بايتەرەكتىڭ تامىرى مەن بۇتاقتارى
1997 جىلى كۇزدە يۋنەسكو مۋحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ 500 جىلدىعىن دۇنيە جۇزىندە كەڭىنەن اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى.
ودان ءبىر جىل بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» وسى بەس ءجۇز جىلدىق تۋرالى حالىقتى حاباردار ەتتى. قاپى قالمايىق دەدى.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن مۋحاممەد حايدار دۋلاتي قورى قۇرىلدى. سول قور اتىنان ءتوراعا اسانباي اسكاروۆ ۇكىمەتكە ءۇش رەت حات جولدادى. ونداي حاتتى پارلامەنتكە دە، كەيبىر وبلىس اكىمدەرىنە دە جازدى. اكىمدەر ۋادەدەن ءارى اسپادى. ال ۇكىمەتتەن ءلام جوق.
مىنە، مىناۋ 1999 جىل — سول بەس ءجۇز جىلدىقتىڭ ءدال ءوزى. ءدال وسى كەز. رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ. قاۋلىسى جوق. سوندا...
سوندا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي باسقا ەلدەرگە كەرەك تە، ءوز تۋعان حالقىنا كەرەك ەمەس پە؟! مۇمكىن، سولاي دا شىعار. ويتكەنى كەيبىر تۇمسىقتار جوعارى كوتەرىلىپ: «وي، ول تاشكەنتتە تۋعان. كاشميردە ولگەن. قازاققا قانداي قاتىسى بار؟» — دەپ كەرگيتىن كورىنەدى. بۇل بەيشارالىق.
ءال-فارابيدىڭ 1100 جىلدىعى قارساڭىندا دا كەيبىر كەر اۋىزدار: «وي، ول كازاك ەمەس»، — دەپ شىققان. سول ال-فارابيدەن قازاق ابىروي الماسا، نە زيان شەكتى؟
ال مۋحاممەد حايدار دۋلاتي قازاقتىڭ شىن پەرزەنتى.
كىم قايدا تۋماي جاتىر. كوپ قازاقتار ءدال ءقازىر امەريكادا، اۆستراليادا، ەۋروپادا تۋىپ جاتىر. كوپ كازاكتار شەتەلدەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ەندى سولاردىڭ ءبارىن: «وي، ولار قازاق ەمەس»، — دەيمىز بە؟!
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي — قازاقتان شىققان تۇڭعىش ۇلى تاريحشى عالىم. ول اقىن. ول فيلوسوف، ول قولباسشى. ول مەملەكەتتىك قايراتكەر.
500 جىلدىققا دايىندىقتى ەڭ الدىمەن قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتى باستاۋى كەرەك ەدى.
م.ح. دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ۇلى كىتابىن قازاقشاعا اۋدارىپ، مۇشەلتويعا تارتۋ رەتىندە دايىنداپ، كىتاپ ەتىپ شىعارىپ قويۋى كەرەك ەدى. ال ول كىتاپ ءالى قازاقشاعا اۋدارىلىپ بىتكەن دە جوق.
باسقا ەلدەر، اعىلشىندار، ەۋروپا ەلدەرى، جانىمىزداعى وزبەكتەر الدەقاشان اۋدارىپ، باسىپ قويعان. قازىرگى قاي ەلدىڭ تاريحشىلارى بولماسىن، ورتا عاسىرلارداعى ورتالىق ازيا، قازاقستان، شىعىس تۇركىستان، ءۇندىستان، پاكىستان، ت.ب. تۋرالى جازعاندا ءبارى دە م.ح.دۋلاتي ەڭبەگىنە سۇيەنەدى، كەسەك-كەسەگىمەن پايدالانادى. ياعني قايماعىن قالقىپ الادى.
مىسالى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق اكادەميانىڭ تاريح ينستيتۋتى قازاقستاننىڭ تاريحىن بەس توم ەتىپ شىعارىپ جاتىر. العاشقى
ەكى تومى شىقتى دا. الىپ قاراساڭ باستان-اياق م.ح.دۋلاتيدىڭ، كىتابىنان ۇزاق-ۇزاق دايەكتەمەلەر العان. ونسىز تاريح شالا-جانسار. سويتە تۇرىپ، ونىڭ ءوزىن جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا شامالارى كەلمەيدى.
ال وزبەكتەر باسىپ شىعارعان دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي" («اق جولداعىلار تاريحى») سىپايىلاپ ايتقاندا پىشتىرىلگەن». ولار كىتاپتا كازاك ءيىسىن قالدىرماۋعا تىرىسقان. (وندا نە كەرەك؟)
ءوز تاريحىمىزعا دەگەن ىنتا-ىقىلاس، وتان سۇيەرلىك ءپارۋانا قاسيەت كەرەك. وسىنداي قاسيەتى بارلارىڭ ءبىرى —عالىم ءابساتتار دەربىسالييەۆ. ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ جۇرگەن (ول. مۋحاممەد حايدار دۋلاتي تۋرالى دەرەكتەردى دۇنيەنىڭ تۇكپىر -تۇكپىرىنەن تىرنەكتەپ جيناپ جۇرگەن سول. ۇلى عالىمنىڭ كاشميردەگى «سۇلتاندار زيراتىندا» جاتقان مولاسىن دا ءبىرىنشى سولىپ ىزدەپ بارىپ، تاپقان سول. ۇلتىنا، حالقىنا بەرىلە كىزمەت ىستەدى دەپ، مىنە، وسىنداي ازاماتتاردى ايتادى.
ەكىنشى — تاراز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى — ءۋاليحان بيشىمبايەۆ. وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قابىرعاسىندا ول دۋلاتيعا ارناپ ەكى رەت حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيا وتكىزدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ الدىنا مۋحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن ورناتتى. ونىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنا پرەزيدەنت
نۇرسۇلتان نازاربايدىڭ ءوزى قاتىستى. بۇل ۋنيۆەرسيتەتكە م.ح.دۋلاتي ەسىمى بەرىلدى. وسى جەردە عالىمداردىڭ دۋلاتيتانۋ ورتالىعى اشىلدى.
سوندا بۇل ۇلى بابامىز تەك تاراز قالاسىنىڭ عانا ۇلەسىنە تيگەن بە؟ ول بۇكىل كازاكتىڭ، بۇكىل تۇرىك ناسىلدەس ەلدەردىڭ ماڭدايعا باسار ماقتانىشى ەمەس پە؟ الدە ءبىز ءالى شىن مانىندەگى ۇلت دارەجەسىنە جەتكەن جوقپىز با؟ «ە، ول كىسى دۋلات تايپاسىنان شىققان ەكەن. وندا ءبىزدىڭ شارۋامىز نە؟» — دەسەك، قازاق بولعانىمىز قايسى؟!
وسىنداي ۇلى تۇلعالاردى قۇرمەت ءتۇتۋ ءراسىمى تەك سول تۇلعانىڭ تۋعان جەرىندە عانا ەمەس، شىققان رۋ-تايپاسىندا عانا ەمەس، ءيسى قازاقتىڭ مەكتەپتەرىندە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم-تانىم رەتىندە اتالسا، جاس ۇرپاق ۇلىلىققا ۇمتىلماي ما، تالاپتى بولۋعا تالپىنباي ما؟ تاعلىم-تاربيە دەگەن وسى ەمەس پە؟
م.ح. دۋلاتيدىڭ 500 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيا ەڭ الدىمەن استانادا وتكەنى ءجون. باسقا وبلىس ورتالىقتارىندا وتكىزىلسە دە قۇبا-قۇپ.
ۇكىمەت قينالاتىنداي دانەڭە جوق. مىڭ ءۇي تىگىپ، ءبىر ءۇيىر جىلقى، ءبىر قورا قوي سويۋدىڭ، دا قاجەتى بولماس. اراق-شاراپ داريا بوپ اعىپ جاتسا، ول توي كۇناكار، رۋحقا وبال.
ەڭ الدىمەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دۋلاتي تۋرالى اۋىزدارىن بۇرىستىرە بۋىپ العانىن قويسا ەكەن.
پرەزيدەنت بيىلعى جىلدى: «ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعى جىلى» دەپ جاريالادى. ەندەشە قازىرگى ۇرپاق، كەلەر ۇرپاق دۋلاتي سياقتى ۇلى بابالاردى تانىماسا، بىلمەسە، ونىڭ نەسى ساباقتاستىق؟! ۇلى بابالارى بولعانىن بىلگەن جەتكىنشەك ءوزى دە ۇلى بولۋعا ۇمتىلماي ما؟ ۇلى بابالارمەن ماقتانعان دۇرىس. ءبىراق ءوزىڭ سول بابالاردىڭ ۇرپاعىمىن دەپ ماقتانۋعا تاتيسىڭ با؟ «بابام ۇلى» دەپ كۇپسىنىپ، ءوزىڭ ماستەك بولساڭ، سول قيىن.
وسىنى تۇسىنگەن جەتكىنشەك، تىم جەتەسىز بولماسا، ءوزى دە سىرىم باتىرعا، تاۋكە حانعا، قابانباي باتىرعا، قۇرمانعازىعا، قازانعاپقا، باۋىرجان باتىرعا (ءقايسىبىرىن ايتايىن) ۇقساعىسى كەلىپ تۇرار ەدى.
پرەزيدەنتتىڭ جارلىقتارىنىڭ جامانى جوق، ءبىراق ورىندالۋىن ايت. ال ەندى وسى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، بىرلىگى تۋرالى جارلىقتىڭ شوكتىعى بيىك. تەك ادەتتەگىدەي، ءبىر ساتتىك ناۋقانشىلدىق ناۋقاسىنا بۇل دا شالدىقپاسا ەكەن.
ويتكەنى كەيىنگى زيالى جاستار اراسىندا الداعى اعا بۋىن ىس-ارەكەتىن اق-قاراسىنا قاراماي، جاپپاي قارالاي سالۋ سياقتى تىم ماكسيماليستىك كوزقاراس قىلاڭ بەرىپ قالىپ ءجۇر. جاستىققا ماكسيماليزم جاراسار دا. ءبىراق بىربەتكەي، دۇلەي كۇشتى اقىل-وي، سانا ساۋلەسىمەن نۇرلاندىرۋعا دا بولار ەدى.
الدىڭعى ۇرپاقتار بولماسا، سەن قايدان شىقتىڭ؟ ەرتەڭ سەن دە قارتاياسىڭ، سوندا سون-ا-وۋ كەلەر ۇرپاق سەنىڭ دە بەتىڭنەن الىپ جاتسا نە بولماق؟!
ۇرپاقتار بىرلىگى، ساباقتاستىعى الدەقانداي جەكەلەرگە عانا ەمەس، تۇتاس ۇلت ءۇشىن، حالىق بولاشاعى ءۇشىن كەرەك.
بۇگىنگى ءتىرى جۇرگەندەر كەشەگى وتكەن بۋىنداردىڭ جەمىسى. وتكەن اتا-بابالار بۇگىنگىلەردىڭ تەرەڭ تامىرىنا اينالعان. تامىرى تەرەڭدە بولماسا، بۇگىنگىلەر قۇلاپ قالماي ما؟
ال بۇگىنگى ۇرپاق ەرتەڭگىلەر ءۇشىن جاۋاپكەر. ەرتەڭگى ازاماتتى قالاي تاربيەلەپ، نەمەنەگە باۋلىپ جاتىرسىڭدار؟ «ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى الادى».
سوندا ءبىز كوعامنىڭ ەرتەڭگى تىرەگىن بۇگىن قالاي ءوسىرىپ ءجۇرمىز. قازىرگى مەكتەپتەر — دىمكاس. قازىرگى اتا-انا — قاۋقارسىز (از ساندى جاڭا بايلاردى قوسپاعاندا). بۇرىنعى ماقالدى ءسال وزگەرتىپ ايتقاندا: «باقپاسا مال كەتەدى، قاراماسا بالا كەتەدى». ءقازىر تۇرمەلەردە كىم كوپ — ءجاسوسپىرىم كوپ. ۇرلىقتى كىم ىستەيدى — كوبىنەسە جاستار ىستەيدى. بازاردا كىم كوپ — جەتكىنشەكتەر كوپ. ستاتيستيكانىڭ بالالاردىڭ ءبارى وقيدى دەگەنى وتىرىك.
سوندا ءقازىر تاربيە كىمنەن؟ «تاربيە» كوبىنەسە يمانسىز كوممەرسيالىق تەلەديداردان. شەتەلدىك-يمپورتتىق رۋحاني ينتەرۆەنسيادان. شەتەلدىك-يمپورتتىق رۋحاني كولونيزاتور جاستارعا، بۋىرشىندارعا، بۇلدىرشىندەرگە، جەتكىنشەكتەرگە نە ۇيرەتىپ جاتىر؟ يمانسىزدىقتى، ۇياتسىزدىقتى، ۇرلىق-قارلىقتى، جاۋىزدىقتى، قاتىگەزدىكتى ۇيرەتىپ جاتىر.
ال ونىڭ جەمىسىن كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. نە كوپ — كىسى ءولتىرۋ كوپ. نە كوپ — ۇرلىق كوپ. نە كوپ — زورلاۋ كوپ. تاعىسىن تاعى تولىپ جاتىر. ەندى سول وراسان شابۋىلعا قانداي توسقاۋىل قويىپ جاتىرمىز؟ قارا دۇلەي كۇشكە قارسى قويار قانداي قارۋ بار؟
دارمەنسىز بولىپ وتىرمىز. يدەولوگيا بىزگە كەرەگى جوق دەدىك. ال جات ەلدەردىڭ بىزگە جاپپاي جۇمساپ وتىرعانى — يدەولوگيا. ءبىر وق شىعارماي ساناڭدى، رۋحىڭدى، ءجان-تانىڭدى، اقىل-ويىڭدى جاۋلاپ الۋ، ءسويتىپ سەنى قۇلاق كەستى قۇلعا اينالدىرىپ، ماڭگۇرتتەندىرىپ، ۇلتىڭدى، تەگىڭدى ۇمىتتىرىپ، ديۋ پىشىندەس ەتۋ يدەولوگياسى.
وسىنداي يدەولوگيا تاراتۋعا قاقپانى اشىپ قويعاندار — ءوز ۇلتىنىڭ، ءوز مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنەن، تاۋەلسىزدىگىنەن گورى، ديۋلاردىڭ كوسەمى ليۋسيفەردىڭ قارماعىنا ءىلىنىپ، التىنعا الدانعاندار. ال التىن ارتقان ەسەكتىڭ شىقپايتىن شىڭى جوق. ول اۋىزى قيسىق بولسا دا، ايتقانىن ىستەتە الادى.
قولدان السىرەتىلگەن ۇلتتىق مادەنيەت، جۇدەگەن ۇلتتىق رۋح شەتەلدىك يمانسىز باسقىنشىلىققا قارسى تۋرا الا ما؟ قارسى ءتۇرۋ ءۇشىن بۇكىل حالىقتىق قاھارماندىق ارەكەت كەرەك. ۇلتتىق ۇرپاقتار بىرلەستىگى ەندى ون ەسە، ءجۇز ەسە كەرەك. اككى ساياساتكەر چەرچيلل ايتقانداي، ءبىز «قيىنشىلىقتى قولدان جاساپ الىپ، قاھارماندىقپەن» جەڭۋىمىزگە تۋرا كەلەدى.
كارىلەر، ەگدەلەر، جاستار ىردۋ-دىردۋ بولماي كۇش-جىگەر بىرلەستىرسە، تاعدىر ساباقتاستىعىن ساقتاسا، ەسكەكسىز قايىق قالىمىزدان ارىلارمىز. باۋىرجان مومىش ۇلى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىر ۇلكەن جينالىسىندا: «بايلاۋلى بۇزاۋ بۇقا بولمايدى»، — دەپ ەدى. قاريالار، ەگدەلەر جاستارعا ءۇمىت ارتار بولسا، ال جاستار قاريالاردىڭ ساقالىنان الا بەرمەسە، بىرلەسۋ دەگەن سول.
مىنە، سول ءۇشىن دە تاريح تامىرىنا ۇڭىلە بەرسەك، تاعلىم كوپ.
«اكەلەر مەن بالالار» پروبلەماسى دەگەن باتىستان كەلگەن كەسەل. قازاقتا ونداي پروبلەما بولعان ەمەس.
اكەلەرىن قارتايعاندا «جەتىمدەر ۇيىنە» اپارىپ تاستايتىن تاسىرسىزدىكتى قازاق بۇرىن باستان كەشكەن ەمەس. «بۇگىن نە ەكسەڭ ەرتەڭ سونى ورارسىڭدى» ءبىزدىڭ حالىق قاعيدا تۇتقان.
اڭگىمەنى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدەن باستاپ، ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعىنا جالعاپ جىبەرۋدە ءمان بار. ونى كوكىرەك كوزى وياۋ ءار ازامات تۇسىنەر دەپ ءۇمىت ەتەمىن.
ءساۋىر، 1999 جىل
You Might Also Like
-
اتا-بابالاردىڭ اڭساۋىمەن، جەلتوقسانشى جاستاردىڭ قايسارلىعىمەن تاۋەلسىزدىك ەسىكتەن ەنىپ، جانىمىزعا شاتتىق سىيلاعالى مىنە 30 جىل، 30 جاس. وتىز جىلدا ەل جاڭا، ەلىمىز كوركەيىپ، جەرىمىز جاندانۋدا. وسى ا...
-
بۇل ۇشەۋى ءۇش تاراپتان. ءا دەگەندە ءبارى دە «جان» بولعاندىقتان ۇشەۋى اعايىندى ەكەن دەپ قالاسىن. ءتىپتى دە ولاي ەمەس. ۇشەۋى ءۇش جاقتا تۋعان.
