكەلەڭ ومىرىمىزدەگى عاجايىپ وزگەرىستەردىڭ يەسى، بۇكىل حالقىمىزدىڭ اقىل-ويى ۇلى
كوممۋنيست پارتياسىنىڭ قويىپ وتىرعان تالابى. جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق III سەزى دە وسى ۇرانمەن وتكەنى ءمالىم. پارتيانىڭ ادەبيەت پەن كوركەمونەر يەلەرىن ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، كومەكشىسى دەپ اتاۋىندا دا زور ساياسي ءمان بار. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن باقىت، دەمەك، وتانىمىزداعى ءاربىر تابىستا جازۋشىنىڭ دا، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ دە ءوز ۇلەسى بولسىن، بارلىعىنا بىردەي جاۋاپتىمىز دەگەن زور سەنىمنەن تۋعان تۇجىرىم. جازۋشىلار حالىق ومىرىمەن بىرگە تىعىز بايلانىسىپ، بىتە قايناسقاندا عانا وسى تالاپتى، وسى سەنىمدى اقتاي الادى دەگەن ءسوز.
ءبىز ەندى رەسپۋبليكامىزداعى ءاربىر ادەبي، مادەني وزگەرىستەرگە وسى تالاپ، وسى سەنىم، وسى مىندەت تۇرعىسىنان قاpayىمىز كەرەك. بۇل سالادا نەندەي جەتىستىك، نەندەي كەمشىلىگىمىز بار دەگەن سۇراۋعا جاۋاپ ىزدەسەك دراماتۋرگيا مەن تەاترعا ايتىلىپ جۇرگەن تالاپتاردىڭ دا بەتىن اشامىز. تەاتر مەن دراماتۋرگيانىڭ كوپ جۇمىسى ەڭ الدىمەن رەسپۋبليكاداعى تۆورچەستۆولىق ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. دەمەك، بولعان كەمشىلىككە، تابىسقا سول تۆورچەستۆولىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى دا ورتاق ەكەندىگىندە داۋ جوق. كەيىنگى جىلدارداعى ادەبيەت پەن كوركەمونەر سالاسىنداعى قول جەتكەن تابىستارىمىزدىڭ ءبارى موسكۆاداعى ونكۇندىككە تارازىعا ءتۇسىپ، بەلگىلى باعاسىن الدى، ول ءوز الدىنا. سودان كەيىن وسى سالادا نە ىستەلىپ جاتىر، قانداي جاڭا شىعارمالار تۋدى، ادەبيەت پەن كوركەمونەرگە قويىلىپ وتىرعان بۇگىنگى تالاپقا جاۋاپ بەرەرلىكتەي نەمىز بار دەگەن سۇراق تۋادى. ادەبيەتىمىزدىڭ، كوركەمونەرىمىزدىڭ نەگىزگى تاقىرىبى — بۇگىنگى كۇن تاقىرىبى بولۋ كەرەك ەكەندىگى كەيىنگى جىلدارداعى پارتيالىق دوكۋمەنتتەردە ارنايى اتالىپ كەلەدى.
راس، وتكەن جىلى تەاترلارىمىزدىڭ رەپەرتۋارىنا بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا ارنالعان ءا. تاجىبايەۆتىڭ «جالعىز اعاش ورمان ەمەس»، س. ادامبەكوۆتىڭ «كۇن مەن كولەڭكە»، P. رايىمقۇلوۆ پەن ق. يسابايەۆتىڭ «اشىنعان ادامدار»، ۆ. ابىزوۆتىڭ «عاشىقتار ايلاسى» اتتى شىعارمالارى قوسىلىپ بۇل سالادا ازداعان سەرپىلۋ بار ەكەندىگىن اڭعارتتى. اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا قويىلعان «دوستىق جولى» بالەتى دە زور تابىسىمىز بولىپ سانالادى. ارينە بۇلار تىلەك-تالاپتىڭ بارىنە بىردەي جاۋاپ بەرەرلىك ءمىنسىز شىعارمالار دەگەن پىكىردەن اۋلاقپىز. ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان جەكە-جەكە كەمشىلىكتەرى دە بار. ءبىراق سەنىممەن ايتاتىن ءبىر شىندىق بار. ول — جازۋشىلارىمىز بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا شۇعىل بەت بۇردى دەگەن شىندىق. ودان كەيىنگى كەزدەرى ءوزىمىز تانىسقان، ءالى ساحنا بەتىن كورمەگەن بۇگىنگى ءومىرىمىزدى بەينەلەيتىن ع. مۇسىرەپوۆ پەن ك. يگناتيۋستىڭ «قوعامدىق سوتى»، ش. حۇسايىنوۆتىڭ «تانىس ادامدارى»، ق. شاڭعىتبايەۆ پەن ق. بايسەيىتوۆتىڭ «التىن تاۋلار» ليبرەتتوسىن قوسساق تاعى دا ءبىر تارتىمدى ەڭبەكتەردىڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز. البەتتە بۇل ايتىلعان بىر-ەكى شىعارما سان-سالالى ءومىرىمىزدىڭ جان-جاقتىلىعىن قامتيتىن ەڭبەكتەر ەمەستىگى ءمالىم. بۇدان تۋاتىن قورىتىندى بۇگىنگى كۇن ءومىرىن بەينەلەۋگە ارنالعان شىعارمالاردىڭ ءالى دە بولسا تاقىرىپ شەڭبەرى تار، ۇلكەن الەۋمەتتىك پروبلەما قوياتىن ەڭبەك جوق ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
بۇگىنگى زامان تاقىرىبىنا مۋزىكالىق ipi شىعارمالار جازۋ دا وتە باياۋ. كومپوزيتورلار تاريحي تاقىرىپتارعا اينالسوقتاي بەرەدى. قازاقتىڭ اباي اتىنداعى وپەرا، بالەت تەاترىنىڭ ساحناسىندا بۇگىنگى ومىرگە باعىشتالعان بىردە-بىر وپەرالىق شىعارمانىڭ كورىنبەۋى قىنجىلارلىق جايت. باسپا بەتتەرىندە كوبىنە وسىعان جازۋشى كومپوزيتورلار كىنالى دەگەن پىكىرلەر كورىنەدى. قانشاما ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز دەگەنمەن مۇندا دا شىندىق بار. بيىلعى جىلدىڭ وزىندە دراماتۋرگ كومپوزيتورلارمەن ەكى-ۇش رەت كەڭەس وتكىزىلدى، ونداعى اڭگىمە نەگىزىنەن رەپەرتۋار ماسەلەسى بولدى. ءتىپتى كەيبىر اۆتورلاردى جەكە-جەكە شاقىرىپ سويلەسكەن جايلار دا ءجيى بولدى. نە پايدا ءازىر ماردىمدى ناتيجە كورىنبەي كەلەدى. بۇعان كىم كىنالى؟ ەڭ الدىمەن رەسپۋبليكامىزدىڭ جازۋشىلار وداعى مەن كومپوزيتورلار وداعى كىنالى. سىزدەر تەاترلارىڭىزدى ءالى دە بولسا سوۆەتتىك ءومىر شىندىعىن بەينەلەيتىن كەڭ تىنىستى، وسكەلەڭ ءومىرلى قازىرگى زامان تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارمالارمەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرسىزدار.
ارينە شىعارما جازۋ، كوللەگيانىڭ قاۋلىسىمەن پالەن مىڭنىڭ كىتابىن تاراتۋ سياقتى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىنەن الدەقايدا قيىن ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. ناعىز كوركەم شىعارما ەڭ الدىمەن بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىن تەرەڭ تۇسىنگەن، حالىق جۇرەگىمەن تىلدەسە بىلگەن، حالىقپەن بىتە قايناسقان، زامان الدىنداعى بورىشىن جان-تانىمەن جاۋاپتى ۇعىنعان عانا سۋرەتشىنىڭ قولىنان تۋماق. ولاي بولسا، بارىنە بىردەي تەاترلار مەن مادەنيەت مينيسترلىگى كىنالى دەگەن بايبالاممەن باسىن الىپ قاشۋ، سىپايىلاپ ايتقاندا تۆورچەستۆولىق دارمەنسىزدىك، زامان تالابىن تۇيسىنە ۇعىنباۋشىلىق بولىپ شىعادى.
بارشامىزعا بەلگىلى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ ادەبيەت، مادەنيەتكە ارنالعان تاريحي شەشىمدەرى ەڭبەكشىلەر اراسىندا كوركەمونەرپازدار كوللەكتيۆىنىڭ ورىستەۋىنە مول مۇمكىنشىلىكتەر بەرۋ كەرەك ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى. قاجىرلى ەڭبەك حالقىمىزدى كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەۋدە حالىق تەاترلارىنىڭ، ونەرپازدار ۇيىرمەلەرىنىڭ اتقاراتىندىعى ءمالىم. وسىعان وراي بۇكىل وداق كولەمىندە «حالىق تەاترلارى» قۇرىلا باستالدى. مادەنيەت مينيسترلىگى وبلىستىق مادەنيەت باسقارمالارى مەن تەاتر رەجيسسەرلەرىنىڭ، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ باس قوسقان كەڭەسىن وتكىزگەندە جەرگىلىكتى جەرلەردە «حالىق تەاترى» اتاعىن الۋعا ىنتا كورسەتكەن بىرنەشە كوللەكتيۆتەردىڭ بار ەكەنىن انىقتادى. كوپتەگەن كوركەمونەرپازدار كوللەكتيۆى ءوز ساحنالارىندا سوۆەت اۆتورلارى مەن كلاسسيكتەردىڭ كولەمدى شىعارمالارىمەن وزدەرىنىڭ زور قابىلەتىن كورسەتىپ، قالىڭ قاۋىمعا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋدە ابىرويلى جۇمىستار وتكىزىپ جاتقاندىعى بايقالدى. كوپتەگەن كوللەكتيۆتەردىڭ ءوز ماتەريالدىق بازاسى جەتكىلىكتى بولۋىمەن قاتار، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگى دە جوعارى دارەجەدە، كورۋشى جۇرتشىلىقتىڭ سىي-قۇرمەتىنە يە بولىپ وتىر. رەسپۋبليكامىزداعى وسى ءبىر مادەني قوزعالىستىڭ بارىسىن جان-جاقتى زەرتتەي وتىرىپ ءىرى-ىرى 17 كوركەمونەرپازدار كوللەكتيۆىنە «حالىق تەاترى» دەگەن اتاق بەرىلدى. وسى تەاترلاردىڭ رەجيسسەر كادرلارىن دايىنداۋعا ەكى ايلىق كۋرس اشىلدى. ونىڭ ۇستىنە كەلەشەكتە رەسپۋبليكا تەاترلارىن رەجيسسەر كادرلارىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ جانىنان رەجيسسەرلار دايىندايتىن ارناۋلى ءبولىم اشىلىپ وتىر.
«حالىق تەاترلارى» ونەرپازدىق جاعىنان وسى كۇنگى درامالىق—پروفەسسيونالدى تەاترلاردان كەم تۇسپەۋ جاعى ەسكەرىلىپ، جەرگىلىكتى پارتيا، سوۆەت، كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىندا بولماق. ءاربىر «حالىق تەاترى» ءوز ساحناسىندا جىلىنا 3-4 ءىرى كولەمدى، 5-6 شاعىن كولەمدى شىعارمالار كورسەتۋى شارت. مىنە، كورىپ وتىرسىزدار، رەپەرتۋار دايىنداۋ ماسەلەسى بۇرىنعىدان دا جاۋاپتى، بۇرىنعىدان دا ۇيىمداستىرۋ جاعىنىڭ يكەمدىلىگىن تالاپ ەتەدى. ءبىزدىڭ دراماتۋرگ جازۋشىلارىمىز دا بۇل سالادا بۇرىنعىدان دا ءونىمدى ەڭبەك ەتۋى كەرەك، وسى كۇنگە دەيىن شاعىن كولەمدى پەسالار جازۋعا كوڭىل بولىنبەي كەلدى. «حالىق تەاترلارىنىڭ» قۇرىلۋى بۇل جانردىڭ جاندانىپ، تەاتر ساحناسىنان ءوز ورنىن الادى دەگەن سەنىم زور. بۇدان بۇلاي رەپەرتۋار دايىنداۋ ماسەلەسىندە جازۋشىلار وداعى مەن كومپوزيتورلار وداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تۇسىنەدى دەپ بىلەمىز.
جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى زامان تاقىرىبىنا بەت بۇرۋعا جازۋشىلار، كومپوزيتورلار جۇرتشىلىعىن جۇمىلدىرا تۇسۋدە ونىڭ باسپا ءسوز ورىندارى دا دارمەنسىزدىك جاساپ وتىر. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى جالپى ادەبيەت ماسەلەسىمەن بىرگە تەاتر، دراماتۋرگيا، مۋزىكا ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولمەي كەلدى. باسقانى بۇلاي قويعاندا تىكەلەي بايلانىسى بار دراماتۋرگيا ماسەلەسىندە دە پروبلەمالىق ماقالالار جاريالامايدى. جالپى مادەنيەت سالاسىندا تەك قانا ۇساق حات-حابارلار بەرۋمەن عانا شەكتەلەدى. گازەتتىڭ وسى جىلعى نومەرلەرىندە رەپەرتۋار، تەاتر جايلى جاريالانعان ماقالالار وتە ازۋسىز، جالپىلاما كۇڭگىرتتىكتەن ارىلماي كەلەدى. جاڭا تۋعان شىعارمالارعا پروفەسسيونالدىق تالداۋ جاساپ، اۆتورعا اقىل، كەڭەس بەرىپ، وي سالارلىق، وزگەگە ۇلگى بولارلىقتاي تەوريالىق ساۋاتتى ماقالالار كورىنبەيدى. ونىڭ ورنىنا نەمەسە جەر-كوككە تيگىزبەي دارىپتەۋ، نەمەسە جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جامانداۋ سياقتى ەكىۇشتى پىكىرلەرگە قۇرىلادى.
ماۋسىمنىڭ اشىلۋ قارساڭىندا گازەت بىر-ەكى ماقالا جاريالادى. وندا نە تىلەك، نە تالاپ قويىپ وتىرعانى دا بەيمالىم. مادەنيەت مينيسترلىگى جاستاردى تەاترعا جۋىتپايدى، كوپشىلىگىمىز ازاپ شەگىپ ءجۇرمىز دەگەن سارىندا ءبىر زاردىڭ ءۇنى بار. ول قانداي جاس، نەندەي شىعارمانىڭ اۆتورى ەكەنى جانە بەلگىسىز. ءجا، مادەنيەت مينيسترلىگى شىنىندا سولاي دەلىك، سول تانىلماي قالعان جاس تالانتتى جازۋشىلار وداعى نەگە كورمەيدى؟ «مىنا ءبىر جارىپ شىققان تالانتتىڭ شىعارماسىنا نەگە نازار اۋدارمايسىڭدار» دەپ ايتسا قايتەدى. دەمەك جاقسى شىعارما جازىپ ەلەنبەي قالعان جاس دراماتۋرگتى ءبىز ءالى كورگەنىمىز جوق.
اسىلىندا، جاس جازۋشىلاردى باۋلۋ ەڭ الدىمەن جازۋشىلار وداعىنىڭ مىندەتى. سوندىقتان ونداي وكپەنى ورىنسىز دا بولسا جازۋشىلار وداعىنا ايتقان ابزال. سول ماقالاداعى «جاستاردى بەتكە قاعادى» دەگەن بايبالامنىڭ دالەلسىز ەكەندىگىنە جاس دراماتۋرگتەردىڭ «بەۋ، قىزدار-اي»، «بولتىرىك بورىك استىندا» كومەديالارىنىڭ اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنا قويىلعاندىعىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. سول سياقتى رەسپۋبليكالىق جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ ساحناسىنا شىققان دراماتۋرگتەر ر. رايىمقۇلوۆتىڭ پەن ق. يسابايەۆتىڭ «اشىنعان ادامدار»، س. ادامبەكوۆتىڭ «كۇن مەن كولەڭكە» اتتى شىعارمالارى «بەتكە قاعۋدىڭ» ناتيجەسى ەمەس شىعار. «وسى اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى زورعا دەگەندە جارىق كوردى» دەپ مۇسىركەگەن بولادى ش. حۇسايىنوۆ پەن ا. ساتايەۆ. ەگەر تەاتر كوللەكتيۆى شىعارمانىڭ كوركەمدىك يدەيالىق تۇرعىسىن كوتەرە ءتۇسۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويسا، وندا تۇرعان نە ايىپ بار؟ ماقالا اۆتورلارىنىڭ وسى تىلەكتى «بەتكە قاعۋ» دەپ ءتۇسىنۋى وتە ايانىشتى.
ءسوز ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتۋ كەرەك. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى «مادەنيەت مينيسترلىگى گازەت دابىلىنا نەگە قۇلاق اسپايدى» دەگەن ماقالا جاريالادى. وندا مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى جولداستار ءبىز كوتەرگەن ماسەلەلەردى تىڭدامايدى دەگەن وكپە ايتىلدى. ءوز تاراپىمىزدان سول ماسەلەلەردى تەكسەرە كەلگەندە نەنى كوردىك. بىرىنشىدەن، قارعا ادىم جەردە وتىرىپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتى بۇل مينيسترلىكتىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىمەن جۇمىسى جوق. كەيىنگى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە عانا تەاتر، مۋزىكا تاريحىن زەرتتەۋ سالاسىندا، كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارىن جەكە جيناق ەتىپ شىعارۋدا 20-دان استام ەڭبەك جارىق كورگەن ەكەن. سونىڭ بىردە-بىرىنە وسى گازەت تياناقتى پىكىر ايتىپ، جۇرتشىلىققا تانىستىرعان جوق. گازەت كوتەرگەن «رەپەرتۋار ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە» دەگەن ماقالاسى كوبىنە ۇزىن قۇلاققا قۇرىلعاندىعى كەيىن انىقتالدى. ارينە درامالىق شىعارمالار اۋدارۋ ماسەلەسىندەگى كەيبىر وراشولاقتىقتار ءقازىر ءبىر جونگە قويىلدى.
ال، مۋزەي، ەسكەرتكىش، سيركتەر سالۋ دەگەن تەك قانا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قۇشاعىنا سياتىن دۇنيە ەمەس. وسىنداي ورىنداردان كورى تۇرعىن ۇيلەر جانە مەكتەپ سالۋعا كوڭىل ءبولىنسىن دەگەن كپسس ورتالىق كوميتەتى مەن سسسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ قاۋلىسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باسشىلارىنا دا بەلگىلى بولسا كەرەك. سايىپ كەلگەندە، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرا بەرۋ دە ورىندى بولماس. گازەت ۇلت كادرلارىن دايارلاۋعا مادەنيەت مينيسترلىگى كوڭىل بولمەي وتىر دەگەنى دە تاڭدانارلىق تۇجىرىم. ويتكەنى رەسپۋبليكامىزداعى توعىز ورتا جانە جوعارى دارەجەلى مۋزىكالىق وقۋ ورنىندا 356 قازاق جاستارى، موسكۆا، لەنينگراد قالالارىنداعى كوركەمونەر وقۋ ورىندارىندا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تاراپىنان 100-دەن اسا قازاق جاستارىنىڭ وقىپ جاتقاندىعىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
جۋىردا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ كوللەگياسى جازۋشىلار جانە كومپوزيتورلار وداعىمەن بىرلەسىپ جاساعان تەاتر رەپەرتۋارلارىنىڭ (درامالىق، مۋزىكالىق) ءۇش جىلدىق جوسپارىن بەكىتتى. وسى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە 30-دان اسا درامالىق شىعارمالار، بەس وپەرا، ەكى بالەت جازىلماق. مىنە، وسى يگى ءىستىڭ ورىندالۋىنا دا جازۋشىلار وداعى مەن كومپوزيتورلار وداعى بەلسەنە قاتىناسۋى شارت. بولعان كەمشىلىكتەردى بىرىمىزگە-بىرىمىز اۋدارا سالماي بىرلەسە جويىپ، بىرلەسىپ ەنبەك ىستەگەن دۇرىس بولار. سوندا عانا ءبىز حالىق تىلەگىنە ساي تاماشا شىعارمالاردىڭ تۋۋىنا سەبىمىز تيەدى. بىرلەسىپ ىستەگەن جۇمىستا بەرەكە بولماق، بايبالامنان بىرلىك كۇشتى.
1960
You Might Also Like
-
قازاق حالقىنىڭ باسىنا زاماندار تۇسىرگەن قالىڭ تۇماندى ۇلى وكتيابردىڭ داۋىلى سەرپىلتىپ، راۋانداپ باقىت تاڭى اتتى. قۇلازىعان ءوڭىرى مەن جاداۋ ءومىر وزگەردى. ءوڭىرى شەشەك اتتى، قۇلپىردى. ءومىرى قايتا تۇلە...
-
دراماتۋرگيا تەك قازاقستاندا عانا ەمەس بۇكىل وداك كولەمىندە باياۋلىقتان بوي الا الماي كەلە جاتقان جانر. ونىڭ باستى سەبەپتەرىن بىرەۋلەر جانردىڭ قيىندىعىنان ىزدەسە، ەكىنشىسى وسى جانردىڭ تەوريالىق جاعىن...
