تەاتر تۋرالى ءبىر وي
(قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى تۋرالى)
كەزەك كۇتتىرمەس، ءتوزىمى تاۋسىلعان، بۇرىن دا ءىشىنارا ايتىلىپ جۇرگەن، ايتىلعانمەن دە ەسكەرىلمەي كەلە جاتقان، سوندىقتان قايتالاپ ايتۋدى تىلەيتىن بارىمىزگە دە ورتاق ءسوز ەتەتىن كۇردەلى ماسەلە — قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ قازىرگى ءحالى جايىندا. تەاتردىڭ ارعى-بەرگى ماقتان تۇتار تابىستارىن بايانداپ جاتۋدى ارتىق ساناپ، ونىڭ بۇگىنگى ءجايى مەن كەلەشەگى تۋرالى پىكىرىمىزدى ورتاعا سالعىمىز كەلەدى.
بۇكىلوداقتىق سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزىندە سوۆەت دراماتۋرگياسىنىڭ پروبلەمالىق جايلارى كەڭىنەن ايتىلعاندا وسى پروبلەمالىق جايلاردىڭ ءبىرى بولىپ، تەاتر ماسەلەسى دە ويداعىداي ءسوز بولدى. جازۋشىلار، ونەر قايراتكەرلەرى، تەاتر سىنشىلارى تەاتر مەن دراماتۋرگتep اراسىنداعى تىعىز بىرلەستىك جايىندا كوپتەگەن ءماندى پىكىرلەر ايتتى. تەاتر ونەرىنىڭ العا باسۋى، شىنايى ءومىر شىندىعىنان تۋاتىن جوعارى يدەيالى، كوركەم شىعارمالاردىڭ سانىمەن دە بايلانىستى ەكەنىن قاتتى ەسكەرتتى. تەاتر مادەنيەتى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى جەتكەن بيىگىنەن تومەن جاتىر دەگەندە تىلگە تيەك بولعان تالاس تۋدىرمايتىن شىندىق — ونىڭ تەوريالىق عىلىمي نەگىزدەرىنىڭ ماركستىك-لەنيندىك ەستەتيكا تۇرعىسىنان تەرەڭ زەرتتەلمەي وتىرعاندىعىمەن ءادىل دە كومەكشى تەاتر سىنىنىڭ ناشارلىعى دەگەنگە سايدى.
قازاق تەاتر ونەرىنىڭ سوڭعى جىلدارى بويكۇيەزدىككە دۋشار بولۋى دا جوعارىدا ايتىلعان سەبەپتەرگە تىعىز بايلانىستى. وسى كۇنگە دەيىن اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ جۇمىسىنىڭ ارتتا قالا بەرۋىن، تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ ءوز باسىنداعى تولىپ جاتقان كەمشىلىكتەرىن بىلاي قويعاندا، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ ارتتا قالۋىنان ىزدەپ كەلدىك. بۇل شىندىق جانە ايتىلىپ جۇرگەن شىندىق. ءبىز بۇلاردان بۇرىن ءبىر ءجايدى ايتپاقپىز.
بۇكىلوداقتىق سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزىنىڭ قارساڭىندا تەاتر ونەرى تۋرالى دراماتۋرگ پەن سىنشىلاردىڭ، سۋرەتشىلەر مەن ارتيستەردىڭ، جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ، باسقا ماماندىق يەلەرىنىڭ دە پىكىر الىسۋلارى تەاتردىڭ كوممۋنيستىك قوعام قۇرۋ جولىنداعى سوۆەت ادامدارىن تاربيەلەۋدەگى تەاتردىڭ اتقارار ءرولىن بيىك باعالادىق دەپ تانۋ كەرەك. بۇل تەاتردىڭ ۇلى مەكتەپ، گوگول ايتقان كافەدرا ەكەنىن تەرەڭ ۇققاندىق، تەاتر ونەرىنىڭ كوركەيە، وسە تۇسۋىنە بەرگەن اعالىق كەڭەس دەپ ۇعامىز.
وسى ءبىر ءجايلار وداقتىق سەزد الدىندا عانا بولىپ وتكەن سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ III سەزىن ەسكە تۇسىرەدى. سول سەزدە قازاقستان جازۋشى-دراماتۋرگتەرى مەن جازۋشىلارىنىڭ اۋزىنان وزدەرىنىڭ شىعارمالارى ساحناعا قويىلىپ جۇرگەن تەاتردىڭ تۆورچەستۆولىق بەينەسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز شىقپاعانىن، تەاتر جۇمىسىن ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالدىرعاندارىن، ءتىپتى، وسى سەزدە ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ دە بىردە-بىرىنىڭ وزدەرىنە تىكەلەي بايلانىستى ماسەلە جايىندا پىكىر ايتپاي ءۇنسىز قالعاندارىن بۇگىن قىنجىلا ەسكە الامىز. سوڭعى ون جىل ىشىندە كەيبىر سپەكتاكلدەر تۋرالى جازىلعان بىرلى-ەكىلى رەسەنزيالاردى اتاماعاندا، تەاتر ماسەلەسى جايىندا جازۋشى-دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ ەش بىرەۋى دە سويلەپ نە ماقالا جازىپ كورگەن ەمەس. وسى جايلار قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ اراسىنداعى تۆورچەستۆولىق بايلانىستىڭ ناشارلىعىن كورسەتەدى.
تەاتر جۇمىسىنا جاقىن، تەاتر ونەرىن تۇسىنەدى دەيتىن جازۋشىلاردان وسىنداي سالقىندىق كەزدەستىرسەك، استانانىڭ باسقا ينتەلليگەنسياسىنا سەن تەاتر ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە اتسالىسپايسىڭ دەۋىمىز، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعاندىق بولار ەدى. كەيدە وزىمىزبەن قاتار جۇرگەن ادەبيەت مايدانىنداعى كوپتەگەن جاس اقىن-جازۋشى، سىنشىلارمەن سىرلاسىپ، ولاردىڭ تەاتر ماسەلەسى، بولماسا درامالىق شىعارمالار جايىندا، ونىڭ ساحنالىق كورىنىسى تۋرالى باسپا بەتىندە پىكىر ايتۋلارىن وتىنسەك، «ول قيىن عوي، تەاتر ونەرىنەن تۇسىنىگىمىز از عوي» دەگەن، سۇيەۋ سالدى سوزدەردى ەستيمىز. ىشتەي قىنجىلاسىڭ، امال قانشا، ورىس ادەبيەتىندە كوپتەگەن ادەبيەت سىنشىلارى، تەاتر ونەرىن نازىك تۇسىنەتىن تەاتر سىنشىسى بولعانىن دا ولارعا ەسكەرتىپ جاتۋدىڭ ارتىق ەكەنىن وزدەرى دە بىلەدى.
تەاتر بۇگىنگى جۇرتشىلىقتىڭ تالابىنا ساي پوستانوۆكالار بەرە الماي وتىر، تەاتر مادەنيەتى ارتتا قالدى — دەپ تەاتر كوللەكتيۆىن كىنالايمىز. بۇل دا ءجون شىعار. ءبىراق تەاتر جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى دەر كەزىندە قاتال سىنعا الىپ، ونىڭ تۆورچەستۆولىق وسۋىنە كومەكتەسىپ وتىرماعان مادەنيەت، ادەبيەت قايراتكەرلەرى دە، ينتەلليگەنسيا دا قالىس قالماسا كەرەك.
تەاتر ونەرىنىڭ ەكىنشى سەزدە ءسوز بولۋىنىڭ جالپى وداقتىق ماڭىزىن بىلاي قويعاندا، موسكۆالىقتاردىڭ تەاترعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن قۇمارلانا كورسەتەدى. موسكۆالىقتاردىڭ كوركەم تەاتر، ۇلكەن تەاتر جانە كىشى تەاتر، ت. ب. تەاترلاردى «ءوز تەاترىمىز»، «مەنىڭ تەاترىم» دەيتىنىن ەستيسىڭ.
بۇل سياقتى سوزدەردى لەنينگرادتىقتاردان دا، ودەسسالىق پەن كييەۆلياندىقتار دا ايتىپ جۇرەدى. ارينە، بۇل جاندى، تابيعي، ءوز قالاسىنىڭ ازاماتىنا لايىق پاتريوتتىق سەزىم. الدەبىر كۇيكى ويدان ەمەس، ءوزى سۇيگەن تەاترىنا دا شابىت بەرەر اسقاق ويدان تۋعان اسەم سەزىم. ارينە وسىمەن قاتار ورىس حالقىنىڭ تەاتر ونەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن قۇمارلىعى عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ كەلگەن مىنەز ەكەنىن دە اتاپ ايتۋىمىز كەرەك.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا ۆ. گ. بەلينسكيي «و، قانداي جاقسى بولار ەد، ەگەر دە وزىمىزدە ءوزىمىزدىڭ حالىقتىق، ورىس تەاترى بولسا!.. شىنىندا... ساحنادان ءرۋستى، ونىڭ اسەم جانە كۇلكىلى جاقتارىن تۇگەلدەي كورسەڭ، قيالدىڭ كەرەمەت كۇشىمەن قابىرلارىنان كوتەرىلگەن ورىس باتىرلارىنىڭ سويلەپ تۇرعانىن تىڭداساڭ، ونىڭ الىپ ءومىرىنىڭ تامىرىنىڭ سوعۋىن كورسەڭ!» دەپ اسىل ءبىر ارمان ايتقان ەدى. بۇل ورىس ساحناسىنا شەكسپيردىڭ شەكسپير، شيللەردىڭ شيللەر؛ ا. س. گريبوەدوۆ پەن گوگولدىڭ گريبوەدوۆ، گوگول قالپىندا، وزدەرىنىڭ بار الىپ دانىشپان بويىمەن كورىنە الماي جۇرگەن كەزىندە ايتىلعان، زىعىردى قايناتقان شەردەن تۋعان جالىندى ءسوز بولاتىن.
راس، قازاق بۇرىنعى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىنگى قازاق ەمەس، ول سوۆەت وكىمەتى جىلدارى مادەنيەتتى حالىقتاردىڭ بىرىنە اينالدى. ورىس ءتىلى ونىڭ ەكىنشى انا تىلىنە سانالىپ كەلەدى. ول تەاتر ونەرىنىڭ ءاربىر سالاسىن دا جاقسى تۇسىنە باستادى، ول ورىستىڭ درامالىق شىعارمالارىن ءوز تىلىندە تىڭداپ، تاماشا اسەر الادى، ورىس — باتىس كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن سۇيسىنە، بالقي تىڭدايتىن دارەجەگە كوتەرىلىپ كەلەدى.
دەگەنمەن، ءالى دە قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ درامالىق، وپەرا جانە بالەتتىك، سيمفونيالىق شىعارمالاردى كورۋ، تىڭداۋدان گورى، ءان مەن كۇيدى تىڭداۋعا دەگەن قۇمارلىعى باسىم. سونداي-اق ءقازىردىڭ وزىندە درامالىق شىعارمالارعا قاراعاندا پروزا، پوەزيالىق شىعارمالاردى سۇيسىنە وقيدى. ونىڭ دا سەبەپتەرى بار بولۋ كەرەك.
جوعارىدا ايتىلعان ويلاردان تۋاتىن ءبىر قورىتىندى: تەاتر جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى جويۋ ءۇشىن، جۇرتشىلىقتىڭ، تەاتر ونەرىنە دەگەن نازارىن اۋدارىپ، سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن، تەاتر ماسەلەسىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ كەرەك. بۇل ىستە تەك تەاتر قايراتكەرلەرى عانا ەمەس، مادەنيەت، ادەبيەت، استانا ينتەلليگەنسياسى بەلسەنە قاتىناسۋى ءتيىس. ءوز تەاترىڭا ءوزىڭ قۇرمەتپەن قاراساڭ عانا ول كوزىڭە كوركەيىپ كورىنبەك. رەسپۋبليكامىزدىڭ تەاتر ونەرىندەگى كەمشىلىكتەردى ەكى ادام باسى قوسىلعانداعى كۇڭكىل سوزگە اينالدىرماي، جۇرتشىلىقتىڭ قاتال، وتكىر، كومەكشى سىنىنا، تالقىسىنا سالىپ وتىرعاندا عانا تەاتر جۇمىسى وڭدالماق. ارتيستەر وزدەرىنىڭ كورۋشىلەرىنەن قولپاش-قوشەمەتىمەن قاتار، ونىڭ تۆورچەستۆولىق وسۋىنە كومەك بەرەتىن اششى-تۇششىسى ارالاس سىن ەسىتىپ وتىرسا عانا سەرپىلىس پايدا بولادى.
بۇگىنگى تاڭدا، قازاق تەاتر ونەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ پروسەسىنەن كوش كەيىن قالىپ وتىر. اسىرەسە قازاق پروزاسى ادەبيەتتىڭ باسقا جانرىنا قاراعاندا ءقازىر بۇكىل وداقتىق ماسشتابقا شىقتى.
مىنە، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى دا وسى ساتىعا كوتەرىلۋى كەرەك ەدى. وعان جەتەتىن ونىڭ تولىق كۇشى دە بار. بۇل تەاتر ساحناسىندا بۇرىن جۇرگەن كەيبىر سپەكتاكلدەر، اسىرەسە شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋ» كومەدياسى، تالانتتى ارتيستەر ورىنداعان كەيبىر جەكە رولدەر، اتاپ ايتقاندا، ق. قۋانىشبايەۆ ويناعان «ريەۆيزورداعى» دۋانباسىن قاي ەل ساحناسىنا بولماسىن ۇيالماي، ماقتانىشپەن شىعارا الاتىن ساحنالىق كوركەم شىعارمالار. ال تەاترىمىزدىڭ ق. قۋانىشبايەۆ، ە. ءومىرزاقوۆ، س. قوجامقۇلوۆ، ج. وگىزبايەۆ، ش. ايمانوۆ، ق. بادىروۆ، س. تەلعارايەۆ، ق. قارمىسوۆ، X. بوكەيەۆا، ر. قويشىبايەۆا، س. مايقانوۆالاردىڭ تالانت قۇدىرەتى وداق شەڭبەرىنە كوتەرىلە الاتىنى ءسوزسىز. ورتاشا اكتەرلەردى بىلاي قويعاندا، سوڭعى جىلدارى تۆورچەستۆولىق ءوسۋ جاعىنان بۇلار دا توقىراپ قالدى. ال جوعارىدا اتى اتالعان ساحنا شەبەرلەرىنىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن، تۆورچەستۆوسىنىڭ ءساتتى، سالتاناتتى، ءداۋىرلى كەزەڭدەرىنە ءسۇيىنىپ، ساتسىزدىككە ۇشىراعان كەزەڭدەرىنە ءسۇيىنىپ، سو ءبىر ساتسىزدىكتىڭ جايىن تەرەڭ اشىپ بەرىپ وتىراتىن تەاتر سىنى بولماي كەلدى. وسى جاعدايدىڭ ءبارى، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا ونەر ماسەلەسىن جاقسى تۇسىنەتىن ادامداردىڭ جوقتىعىنان ەمەس، ونەر تاعدىرىنا سالقىن، بەيتاراپ قاراۋىمىزدان تۋىپ وتىرعان وكىنىشى مول كۇيلەر. وسىعان دالەل ەتىپ مىنا ءبىر فاكتىنى ايتپاي كەتە المايمىز.
جوعارىدا ايتىلعان، ونەر ماسەلەسىنەن تۇسىنىگىمىز ناشار دەپ بۇل جۇمىستان بوي تارتاتىن سىنشى جولداستاردان مىنانى تىلەر ەك.
— سىزدەر ادەبيەت سىنشىسى بولعاندىقتان قازاق جازۋشى دراماتۋرگتەرىنىڭ پەسالارىنا تەوريالىق، عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭ تالداۋ جاساپ، ونىڭ درامالىق شىعارماعا لايىق بارلىق قاسيەتىن جۇرتشىلىققا، ونىڭ ىشىندە تەاتر قايراتكەرلەرىنە جەتە ءتۇسىندىرىپ وتىرۋعا مىندەتتىسىزدەر. وسى كۇنگە دەيىن م. اۋەزوۆتىڭ، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ، س. مۇقانوۆ، ءا. ابىشيەۆ، ءا. تاجىبايەۆتىڭ، ش. حۇسايىنوۆتىڭ درامالىق شىعارمالارى تۋرالى بىردە-بىر كولەمدى ەڭبەك جوق. ال وسى اۆتورلاردىڭ كوپتەگەن شىعارمالارى ساحنادا قويىلىپ ءجۇر، ەگەر وسى شىعارمالار جايىندا عىلىمي جاقسى ەڭبەكتەر بولسا، بۇلاردىڭ ساحناداعى كوركى بۇرىنعىدان دا ارتا تۇسەر ەدى.
ورىس ادەبيەتىندە ا. پۋشكين، ا. گريبوەدوۆ، ن. گوگول، ا. وستروۆسكيي، ا. چەحوۆ، م. گوركيي دراماتۋرگياسى تۋرالى ا. كورنەيچۋك، ك. ترەنيەۆ، ۆس. ۆيشنيەۆسكيي، ك. سيمونوۆ، ي. پوگودين دراماتۋرگياسى تۋرالى تاماشا عىلىمي ەڭبەكتەر بار. Miنe بۇنىڭ ءبارى دە جوعارىدا اتالعان دراماتۋرگتەردىڭ شىعارمالارىنىڭ ساحنادا بىردەن-بىر دۇرىس قويىلۋىنا كومەكتەسەدى.
قازاق ساحناسىندا ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىنىڭ تۇراقتاي الماي جۇرگەنى وسى ءبىر جاعدايلارمەن دە بايلانىستى عوي دەپ ويلايمىن.
ەگەر، ورىس كلاسسيك دراماتۋرگتەرىنىڭ شىعارمالارى مەن سوۆەت دراماتۋرگتەرىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ەڭ قۇندى ماڭىزدىلارىن قازاق تىلىنە اۋدارسا، بۇل تەك قازاق ونەرىنىڭ قايراتكەرلەرى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل جۇرتشىلىعىمىز ءۇشىن، اسىرەسە، قازاق مەكتەبىندەگى وقۋشىلار ءۇشىن ورىس دراماتۋرگياسىمەن جەتە تانىستىرعاندىق بولار ەدى. وسىنداي جول، اكتەرلار مەن ونىڭ كورەرمەندەرىن قوسا تاربيەلەپ، بىر-بىرىنە دەگەن ۇعىمپازدىعىن تەزدەتەر ەدى.
كورەرمەن مادەنيەتىنىڭ ءوسۋى، تەاتر مادەنيەتىنىڭ وسۋىنە كۇشتى اسەرىن تيگىزەتىنىن استە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
وسى ءبىر، كەڭ ويلانىپ عىلىمي جۇمىستارمەن شۇعىلداناتىن، وسىنداي يگىلى ءىستىڭ ۇيتقىسى بولاتىن ورىننىڭ ءبىرى قازاقستان جازۋشىلار وداعى بولسا، ەكىنشىسى — عىلىم اكادەمياسى. ونىڭ ونەر زەرتتەۋ سەكتورى.
بۇدان بۇرىن دا بىر-ەكى رەت عىلىم اكادەمياسىنىڭ ونەر سەكتورىنىڭ، اسىرەسە، تەاتر ءبولىمىنىڭ جۇمىسىنىڭ وتە ناشار ەكەنى ايتىلعان بولاتىن. شىنىن ايتۋ كەرەك، تەاتر بولىمىندە عىلىمي قىزمەتكەرلەر بار دا عىلىمي ەڭبەكتەر جوق. وندا ىستەيتىن اعا عىلىمي قىزمەتكەر ونەر عىلىمىنىڭ كانديداتى ن. لۆوۆ، تاعى باسقا كىشى عىلىمي قىزمەتكەرلەر سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە بىردە-بىر عىلىمي ەڭبەك بەرگەن ەمەس. ءتىپتى تەاتر جونىندە، كەرەك دەسەڭ، گازەت-جۋرنالدارعا دا ماقالاسى شىقپاعان ادامدار. بۇلاردىڭ تەاتر ونەرى جايىندا كۇردەلى عىلىمي ەڭبەك جازۋ تۇگىل، قىسقا كولەمدى، جەڭىل مونوگرافيالىق شىعارمالار، تەاتر ونەرىنىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى جايىندا جۋرنال كولەمىنە لايىق ماقالا جازۋعا قابىلەتى جوق جاندار. بۇل تۇرعىدان ءبىز، ن. لۆوۆ تۋرالى ەرەكشە ءسوز ەتپەكپىز. لۆوۆقا قازاق تەاتر ونەرى تۋرالى عىلىمي ەڭبەك جازۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك، اكتەردىڭ وينايتىن انا ءتىلىن جەتىك بىلمەي، ونىڭ تۆورچەستۆوسىنا تالداۋ جاسايمىن دەۋ، «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» بولۋمەن بىردەي. اكتەر ونەرىنىڭ نەگىزگى قۇرالى — ءسوز. ساحناداعى ءسوز ارەكەتىنىڭ كەرەمەت كۇشىن، ينتوناسياسىن، قىسقاسى، ءسوز بوياۋىن ۇعۋ ءۇشىن سول ءتىلدى ءبىلۋ كەرەك. اكتەر ونەرى تۋرالى عىلىمي ەڭبەك جازامىن دەۋشى جولداستار — ءتىل مامانى سياقتى سول حالىقتىڭ ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن تەكسەرگەنى ءجون.
قاي ەلدىڭ تاريحىندا، قاي زاماندا سول حالىقتىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، سالتىن بىلمەي، سول ەلدىڭ تەاتر ونەرىنىڭ تاريحىن جازدى ەكەن. ءبىز بىلەتىن شامادا ونداي بولعان ەمەس، بولمايدى دا. ويتكەنى دراما تەاترلارىنىڭ سوزگە عانا قۇرىلاتىن ەرەكشەلىگى وعان ەشبىر مۇمكىنشىلىك بەرمەيدى. ال وپەرا، بالەت، سۋرەت ونەرى بولسا اڭگىمە باسقا.
ەندى تەاتردىڭ ءوز باسىنداعى كەمشىلىكتەرگە كەلەيىك.
ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ «دراما تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارلارى جانە ولاردى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» بولعان تاريحي قاۋلىسىنان كەيىن، 1946-1954 جىلدار اراسىندا اكادەميالىق دراما تەاترى 25 شىعارمانى ساحناعا شىعاردى. بۇل 25 پەسانىڭ 14ء-ى سوۆەت ادامدارىنىڭ ءومىرىن بەينەلەيتىن شىعارمالار بولاتىن. وسى جيىرما بەس سپەكتاكلدەن ءقازىر رەپەرتۋاردا بارى قانشا دەسەك، جەتەۋ دەمەكپىز. ولار ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «امانكەلدى»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» پەسالارى، «اباي جولى» رومانى بويىنشا جاسالعان «اباي» سپەكتاكلى، مولەردىڭ «ساراڭى»، يا. گالاننىڭ «ەلەڭ-الاڭداعى ماحابباتى» مەن مۇقان يمانجانوۆتىڭ «مەنىڭ ماحابباتىم» جانە ءا. تاجىبايەۆتىڭ «گۇلدەن، دالاسى». دەمەك رەپەرتۋاردا بۇگىنگى ءومىرىمىزدى بەينەلەيتىن ەكى-اق شىعارما بار ەكەنىن كورسەتەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن 25 پەسانىڭ 18ء-ى رەپەرتۋاردان ءتۇسىپ قالدى. ونىڭ ىشىندە ون ءبىرى سوۆەت ادامدارىنىڭ ومىرىنەن الىنىپ جازىلعان شىعارمالار.
بۇل جەردە يدەيالىق-كوركەمدىك قۇنسىزدىعىنان رەپەرتۋاردان شىعىپ قالعان شىعارمالار تۋرالى ءسوز ەتپەيمىز. ءبىز تەاتر جۇمىسىنداعى ەرەكشە كوڭىل اۋداراتىن جاعداي جاقسى قويىلعان، جۇرتشىلىقتان جاقسى باعا العان پەسالارىنىڭ رەپەرتۋاردان شىعىپ قالۋى تۋرالى ايتپاقپىز. بۇنى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ كوپ جىلدار بويى موينىنان ارىلماي كەلە جاتقان قىرسىعى، تەاتر كوللەكتيۆىن وسىرمەي كەلە جاتقان كەسەلدى بوگەتى دەپ اتايمىز. ول تەاتردىڭ باس رەجيسسەرلارى مەن كەزەكتى رەجيسسەرلارىنىڭ، سونىمەن قاتار ونىڭ ديرەكتورلارىنىڭ ۇزدىكسىز، ەكى جىلدىڭ بىرىندە وزگەرىپ اۋىسىپ وتىرۋىندا. اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ 28 جىلدىق ومىرىندە 20-دان استام رەجيسسەرلارى بولسا كەرەك. ال تەاتردىڭ قارت ارتيستەرىنىڭ ايتۋىنشا وسى جىلدار ىشىندە 31 ديرەكتور بولىپتى-مىس. بۇل سياقتى جاعدايلار دۇنيە ءجۇزى تەاتر تاريحىندا سيرەك ۇشىراساتىن قايعىلى كۇيلەر. قايعىلى كۇي دەيتىنىمىز مىناۋ، بىر-ەكى جىل ىستەپ كەتەتىن رەجيسسەرلار — گاسترولدەر — رەجيسسەرلار. ولار ەش ۋاقىتتا تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ ءوسۋى ءۇشىن كۇرەسپەيدى. بۇل پراكتيكادا ابدەن بايقالعان جايلار. ولاردىڭ وعان ۋاقىتى جوق، ولار تەك بار بولعانى تالانتتى اكتەرلار توبىنىڭ كۇشىمەن ەكى ءۇش ءساتتى سپەكتاكل قويادى دا، رەتى كەلسە قازاق سسر-نىڭ حالىق ءارتيسى دەگەن اتاققا يە بولادى دا كەتىپ قالادى. ونىڭ ورنىنا كەلگەن ەكىنشى رەجيسسەرلەر موسكۆا، لەنينگراد تەاترىنان كورىپ كەلگەن نەمەسە ءوزىنىڭ بۇرىن قويعان بىرلى-ەكىلى سپەكتاكلىن كورسەتۋگە اسىعادى. ول الدىڭعى تۋىسىنىڭ قويعان شىعارمالارىنا كوڭىل بولمەيدى، ءوز جۇمىسىمەن شۇعىلدانادى، رەتى كەلسە سول سپەكتاكلدەردەن كەمشىلىكتى كوبىرەك كورگىسى كەلەدى. ونسىز دا يەسىز قالعان سپەكتاكل بىرتىندەپ قوجىراپ، ساحنادان بويىن سيرەك كورسەتىپ، اقىرى وزىنەن ءوزى ۇمىتىلادى. بۇعان ناقتىلى دالەلدەردى تىم ارىدەن ىزدەمەي-اق، تەاتر تاريحىنا شولۋ جاساماي-اق ءسوز ەتىپ وتىرعان سوڭعى جىلدار شەڭبەرىندە-اق بولايىق.
قازاق سوۆەت دراماتۋرگياسىندا اۋىزعا ءىلىنىپ جۇرگەن كورنەكتى شىعارما ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ «دوستىق پەن ماحاببات» پەساسى. بۇل ءبىر جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعا كورەتىن سپەكتاكلى ەدى. وسى تەاتردىڭ بۇرىنعى باس رەجيسسەرى ايمانوۆتىڭ تەاتردان كەتۋىمەن بايلانىستى بۇل دا جەتىمسىرەپ، جۇتاڭ تارتا باستادى دا، اقىرى ساحنادا كورىنبەي كەتتى. كەزىندە جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن اۋدارعان، باسپا ورىندارى ماقتاعان، حالىقارالىق ساياسي ماڭىزى ءالى كۇنگە دەيىن زور دجەمس گوۋ جانە ارنولد ديۋسسونىڭ «تەرەڭ تامىرلار» پەساسى اسقار توقپانوۆتىڭ تەاتردان كەتۋىمەن بايلانىستى بۇل پەسا دا ساحنادان شىعىپ قالدى. بۇل سياقتى رەجيسسەرلارىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاي جونەلگەن سپەكتاكلدەر از ەمەس. وسى ءبىر ايتىپ وتىرعان پىكىرىمىزدىڭ ايقىن دالەلى ەتىپ، ەندى ءسوز ەتپەۋگە قاقىمىز جوق، كۇيىنىشتى ءبىر جايدى ايتپاقپىز. ول مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاعىن العان «اباي» پوستانوۆكاسى تۋرالى، جوعارعى سىيلىققا يە بولعاننان كەيىن بۇل پوستانوۆكا رەپەرتۋاردىڭ جۇلدىزى بولۋى كەرەك ەدى: «اباي جولى رومانىنىڭ كوركەمدىك يدەيالىق، قاسيەتى دە وسىنى تالاپ ەتەدى. رومان وقيعاسىنا قانىق، ۇلى اقىن اباي تۆورچەستۆوسىمەن تانىس جۇرتشىلىق تا وسىنى تىلەيدى. ال تەاتردان شاكەن ايمانوۆتىڭ كەتۋىمەن بايلانىستى بۇل پوستانوۆكا دا ءوزىنىڭ العاشقى اسەم كوركىنەن ايىرىلىپ، سۇرەڭسىز قالىپقا تۇسۋدە. «اباي» سپەكتاكلىنىڭ سوڭعى كۇندەردە قويىلۋى وسى ءبىر كۇيدى انىق ۇققىزدى. سپەكتاكلگە اسەم ءبىر پوەتيكالىق كورىك بەرەتىن، ءبىرجان مەن اباي، ولاردى قورشاعان وڭكەي ونەرپاز، شوقتاي قۇلپىرعان جاستار توبى، اسقاقتاعان اسەم ءان، كورىكتى كۇي كورىنىسى ءقازىر مۇلدەم الىنىپ تاستالعان. وسى ءبىر جايدى تەاتردىڭ قازىرگى باس رەجيسسەرىنە جەتكىزگەندە ءوزىنىڭ بۇل تۋرالى ەشبىر قايعىرمايتىندىعىن اڭعارتتى.
اكادميالىق دراما تەاترىنىڭ قازىرگى رەپەرتۋارىنىڭ جۇرتشىلىققا كورسەتىلىپ جۇرگەن 6-7 پەسانىڭ بىرىگۋى، اتاپ ايتقاندا «امانكەلدى»، «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ»، «ەلەڭ — الاڭداعى ماحاببات» جانە «ساراڭ» سپەكتاكلدەرىن قويعان قازىرگى باس رەجيسسەردىڭ ءوزى. ال وسى پەسالار، بارىنشا قانداي ۇقىپتىلىقپەن قويىلادى دەسەڭىزشى! بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا رەپەتيسياسىز قويىلعان ەمەس. وسى ءبىر جايدى كورگەندە «اباي» سپەكتاكلىنە وسىلاي نەگە قارامايدى ەكەن دەگەن ورىندى سۇراۋ تۋادى.
بۇل ايتىلعان فاكتىلەر تەاتردا رەجيسسەرلاردىڭ ءجيى اۋىسىپ وتىرۋىنىڭ قانشالىقتى زياندى ەكەندىگىن بىردەن كورسەتەدى.
تەاتر باسشىلارىنىڭ اراسىنداعى وسىنداي قارىم-قاتىناستار، سوۆەت سۋرەتكەرلەرى ءۇشىن كەلىسپەيتىن، ۇساق مىنەزدەر. قىسقاسى، بۇل دۇنيە جۇزىنە ۇلگى بولىپ وتىرعان سونەت ونەرىنىڭ قايراتكەرلەرىنە جات مىنەز.
ەگەر رەجيسسەرلاردىڭ ءجيى اۋىسۋى رەپەرتۋاردىڭ سانى مەن كوركەمدىك ساپاسىنا زيان كەلتىرسە، تەاتر ديرەكتورلارىنىڭ ءجيى اۋىسۋى ونىڭ ماتەريالدىق جاعىنا زور كەمىستىك كەلتىرەتىنى، ادمينيستراتورلىق جانە بۋحگالتەرلىك جۇمىستان ەشبىر حابارى جوق ادامعا دا بەلگىلى. قويىلعانىنا ەكى-ۇش-اق جىل بولعان سپەكتاكلدەردىڭ دەكوراسياسى مەن كوستيۋمدەرىنىڭ تەز توزىپ، ىدىراپ كەتەتىندەرى دە بۇعان تولىق دالەل.
قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى قازىرگى ساتتە تۆورچەستۆولىق جاعىنان قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ وتىر. 1954 جىلى تەاتر جۇرتشىلىققا ءبىر دە جاڭا سپەكتاكل بەرە المادى. تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى ن. حيكمەتتىڭ «ماحاببات تۋرالى اڭىز» پەساسىن قويۋعا كىرىسكەنىنە مىنە ءبىر جىل بولدى. تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ وسى ۋاقىتتار ىشىندە نە بىتىرگەنى بەلگىسىز. تۆورچەستۆولىق توقىراۋ دەگەن وسى ەمەس پە؟
تەاتردىڭ وسىنداي قىسىلشاڭ كەزەڭىندە قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ نە ديرەكتورىنىڭ، نە ونىڭ ورىنباسارىنىڭ، نە بولماسا باس رەجيسسەرىنىڭ ءوزىنىڭ ۇلت ءتىلىن تۇسىنەتىن ادام بولماۋى اسا قىنجىلارلىق كۇي.
تەاتردا — تەاتر ديرەكتورى دەگەن كىم؟ ول تەاتر ونەرىن نازىك تۇسىنەتىن تۆورچەستۆو ادامى. ول جاڭا سپەكتاكلدەردى قابىلدايتىن، ارتيستەر ويىنىنا پىكىر ايتاتىن سىنشى دا بولۋى كەرەك. تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى سياقتى، ول دا تەاتر رەپەرتۋارىن جاساۋشىنىڭ ءبىرى. بۇلار ءتىل بىلمەگەندىكتەن ءوزىنىڭ بار مۇمكىنشىلىگىن سارقا پايدالانا دا المايدى. بۇل قازاق تەاترىنىڭ تاريحىندا تالاي ۇشىراسقان جايلار. ارينە، ول كۇيلەردى قايتالاۋدان گورى، ودان بەزگەن ارتىق.
ءقايسىبىر ەلدىڭ تەاتر تاريحىنا، ونىڭ وتكەن جولى مەن تاماشا داستۇرىنە كوز سالساڭ رەجيسسەر كادرلارىن ەڭ الدىمەن ءوز قابىرعاسىندا تاربيەلەپ شىعارعاندىعىن كورەدى ەكەنبىز. ال ءبىزدىڭ تەاترىمىزدا وتىز جىلعى ءومىرىنىڭ ىشىندە تالاي وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن تالانتتى جاستار توبى بولدى. ءبىراق ولار نازاردان تىس قالىپ، ءتيىستى تۆورچەستۆونىڭ كومەك-قامقورلىعىنا الىنبادى. ءوز قامىن ويلاعان باس رەجيسسەرلار، تالپىنعان جاس رەجيسسەرلاردى قاقپايلاپ، قاعاجۋ قالدىرىپ، رەتى كەلسە تەاتردان شىعارىپ وتىردى. بىردە-بىر قازاق رەجيسسەرىنىڭ تەاتردان وسپەگەندىگى ۇلكەن ۇقىپسىزدىقتان تۋعان كەشىرىلمەس قىلىق.
قورىتا ايتقاندا، قازاق تەاتر مادەنيەتىنىڭ قارا شاڭىراعى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ قازىرگى كەيپى جالپى استانا ينتەلليگەنسياسىن، جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ كومەگىن، قوزعاۋ سالۋىن تالاپ ەتىپ وتىر.
1955
You Might Also Like
-
قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ III سەزىندە قازاق سوۆەت دراماتۋرگياسى، دراماتۋرگياداعى سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن مەڭگەرۋدەگى جەتىستىكتەر مەن ولقىلىقتار، درامالىق تارتىس، ۇنامدى گەرويلار سوۆەتتىك ساتيرا م...
-
كۇلكى قۇدىرەتى جايلى ارعى-بەرگى زاماندارداعى كوپ كەمەڭگەرلەردىڭ ايتقانىن بىلاي قويعاندا — ونىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن، ۇستازدىق ۇلگىسىن سوسياليستىك قوعامدا اتقارار ازاماتتىق جۇگىن ماركستىك-لەنيندىك...
