موسكۆانىڭ ساتيرا تەاترى تۋرالى بىرەر ءسوز
كۇلكى قۇدىرەتى جايلى ارعى-بەرگى زاماندارداعى كوپ كەمەڭگەرلەردىڭ ايتقانىن بىلاي قويعاندا — ونىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن، ۇستازدىق ۇلگىسىن سوسياليستىك قوعامدا اتقارار ازاماتتىق جۇگىن ماركستىك-لەنيندىك ەستەتيكا الدەقاشان دالەلدەپ، تاربيەنىڭ ءبىر تارازىسى رەتىندە ۇستاناتىندىعى ءمالىم. سوۆەت ساتيراسى ءوزىنىڭ العاشقى ادىمىنان باستاپ، كەر كەتكەن زاماننىڭ ساناداعى كەسەل-كەسىرى؛ توعىشار تورەشىلدىك پەن مانساپقور مەنمەندىككە، جارامساق جاعىمپازدىق پەن جات جالعاندىق اتاۋلىنىڭ بارىنە مايدان اشىپ، جاڭا ءومىردىڭ جاناشىر جارشىسى سيپاتىندا قالىپتاستى.
وسى جانردىڭ كوش باسى، 50-گە تولعان موسكۆانىڭ ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى ساتيرا تەاترىنىڭ استانامىزعا تۇڭعىش كەلۋى شىن مانىندەگى مادەني مەرەكەگە اينالدى. كورەرمەن قاۋىم كوبىنەسە كوگىلدىر ەكران، كينو-كارتينالار، ايگىلى «ون ءۇش ورىندىق» ارقىلى بىلەتىن سۇيىكتى اكتەرلارىمەن جۇزبە-جۇز، كوزبە-كوز كەزدەسىپ، شىنايى شەبەرلىكتەن تۋعان اقىل دا كۇلكى، اجارلى وي، اسەم بي، اسەرلى اندەرگە ريزالىق سەزىممەن قول سوقتى.
تەاتر اكەلگەن مول دۇنيەنىڭ بارىنە سۇيسىنە وتىرىپ، اسىرەسە بومارشەنىڭ «قاربالاس كۇن نەمەسە فيگارونىڭ ۇيلەنۋى» مەن ۆ. ماياكوۆسكييدىڭ «قاندالاسى» ەل نازارىن ەرەكشە اۋدارعاندىعىن اتاپ وتكەن ءجون.
XVIII عاسىردىڭ اياق كەزىندەگى فرانسۋز دراماتۋرگياسىنىڭ شىڭى سانالاتىن «قاربالاس كۇن نەمەسە فيگارونىڭ ۇيلەنۋى» سسسر حالىق ءارتيسى ۆالەنتين پلۋچيكتىڭ رەجيسسۋراسىندا ءوزىنىڭ سيرەك كەزدەسەر شەشىمىن تاپقان. شىعارمانىڭ الەۋمەتتىك استارى اقتارىلا كورىنىپ، ءداۋىر رۋحى مەن كەيىپكەر ارەكەتىنىڭ ارا سالماعىنداعى ايقىندىق، مىنەز قاقتىعىستارىنداعى دالدىك، وقيعا دامۋىنىڭ ديناميكالىق قۋاتى، ۇتىمدى ميزانسەنالاردىڭ قايتالانباس ورنەكتەرى — ايتۋلى شەبەردىڭ وزىنە ءتان، وزگەگە ۇلگى بولارلىق قولىن تانىتادى. وسىعان وراي زامانانىڭ كيىم پىشىمىندەگى جاراستىق، ىشكى-تىسقى جابدىقتاۋداعى تازا تالعام (سۋرەتشى ۆ. ليەۆەنتال) سپەكتاكلدىڭ اسەمدىك ءنارىن نۇرلاندىرا تۇسكەن.
ءوزى دۇنيەگە كەلگەلى تالاي تالانتتىڭ تاقىمىن كورگەن، بىردە الىپ شىقسا، بىردە جىعىپ كەتكەن فيگارو بۇل ساپاردا رسفسر-عا ەڭبەگى سىڭگەن ارتيست ا. ميرونوۆتىڭ ەنشىسىنە ءتيىپتى. ەكى ءجۇزدى قانجارداي قىلپىپ تۇرعان فيگارو ساياز ويلاعان اكتەردى قۇرعاق قۋلىقتىڭ ق ۇلى، ارزان كۇلكىنىڭ ولجاسى ەتىپ كەتۋى دە قيىن ەمەس. وسى ءبىر ءقاۋىپتى شەكارانىڭ شەگىن مىقتاپ سەزگەن ل. ميرونوۆ «سيەۆيل شاشتارازىسىنداعى» تەك وتكىر ءتىل مەن قۇمسىز قۋلىعىنا ءماز بولىپ قۇلدىق ۇرىپ جۇرەتىن مالايلىقتىڭ ەمىس-ەمىس كوزگە شالىنار بوزاڭ بوياۋىن قالدىرعان دا، ونى «مارتەبەلىسى» الدىنداعى جالعان ادەپتىلىك، سىرداڭ سىپايىلىققا اۋدارعان. ەندى ىشتەي تۇلەگەن فيگارو-ميرونوۆ اقىل مەپ ايلا بەزبەنىن بەرىك ۇستاپ، ادام بالاسىنان كيەلى سەزىم ماحاببات ءۇشىن، ءوزىنىڭ ومىردەگى ورنى، ار-نامىسى ءۇشىن اشىق كۇرەسكە بەل بايلايدى. جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن شىندىق بولادى، ءبىراق ايتقىسى كەلمەيدى. ويتكەنى كەز كەلگەن شىندىقتى ايتۋعا بولمايدى» — دەگەن سان قيلى ىرعاق استارمەن كەلەتىن ديالوگتار سول كەزدەگى فرانسيانىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىنىڭ كەسكىن-كەلبەتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ بارادى. تابيعاتىندا اقىلدا نازىك جاندى فيگارو -ميرونوۆ ايلانى امالسىزدىقتان قارۋ ەتەدى، اقىلدىڭ كوك تيىندىق قۇنى جوقتىعىنا ءوزى كۋا بولىپ جۇرگەن قوعامداعى فيگارونىڭ ىشتەي كۇڭىرەنىسى سوڭعى ۇزاق مونولوگتا تراگەديالىق سازعا دەيىن كوتەرىلەدى. قانداي اكتەر بولماسىن ءقاۋىپتى جەر وسى. ءادىسىن تابا الماعاننىڭ مۇسىركەۋ، مەدەت تىلەۋ ميلودراماسىنا ءتۇسىپ كەتۋى وپ-وڭاي. كەيىپكەردىڭ بۇكىل بولمىسىنان حابار بەرەتىن وسى ساتتە ميرونوۆ نەگىزگى لوگيكالىق ارقاۋىنان اۋىتقىماي، ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىنە جەڭىل كوشىپ، ءارتۇرلى ىرعاق تاۋىپ، وي توركىنى، ءسوز سالماعىمەن وزىنە دە، كورەرمەندەرگە دە قاتەم قايسى، قاسىرەتىم نە دەگەن ساۋال تاستايدى. ا. ميرونوۆتىڭ تالانت زەردەسىنىڭ ءار قىرى، ءوز ولشەمىن بىلەر ومىرشەڭ تەمپەرامەنتى ايگىلى فيگارونى «باسە، وسىلاي بولسا كەرەك ەدى-اۋ» دەگەندەي باس شۇلعىتىپ، زەرگەردىڭ كوز مايىن تاۋىسقان قيماس قىمبات مۇلكىندەي الدىمىزعا تارتتى.
فيگارونىڭ سوزىمەن ايتقاندا «شەشەسىنەن تۋعانى بولماسا، ومىرىندە ودان باسقا قيىندىق كورمەگەن» گراف الماۆيۆانى رسفسر-عا ەڭبەگى سىڭگەن ارتيست ا. ءشيرۆيندتىڭ ورىنداۋىندا، فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى الدىنداعى بەيباستاق قاۋىمنىڭ بۇيىعى تىرلىگى مەن ءتان تىلەگىنەن باسقانى جيىپ قويعان اقسۇيەك اتاۋلىنىڭ ازعىن تارتقان شاعىن كورەمىز. ءشيرۆيندتىڭ الماۆيۆاسىنا، وزىنەن الەۋمەتتىك تومەنگى ساتىدا تۇرعان ادام دا ويىنشىق، زاڭ دا ويىنشىق كەرەك دەسەڭ ءومىردىڭ ءوزى دە ويىنشىق. بۇكىل ولكەدەگى بەتى جىلتىراعاننان تاۋانى قايتىپ كورمەپتى. وعان ماحاببات، ادامدىق، نامىس دەگەن ۇعىمدار جات. تەك وزىنە تيمەسە بولدى. گراف-شيرۆيندتىڭ ۇعىمىنا مەكەن جايى — زاموك، تاس قامال قانداي بەرىك بولسا، اق سۇيەكتەردىڭ دە يدەياسى سونداي بەرىك. بارىنە توياتتاعان، كوزى تۇسكەنمەن توسەك جاڭارتىپ تۇرسا عانا بولدى. انگلياعا ەلشى بولىپ بارۋ دا بۇعان مۇلىك ەمەس، ونداعى كاسىبى دە وسى بولماق. فيگارونىڭ قانشا وتكىر ءتىلى، اجۋا مازاعى، اشكەرە ايلاسى وعان شىبىن شاققان قۇرلى كورىنبەيدى. قۇلاعى ابدەن ۇيرەنگەن، فيگارو سياقتى بايلاۋلى بۇزاۋ قايدا بارار دەيسىڭ. اقىرى ايلاعا مىنگەن اقىل سالتانات قۇردى. سازعا وتىرسا دا گراف سول باياعى سامارقاۋلىق قالپىنان اۋماي، ءمان بەرمەۋگە تىرىسادى. ىرگەسى ءشىرىپ، ۇيىتقىسى ءىرىپ بارا جاتقان ءوز ءداۋىرىنىڭ قازىرگى ءحالىن ءۇش ۇيىقتاسا دا سەزبەيتىن اقسۇيەك قاۋىمنىڭ وكىلىن ا. شيرۆيند وسىلاي سۋرەتتەيدى.
ءرسفسر-دىڭ حالىق ءارتيستى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ۆ. ۆاسيليەۆانىڭ گرافينياسى ءبىر توبە. ءوز جارىنان جاپا كورگەن ايەل نامىسى كەرۋبينونىڭ بالالىق پاك نيەتىنە قۋا بولعانداعى كوڭىل تولقىندارىن، جۇرەك سىرىن اسا نازىك نيۋانستارمەن اڭعارتادى. اسىرەسە كەرۋبينومەن لەنتانىڭ ءبىر ۇشىن ول، ءبىر ۇشىن ءوزى ۇستاپ وتىراتىن ساتتەگى اكتريسانىڭ جان دۇنيەسىندەگى ايەلدىك ءناپسى مەن ادامدىق پاراساتتىڭ، بالا مىنەزىنە ءسۇيسىنۋ مەن ءسۇيۋدىڭ اراسىنداعى اۋمالى-توكپەلى ەكى ۇشتى سەزىمنىڭ ارپالىسىن، نازعا تولى ۇنىمەن دە، اڭساي، ايمالاي قاراعان كوزىمەن دە شەبەر باياندايدى.
بۇل ءبىزدىڭ باس كەيىپكەرمەن ەلۋ جىلدان كەيىن كەزدەسكەن ۋاقىت، زامان بەلگىسىنىڭ نىشانى. شىعارمانىڭ رۋحىنا، كەلبەتىنە ساي، ماياكوۆسكييدىڭ وزىندەي كەڭ تىنىستى جارقىن جايدارى فون. سونىمەن قوسا بايان باۋلىعان «الەمدىك ريەۆوليۋسيا جاسايتىن» سابازدىڭ جەر شارىنىڭ گلوبۋسىنىڭ ىشىنەن شىعۋى سيمۆوليكالىق ءمانى بار تاماشا كورىنىستەر. كوپ ىزدەنىس، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتەن تۋعان بۇل جاڭالىقتار ۆ. ماياكوۆسكيي مۇراسىنا دەن قوياتىن، قالعان تەاترلارعا دا ۇلگى ءۇردىس بولاتىنىنا كۇمانىمىز جوق. «قاندالاداعى» ماياكوۆسكييدىڭ جەڭىمپاز كۇلكىسى م. گوركييدىڭ سول زامانداعى «مى جيۆەم ۆ اتموسفەرە نەناۆيستي، ك نام سو ستورونى ديكارەي ەۆروپى، ەە كاپيتاليستوۆ، نام توجە نۋجنو ۋمەت نەناۆيدەت، — يسكۋسستۆو تەاترا دولجنو پوموچ نام ۆ ەتوم؛ ۆوكرۋگ ي سرەدي ناس، شيپيت وگورچەننوە مەششانستۆو — تەاتر وبناجايا پەرەد زريتەلەم گنۋسنەيشۋيۋ سۋششنوست مەششانينا، دولجەن ۆوزبۋجدات پرەزرەنيە ي وتۆراششەنيە ك نەمۋ» دەگەن پىكىرىمەن ۇندەسىپ جاتىر. سول زامانداعى توعىشارلىقتىڭ تاعىلىق تابيعاتىنىڭ قان تامىرىن اشا، اشىنا ايتۋى ماياكوۆسكييدىڭ جاڭا زامان ادامى ءۇشىن كۇرەسىنەن، ونى وسىنداي جۇقپالى ناۋقاستان ساقتاندىرۋ نيەتىنەن تۋعان. ادامعا ءتان ۇنامسىز قاسيەتتەردىڭ ىشىندە، قوعام ءۇشىن توقپەيىل، توعىشارلىق پەن دۇنيەقوڭىز وزىمشىلدىكتەن اۋىر كەسەل بولماسا كەرەك. ول ناۋقاس ءبىر جۇقسا قۇتىلۋ دا قيىن ساۋدا ەكەندىگىن تەاتر بۇكىل جۇرەگىنىڭ وتىمەن، قامقورلىقتىڭ قاتال تالابىمەن تايعا تاڭبا باسقانداي كوز الدىڭا اكەلەدى. توعىشارلىق پسيحولوگيا ءتۇپ تامىرىمەن جويىلدى دەسەك اعاتتىق بولار ەدى. ونىڭ سيرەك بولسا دا كەيبىر ەلەمەنتتەرى اندا-ساندا بوي كورسەتىپ قوياتىن جايلارى بار. جاستار اراسىنداعى جات قىلىققا اۋەس، ەلىكتەپ ءجۇرىپ سولىقتاپ قالاتىن كەيبىر كەلەڭسىزدىكتى دە تەاتر جول-جونەكەي جابايى بي، اق پاريكتى قىز ارقىلى ەسكە سالىپ كەتەدى. ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە وي سالاتىن تىنىسى كەڭ «قاندالا» سپەكتاكلى ساتيرا ونەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك قۇلاشىنىڭ كەڭدىگىنە كەپىل، وسى تەاتردىڭ تۆورچەستۆولىق جولىنداعى بيىك بەلەسىنىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىز.
سوناۋ توبىمەن وتەتىن ساۋداگەرلەردەن باستاپ، ساف التىنداي سارالانىپ كەلەتىن ادۋىن، جۇمىر تەڭەۋ، اسىرەلەۋ، ەكپىندى قاناتتى سوزدەردەن قۇرالعان ماياكوۆسكييدىڭ ءمىردىڭ وعىنداي ديالوگتارمەن قارۋلانعان دارقان تالانت يەلەرىنىڭ جەتەلەۋى ءبىزدى وتىزىنشى جىلداردىڭ ارجاعىنا الىپ كەتتى. مىنە، توعىشارلىقتىڭ تۇڭعىش قۇربانى بۇرىنعى پالەن، بۇرىنعى تۇگەن، بۇگىنگىسىنەن بۇرىنعىسى كوپ پريسىپكين — ن. پەنكوۆ. ول نە ءۇشىن كۇرەسكەنىن جاسىرمايدى، اۋزىندا «قىزىل» دەگەن سوزدەن باسقا ەشتەڭە جوق. بۇل تەك ىشىپ-جەۋدىڭ عانا ق ۇلى ەمەس، ەندى بۇعان اينالى شكاف، جايلى توسەك، جاساۋلى ۇيدەن باسقانىڭ كەرەگى شامالى. مۇنىڭ جاڭا ومىردەن كۇتكەن بار جەمىسى وسى ەدى. ءوزى شىققان تابىنان «گالستۋككە بايلانىپ» كەتكەن بەيباق، قانداي قارماققا ىلىنگەنىن سەزبەيدى. ءوزىنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا دا دورەكىلىك پەن تۇرپايىلىقتىڭ نەشە اتاسىن كورسەتەدى. بۇل كورىنىستەگى پەنكوۆ ويىنىنا سەنەسىڭ دە، تەك وسىندايلار عانا ولەگ باياننىڭ شاكىرتى بولماق، ءتىلىن الماق دەيسىڭ. ءبىراق ەكىنشى بولىمدەگى پريسىپكينگە كەلسەك، العاشقى كورىنىستەگى بوياۋىنان باسقا جاڭالىق اشپايدى. كەيىپكەر جان-دۇنيەسىندەگى تولعانىس دەگەننىڭ ءىزى جوق، سول باياعى تاز قالپىندا قالىپ قويادى.
وندا ا. ميرونوۆ تاعى دا ءوز تالانتىنىڭ ورەسىن جايدى. مۇنشالىقتى پلاستيكالىق قيمىل، ءتىل قۇدىرەتىن اشۋ اكتەر باقىتىندا سيرەك كەزدەسەر قۇبىلىس. ونىڭ ءار سوزىندە قانشاما ۋىت، قانشاما ءزار جاتىر. بۇل قوعامدى بۇگىن ورتەپ جىبەرۋگە دايار، اتتەڭ شاماسى كەلمەيدى. ءقازىر قولىنا تۇسكەنى پريسىپكين عانا، ونى جىلانداي ارباپ، ازدى-كوپتى راحاتتى وسىدان تابادى. بي ۇيرەتە باستاعاندا قايتالاعان سايىن حايۋاندى باس ءبىلدىرىپ جۇرگەندەي اندا-ساندا جاۋىعا قاراپ قويادى. بۇل ونىڭ تاپتىق كوزقاراسى. وسىنىڭ وزىندە قانشاما كەك-ىزانى اڭعارتادى. اسىلى تالانت تابيعاتىندا سيرەك ۇشىراسار وبرازدىڭ ءبىرى وسى بايان.
«كلوپۋس نورماليس» پەن «وبىۆاتەليۋس ۆۋلگاريستىڭ» الەۋمەتتىك ساياسي-عىلىمي ءمانىن، مىنەز-قۇلقىن باياندايتىن حايۋاناتتار مەكەنىنىڭ ديرەكتورى ءرسفسر-دىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى ب. رۋنگە، ءرسفسر-دىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتيستەرى ل. ءشيرزيندتىڭ جەتەكشىسى مەن س. ءميشۋليننىڭ ماسكۇنەمى، ارقايسىسىنىڭ سويلەۋى بىلاي تۇرسىن، كورىنىپ كەتۋىنىڭ ءوزى قىران-توپان كۇلكىگە مولىقتىرادى.
سپەكتاكلدىڭ رەجيسسۋراسى تۋرالى جوعارىدا ايتتىق. قورىتا كەلگەندە، تەاتر كوللەكتيۆىنە ءتان قاسيەت — نە ءۇشىن، كىمگە كۇلۋدىڭ مادەنيەتى ەكەندىگى. ءبىز كورگەن اكتەرلار ەرەكشەلىگى، ءبارى دە كومەديالىق ديالوگتى پسيحولوگيالىق مىنەز-قۇلىقپەن ۇشتاستىرا، ءسوزدىڭ، ارعى-بەرگى استارىنا ساتيرالىق بوياۋ تابا بىلۋىندە. بىردە-بىر اكتەر بويىنان كۇلدىرۋ ءۇشىن جاساپ جۇرگەن قيمىلدىڭ كورىنبەۋى قاي كوللەكتيۆكە بولسا دا ۇلكەن ماقتانىش. ونىڭ ۇستىنە اكتەرلاردىڭ ءان-بي جاعىنان دا قۇرالاقان ەمەستىگى قاي تەاتردىڭ بولسا دا باقىتى. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى تالانت توپتاسقان تەاتر وزگەلەردى دە ويلاندىرسا كەرەك.
ءبىز ءوزىمىز كورگەن ەكى سپەكتاكل جايلى از عانا پىكىرىمىزدى ورتاعا سالدىق. كەيىنگى جىلدارى موسكۆا تەاترلارىنىڭ استانامىزعا ءجيى كەلۋىنىڭ داستۇرگە اينالۋى ۇلكەن يگىلىكتىڭ بەلگىسى. ويتكەنى، مۇنداي كەزدەسۋلەردەن الاتىن ەكى ءتۇرلى ساباق بار. ءبىرىنشى، كورەرمەن قاۋىم تەك قانا ەستەتيكالىق ءنار الىپ قويماي، ءوز تەاترلارىنا دا قاراپ، جاڭا مىندەتتەر ارتادى. ەكىنشىدەن، كەيىنگى كەزدە ءبىزدىڭ تەاترلاردا ءسوز مادەنيەتىنىڭ تاران تارتىپ بارا جاتقانىن، كوبىنەسە قوناقتار كەلگەندە سالىستىرا وتىرىپ اڭعارامىز. بۇل ءبىزدىڭ ساحنا شەبەرلەرىمىزگە ايتار قۇلاق قاعىسىمىزدىڭ ءبىرى.
1975
You Might Also Like
-
بىزدە، ساحنادا تاريحي جانە فولكلورلىق تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالارداعى قازاق ايەلدەرىنىڭ بەينەسىن كورگەندە «وي، بۇل ول كەزدەگى ايەلدەرگە ءتان ەمەس» دەگەن كۇڭكىل ءوز ارامىزدان شىقسا، جال...
