كەيبىر پەسالاردىڭ ساحنالىق كورىنىسى
دراماتۋرگيا تەك قازاقستاندا عانا ەمەس بۇكىل وداك كولەمىندە باياۋلىقتان بوي الا الماي كەلە جاتقان جانر. ونىڭ باستى سەبەپتەرىن بىرەۋلەر جانردىڭ قيىندىعىنان ىزدەسە، ەكىنشىسى وسى جانردىڭ تەوريالىق جاعىنا كوپ ويىسا بەرەدى. دەمەك وسىنىڭ ەكەۋىندە دە ادىلەت بار.
راس دراماتۋرگيا قيىن جانر. بۇل تالاس تۋدىرمايتىن شىندىق. مىڭ سان ايتىلىپ، مىڭ سان دالەلدەنىپ، ورەلى وي-پىكىرىنەن تىرەك تاپقان شىندىق. اسىلىندا ونەردىڭ، ادەبيەتتىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن جەڭىل جانر بار ما؟ ارينە جوق. اڭگىمە، سول ءار جانردىڭ تابيعاتىن تەرەڭ ۇعۋدا، شەبەرلىكتى شىڭداۋمەن كوپ ەڭبەكتەنۋ ءارى بارسا، تالانتتا. ءبىز بۇل ماقالامىزدا دراماتۋرگيانىڭ بارشاعا ءمالىم، ەرەكشەلىكتەرىنىڭ سىر-سيپاتىن بايانداپ، وسىعان بايلانىستى بۇكىل تەوريانىڭ توڭىرەگىندە اڭگىمە ايتقالى وتىرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز كەيىنگى كەزدەرى تۋعان درامالىق شىعارمالار بۇگىنگى ءومىر تالابىنا ساي كەلىپ وتىر ما، ولاردىڭ ساحنالىق كورىنىسى قانداي دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ.
جازۋشى-دراماتۋرگتى كوركەم سۋرەتشى دەسەك، ونىڭ ومىردەن العان فاكتىلاردان ۇيرەنۋى، ۇلگى-ونەگە ساباعىنان تۋعان ەڭبەگىنە جاندى رەڭ، اجار بەرەتىن تەاتر. تەاتر دراماتۋرگتىڭ — ەكىنشى ۋنيۆەرسيتەتى. گوگول ايتقانداي بار داۋىسىمەن سويلەيتىن، بار تۇلعاسىمەن كورىنەتىن، وي-پىكىرىن، ماقسات-مۇددەسىن حالىققا جەتكىزەتىن كافەدراسى.
قازاقستان جاعدايىندا دراماتۋرگيانىڭ كۇرت ءتۇسىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، اۆتورلاردىڭ تەاتر ساحناسىنان الشاق كەتۋىمەن بولسا، ەكىنشى سەبەبى ءومىرىمىزدىڭ سان-سالاسىنداعى ەڭبەك پروسەسىن زەرتتەۋ ورنىنا بىربەتكەي كابينەتتىك تۆورچەستۆوعا مويىن ۇسىنىپ، تار شەڭبەرىنەن شىعا الماي قالۋىندا دەر ەدىك. ۇزاق جىلدار بويى ۇزىلىستە بولعان بايلانىستى قايتا جالعاستىرۋدىڭ اۆتور ءۇشىن دە، تەاتر كوللەكتيۆى ءۇشىن دە زور ءمانى بار ەكەندىگىن كوردىك. ءبىراق تەاترمەن ىستەس بولۋدىڭ دا وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى — ءامال-ادىسى، جول-جۇيەسى بار. ءبىر اۆتور بار، ءوز ەڭبەگىمەن تەاتر كوللەكتيۆىنە وي سالا، رەجيسسەر-اكتەرلاردىڭ قيالىن قوزعاپ، قىزىقتىرا، ىنتالاندىرا بارادى. ءومىر شىندىعىنان جازىلعان شىعارماسىمەن تەاتر كوللەكتيۆىن بەلەسكە كوتەرىپ، ءونىمدى ەڭبەككە شاقىرادى. ونداي اۆتورلار بىزدە ساۋساقپەن ساناعانداي. ەكىنشى ءبىر اۆتورلار بار، شىعارماسىن سۇيىق وقيعاعا، سىرداڭ ويعا قۇرىپ، تەاتردى كوپ بەينەتكە دۋشار ەتەدى. رەپەرتۋاردىڭ جۇتاڭدىعىنان تەاتر شىعارمانىڭ شيكىلى-پىسىلى، ءبىر قايناۋى ىشىندە ەكەنىن بىلە تۇرا لاجسىزدان اۆتورمەن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى. ءماجبۇر بولعان جاعدايدا تەاتردىڭ تالابىنا شىداماي تايقىپ كەتكەن اۆتورلار دا بولدى. جاس دراماتۋرگتەر ادامبەكوۆ، رايىمقۇلوۆ، دۇزەنوۆ، ەسەنبەرلين جولداستار وسى كۇيگە ۇشىرادى.
ءقازىر ipi رومانداردىڭ جەلىسىمەن پەسا جازۋدىڭ العاشقى ادىمدارى كورىنە باستادى. كۇردەلى پروزالىق شىعارمالاردىڭ ساحنا تىلىنە ءتۇسۋى دراماتۋرگيامىزدا كەنجە قالعان سالا. كەشەگى كۇنگە دەيىن «اباي جولى» رومانى بويىنشا جاسالعان سپەكتاكلدەن باسقا بولعان دا ەمەس. وتكەن جىلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوز» رومانى بويىنشا جاس رەجيسسەر ت. دۇيسەبايەۆ، ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىم» رومانى بويىنشا ا. بايتانايەۆ پەسا جازدى. مۇنداي يگى تالاپتىڭ تىلەككە ساي اياقتالۋى ءسوز جوق زور تابىس بولماق. مۇنىڭ ءوزى دراماتۋرگيامىز بەن تەاتر رەپەرتۋارىنىڭ شەڭبەرى كەڭەيە تۇسۋىنە ءوز ىقپالىن تيگىزەدى. «بوتاكوز» جۇرتشىلىعىمىزعا كوپتەن تانىس، باي وقيعالى رومانداردىڭ ءبىرى. مۇنداعى وقيعالار پاتشالىق روسسيانىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ بەل العان اياق شەنى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ داۋىلى، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋى سياقتى ءىرى-ىرى تاريحي بەلەستەرمەن ۇلاسىپ جاتىر. ساحنالىق تىلگە تۇسكەن شىعارمانىڭ زور ماڭىزى دا العاشقى قالام ۇرعان اۆتورلار ءۇشىن قيىندىعى وسىندا. ايتا كەتەتىن ءبىر جاي ءىرى پولوتنولى شىعارما جەلىسىمەن ساحناعا لايىقتاپ پەسا جازۋعا قويىلاتىن تالاپ — تىڭنان پەسا جازۋعا قويىلاتىن تالاپپەن بارابار ەكەندىگىندە.
«ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» 1956 جىلعى ءۇشىنشى نومەرىندە ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «مايرا» اتتى پەساسى جاريالاندى. انشى-كومپوزيتور مايرانىڭ ونەرىنە ارنالعان بۇل شىعارمانىڭ اۆتور تۆورچەستۆوسىنداعى ەرەكشە ورنىن بىلاي قويعاندا قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ كەيىنگى جىلدارداعى زور تابىسى بولىپ سانالماق. شىعارمانىڭ يدەيالىق وزەگى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى، مايرانىڭ حالىقپەن بايلانىسى، ءومىر كەشكەن ورتاسى، سول كەزدەگى قالا ءومىرى، دالا فەودالدارىنىڭ قازاقتىڭ الاشورداشىل ينتەلليگەنتتەرىنىڭ كەيپى شىعارمادا ءوزىنىڭ بار شىندىعىمەن كورىنەدى. مايرا توڭىرەگىندە جانتالاسا ارپالىسقان دالا جۋاندارى. ءناپسى ق ۇلى، ستامبۋل شاكىرتى ءدۇربىتتىڭ رۋحاني قايىرشىلىعى قىم-قيعاش تارتىس ۇستىندە اشكەرەلەيتىن، اۆتوردىڭ دراماتۋرگياداعى شەبەرلىك ءادىسىن اڭعارتادى. العان نىساناسىنا ءدال ءتيىپ جاتقان ساپالى ويدان تۋعان مەرگەن ديالوگ ورامدارى مول. شىعارمانىڭ ارحيتەكتونيكالىق قۇرىلىسى ءوز ناقىسىمەن كورىكتى. «وتتان جارالعان مايرانىڭ مىنەزى، ءتىلى، وتكىرلىگى، باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسى تارتىس ۇستىندە شىنايى دا شەبەر بەينەلەگەن. سوعان ساي ريەۆوليۋسيونەر بارباردىڭ وبرازى قازاق دراماتۋرگياسىنا تۇڭعىش كەلگەن ءقادىرلى قوناق رومانتيكالىق سەرپىن، پوەزيالىق سازعا تولى.
كەيدە، اۆتور مايراعا تەك قانا زامانداستارىنا، كەيىنگى بىزگە عانا بەلگىلى مىنەز-قۇلىق ەمەس، وسى مايرا بويىنا باعى زاماننان حالىق ساناسىنا سىڭگەن قازاق ايەلدەرى: ءاقجۇنىس، قىز جىبەك، قۇرتقا، نازىم، الدىندا عانا وتكەن سارا اپاسىنىڭ مىنەزىنىڭ عاجايىپ ەرلىك، ەرلىك قاسيەتتەرى مەن اقىل پاراساتىن جيناقتاي بەردى-اۋ دەگەن ويلار تۋادى. ەجەلدەن ەركىن ساحارا ايەلدەرىنىڭ ءدىني سوقىر سەنىمنەن اۋلاق، ەرمەن تەڭ، ەرەگىسكەندە ودان ارتىپ تۇسكەن مىنەزدەرى بايقالادى. وسى تۇستان وزەك دەگەندە مايرا ماعان كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىندا الەمگە ايگىلى بولعان ءاليا مەن مانشۇكتىڭ رۋحاني اناسىنداي كورىنەدى. مايرا تۋرالى جازىلعان شىعارما ارنايى ورالىپ جان-جاقتى تالداۋدى كەرەك ەتەدى دەيتىنىم دە سودان.
***
ءا. ابىشيەۆتىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا بۇكىل حالىقتىق زەينەتكە اينالىپ وتىرعان جۇگەرى ەگۋ، مال ازىعىن بايىتۋعا ارنالعان «كۇنشىلدىگى» تەاترىمىزدىڭ ەلەۋلى سپەكتاكلىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. اۆتور پەسانى ساحنالىق ومىرگە ەنگىزگەنشە از ەڭبەك سىڭىرمەدى. تەاتر كوللەكتيۆ مەن تىنباي-تالماي قىزمەت ىستەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى نۇسقالارىنان شىعارما الدەقايدا وزگەرىپ، سۇيسىنەرلىكتەي ەڭبەك بولىپ شىقتى.
اۆتور كۇنشىلدىكتىڭ، مانساپقورلىقتىڭ ومىرىمىزدەگى اۋىر كەسەل ەكەندىگىن ونىڭ جەكە باس اراسىنداعى كىربەڭ عانا ەمەس، قوعامعا ۇلكەن زيان ەكەندىگىن باياندايدى. قاجىرلى قايرات يەسى، يگى ەڭبەك ۇستىندەگى حالقىمىزدىڭ اراسىندا كاپيتاليزمنىڭ قالدىعى ساناسىندا جەتىم باۋىرداي جابىسىپ كەلە جاتقان كەيبىر مانساپقور توعىشارلاردىڭ بارى راس. ولار بىرەۋدى ءساتتى ءىسىنىڭ ۇستىندە سۇرىندىرۋگە، جالعان دوس بولىپ ءجۇرىپ جانىڭدى جەگىدەي جەۋگە، كۇيىنىشىڭدى قۋانىشىڭداي كورۋگە دايار. كۇيكى جاندى كۇدىكشىل، كۇنشىل ادام وزگەنىڭ تابىسىن ءوز بويىنا جاراستىرۋعا جاساندى جاعىمدى قاسيەتىن كەز كەلگەن ساتتە كورسەتىپ قالۋعا تىرىسادى. ءوز ماقساتىنا جەتۋ جولىندا قانداي پاسىقتىقتان دا، جاۋىزدىقتان دا بولسا باس تارتپايدى. مەملەكەت مۇددەسىن ءوز قۇلقىنىنىڭ تۇرعىسىنان شەشىپ الداپ-ارباۋمەن ابىروي-اتاققا يە بولۋدى عانا كوزدەيدى. ولار ءوزىمنىڭ شىققان توبەم بيىك، كەرەگەم سايلى، جاستىعىم جايلى بولسا ەكەن دەگەن تىلەكتە عانا.
ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ «كۇنشىلدىك» اتتى پەساسى ادال جاندى سوۆەت ادامدارىنىڭ اراسىندا وسىنداي جات مىنەزدەردى تىرشىلىگىنە تالشىق ەتىپ جۇرگەن كەيبىر جەكسۇرىنداردى دا اشكەرەلەۋگە، ولارعا جيرەنە قاراۋعا، كەزى كەلسە كەشىرىم ەتپەۋگە ارنالعان. شىعارمانىڭ تاربيەلىك ءمانى دە، قۇندىلىعى دا وسى سالادا جاتىر.
...1953 جىل اۆگۋست ايى. «كوسەگە» كولحوزىنا كەلگەن جاس اگرونوم مەرەي داۋلەنوۆ تاعىلى دالاسىنا جۇگەرى ەگۋدىڭ تاجىريبەسىن جاسايدى. تاجىريبە ناتيجەلى بولىپ، بۇل جەرگە بىتىك وسەتىندىگىن انىقتايدى. ءبىراق اۋداننىڭ باس اگرونومى كەليمان كەلدەكبايەۆ كوپ جىلعى ءشوپ ءوسىرۋ ماقساتىمەن مەرەيدىڭ بۇل نيەتىن جوققا شىعارماقشى بولادى. بۇل جاڭالىقتى بۇرىن اڭعارماعانىنا كۇيىنىپ، مەرەيدى ەسەبىن تاۋىپ سۇرىندىرۋگە ارەكەت جاسايدى. ماقساتى، جۇگەرى تۋرالى ءوزى ديسسەرتاسيا قورعاپ، عىلىمي اتاققا يە بولۋ. مەرەيدىڭ ۇستىنەن اۋداندىق گازەتكە باسۋعا ايەلى سالحياعا ون سەگىز مالشىنىڭ اتىنان دومالاق ارىز جازعىزادى. رايكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بۋراباي بالتابايەۆتى دا جەتەگىنە ەرتىپ مەرەيگە قارسى قويادى.
دراماتۋرگيادا ادام حاراكتەرلەرى، ونىڭ ىس-ارەكەتى تارتىستان تۋادى. سول ارقىلى ءوسىپ وتىرادى. ءاربىر وبراز دا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە وسى وزەكتى جەلىس ارقىلى عانا بارىپ جەتپەك. جاعىمدى، جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ پسيحولوگيالىق كۇيى دە وسى تۇرعىدان بايقالماق. ولاي بولسا درامالىق تارتىستىڭ ءوزى بارىنەن دە نانىمدى بولۋى شارت. ال بۇل پەساداعى كونفليكت وتە وسال. دراماتۋرگ ۇلكەن تاقىرىپقا بارعانمەن ءوزىنىڭ وسى يگى ماقساتىن ورىستەتۋ جولىندا درامالىق كونفليكتىنى ءالسىز قۇرعان.
اسىلىندا ابىشيەۆتىڭ كەيىنگى شىعارمالارىندا جاساندى جايلار، جالعان وبرازدار ءبىر پەسادان ەكىنشى پەساعا كوشىپ، ابدەن ورىن تەۋىپ العان. اۆتوردىڭ قالامى دا وسى ءبىر قولايسىز جايعا توسەلىپ بارا جاتقان سياقتى. سوندىقتان دا اۆتور تيپتىك جاعدايدا تيپتىك وبرازدار جاسايمىن دەپ تالپىنسا، ءومىر شىندىعىنا مولىراق زەر سالىپ وسىنداي ويدان قۇراعان جاساندى سيتۋاسيالاردان ەرتەرەك بوي تەجەگەنى ءجون.
ال ەندى شىعارما ساحنالىق تىلگە تۇسكەندە ءبىراز جاقسارعان، رەجيسسەرلىك جۇيەسىنە كەلسەك پەسا درامالىق جانردان كومەدياعا قاراي بەيىمدەلگەن، وقيعا كۇلكى ارالاس كۇيدە جەڭىل كوشىپ وتىرادى. ءساتتى-ساتتى ۇتىمدى ميزانسەنالار دا بار.
پەردە اشىلعان كەزدە جاڭا سالىنعان ءۇيدىڭ قوناق بولمەسى تولى كىسى. داستارقان ءۇستى ءتۇرلى تاعام-ىشىمدىكتەر. ساحنانىڭ ورتا شەنىندە ەكى كەمپىر ءان سالىپ وتىر. داۋلەن قارت ول ەكەۋىنىڭ جەتەكشىسىندەي تۇرەگەلىپ، ءان ىرعاعىنا وزىنشە ۇيىپ، باسشىلىق ەتكەندەي بولىپ تۇر. ءان اياقتالعاندا ءبارى قول شاپالاقتاپ ءماز-مايرام. بۇل اۋداننىڭ باس اگرونومى كەليمان كەلدەكبايەۆتىڭ جاڭا ءۇي العان تويى. تويدا مەرەيدىڭ اكەسى، «كوسەگە» كولحوزىنىڭ قويشىسى داۋلەن قارت، ونىڭ جۇبايى ايجان، ءۇش قىزدىڭ اناسى قاليپا كەمپىر، رايكوم سەكرەتارى بۋراباي بالتابايەۆ، اعايىندى ءۇش قىز: سالحيا، نازگۇل، دامەش، «ويان» كولحوزىنىڭ قويشىسى، ون جىلدىقتى بىتىرگەن جاس جىگىت جالاۋ بار. Miنe، وقيعا كەيىپكەرلەرى تۇگەلدەي كوز الدىمىزدا. وسى ادال نيەتتى ادامداردىڭ اراسىندا ارام شوپتەي سەلتيگەن شوكىمدەي شۇبار توپ ءجۇر. ول مانساپقور، ايلالى سۇم كەليمان كەلدەكبايەۆ، ونىڭ ايەلى قۋىس كەۋدە، كەم اقىل، ءساندى كيىم مەن ساۋىق قۋالاعان جەلبۋاز ءتالپىش سالحيا، «سىلقىم»، باتىل ىستەردەن باس ساۋعالاپ جۇرگەن بۋراباي بالتابايەۆتار كۇنشىلدىكتىڭ ۋىتتى ۇياسىنداي كورىنەتىن دە وسىلار.
سونداي-اق داۋلەن قارتتىڭ رولىندە ويناپ جۇرگەن تەاترداعى ەڭ جاس ارتيست ت. جايلىبەكوۆ ءۇمىت كۇتتىرەتىن تالانتتى جاستاردىڭ ءبىرى. ول داۋلەن وبرازىن كوڭىلگە قونىمدى ساحنالىق شىندىق شەڭبەرىندە جاپ-جاقسى ويناپ ءجۇر. ال تەاترعا كەلگەلى بۇل جىگىت داۋلەنمەن قوسقاندا ءتورتىنشى شالدىڭ رولىندە ويناپ وتىر. ەندى بەسىنشى شالدى ويناعاندا جايلىبەكوۆ بۇرىنعى شالدارىنا قول سالىپ ءوزىن-وزى ۇرلاۋعا ءماجبۇر بولمايتىنىنا كىم سەنەدى؟ اكتەردى بۇلاي تاربيەلەۋگە بولمايدى. بۇل سياقتى ءادىس ارتيستەردىڭ ىنتا-جىگەرىن شاعىپ ىعىر قىلادى. وسى جايتتاردى اسقىندىرماي تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى ەرتەرەك ەسكەرگەنى ءجون.
ارتيستكا ش. جانداربەكوۆانىڭ ءوسۋ جولىن الايىق. سوڭعى كەزدەرى جانداربەكوۆا ءوز تالانتىنىڭ ءارتۇرلى قىرىن كورسەتىپ كەلەدى. ءسابي سەزىمدى جاس قىز پاراسكا («ەلەڭ — الاڭداعى ماحاببات»)، نازىك ليريكاعا تولى تازا جاندى ءشىرىن («فارحاد — ءشىرىن»)، مەيىربان كۇتۋشى اجە («شىندىق جاقسى، باقىت ونان دا ارتىق») — وسىلاردىڭ ءارقايسىسى ءار دۇنيە، بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن كەسەك وبرازدار. بۇلاردىڭ ءبارى اكتريسانىڭ ونەر جولىنداعى ءساتتى شىققان ەلەۋلى تابىستارى، مىنە، بۇگىن ءسوز ەتىپ وتىرعان «كۇنشىلدىكتەگى» ەركە، ءتالپىش سالحيا قانداي ءساتتى شىعىپ وتىر. اكتريسا بۇل وبرازدى جاساۋدا دا ءبىراز ىزدەنگەن. ءۇي جاساۋى مەن سوڭعى مودالاردان باسقا ارمانى جوق، شالا-شارپى ساۋاتىمەن كۇيەۋىنە «كومەكتەسىپ» جۇرگەن ەسۋاس توعىشاردى كورگەندە جانداربەكوۆانىڭ مول مۇمكىنشىلىگى بار ەكەندىگىنە اقيقات كوزىڭىز جەتەدى.
بۇل كەمشىلىكتەر سپەكتاكلدىڭ قازىرگى كەيپىنە نۇقسان كەلتىرىپ تۇرعانى دا انىق. ول كەمشىلىكتەر ەسكە الىنسا سپەكتاكلدىڭ كوركەمدىك قۇنى كوتەرىلە تۇسپەك.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ولمەس-وشپەس مۇرا قالدىرعان شوقان، ىبىراي، اباي تۋرالى شىعارمالار بۇكىل حالىقتىق مۇددە، وعان قويىلار تالاپ تا، تىلەك تە وتە زور. ورىس مادەنيەتىنىڭ «التىن عاسىر» اتانعان XIX عaسىرى تۋعىزعان بەلينسكيي، چەرنىشيەۆسكيي، دوبروليۋبوۆ سياقتى ايگىلى ۇلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن ءنار، ونەگە العان شوقان اعارتۋشىلىق باعىتتان دەموكراتيالىق دارەجەگە دەيىن كوتەرىلدى. شوقاننىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك ءارى بارسا ساياسي باعىتى، جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزگى وزەگى ءوز داۋىرىندەگى ورىستىڭ ۇلى ادامدارىنىڭ پىكىرىمەن تامىرلاس جاتىر. ول تاريح تىنىسىن ءجىتى اڭعارىپ، حالقىنىڭ سىزداي سوققان جۇرەگىنە ەم ىزدەدى. ورىس ارمياسىنىڭ وفيسەرى، اتاقتى ساياحاتشى، تاريحشى، ەتنوگراف، سۋرەتشى، مۋزىكانت شوقان ءوز حالقىنىڭ سانا-سەزىمى ويانىپ، مەڭىرەۋ ءداۋىردىڭ ءتۇنى ءتۇرىلىپ، تاڭى اتىپ كەلە جاتقانداعى العاشقى شولپان جۇلدىزى بولدى. شوقان الدىڭعى قاتارلى ورىس قاۋىمى تۋعىزعان ەۆروپالىق ۇلگىدەگى عالىم بولۋمەن قاتار ءوز ولكەسىنىڭ ۇلى پاتريوتى بولدى. ول ءوز حالقىنان باسقا دا ەزىلگەن حالىقتار اتىنان سويلەدى. العىر اقىل، زەردەلى زەيىن سان قىرلى تالانتىنىڭ جالىنىنا جالىنىپ، شوقاننىڭ جاس ءومىرى ارماندا كەتتى. كەيىنگىگە ونىڭ مول مۇرا، ىرگەلى ەڭبەكتەرى عانا قالدى. شوقان ارمانى ورىندالدى. بۇگىن ونەر ءبىلىمىنىڭ الۋان تاراۋىن يگەرىپ، ەڭسەلى ەل قاتارىنداعى قازاق حالقى تاريح تورىندەگى كەمەڭگەر ۇلىنىڭ اتىن زور سۇيىسپەنشىلىكپەن ەسىنە الىپ، قادىر-قاسيەت تۇتىپ، ماقتانىش ەتەدى.
شوقان تۋرالى جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرگە، ادەبي شىعارمالارعا دا قىزىعا قارايتىنىمىز دا، بيىك تالاپتار قوياتىنىمىز دا سول زور سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان تىلەك دەپ ۇعامىز.
ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جاي، ءىرى تاريحي تۇلعالاردىڭ ومىرىنە ارنالعان شىعارمالاردى جازۋدا زامان كەيپى، ول ءومىر كەشكەن ورتا الەۋمەتتىك قۇبىلىستار بار شىندىعىمەن كەڭ كورىنۋى شارت. باس كەيىپكەردىڭ ءومىرىن قامتي وتىرا ونىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى، وي-ساناسىنىڭ ءوسۋى وسى ورەدە كورىنبەك. بۇل كوبىنەسە رومانعا قويىلاتىن تالاپ. ونىڭ تاماشا ۇلگىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» روماندارى. ارينە، ساحنالىق شىعارمالارعا دا قويىلاتىن تالاپ وسى راۋىشتەس، ءبىراق ورىندالۋى وزگەشە بولماق. ويتكەنى باس-اياعى 60-70 بەتتىك قاعازعا ويىپ، ەكى-ۇش ساعاتتىق ساحنالىق كورىنىستەن اسپايتىن ەڭبەكتەن شوقان سياقتى دارىن يەلەرىنىڭ بار ءومىرىن قامتىپ، سان قىرلى ەرەن تالانتىنىڭ سىرىن اشىپ، ءمىنسىز ءمۇسىن جاساي قويۋ وڭايعا تۇسپەيدى. اسىلىندا درامالىق شىعارما ادام ءومىرىنىڭ ءتۇيىندى قىسقا كەزەڭىنە، شىتىرمان، شىرعالاڭ تارتىسقا قۇرىلعان سايىن ۇتا بەرمەك قوي.
بىرىنشىدەن، دۋروۆ، سەمەنوۆ-تيانشانسكيي، ەردەن، سۇلتانعازى وبرازدارى ءالى ەسكيز قالپىندا. مۇنداي دوستارعا سۇيسىنەرلىك، مۇنداي جاۋلارعا كۇيىنەرلىك، جان تەبىرەنتەرلىك ەشقانداي سەزىم تۋمايدى. تاريحي تاقىرىپتارعا جازىلعان شىعارماداعى ادامدار تاريحتا بەلگىلى بولعاندىقتان ولاردىڭ ومىرىندەگى فاكتىلەردىڭ دە كوركەم شىندىق تابۋى شارت ەمەس پە. دۋروۆ قانشاما ماركستى ايتقانمەن، ماركستىڭ يدەياسىنان الدەقايدا جىراق جاتقان ادام. جانە ماركسيزم ول كەزدەرى رەسەيدە ءالى تامىرىن جايماعان ۋاقىت. «كوممۋنيستىك مانيفەست» 1809 جىلى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان جوق پا؟ ماركستىڭ اتىن دا، ەڭبەگىن دە ايگىلى ەتكەن ءبىرىنشى كوممۋنيستىك ينتەرناسيونال 1864 جىلى قۇرىلعان ەدى عوي.
راس، پەتراشيەۆسكييلەردىڭ قوعامى قۇرىلعان جىلى، ماركستىڭ بۇكىل الەمگە ايگىلى «بارلىق ەلدەردىڭ، پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇران نەگىزگى ساياسي الەۋمەتتىك يدەيالىق قازىعى بولعان «كوممۋنيستىك مانيفەست» 1848 جىلى نەمىس تىلىندە جارىق كوردى. زيالى قاۋىمنىڭ ارناۋلى مەكتەبىنەن وتكەن پەتراشيەۆسكييلەردىڭ كەيبىرى بۇل ەڭبەكتىڭ ءتۇن نۇسقاسىمەن تانىس بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ءبىراق بۇل «قوعامنىڭ» قايراتكەرلەرى كوپ ۇزاماي ءوزارا ەكى توپقا ءبولىنىپ، ءبىرى قارا بۇقارانىڭ باس بوستاندىعىن كوزدەسە، ەكىنشى توبى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى پومەششيكتەردىڭ مۇددەسىن قورعاعاندا عانا العا باسادى دەگەن باعىتتا بولدى. پلەششەيەۆ، احشارۋموۆ، دۋروۆتاردىڭ ءوز شىعارمالارىندا ۋاعىزداعانى دا وسى ەمەس پە ەدى. بۇلاردىڭ ءىسى رەسەيدىڭ ءدال سول كەزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايىندا دەموكراتيالىق-پروگرەستىك باعىتتاعى قۇبىلىس بولىپ كورىنگەنىمەن پرولەتارياتتىڭ الەۋمەتتىك توڭكەرىستەگى گەگەموندىق ءرولىن تانۋ دارەجەسىنە كوتەرىلە العان جوق. سوندىقتان ولار ماركستىڭ ريەۆوليۋسيالىق تەورياسىنان گورى سوسياليستىك ۋتوپيستىك تەوريالارعا بەيىم جاتتى.
ەكىنشىدەن، اۆتوردىڭ پانايەۆانىڭ ءۇيىن كورسەتكەندەگى ويى شوقاننىڭ ورىس دەموكراتتارمەن بايلانىسىن دالەلدەۋ. وعان ءبىز دە قارسى ەمەسپىز. شىعارماداعى وقيعا جەلىسى شيراتىلىپ كەلگەندە پانايەۆا مەن كاتەرينا ۇزاق سونارعا ءتۇسىپ، ىسقاياق سوزدەرمەن ساياساتتى وڭدى-سولدى ءوسىپ وتىرعاندىعى ونشا ۇتىمدى كورىنبەيدى. بۇل ساحنادا ارەكەت جوق، ءسوز كوپ. سول سياقتى شوقاننىڭ پاتشامەن كەزدەسۋى تاريحي دالدىكتەن گورى دولبارعا جاقىن.
ۇشىنشىدەن، پەسانىڭ تىلىندە، سويلەم جۇيەسىندە ورىسشا قۇرىلعان ورامدار ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى «مەن سونداي سۇيەمىن»، «ون ءبىرىنشى ساعات»، «سەبەبىممەن جانە سالدارىممەن»، «قاسقىردان كەم اش ەمەسپىن»، «وركەندەگەن ءومىر»، «دالادا نەتكەن كوركەمدىك» سياقتى اجارسىز ءسوز تىزبەكتەرى كەزدەسىپ وتىرادى. سونداي-اق شوقان ديالوگتەرىندە سىرداڭدىق سەزىلەدى. شوقانعا جاراسار الىپ سوققانداي وتكىر مىسقىل ءاجۋا، ونىڭ ينتەللەكتۋالدى ورەسىن تانىتار زەردەلى ويدان تۋاتىن اقىلدى سوزدەر جوقتىڭ قاسى. تابىستى دەگەن ەڭبەكتىڭ تارازىسىن جەڭىلدەتىپ، كوركەمدىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ تۇرعان دا وسى جايلار.
وتە ءساتتى شىققان وبرازدىڭ ءبىرى — «دۇنيەنىڭ كىلتىن ۇستاعان» ساۋدەگەر مالتابار (قوجامقۇلوۆ). اكتەر وزىنە ءتان قاراپايىمدىقپەن كىشكەنە ءرولدى مايدا شتريحتارمەن بايىتا، تامۇقتى دا، ۇجماقتى دا، اردى دا، ابىرويدى دا اقشاسىنا تابىندىرعان سۇمپايى ساۋدەگەردىڭ وبرازىن كوز الدىمىزعا اكەلەدى. دارمەنسىز قۇلقىننىڭ ق ۇلى بولعان پاسىق جاندى مالتابار ايجاندى اقشاعا ساتىپ الماق. ايەل ماسەلەسىنە كەلگەندە وندا سانالى وي دەگەن جوق، تەك سوقىر سەزىم عانا بار. ايجانعا اشىققان ايۋشا تارپا ۇمتىلا بەرگەندە بىرەۋدىڭ كەلە جاتقانىن سەزىپ ساحنانىڭ ەكىنشى جاعىنا تىعىلىپ، ءوز ۇرەيىن جاسىرىپ، ايجانعا «قورىقپا، قورىقپا» دەپ باسالقى ايتادى. قۋىس كەۋدە مالتابار كورەرمەندەرگە قاراپ قولىن شاپاقتاپ «اي دەسە — اۋىزى، كۇن دەسە — كوزى» دەپ كۇلىمدەگەندە كوبەلەك ۇستاعان ەسالاڭنىڭ «قۋانىشتى» كەيپىنە ەنەدى.
تالانتتى اكتريسا ش. جانداربەكوۆا كاتەرينانىڭ ءبىرىنشى كورىنىستەگى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان وبرازىن ودان ءارى قاراي دامىتا المادى. قيمىل-ارەكەتتەرى دە تانىس ۇلگىلەر ءتارىزدى. سىڭار يىقتاپ بۇرىلۋ، شالت ارەكەت، شاپشاڭ سوزدىلىككە بوي ۇرۋ بار. كاتەرينا سياقتى ءوزى ايتقان XIX عاسىرداعى ورىستىڭ قىزدارىن ەسكە الساق بۇلاي بولمايدى-اۋ دەگەن كۇدىك تۋادى. ەڭ الدىمەن كاتەرينا زيالى قىزداردىڭ ينستيتۋتىندا وقيتىن اقسۇيەكتىڭ قىزى. ول جوعارى قاۋىمنىڭ مادەنيەت ۇلگىسىنەن تاربيە العان. ونداي قىزدار سىپايى-سىربازدىعىمەن، اسقان ادەپتىلىكپەن تانىلادى. نازىك قيمىل-قىلىعى، بيازى مىنەزدىلىگىن قانداي قاۋىم ورتاسىندا جۇرسە دە جويماسا كەرەك. كوزى اشىق اۋليە بولا قالىپ، بوتەن، بوگدە ادامداردىڭ ورتاسىندا بار داۋىسىمەن ناعاشىسىن جەردەن الىپ، جەردەن سالىپ جاتۋى كاتەريناداي قىزعا ءتان سيپات بولا قويار ما ەكەن؟
بىزدە ساحنالىق ينتەرپرەتاسياسىن تەرىس ءتۇسىنىپ جۇرگەن وبرازدىڭ ءبىرى ا. جولىمبەتوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى فريدەريكس. ول باتىس ءسىبىردىڭ گۋبەرناتورى، ءتىس قاققان زىمياننىڭ ءبىرى. ۇلكەن ايلا-امالدىڭ يەسى. اۆتور ماتەريالى وسىنى دالەلدەيدى. ال «جۇرتتى كۇلدىرسەم بولدى» دەگەن ماقساتپەن اكتەردىڭ ونى جارىمەس ەتىپ كورسەتۋىنىڭ قانشا قاجەتى بار. داۋىسىن ءجۇز قۇبىلتىپ، ءپاتۋاسىز قيمىلدارمەن بار كۇشتى كۇلكى تۋعىزۋعا جۇمساۋ اكتەردىڭ ءوزىن دە قيناماي ما؟ وبرازدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ۇعۋعا تىرىسقان ءجون.
اۆتور باستى كەيىپكەرى تاۋەكەلدى قيىن-قىستاۋ اسۋلى كەدەرگىلەردەن وتكىزەدى. تاۋەكەلدىڭ ەرلىگىنە دە، تاپقىرلىق تاباندىلىعىنا دا كامىل سەنەمىز. تاۋەكەل حالىق وكىلى. ونىڭ حالىقپەن تىعىز بايلانىسىنىڭ ءوزى جەڭىلمەيتىن كۇش ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ونىڭ ارقا سۇيەرى دە، اقىلشىسى دا حالىق. سول سياقتى شاتشالەكەيدىڭ قاتىگەز زۇلىمدىعى دا، دالباسانىڭ اقىماق ەسۋاستىعى دا، حان ۋازىرلەرىنىڭ ەسەرسوق ەسالاڭدىعى دا شىنايى. ءار كەيىپكەردە دارالانعان ءتىل بار. اسىلىندا ق. ساتىبالدين تىلگە باي دراماتۋرگ. جۇيەلى ديالوگتار از عانا سوزبەن ادام حاراكتەرىن اشىپ تاستايدى.
وسىنداي ءساتتى ەڭبەكتىڭ كەمشىلىگى دە جوق ەمەس. ول كەمشىلىك نەدە؟ بىرىنشىدەن، قالىڭ وقيعا تۇتاس دامىماي كەيدە كوتەرىلىپ بارىپ، كۇرت ءتۇسىپ جەلى ءۇزىلىپ كەتىپ وتىرادى. ەكىنشى باستى گەرويىمىز اياگوزدىڭ شىعارماداعى ارەكەتى ءنارسىز دە قانسىز، ول كوبىنە سىرتتاي ءجۇر، ىشتەي جىگەر، قۇتىلۋعا تالپىنۋ، تارتىسقا تىكەلەي ارالاسىپ، تاۋەكەل ماقساتىنا ءۇن قوسۋ جاعىنان ناشار. ايتەۋىر مەنى جەڭگەنىڭ، الارسىڭ» دەگەندەي سۋىق قاندىلىق باسىم. قاپان تىلگە باي بولا تۇرا كەي جەردە داۋىرگە ءتان ورامدارىن تاپپاي، كەيىپكەرلەرىن بەرى سۇيرەپ بۇگىنگىشە سويلەتىپ جىبەرەدى.
اياگوزدى (ارتيستكا ت. قوسىبايەۆا) العاش شاتشالەكەيدىڭ تۇتقىنىندا كورەمىز. قاپاستاعى توتىداي اياگوز قوسۋبايەۆا قۇتىلۋعا جول تاپپاي سارسىلعان وي سوڭىندا. ونىڭ ءسال شىتىنعان قاباعىندا اۋىر قايعىنىڭ، ۇرەي قورقىنىشتىڭ ءىزى جاتىر. بۇل قاپاستان قۇتىلۋدىڭ جولى قايدا. الاسۇرعان اياگوز قوسۋبايەۆا ۋ ىشۋگە دە دايار، تەك تاعىنىڭ تىرناعىنان ازات بولسا بولدى. وسى جانتالاس رەتىندە ءىنىسىن كورگەن اياگوز، قۋانىش قۇشاعىندا. تەتەلەستى ولتىرەم دەگەن شاتشالەكەيگە جالبارىنا ارا تۇسكەن اياگوزدىڭ ايانىشتى ءجۇزى بيىك تراگەديالىق سازعا دەيىن كوتەرىلەدى. وسىلاي ارەكەتكە باي ءساتتى قۇرىلعان وبرازدىڭ وزەگى كەيىنگى كورىنىستەردە اۆتوردىڭ ساراڭدىعىنا تاپ بولىپ جۇدەۋ تارتا بەرەدى.
اۆتور شاتشالەكەي مەن دالباسا حاندى بىرىنە-بىرىن ۇقساتپاي، ەكەۋىن ەكى دۇنيەنىڭ ادامى ەتىپ شەبەر بەرگەن ەدى. ولاردىڭ قيمىل-قۇلقى دا وزگەشە. دالباسا اقىماق بولا تۇرا ايلاكەرلىككە تالپىنعان كەلتە اقىلدى كەسەپات بولسا، شاتشالەكەي جەكسۇرىن جاۋىز ادامعا ءتان مەيىرىم شاپاعاتتان قۇرالاقان قانىشەر قاراقشىنىڭ ءوزى.
دالباسا حاندى (ارتيست ە. ءومىرزاقوۆ) كومەديالىق جۇيەدە شەشكەن. ونىڭ توپاستىعىن جەتكىزە ءاجۋالايدى. كيىك اۋلاپ جۇرگەن دالباسا ساداقتى قالاي ۇستاي بىلمەسە دە، ءوزىن اسقان مەرگەنگە سانايدى. ونىڭ مانساپقورلىعى دا بار، باقتالاسى شاتشالەكەيدى قۇرتۋ نيەتىندە، سول ءۇشىن ول تاۋەكەلدى پايدالانادى. شاتشالەكەي شابىلدى، ولجا مول، قولعا تۇسكەن قىز-كەلىنشەكتەر دە بار. مۇنى ەستىگەن دالباسا قاۋساپ تۇرعان قالپىنا قاراماي، جىمىڭداي تۇسەدى. اياگوزدى الدىرادى. سۇمپايىنى شىعارىپ جىبەرىپ، كوزى كۇلىمدەپ مەن سەنى سۇيەمىن دەگەن ەمەۋرىنمەن اياگوزگە جامپاڭ قاعادى. شىمىلدىققا ەنگىزىپ كەكەشتەنە «قاراقات كوزى قانداي تاماشا» دەپ تامسانا كورەرمەنگە قاراعاندا دامەسى زور دارمەنسىز سۇلدەنىڭ كەيپى، كۇلكى تۋعىزباي قويمايدى. ۋادەسىپ، شارتىن مىڭ قۇبىلتىپ وتىرسا دا حان ءبىر-اق ايتادى دەپ ءوزىن-وزى اشكەرەلەۋمەن بولادى.
ءقازىر سوۆەت ادەبيەتى مەن ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەتتەر تۇر. ول — بۇگىنگى ومىرىمىزدەگى قوزعاۋشى كۇش، الىپ ادامدارىمىزدىڭ زامانىمىزعا ءتان تيپتىك تۇلعاسىن جاساۋ. سايىپ كەلگەندە ادەبيەتتىڭ بار جانرىنا، بار سالاسىنا قويىلاتىن ورتاق تالاپ — حالقىمىزدى سوسياليستىك سانادا تاربيەلەۋ جولىندا جاقسى ۇلگى ەتە ءبىلۋ، جاتتى اشكەرەلەي ءبىلۋ. مۇنى ايتۋعا وڭاي بولعانمەن ءومىر كەشىپ وتىرعان زامانىمىزدىڭ سىر-سيپاتىن تەرەڭ ۇعىنۋ كوپ ەڭبەكتەنۋدى، تالاي اششى تەر توگۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل سالادا قازاق دراماتۋرگياسى پارتيا، حالىق الدىنداعى بورىشىن وتەۋدە بەلسەندىلىك كورسەتەتىن ۋاقىتتى الدەقاشان جەتتى دەپ بىلەمىز.
1936
You Might Also Like
-
ادەبيەت پەن كوركەمونەر سالاسىنداعى قايراتكەرلەردىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان تالاپ: بۇگىنگى زامانداستارىمىزدىڭ جارقىن بەينەسىن جاساۋ، ولاردىڭ كوممۋنيزم قۇرۋ جولىنداعى قاجىرلى ەڭبەگىن كورسەتۋ، جاڭا ادامد...
-
مەنىمشە، قانداي ءبىر جازۋشى بولماسىن، قاي تاقىرىپقا جازسا دا، ول ءوزى ءومىر كەشىپ وتىرعان زامانىنىڭ يدەياسىنىڭ رۋحىندا، زامانىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، زامانىنىڭ مۇقتاجىن ىزدەيدى. زامانداسىنىڭ تالعامىنا ساي...
