InfoHub Logo

پوۆەست

I

گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆ اتىنداعى سەگىزىنشى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى ۇلى وتان سوعىسىندا ءوزىن تاماشا داڭققا بولەگەن، ءسويتىپ ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان كەلەلى ورىن العان اسكەر بولىمدەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ تۋىنا ءۇش بىردەي وردەن تاعىلعان. موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن وعان «گۆارديا» اتاعى جانە قىزىل تۋ وردەنى بەرىلدى. 1942 جىلدىڭ قىسىندا دەميانوۆسك تۇبىندە جاۋدىڭ ون التىنشى ارمياسىن قورشاۋعا الۋدا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن لەنين وردەنىمەن ناگرادتالدى. ال، بالتىق جاعالاۋىن، رەزەكنە، ريگا قالالارىن جاۋدان ازات ەتۋدە كورسەتكەن ەرلىگىنە سۋۆوروۆ وردەنىن العان. مىنە، ءۇش وردەندى ديۆيزيانىڭ وتكەن جاۋىنگەرلىك جولى زور دا ۇزاق.

سول ديۆيزيانىڭ بۇرىنعى وفيسەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە جورىق جولىمەن ءجۇرىپ ءوتۋدى كوپتەن ارمانداپ ەدىم. سول ارمان ورىندالدى. ءبىر ايدان اسا ۋاقىت بويى پسكوۆ، نوۆگورود، كالينين، ستارايا رۋسسا — حولم، پودولسك قالالارىندا، موسكۆا تۇبىندە بولدىم. بۇل قالالاردى قالاۋدىڭ دا ءوز تاريحى بار. 1941 جىلدىڭ كۇزىندە ون ءبىرىنشى ارمياعا قاراستى ەكى ءجۇز ەلۋ ەكىنشى اتقىشتار ديۆيزياسى، توعىز ءجۇز ەلۋىنشى پولكىندا موسكۆالىق كومسومولدار باتالونىنىڭ قۇرامىندا ستارايا رۋسسا، دەميانوۆسك تۇبىندە ۇرىستارعا قاتىستىم. سول جىلدىڭ قىسىڭدا ەلۋ ءبىرىنشى شاڭعىشىلار بريگاداسىمەن كالينين، ليحوسلاۆل، توروپەس تۇبىندە، ال، 1942 جىلدان باس¬تاپ سەگىزىنشى گۆارديالىق ديۆيزيا، جيىرما ءۇشىنشى پولكتىڭ قۇرامىندا سوعىستىم. جيىرما ءبىر مەن جيىرما بەستىڭ اراسىنداعى جاستىق كۇندەردى، جورىق جىلدارىن وتكىزگەن جەرلەر سونداي ىستىق كورىندى. تانىس قالا، بەلگىلى ورمان، كوگىلدىر كولدەر، تۇنىق وزەندەر، پۋشكين تاۋلارى، لوۆات، ۆەليكايا، داۋگاۆا، سوروت كوزگە جىلى، جۇرەككە جاقىن تارتىپ، تۋعان جەردى ساعىنىپ كورگەندەي اسەر ەتتى. ەر جۇرەك دوستار، وتاننىڭ باتىر ۇلدارى وسى ايماقتا سوۆەت قارۋلى كۇشىن ماڭگى وشپەس ەرلىك داڭقىنا بولەدى. كوبىنىڭ ەرلىك ىزدەرى ءالى وشپەگەن. ەسكەرتكىشتەر تۇر.

ءىى

1942 جىلدىڭ قىسىندا ديۆيزيانىڭ ءۇش اتقىشتار پولكى يلمەن كولىنىڭ جاعاسىنان جاۋدىڭ الدىڭعى شەبىن بۇزىپ ءوتتى. سوناۋ ستارايا رۋسسا تۇبىنەن قىستىڭ كۇنى، اق قار، كوك مۇزدا ەكى ءجۇز كيلومەترلىك جورىق جاساپ، جاۋدىڭ دەميانوۆسك تۇبىندەگى گەنەرال-فەلدمارشال فون بۋش باسقارعان ون التىنشى ارمياسىن قورشاۋ كەزىندە ەڭ الدىڭعى ساپتا بولدى. بۇل كەزدە سەگىزىنشى گۆارديالىق ديۆيزيا گەنەرال-مايور پ. م. كۋتۋزوۆ باسقاراتىن ەكىنشى گۆارديالىق كورپۋسقا باعىناتىن. ال ديۆيزيانىڭ كومانديرى گەنەرال-مايور ي. م. چيستياكوۆ ەدى. اتىن ماقتانىشپەن اتاۋعا تۇراتىن داڭقتى قولباسشىلار. سوڭعىسى ءقازىر گەنەرال-پولكوۆنيك.

جاۋ تىلىنان تىڭ جول سالعان تەڭدەسى جوق، اسا زور جورىقتا ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى تاماشا ەرلىك جاسادى، شىدامدىلىق كورسەتتى. ستارايا رۋسسا مەن حولم اراسىنداعى تاس جولدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىمەن جۇرە وتىرىپ، جاۋدان ەلدى مەكەندەردى ازات ەتتى. وسى كۇنگى نوۆگورود، پسكوۆ وبلىستارىنىڭ ۆيلنو، ناگاتكينو، سوكولوۆو، ماۆرينو، گورۋشكا، بابە، ۆوسكرەسەنسكيي، تاعى باسقا ۇلكەن-ۇلكەن ەلدى مەكەندەرىنىڭ تۇرعىندارى پانفيلوۆشىلاردىڭ اسقان ەرلىگىن ۇمىتقان جوق. بۇل ماڭدا ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر جاۋدىڭ ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز سولداتى مەن وفيسەرىن تۇتقىنعا الدى. ءسويتىپ، لوۆات جانە پوليست وزەندەرىنىڭ ورتاسىنان اشىق كوريدور جاسادى. بۇل جەردى نەمىستەر «ءولىم كوريدورى» دەپ اتادى. وسى ماڭدا جاۋدىڭ ءجۇز سەكسەن مىڭداي سولداتى وپات بولدى. نەمىس ارمياسى قورشاۋعا الىندى. جاۋ تىلىنداعى نوۆگورود، پسكوۆ پارتيزاندارىنىڭ قيمىلىنا كوپ ەركىندىك تۋدى. وسى كوريدورمەن 1942 — 1943 جىلدىڭ قىسىندا پارتيزاندار لەنينگرادقا قورشاۋدا، اش-جالاڭاش جاتقان حالىققا ەكى ءجۇز ەلۋ ات-اربامەن ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك جونەلتتى. ءبىر عانا سوكولوۆو دەريەۆنياسى ءۇشىن بولعان ۇرىستا ديۆيزيانىڭ جيىرما ءۇشىنشى گۆارديا پولكى جاۋدىڭ مىڭنان اسا سولداتى مەن وفيسەرىن قاتاردان شىعارىپ، بەس جۇزدەن اسا اۆتوماشينا، التى تانك، ون ەكى زەڭبىرەگىن قولعا ءتۇسىردى.

پانفيلوۆشىلاردىڭ وسى جورىعى جايىندا ا. ۆ. فرۋنزە اتىنداعى اسكەري اكادەميا 1967 جىلى شىعارعان «سولتۇستىك-باتىس مايدانى» دەگەن جيناقتا بىلاي دەپ جازعان: «ستارايا رۋسسا تۇبىندەگى ۇرىستاردا سەگىزىنشى گۆارديالىق پانفيلوۆشىلاردىڭ اتقىشتار ديۆيزياسى (كومانديرى گەنەرال-مايور ي. م. چيستياكوۆ) ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى، 1942 جىلدىڭ يانۆارىنان باستاپ، سول جىلدىڭ اپرەلىنە دەيىن جاۋ تىلىمەن 200 كيلومەترلىك ەرلىك رەيد جاساپ ءوتتى».

ال پانفيلوۆشىلاردىڭ جاۋىنگەرلىك شەجىرەسىندە بىلاي جازىلعان: «جوعارعى باس قولباسشىلىقتىڭ تاپسىرماسىن ەرەكشە جاقسى ورىنداعانى ءۇشىن سەگىزىنشى گۆارديالىق قىزىل تۋ وردەندى ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مارتىندا وتاننىڭ ەڭ ۇلكەن قاسيەتتى وردەنى لەنين وردەنىمەن ناگرادتالدى» دەلىنگەن.

مەيرىمسىز جاۋمەن اياۋسىز ايقاستار بولدى. وسى ۇرىستاردا ءبىزدىڭ ءبىر سولدات جاۋدىڭ ولگەن لەيتەنانتى گۋستاۆ سيگولدىڭ پلانشەتىنەن مىناداي ەسكەرتپە تاۋىپ الدى: «سەندە جۇرەك تە، جۇيكە دە جوق. ونىڭ سوعىستا قاجەتى دە از. بويىنداعى اياۋشىلىق سەزىم مەن ەسىركەۋدى مۇلدە قۇرت! الدىڭنان شىققاندى ولتىرە بەر، كىم بولسا ول بولسىن، بالا ما، ايەل مە، توقتاما، ايتەۋىر ورىس بولسا بولعانى، ولتىرە بەر!»

بۇل لەيتەنانت گۋستاۆ سيگولدىڭ سولداتتارىنا كۇندە ايتاتىن ۋاعىزى بولسا كەرەك، الگى وفيسەردىڭ ولىگىنەن ونشا قاشىق جاتپاعان سولدات ەميل گەلستىڭ قالتاسىنان ۇيىنە جازعان، ءبىراق جىبەرىپ ۇلگەرمەگەن حات تابىلدى. وندا ول: «ءبىز سوۆەت ادامدارى دەگەنمەن، تەك، ءبىر تىلدە، پۋلەمەت تىلىندە سويلەسەمىز. دەريەۆنيا دەگەندەر ايقاي-شۋ، قان، كوزدىڭ جاسى، كومىلمەگەن ولىك، اسىپ قويعان ءولى دەنە. بىزدە اياۋ جوق. الگىلەردىڭ باسپاناسىن، ءۇيىن، سارايىن، وتىنىن، تاماعىن، كيىم-كەشەگىمەن ورتەيمىز دە جۇرە بەرەمىز»، — دەپ جازعان.

مىنە، كوردىڭىز بە، سول شاقتا ءبىز وسىنداي قاتال جاۋمەن ايقاسقانبىز. وسى ايقاستاردا پانفيلوۆشى ءاربىر جاۋىنگەر، وفيسەر ەرلىك جولدان، قيىن جولدان ءوتتى. اسىرەسە، قاتارداعى گۆاردياشى تولەگەن توقتاروۆ، سەرجانت يۆان سىگانكوۆ، پوليترۋك مالىك عابدۋللين، كومسورگ ۆلاديمير بەلوۆ، بارلاۋشىلار پەتر تولپەكو مەن ءاشىرباي قويانكوزوۆتەر اسقان ەرلىكتەر كورسەتتى. بۇل جاساعان باتىرلىق، تاپقىشتىق باسقا جاۋىنگەرلەرگە ۇلگى-ونەگە بولدى، اسا زور رۋح بەردى، ەرلىككە باستادى. مۇنىڭ، ءبارى ايتا بەرسە تاۋسىلمايتىن تاماشا تاريح. ءبىراق مەن سوناۋ پسكوۆ، نوۆگورود، ستارايا رۋسسا، پۋشكينوگورسكيي، نوۆوسوكولنيكي، حولم، ودان قالا بەردى بۇكىل وتان سوعىسىنىڭ ءارحيۆى ساقتاۋلى تۇرعان، ءوزىم اسكەري ۋچيليششە بىتىرگەن پودولسكيي قالالارىنا بارعاندا بۇرىننان اتى ءمالىم باتىرلاردىڭ ىزىنە تۇسكىم كەلگەن جوق. تاريحتا اتى بولعانمەن ەرلىگى بەيمالىم بوپ كەلگەن كەيبىر قارۋلاستاردى انىقتاي تۇسكىم كەپ ەدى. بۇل سالادا ىزدەپ تاپقانىم دا از ەمەس. ءبىراق ونىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ ايتا بەرگىم كەلمەيدى.

ەكى عانا ەرلىكتىڭ تاريحىن باياندايىن. ءبىرى بايلانىستى قىز — ماشا ماكاروۆا. نەبارى ون بەس جاستاعى قىز بالانىڭ 1942 جىلعى پانفيلوۆشىلار جورىعى كەزىندەگى ەرلىگى ۇمىتىلۋعا ءتيىس ەمەس.

ماشا ماكاروۆا ءبىزدىڭ ديۆيزياعا سول جورىقتىڭ الدىندا بىر-ەكى اي بۇرىن عانا پەنو، وستاشكوۆ تۇبىندە ءوز وتىنىشىمەن، ارەڭ دەگەندە كەلگەن. جاسىنا قاراپ، بايلانىسشىلار باستىعى مايور احمەنەيەۆ ماشانى جاۋىنگەرلەر سابىنا العىسى كەلمەگەن. سوندا ماشا ءوزىنىڭ وليمپيادا گاۆريلوۆا، تونيا اندرەيەۆنا ءتارىزدى جاسى ۇلكەندەۋ قۇربىلارىنان قالعىسى كەلمەي جىلاپ تا العان. ەڭ بولماسا تەلەفونيستكا بولار دەپ، اق كوڭىل، قابا ساقال، ۇزىن مايور اقىرىندا ماشانى دا توپقا قوسا ساپتى. مىنە، وسى ماشا قاتارعا قوسىلعان سوڭ ەكى ايدان كەيىن تاماشا ەرلىك جاسادى.

وقيعا بىلاي بولدى: ديۆيزيا جورىق ساپ كەلە جاتقان شاقتا، ستارايا رۋسسا — حولم تاس جولىنىڭ بويىندا كورشى پولكپەن بايلانىس ءۇزىلدى. بۇل زور ءقاۋىپ تۋعىزدى. ۇزىلگەن سىمدى تاۋىپ جالعاۋعا ارناۋلى تاپسىرمامەن كەتكەن جاۋىنگەر قايتىپ ورالمادى. جاۋ ونى مەرت ەتتى. ەكىنشى ادام جىبەرىلدى. ول دا وسىنداي ولىمگە ۇشىرادى. بايلانىستى قايتكەندە دە جالعاۋ كەرەك. دايىن تۇرعان جاۋىنگەر دە بولمادى. ماشانىڭ ءوزى تىلەندى. «مەن كىشكەنتايمىن. كوزگە تۇسپەيمىن. بارايىن»، — دەدى ول. ماشا ءبۇتىن لينيا بويى ەڭبەكتەپ جىلجىدى دا وتىردى. بومبا تۇسكەن، سنارياد جارىلعان شۇقىرلارعا پانالادى. سىم ۇزىلگەن جەردى تاپقانشا ەڭبەكتەي بەردى. الدىنداعى ەڭىستەن ول ۇزىلگەن سىمدى تاپتى. قالىڭ قاردىڭ استىنان، جاي كوزگە كورىنبەيتىن جەردەن ءۇزىلىپتى. سىمدى ول تەز جالعادى. كورشى پولكپەن بايلانىس قايتا باستالدى. ەكى ءجۇز كيلومەترلىك جورىق جولىندا ول وسىنداي ادىسپەن ۇزىلگەن سىمدى ءتورت رەت جالعادى. ۇزىلگەن سىمدى تابۋدىڭ، ونى جالعاۋدىڭ شەبەرى بوپ كەتتى. بىردە ول ءتىپتى، جاڭبىرشا توگىپ تۇرعان وقتىن، استىمەن ەڭبەكتەپ بارىپ، ۇزىلگەن بايلانىستى قالپىنا كەلتىردى. ۇرىس كەزىندەگى وسىنداي ەرلىگى، تاپقىرلىعى ءۇشىن ماشا ماكاروۆا، ون بەس جاسار ۋىزداي قىز بالا قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ناگرادتالدى. بۇل شاقتا ول شىنىققان زەردەلى جاۋىنگەر ەدى.

ماشا ماكاروۆانىڭ سوعىستان كەيىنگى تاعدىرى بىزگە بەلگىسىز. مايور احمەنەيەۆ بولسا، 1944 جىلى نوۆوسوكولنيكي تۇبىندە قازا بوپ كەتتى. باسقا پانفيلوۆشى بايلانىسشىلاردان ماشا ماكاروۆانى بىلەتىندەر بار ما ەكەن؟ بۇل دا بىلۋگە تۇراتىن جاقسى جانداردىڭ ءبىرى.

ماشا — ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورگەن جاۋىنگەر. ال، اسقان ەرلىكتەر جاساۋ ۇستىندە قازاعا ۇشىراعان قاھارماندار قانشا! سولاردىڭ ءبىرى — راشيت جانعوجين باستاعان جاۋىنگەرلەر توبى.

بۇدان بايقاعانىمىز، جاۋىنگەرلەر ون ءۇش ەمەس، ون التى ەكەن. ەكىنشى — جانعوجيننان باسقا تاعى ءبىر باسشى — كىشى لەيتەنانت د. ۆولگاپكين بار ەكەن. ال، قالعاندارى كىمدەر؟

بۇلار جايىندا كەزىندە مايدان باسپا سوزىندە جازىلعانمەن، تاريحي كىتاپتارعا وقيعا تولىق ەنگەنمەن، باتىرلاردىڭ ەرلىك ىستەرى ەلەنبەي قالعان. ەكىنشىدەن، ەڭ بولماسا ەرلەردىڭ ءاتى-جونى دە ەش جەردە تۇتاس جاريالانباپتى. وسىنشا اسقان ەرلىك جاساعانداردى اتى-جونىمەن جاريا ەتسە، تۋعان مەكەنى، تۋىستارى، كەيىنگى ۇرپاقتارى ماقتان ەتەر ەدى-اۋ! وتانعا استىق بەرگەن، ەت-ماي بەرگەن ەڭبەككەرلەر ءتارىزدى تۋعان رەسپۋبليكاسىنىڭ گازەت - جۋرنالدارىندا، كىتاپتارىندا بۇلاردىڭ دا ءاتى-جونى، فاميلياسى باسىلماي ما، ونى كوپ بىلمەي مە! كوكەيدى تەسكەن ءبىر ماقسات، باستى نىسانا وسى ەدى. قايتكەندە، ەڭ بولماسا وسى ون ءۇش، نەمەسە، ون التى ادامنىڭ ءتىزىمىن تابۋ ەدى. ساپارعا شىعۋداعى باستى ماقساتتىڭ ءوزى وسى دەسەم، ارتىق ەمەس. ءتىزىم تابىلدى. ءبىراق ونىڭ ىشىندە، ەرلىكپەن ولگەن ون ءۇشتىڭ ىشىندە توپقا باسشى بولعاننىڭ ءبىرى — كىشى لەيتەنانت د. ۆولگاپكيننىڭ ەسىمى جوق ەكەن. دەمەك، ولگەندەردەن جانعوجين، تىرىلەردەن ۆولگاپكين ەسىمى عانا بەلگىلى. ال، قالعان ون ءتورت ادام كىمدەر؟ ەڭ بولماسا، جانعوجينمەن بىرگە ولگەن ون ەكى ادام كىم؟

بولعان وقيعا، راشيت جانعوجين ەسىمى، ءتىپتى ءتىرى قالعان د. ۆولگاپكين دە تاريحي كىتاپتارعا ەنىپ كەتتى. ال، قالعاندارىنىڭ جازىعى نە؟ ەڭ بولماسا كىمدەر ەكەنىن بىلەيىك، حالىق ءبىلسىن. بۇلاردىڭ ەسىمى دە قيسىندى جەرىندە اتالا ءجۇرسىن دەگەن يگى نيەتتىڭ ىزىمەن تالاي قاعازدى، تالاي پاپكالاردى اقتاردىق. جازىسقان حاتتار، كەزىندە جازىلعان حابارلار، سوڭعى جازعان وتىنىشتەر دە مۇلدە نازاردان تىس قالعان جوق. سوۆەتتىڭ اسا كورنەكتى اقىنى سەمەن كيرسانوۆتىڭ «گۆاردياشى جانعوجنن» دەگەن ۇزاق ولەڭىن جاتتاپ تا الدىق. ءبىراق مۇندا دا باسقالاردىڭ ەسىمى اتالماعان. الپىسىنشى جىلدارى پودپولكوۆنيك فەديۋنين سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى گوليكوۆكە وسى ون ءۇش باتىر جايىندا ارناۋلى حات جازىپ، ەرلىگىن بايانداپتى. سوڭىندا وسىلارعا ەسكەرتكىش ورناتىلسا، وعان قورعانىس مينيسترلىگى اقشا بولسە دەپتى. ءبارىبىر، بۇل دوكۋمەنتتە دە ادامداردىڭ ءتىزىمى جوق. ءتىزىم قايدا؟ بۇلار كىمدەر؟ باستى ماسەلە وسى.

1974 جىلى، سوناۋ نوۆگورود وبلىسىنداعى حولم كالاشنايا راشيت ءجانعوجيننىڭ الماتىدا تۇراتىن تۋىستارىنا ۇلكەن پاكەت كەپتى. مۇنى جىبەرگەن حولم قالاسىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ توعىزىنشى كلاسس وقۋشىسى ليدا ۆارشاۆسكايا. ول حاتىندا: «ءبىزدىڭ حولم قالاسىنىڭ تۇبىندە، حولم — لوكنيا تاس جولىنىڭ بويىندا پانفيلوۆشى سەگىزىنشى گۆارديا جاۋىنگەرلەرىنە ۇلكەن ەسكەرتكىش قويىلعان. ەسكەرتكىشتە ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن، ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ ازاتتىعى جولىندا وسى جەردە قازا بولعان جاۋىنگەرلەردىڭ ءتىزىمى بار. ول تاسقا التىنمەن جازىلعان. بۇل ءتىزىمنىڭ ەڭ باسىندا، سىزدەردىڭ تۋىستارىڭىز راشيت ءجانعوجيننىڭ ەسىمى تۇر. مىنە، مەن سىزدەرگە وتانىمىزدىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا قۇربان بولعان ەرجۇرەك تۋىسىڭىزدىڭ قابىرىنان ءبىر ۋىس توپىراق، باسىندا ەسكەن اعاشتىڭ گۇل جاپىراعىن، ەسكەرتكىشتىڭ فوتوسۋرەتىن جىبەرىپ وتىرمىن»... — دەگەن. بۇل — جاڭالىق. ماقساتقا جەتەرمىن دەگەن قۋانىشتى ويدا بولدىم.

مىنە، كوردىڭىز بە، بۇلارعا قويىلعان ەسكەرتكىش بار. وندا ەرلەردىڭ ءاتى-جونى جازىلعان. دەمەك، ون ءۇش باتىردىڭ كىمدەر ەكەنىن ءبىلۋ وپ-وڭاي. سولاي ويلادىم.

ال ءىس جۇزىندە وپ-وڭاي بولماي شىقتى. مەن حولمدا ەسكەرتكىشتە بولدىم. ەسكەرتكىش «وباداعى تاس» دەپ اتالادى. ەسكەرتكىش شىن مانىندە اسەم. لوۆات وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا ەسكى قورعان، وبالاردىڭ ورنى كوپ. بۇل جەرلەردە اتام زامانىندا بيىك قورعاندى بەكىنىس بولعان. سول ەسكى قورعانداردىڭ ۇستىنەن جاڭا قورعان، ءتورت قىرلى، كادىمگى ەگيپەت وبالارى ءتارىزدى قورعان-وبا جاسالعان. سول وبانىڭ باسىنا تاس قويىلعان. تاستىڭ ەڭ بيىگىنە ۇلى وتان سوعىسى وردەنىنىڭ كەسكىنى قادالعان. ال ودان تومەنىرەك: «ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قۇربان بولعان باتىرلاردىڭ دانقى ماڭگى وشپەسىن!» دەپ التىن ارىپپەن جازىلعان. ال، بۇدان تومەندەۋ، الگى وبانىڭ بەل ورتاسىنا جالپاق اق تاس ورناتىلعان. بۇل اق تاس جاۋىنگەر ديۆيزيا — پانفيلوۆشىلاردىڭ قىزىل تۋىمەن كومكەرىلگەن. اق تاستى ادىپتەگەن وسى تۋدا ءۇش وردەننىڭ بەينەسى تۇر. بۇل سەگىزىنشى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كەشەگى سوعىستا العان ءۇش وردەنى. ال، بۇدان تومەندەۋ: «بۇل جەردە 1942 جىلدىڭ فيەۆرالىندە حولم ولكەسىن جاۋدان ازات ەتۋدە ەرلىكپەن قازا بولعان جاۋىنگەرلەر — لەنين، قىزىل تۋ، سۋۆوروۆ وردەندى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى گەنەرال-مايور پانفيلوۆ اتىنداعى ديۆيزيا باتىرلارى جەرلەنگەن»، دەپ جازىلعان. بۇدان سوڭ ءتىزىم باستالادى. ول ءتىزىمنىڭ ەڭ باسىندا راشيت ءجانعوجيننىڭ ەسىمى تۇر. دەمەك ىزدەگەنىم تابىلعان سياقتى.

تاعى دا دىتتەپ شىقپادى ءبىراق. مۇنداعى ءتىزىم ون ءۇش تە، ون التى دا ەمەس، تۇپ-تۋرا قىرىق التى ادامنىڭ ءاتى-جونى جازىلعان ۇزىن ءتىزىم. مىنە، جۇمباق. ءۇن-تۇنسىز، ماڭگى ۇيىقتاپ جاتقان قىرىق التى ادامنىڭ ىشىنەن جانعوجين باستاعان، ونىڭ توبىنا ەنەتىن ەرلەردى قالاي اجىراتىپ الۋ قاجەت؟

قايران ەرلەردىڭ ءتىزىمى جازىلعان تاس-تاقتايدى باسپا ءسوز بەتىندە تۇگەلدەي جاريالاپ جىبەرسە ارتىق بولماس ەدى. تۋعان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرىنەن شىعاتىن گازەت-جۋرنالدىڭ بەتىندە بۇلاردىڭ دا ەسىمى ءجۇرسىن! كىم بىلەدى، بۇل ازاماتتاردىڭ اتا-اناسى، تۋعان-تۋىسى، ءاعا-ىنىسى، اپا-قارىنداسى، نەمەرە-شوبەرەلەرى بار شىعار. سولار كوزىمەن كورسە «مىناۋ مەنىڭ باۋىرىم» دەسە، كىمنىڭ بولسا دا، جۇرەگى دىرىلدەر ەدى-اۋ! ءبىزدىڭ كەشەگى ەرلەردىڭ تۋىستارى باۋىرلارىن ۇمىتار ما ءسىرا. قايتا كوپتەگەن جاندار جىل وتكەن سايىن ولاردى ساعىنىپ، كوزىنە جاس الادى. ال، انالار مەن جەسىرلەر، اق شاشتى قالىڭدىقتار ءالى كۇتىپ ءجۇر. ولارشا سۇيگەن جار، ادال ۇل، ۋادە بەرگەن جاس جىگىت ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر جەردە ءتىرى جۇرگەن سياقتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە «سالەم بەردىم!» دەپ، سول باياعى جاس قىرشىن قالپىندا ەسىكتى ايقارا اشىپ كىرىپ كەلەتىندەي بولادى دا تۇرادى. ءوز باسىم، حولم قالاسىندا بولعان سەگىز كۇن ىشىندە كۇن ارالاتىپ، بۇل ەسكەرتكىشتىڭ باسىنا ءتورت رەت باردىم. ەڭ سوڭعى بارعاندا، ماشينانى جولعا تاستاپ، بەس شاقىرىم جەرگە جاياۋ بارىپ، جاياۋ قايتتىم. حولم قالالىق كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى ۆاسيل ۆاسيليچ كارپوۆ بۇعان تاڭدانىپ، ماعان سۇراق بەردى. مەن، ارينە وعان قارۋلاس دوستاردىڭ، وزىممەن تاعدىرلاس بوپ، ءبىر اياقتان اس جەگەن، ءبىر ءۇزىم ناندى ءبولىپ جەگەن ادامداردىڭ باسىندا جەكە وتىرىپ، كوز جاسىمدى ەشكىمگە كورسەتپەي جىلايمىن دەپ ەدىم دەگەندى ايتپادىم. مۇنىڭ ورنىنا: «ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان، ەش جەردە جازىلماعان، حاتقا تۇسپەگەن كوپتەگەن سالتىنىڭ، ادەتىنىڭ ءبىرى — قاسيەتى مول جەرگە اتپەن، تۇيەمەن، ايتەۋىر كولىكپەن بارمايدى. دەمەك، ماشينامەن بارۋ بوسا-بولماسا، جاراسپايدى. سول سالتپەن ەلى ءۇشىن قۇربان بولعان ەرلەرگە جاياۋ بارىپ باس ءيدىم، جاياۋ بارىپ قوشتاستىم!» دەدىم.

ۆاسيل ۆاسيليچ اتەيزممەن كوپ اينالىسادى ەكەن.

ولكە تاريحىن كوپ بىلەدى. ءوزى اڭشى. مەن ايتقان سالتتى قالاي ۇققانىن كىم ءبىلسىن، ۇندەگەن جوق.

الگى ءۇنسىز جاتقان قىرىق التى ازاماتقا قايتا ورالايىق. ناق ءقازىر مىناۋ باتىر، مىناۋ باتىر ەمەس دەپ جىكتەۋدىڭ ءوزى ءارى وبال، ءارى كۇنا. كىم بىلەدى، شىن باتىردىڭ كىم ەكەنىن، قايسىسى ەكەنىن؟ مەنىڭشە، وسى جاتقان قىرىق التى ادامنىڭ باتىر ەمەسى جوق. بۇلار ناعىز قيىن كۇندەردە، 1942 جىلدىڭ قىسىندا ەرلىك كورسەتكەندەر. ءبارى دە 1942 جىلدىڭ 19 — 20 فيەۆرال كۇندەرى، ەكى كۇن ىشىندە سۋتوكي سەلوسىنىڭ تۇبىندە، سول راشيت جانعوجين توبىمەن قاتار قۇربان بولعاندار. كىمنىڭ قانداي ەرلىك جاساعانىن ءدال ايتا قوياتىن كۋا جوق. جاي ءتىزىم. كىمنىڭ قايدا، قاي جەردە تۋىپ-وسكەنى دە بەلگىسىز. وسى ءبىر جاي ءتىزىمنىڭ ءوزى تالاي-تالاي وي تاستادى.

ماعان ءبىر انا ايتىپ ەدى: «قاتارىم سيرەدى. قۇربىلارىمنىڭ كوبى كوز جۇمدى. مەن ولمەي ءجۇرمىن. ولەتىن دە ەمەسپىن. ويتكەنى مەن جالعىزىم عامزاتتى كۇتىپ ءجۇرمىن» دەپ. بۇل نە؟ مۇنى نە دەپ ايتار ەدىڭ؟ ءتىل جەتە بەرمەيدى. قيالىڭنىڭ جەتۋى دە نەعايبىل.

ومىردە ءاربىر پەندەنىڭ يگى تىلەگى، تالاپ-ماقساتى، ويعا العان مەجەلى، نىسانالى ءۇمىتى بولادى. سول ادامدى قولدايدى. ماقسات، مۇرات جولىندا ول كوپ ۇمتىلادى. ىنتا، ىنتىقتىق، اسىل مۇرات ادامدى كوتەرەدى، رۋح بەرەدى. كۇتكەن دە، كۇتە ءبىلۋ دە مۇرات. كۇتە-كۇتە كوپ جاساعان اسىل جار باسىنا قارا سالىپ الدىڭنان قارسى شىقسا الدىن كەسىپ وتپە، وعان جول بەر! بۇل يگى ءۇمىت، اسىل ماقسات، قاسيەتتى مۇرات جولىندا جۇرگەن كيەلى ادام. كيەلى جاننىڭ الدىن كەسىپ وتپە! ونىڭ سوناۋ حولم تۇبىندە، پۋشكين تاۋلارىنىڭ بوكتەرىندە جاتقان ەر جۇرەك، باتىر جارىن ەسىڭە ءتۇسىر!

ەندىگى ماقسات راشيت جانعوجين توبىن، ولاردىڭ ءتىزىمىن تابۋ. دالىرەك ايتسام، الگى قىرىق التىنىڭ ىشىنەن ءجانعوجيننىڭ قارۋلاس، بىرگە بولعان دوستارىن انىقتاۋ ءۇشىن اسكەري ارحيۆكە جۇگىنۋدەن باسقا ەشتەڭە قالماعان.

وتىز كۇندەي ىزگە تۇسۋدەن سوڭ بۇل توپ تا انىقتالدى. ەندى بۇلاردىڭ قايدان ەكەنىن بىلگىم كەلدى. ويتكەنى ەرلەردىڭ قايدا وقىپ، قايدا، قانداي سەميادا تاربيەلەنگەنىن ءبىلۋ دە قاجەت بولدى. مەنىڭشە بۇل باتىرلاردىڭ كىم ەكەنىنە قوسا، قايدان ەكەنىن ايتۋ ارتىق بولماس.

جانعوجين ر. (ومبى)
ابىليەۆ ج. (شىمكەنت)
ارالبايەۆ س. (فرۋنزە. قىرعىزستاننان)
بوزايەۆ و. (تالدىقورعان)
بوزايەۆ ە. (تالدىقورعان)
گولودەسكيي د. (كييەۆ)
كورچاگين ي. (ياروسلاۆل)
مامىروۆ س. (جامبىل)
ناۋرىزبايەۆ ك. (جامبىل)
پروشكين ۆ. (كالينين وبلىسى)
تروفيموۆ ك. (؟)
فەدوروۆ ا. (قوستاناي)
فرولوۆ ي. (؟)

جاقشادا تۋعان جەرى كورسەتىلگەن.

بۇل ون ءۇش ادامنىڭ ىشىندە، ولگەندەر ىشىندە كىشى لەيتەنانت د. ۆولگاپكيننىڭ ەسىمى جوق. دەمەك، ون التىنىڭ ون ءتورتى بەلگىلى بولدى. قالعان ەكەۋى — بەلگىسىز. بايلانىستى و. گاۆريلوۆانىڭ ايتۋىنشا ون بەسىنشى — بايلانىستى قىز. مۇمكىن ماشا ماكاروۆا بولار دەيدى. ال سوندا ون التىنشى كىم؟ بۇل بەلگىسىز سولداتتىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋدىڭ ءمانى زور. ونىڭ بۇل وقيعادان كەيىن دە تالاي-تالاي ەرلىكتەر جاساۋى عاجاپ تا ەمەس. قازىرشە ءبىلۋ قيىن. سودان، سەن كىمسىڭ، ون التىنشى دەگەننەن باسقا ساۋال جوق. ون التىنشى، سەن كىمسىڭ؟

سەگىزىنشى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ ستارايا رۋسسا تۇبىنەن شىققاندا العان باعىتى حولم بولاتىن. بۇل مىڭ جىلدان اسا تاريحى بار، ەجەلگى پسكوۆ پەن نوۆگورود جەرىندەگى كونە قالا. لوۆات پەن كۋنيا وزەنىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى بيىكتەن، سوعىس بولا قالسا ستراتەگيالىق ءمانى زور، جان-جاقتى كورىپ تۇراتىن دوڭەستەن سالىنعان. بۇل قالاعا تەمىر جول كەلمەگەنى بولماسا باسقا ۇلكەن جولدار، نوۆگورودكە، ستارايا رۋسساعا، لوكنياعا، توروپەسكە، وستاشكوۆوعا، نوۆوسوكولنيكيگە كەتەتىن جولداردىڭ تورابىندا تۇرعان قالا. توڭىرەگى كىل باتپاق. جولدارعا اعاش توسەلەدى. جاۋ دا قالانىڭ وسى ءبىر سوعىستىق ءمانىن تۇسىنە قويىپ، بۇل جەرگە اسا كۇشتى بەكىنىس قۇردى.

راشيت جانعوجين باستاعان توپ وسى قالاعا جاقىن جەردەگى سۋتوكيدەگى ەرلىگىن جاساعانعا دەيىن بۇل جەردە اسا ۇلكەن ۇرىستار بولعان. ونى ءبىز مايدان قولباسشىسى، گەنەرال-لەيتەنانت م. ا. پۋركايەۆتىڭ بۇيرىعىنان كوردىك. بۇل بۇيرىق بويىنشا 19 يانۆار كۇنى حولمدى ازات ەتۋ ايتىلعان. بۇل شابۋىل الدىندا جاۋدىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشىن 17 — 18 يانۆار كۇندەر! پسكوۆ پەن نوۆگورود پارتيزاندارى تىلدان شابۋىل جاساۋعا كەلىسكەن. پارتيزاندار بەلگىلەنگەن كۇنى حولمعا شابۋىل جاساپ قالاعا ەنگەن. كوپتەگەن ماشينا، ازىق-تۇلىك، اسكەري جاراقتاردى الىپ، كەرى شەگىنگەن. بۇلاردان كەيىن وتىز ءۇشىنشى ديۆيزيا مەن قىرىق بەسىنشى بريگادا شابۋىل باستاعان. قالانىڭ ىشىندە سەگىز ساعاتقا سوزىلعان كەسكىلەسكەن ۇرىس بولعان. جاۋ قالاداعى ءتورت شىركەۋگە بەكىنگەن. ونىڭ قابىرعالارىن اينالدىرا تەسىپ، پۋلەمەت ورناتقان. كوپكە سوزىلعان ۇرىستان سوڭ قالانى ەكى ءبولىپ تۇرعان كوپىردەن وتە الماي، وتىز ءۇشىنشى ديۆيزيا م شەگىنگەن. مىنە، وسىنداي ۇرىستاردان سوڭ فيەۆرال ايىندا بۇل ايماققا سەگىزىنشى ديۆيزيا كەلدى. ول جاۋدىڭ تىلىنان، تۋ سىرتىنان شىقتى دا، جاۋ بەكىنىسى توڭىرەگىندەگى قاتىناس جولداردى ءۇزىپ تاستادى. حولم قالاسى قورشاۋدا قالدى. جاۋ سونىڭ وزىندە وڭايلىقپەن بەرىسپەدى. ەكى ءجۇز شاقىرىم ۇزاق جولدا شارشاپ تا، شالدىعىپ تا، كىلەڭ ۇرىسپەن، كۇتپەگەن جەردەن شىعا كەلگەن جاۋمەن شايقاسۋمەن كەلگەن سەگىزىنشى گۆارديالىق ديۆيزيا قالاعا شابۋىل جاساماي، تۋ سىرتىنان اينالىپ ءوتتى. سونىڭ وزىندە جاۋ بۇل ديۆيزيانىڭ باسقا مايدان جاۋىنگەرلەرىمەن قوسىلۋىنا، ءوزىمىز جاقتاعى شەپكە شىعۋىنا قارسىلىق كورسەتتى. لوۆات پەن كۋنيا وزەندەرىنىڭ بويىندا، وتكەل ءۇشىن قىرعىن ۇرىستار بولدى. جاۋ ءبىزدىڭ ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرىنە جىلى ورىن قالدىرماۋدىڭ ايلاسىن جاساپ، جولىمىزداعى سەلولار مەن دەريەۆنيالاردى جاپپاي ورتەپ جاتتى. ماكسيموۆكا دەگەن دەريەۆنيانىڭ بارلىق تۇرعىنى الپىس ادامدى ءبىر كۇندە اتىپ دەريەۆنيانى ورتەپ جىبەرگەن. ءبىزدىڭ جيىرما ءۇشىنشى اتقىشتار پولكىنىڭ سولداتتارى فاشيستەر اتىپ تاستاعان ەلىكتەردىڭ اراسىنان ءتىرى جاتقان ون ەكى جاسار بالانى تاۋىپ الدى. بۇل بانيا ميحالەنكوۆ ءتورتىنشى كلاسس وقۋشىسى ەكەن. ءبۇتىن ءبىر دەريەۆنيا تۇرعىندارىنىڭ ءتىرى قالعان جالعىزى، سولاردىڭ كوزى سياقتى ۆانيا پولك بالاسى بوپ، جيىرما ءۇشىنشى اتقىشتار پولكىندە سوعىس بىتكەنشە، ءوزى ازامات بولعانشا تاربيەلەندى.

III

جاۋ حولم تۇبىندە قورشاۋدا قالعان سولداتتارىنا تاماقتى، كيىمدى، ءوق-دارىنى سامولەتپەن تاسىدى. ءبىزدىڭ سولداتتار جاۋ اەرودرومىن تاۋىپ اپ، وعان وقتىن-وقتىن شابۋىل جاساۋمەن بولدى. تانككە قارسى اتاتىن زەڭبىرەكتەن جاۋدىڭ ءتورت سامولەتىن اەرودرومدا وتىرعان جەرىندە جاعىپ جىبەردى. بۇدان سوڭ ولار قونۋدى قويىپ، ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراقتى پاراشيۋتپەن تاستايتىن بولدى. بىردە جاۋدىڭ ءوز سولداتتارىنا تاستاعان ليستوۆكالارى ءبىزدىڭ شەپكە ۇشىپ تۇسكەنى بار. وندا فاشيستەر: «حولم قورعانىسىنداعى جاۋىنگەرلەر! از شىداي تۇرساڭدار، كوكتەمدە جاپپاي شابۋىل باستالادى. سوندا سەندەر قورشاۋدان شىعىپ قانا قويماي، ءبىزدىڭ قاھارماندار توبىمەن بىرگە، العا شىعىسقا قاراي جۇرەتىن بولاسىڭدار!» دەپ جازعان. مۇنىمەن قاتار «حولمدى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالىن شىعارعان. ال حولم بەكىنىسىندەگى اسكەرلەردىڭ كومانديرى گەنەرال شەرەر ەمەن كرەست وردەنىمەن ناگرادتالعان. مىنە، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر وسىنداي داندايسىعان، جەڭىستەن ءۇمىتىن ۇزبەگەن فاناتيكتەرمەن شايقاستى. راشيت جانعوجين باستاعان ون ءۇش باتىر «كوكتەمدە شابۋىلعا» ازىرلەنىپ جاتقانداردىڭ ەكى جۇزدەيىن جەر جاستاندىرىپ جىبەردى.

وسى شاقتا اسا كورنەكتى سوۆەت اقىنى سەمەن كيرسانوۆ باتىس مايدانىنىڭ شتابىنا كەلىپ، «گۆاردياشى جانعوجين» دەگەن ولەڭ جازدى. اقىندى ەرجۇرەك جىگىتتىڭ باتىرلىعى، ەرلىك ءولىمى قاتتى تولعانتتى. كوپكە ونشا تانىس ەمەس، بۇرىن قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ شىقپاعان ولەڭنەن ءۇزىندى كەلتىرسەك ارتىق بولماس.

جانعوجين باتىر

ءورت جاتىر لاۋلاپ شاتىردا...
ءومىرىن داڭققا بولەگەن،
اجالدى جەڭگەن باتىرعا
وتىرمىن ارناپ مەن ولەڭ،
كەتكەنمەن جاۋىپ قان كوزىن،
القىمنان ءتۇتىن قىسقانمەن،
شاتىردا باتىر جانعوجين
الىسىپ جاتىر دۇشپانمەن.
بارادى ىسىپ ءۇي دە تىم،
بارادى سەمىپ نۇر كوزدە.
سىعىمداپ قىزىل بيلەتىن
تالىقسي بەردى ءبىر كەزدە.
سالار ەل قايتا شاتىردى
قۇلاعان كۇل بوپ جالىندا،
ۇمىتپاس ءبىراق باتىردى،
ماڭگىگە ساقتار جادىندا.

راشيت جانعوجينعا بۇل دا زور ەسكەرتكىش. اقىن جۇرەگىنىڭ اسىل سوزدەرى ەرلىكتى ماداقتاۋعا كەلگەندە ىركىلمەگەن، توگىلگەن، اسىل تاسقا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن قاپتاعانداي ماڭگى وشپەستەي بوپ جازىلعان.

وسى جاقىندا باتىر جىگىتتىڭ ەرلىگىنە بايلانىستى تاعى ءبىر جان تەربەرلىك ءىس بولدى. حولم قالاسىنان وقۋشى قىز ليدا ۆارشاۆسكايا جازعان حاتتى ايتقانىم بار، سول حاتقا ءراشيتتىڭ ءىنىسى نايل جانعوجين جاۋاپ حات، العىس ايتقان حات جازىپتى.

«سۇيكىمدى ليدوچكا!

مىناۋ كورسەتكەن ىقىلاسىڭا نە دەپ العىس ايتۋعا ءتىل جەتپەيدى، ءسوز تابا المايمىن. سەن مەنىڭ جالعىز تۋىسىم، جالعىز اعام، تۋعان ۇيدەن الىستا، قاتال جاۋمەن شايقاستا، تەڭدەسى جوق ۇرىستا ەرلىكپەن قايتىس بولعان باۋىرىمنىڭ زيراتىنان ءبىر ۋىس توپىراق، ونىڭ باسىنداعى ەسكەرتكىشتىڭ فوتوسۋرەتىن جىبەردىڭ! مەن ساعان العىس ايتامىن. سەن جىبەرگەن ءبىر ۋىس توپىراق ماعان جالعىز باۋىرىمنىڭ سۇيەگىنىڭ جانعان ك ۇلى ءتارىزدى بوپ كورىندى جانە وتكەن سوعىستىڭ، ءوزىم دە قاتىسقان سوعىستىڭ اۋىر كۇندەرىن ەسىمە ءتۇسىردى. ارينە، مەن اعاممەن بىرگە، ءسىزدىڭ ايماقتا سوعىسا المادىم. مەن بولسام، وسى جاقىندا باتىر قالا اتانعان نوۆوروسييسك تۇبىندە، سونداعى «كىشى جەردە» سوعىستىم.

سۇيىكتى ليدوچكا، سەنىڭ ساباقتى جاقسى وقۋىڭا، وتانىن سۇيەتىن ادال ادام بولۋىڭا، بابالارىنىڭ ەرلىگىن ماقتان ەتەتىن، ەلىن سولارشا سۇيەتىن باتىل بولۋىڭا تىلەكتەسپىن.

بىزگە كورسەتكەن ىقىلاسىڭا مىڭ دا ءبىر راقمەت! سەنىڭ بولاشاعىڭنىڭ بۇلتسىز، ايداي اشىق بولۋىنا شىن جۇرەكتەن تىلەكتەسپىن!

الماتى كورىنىستەرىن جىبەرىپ وتىرمىن.

زور قۇرمەتپەن نايل شايمەردەن ۇلى جانعوجين.

10 سەنتيابر، 1974 جىل».

مىنە، تاعدىردىڭ قۇپيالى سىرى. اعاسى راشيت جانعوجين سولتۇستىك-باتىس مايدانىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان شاقتا ونىڭ وزىنەن ەكى جاس قانا كىشى، تۋعان ءىنىسى نايل جانعوجين كاۆكازدا، وتاننىڭ ەڭ ىستىق، وڭتۇستىگىندە سوعىسىپ جۇرگەن. ول كاۆكازدى جاۋدان ازات ەتۋ ۇرىستارىنا قاتىستى. نايل جانعوجين دە اعاسى ءتارىزدى داڭقى الەمگە كەتكەن ون سەگىزىنشى دەسانتتىق ارميادا، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا لەونيد يليچ برەجنيەۆ پەن كونستانتين لەسەليدزە باسقارعان جاۋىنگەر ساپتا، نوۆوروسسييسكىدەگى «كىشى جەردە» سوعىسقان. كاپيتان ن. جانعوجين بىرنەشە جاۋىنگەرلىك وردەن جانە مەدالدارمەن ناگرادتالعان. ول ءقازىر الماتىدا قىزمەت ىستەيدى. ليدا ۆارشاۆسكايا حات جازىپ وتىرعان راشيت ءجانعوجيننىڭ وسى ءىنىسى. كىشى جانعوجين ساپىندا بولعان ون سەگىزىنشى ارميا جاۋدان ازات ەتكەن نوۆوروسسييسك مەن كەرچ قالالارىنا باتىر-قاھارمان اتاعى بەرىلدى. وسىنىڭ ءوزى-اق تالاي-تالاي ولمەس ەرلىكتەردى بايانداپ تۇرعان ءتارىزدى-اۋ! 1974 جىلدىڭ 6 سەنتيابرى كۇنى لەونيد يليچ برەجنيەۆ جولداس قاھارمان قالا نوۆوروسسييسكيە لەنين وردەنى مەن «التىن جۇلدىز» مەدالىن تاپسىرىپ، تاريحي ءسوز سويلەدى. 1943 جىلدىڭ 4 فيەۆرالىندە نوۆوروسسييسك تۇبىنە دەسانت تۇسىرىلگەن. ون سەگىزىنشى ارميا جاۋىنگەرلەرى نە بارى وتىز شارشى كيلومەترلىك جەردى جەڭىپ اپ، ەكى ءجۇز جيىرما بەس كۇن بويى ەرلىكپەن ۇستاپ تۇرعان. ال، 1943 جىلدىڭ 16 سەنتيابرىندە وسى جەردەن باستالعان شابۋىلدىڭ ناتيجەسىندە قالانى ازات ەتكەن.

مىنە، اعايىندى جانعوجيندەر مايداندا، وتان ءۇشىن شايقاستا وسىنداي جەرلەردە سوعىسقان.

IV

وسى ساپاردا سوناۋ 1941 جىلدىڭ جازىندا وتان ءۇشىن ەرلىكپەن قۇربان بولعان سول كەزدەگى باتالون كومانديرى مايور نيكولاي انتونوۆتىڭ جۇبايى مەن قىزىن كەزدەستىردىم. ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە، شەشەسىنىڭ كوزىن الا بەرە قىزىنىڭ بىلاي دەگەنى بار:

— مامام ءقازىر ەلۋ بەستە، جاقىندا پەنسياعا شىقتى. بۇل ەكى بالاسىمەن جەسىر قالعاندا جيىرما ەكى جاستا ەكەن. سودان بەرى وتىز ءۇش جىل ءوتتى. اكەمدى ۇمىتپايدى. باسقاعا شىققان جوق. وعان سول اكەم بۇگىن-ەرتەڭ قايتىپ ورالاتىنداي بولادى دا تۇرادى. كوزىمەن كومىپ، قولىمەن توپىراعىن سالماعانسىن، ءۇمىت دەگەن سونىڭنان قالمايدى ەكەن. مىنە، مامام بەيباق اكەمدى وتىز ءۇش جىل بويى كۇتىپ كەلەدى. ءوزى دە كۇتە-كۇتە قارتايدى. ايانمىن. كوپ جىلعى ءۇمىتىن ۇزەر مە ەكەن دەپ، سوعىس بولعان، اكەم سوعىسقان جەرگە ادەيى الىپ كەلدىم. مۇنىم دا ءساتسىز بوپ شىقتى. اكەمنىڭ زيراتىن تابا المادىم. وسى جەرگە جەرلەنگەن دەگەن توڭىرەكتەن تابىلمادى... مىناۋ سىزدەردىڭ جاۋىنگەرلەرگە قويىلعان ەسكەرتكىش ءتارىزدى بەلگى، ءاتى-جونى جازىلعان قۇلپىتاس بولماعانسىن قيىن ەكەن. ىزدەپ كەلىپ تابا الماعان سوڭ، مامام بۇرىنعىدان بەتەر كۇتەتىن شىعار...

— كۇتسە كۇتسىن، كۇتكەن ادام كوپ جاسايدى! — دەدىم.

ارينە، جاي ءسوز. شىندىعى دا جوق ەمەس. ۆەرا نيكولايەۆنانىڭ (انتونوۆتىڭ قىزى) اڭگىمەسىنەن سوڭ ءوزىم دە ويعا كەتىپ، وسى ايماققا ادەيى ىزدەپ كەلگەن باتىرلاردىڭ سەمياسىن، جارىن، اناسىن، اپا-قارىنداسىن، بالاسى مەن قىزىن كوز الدىما الىپ ەدىم. ولار دا وسى انتونوۆتىڭ جەسىرى سياقتى ءالى كۇنگە دەيىن كۇتىپ تە جۇرگەن شىعار. كۇتسىن! راشيت جانعوجين قاسىندا بولعان ەرجۇرەك، باتىر جىگىتتەر قانشا جىل كۇتسە دە، كۇتۋگە تۇراتىن ەرلەر.

حولم تۇرعىنى، پارتيا قىزمەتكەرى ۆاسيل ۆاسيليەۆيچ كارپوۆقا جانعوجين توبىنىڭ ەرلىگىنەن باياندادىم.

— وسىنشا ۇزاق جول ءجۇرىپ، جورىقپەن، ۇرىسپەن كەلىپ، سۋتوكيدە بىلاي ايقاسۋىنا قاراعاندا بۇل جىگىتتەر وتە كۇشتى، بويىندا قۋاتى، قايراتى مول ناعىز باتىرلار بولسا كەرەك! — دەدى ول.

ال، بۇلاردىڭ، ون ءۇش جىگىتتىڭ ەلىن، جەرىن، وتانىن سۇيگەن باتىرلار ەكەنىنە ەشكىم شەك كەلتىرگەن ەمەس. بۇلار قانداي دا بولماسىن، شەكتەن، كۇدىكتەن الدەقايدا جوعارى تۇرعان قاسيەتتى جاندار! ون التىدان ءتىرى قالعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى، بەلگىسىز سولداتتىڭ دا ەر جىگىت ەكەنىنە كۇدىكتەنگىڭ كەلمەيدى. وكىنىشى سول — بۇل كىم ەدى؟ ول قايدا ءجۇر؟ ءتىرى مە؟ بۇدان سوڭ دا تالاي-تالاي ەرلىكپەن كوزگە ءتۇسىپ، باتىرلىق جاسادى ما؟ بۇل قازىرگى باس ساۋالدىڭ ءبىرى. قايدا ءجۇرىپ، قانداي ەسكەرتكىش كورسەم دە باسىمنان وسى ءبىر بەلگىسىز سولدات شىقپاي قويعانىن جاسىرا المايمىن. ون التىنشى، سەن كىمسىڭ؟

V

مىنە، ورىس جەرىنىڭ تاعى ءبىر تاريحقا باي، كارى ءوڭىرى پسكوۆ قالاسىنا كەلدىم. وسى قالانى، ءبۇتىن پسكوۆ ءوڭىرىن جاۋدان ازات ەتۋدىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسىنە قاتىستىم. ءتورت كۇن بويى ۇلان-اسىر مەرەكە ءوتتى. وعان وسى وڭىردەگى مايداندا اتى شىققان بەلگىلى قولباسشىلار، باتىرلار قاتىستى. مەرەكە بەلگىسىز سولداتتىڭ دەنەسىن ۇزىندىعى توعىز شاقىرىمعا سوزىلعان، موسكۆا كرەملىنەن جاسى ۇلكەن پسكوۆ بەكىنىسىنىڭ ىشىندە جەرلەۋدەن باستالدى. بۇل ۇلى جەڭىستىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسىنىڭ باستاماسى ءتارىزدى زور مەيرام بوپ كەتتى.

تاريحسىز ەشكىم جوق. ارى-بەرىدەن سوڭ ءاربىر بەلگىسىز سولداتتىڭ وزىنە لايىق ءومىربايانى بار. ماسەلەن كرەمل تۇبىنە جەرلەنگەن سولدات ءبىزدىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ديۆيزيا سوعىسقان دۋبوسەكوۆو تۇبىنەن الىندى. ونىڭ باسىنا «ەسىمىڭ سەنىڭ بەيمالىم، ەرلىگىڭ بار ولمەيتىن» دەپ جازىلعان. مۇنىڭ ءوزى ماعان ونىڭ وتە قىسقا جازىلعان ءومىر تاريحى ءتارىزدى اسەر ەتەدى. ال، پسكوۆكە جەرلەنگەن بەلگىسىز سولداتتىڭ تاريحى شە؟ بۇل 1944 جىلى، 19 يۋل كۇنى، ۆەليكايا وزەنىنەن وتەردە قايتىس بوپتى. شاماسى، ءبىزدىڭ بولىمدەر شەگىنگەن كەزدە، سولاردىڭ وتكەلدەن امان ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن توسقاۋىلعا قالدىرعان كورىنەدى. قارۋلاستارىن وتكىزىپ، ەندى وزەننەن ءوزى وتپەك بولعاندا جاۋ ونى قاتتى جارالاپتى. ءسويتىپ، ول باتكوۆيچ سەلوسىنىڭ تۇرعىنى گريشا شالدىڭ، ءۇش بالاسى مايداندا جۇرگەن كولحوزشىنىڭ ۇيىندە ولگەن. توسقاۋىلعا ادەيى قالدىرعان سولداتتىڭ قالتاسىندا دوكۋمەنتى بولماعان. جولداستارىن ولىمنەن قۇتقارىپ، ءوزى قازا بولعان بەلگىسىز سولدات پسكوۆ كرەملىنىڭ ىشىندەگى جەڭىس الاڭىنا جەرلەندى.

وسى جيىندا پەداگوگ ك. گروموۆا سويلەدى.

— مەنىڭ انالىق جۇرەگىم كوپ ازاپ شەككەن جۇرەك، — دەدى ول. — سول ءبىر مۇڭعا تولى جۇرەگىم ءقازىر ەرەكشە تولقىپ تۇر. مىناۋ جاتقان بەلگىسىز سولداتتىڭ زيراتىن قايتپاي قالعان، كوپ جىل كۇتكەن ءوز بالامنىڭ زيراتى دەگىم كەلەدى. مەنىڭ جۇرەگىم سوندا عانا تولقۋىن، كۇتۋىن باساتىن ءتارىزدى. بۇل مەنىڭ بالامنىڭ زيراتى.

ۇستاز انانىڭ بۇل ءسوزى كوپكە قاتتى اسەر ەتتى. ويلاپ كەتتىم. راشيت جانعوجين توبىندا بولعان ون التىنشى جىگىت وسى ەمەس پە ەكەن دەگەن ساۋال باسىما بىردەن ءتۇستى. ونىڭ ءتىرى ءجۇرىپ، وسى شاقتا تاعى ءبىر ەرلىك جاساۋى عاجاپ نارسە ەمەس. ون التىنشى وسى ەمەس پە ەكەن؟

بۇل مەرەكەدەن پۋشكين تاۋلارىنا كەلدىم. سەگىزىنشى گۆارديا ديۆيزياسى بۇل ايماقتى، ونىڭ ىشىندە يبراگيم گاننيبالدىڭ مەكەنى پەتروۆسكييدى جاۋدان ازات ەتۋگە قاتىسقان. كورەتىن، ەستيتىن نارسە بۇل عانا ەمەس-تى. سوعىس جىلدارىندا بۇزىلعان، قيراعان اقىن مەكەنى ءقازىر قانداي كۇيدە ەكەنىن ءبىلۋ ماقساتى دا بار ەدى. جاۋ ونى مۇلدە قيراتىپ كەتكەن. پۋشكيننىڭ ميحايلوۆسكييدەگى ءۇيى، سۆياتوگور موناستىرى، پەتروۆسكيي، تريگورسكييدىڭ ءبارى بۇلىنگەن ەدى. جاۋ اقىن مازارىنىڭ استىنا مينا قويىپ كەتكەن. سودان بەرى وتىز جىل ءوتتى.

اقىن مەكەنىن قالپىنا كەلتىرۋ سوعىس بىتكەن كۇنى باستالعان ەدى. ءقازىر بۇرىنعى قالپىنا كەلىپ قانا قويماعان، بۇدان وتىز جىل بۇرىن وتىرعىزىلعان قايىڭ، قاراعاي، شىرشا، جەكە اعاشتارىنىڭ ارالاس ورمانى نۋ تارتىپ، ءزاۋلىم بوپ كەتكەن. ول جەردەگى مالەس، كۋچان كولدەرى مەن سوروت وزەنى بۇرىنعىشا مولدىرەپ اعادى، كوز تارتادى.

پۋشكين مۋزەي-قورىعىنا پۋشكينوگورسكيي، ميحايلوۆسكيي، پەتروۆسكيي، تريگورسكيي، ساۆكينگورا، ۆورونيچ ءتارىزدى ادەمى ەل مەكەندەرى كىرەدى. مۋزەي-قورىقتىڭ جالپى كولەمى ميلليوننان اسا شارشى مەتر.

بۇل مەكەندى مەملەكەتتىك قورىققا اينالدىرۋ جايىندا سوۆەت وكىمەتى 1922 جىلدىڭ وزىندە ارناۋلى قارار قابىلداعان. مىنە، سودان بەرى قاراي ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى قاسيەتتى جەرگە اينالعان اقىن مەكەنى بۇل كۇندە قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قۇرمەتتەپ باس يەتىن، الىستان ىزدەپ كەلەتىن جاڭا مەكەندەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ءقازىر بۇل جەردە جىل سايىن ەكى رەت پوەزيا مەرەكەسى وتەدى. ءبىرى اقىننىڭ تۋعان كۇنىنە، ءبىرى اقىننىڭ ولگەن كۇنىنە ارنالادى. مۇنىڭ ۇستىنە الەكساندر سەرگەيەۆيچتىڭ مەكەنىن كورۋگە، اقىنعا شابىت بەرگەن، وي سالعان، قيالىن تاسىتقان جەرلەردى تاماشالاۋعا جىلىنا مىڭداعان ساياحاتشىلار كەلەدى ەكەن.

پۋشكين تاۋلارى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى اننا فەدوروۆنا ۆاسيليەۆا اقىن اتىنداعى اۋداننىڭ بولاشاعى، ەكونوميكاسى، قازىرگى جايى حاقىندا بايسالدى اڭگىمە ايتتى. سوڭعى جىلدارى ءتورت قابات ءزاۋلىم قوناق ءۇيى، سوۆەتتەر ءۇيى، تۋربازدار سالىنعان. وننان اسا كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر پايدالانۋعا بەرىلگەن. ءقازىر پۋشكينوگورسكيي مەن ميحايلوۆسكيي اراسىنداعى نۋ ورمان ىشىنەن ءتورت قابات، التى ءجۇز ادامدىق قوناق ءۇيى مەن تۋربازا سالىنىپ جاتىر. سوندا پۋشكين مۋزەي قورىعى جىلىنا مىڭداعان قوناق، ساياحاتشىلار قابىلداپ، اتتاندىرا الادى.

— اقىن مەكەنىنە كەلگەن ءاربىر ادام، ول ادەبيەتشى بولسىن، ءانشى، ارتيست، اكادەميك بولسىن، ءجۇمىسشى، شارۋا بولسىن سول اقىننىڭ ءوزى راحاتتانعانداي راحاتقا، قۋانىشقا، شابىتقا بولەنسىن دەيمىز. سول ءۇشىن قولدان كەلگەن جاقسىلىقتى اياعامىز جوق. ءبىز بۇل ماقساتىمىزعا بىرتە-بىرتە جەتىپ تە كەلەمىز. بىزگە ا. س. پۋشكين اتىنا بايلانىستى ءاربىر زات، كىتاپ، بۇيىم، ءتىپتى اعاشتار، سول اعاش باسىنا ۇيا سالىپ، بالاپان ءوسىرىپ جاتقان لايلەكتەردىڭ ءوزى قىمبات.

اننا فەدوروۆنا ايتقان ءاربىر سوزدەن اقىن اتىن قۇرمەتتەۋدىڭ ىستىق لەبى ەسەدى. بۇعان قوسىمشا پۋشكين قورىعىنىڭ ساقتاۋشىسى سەمەن ستەپانوۆيچ گەيچەنكونىڭ ەڭبەگىن، ونىڭ مۋزەي قورىق ديرەكتورى رەتىندە ەتكەن ەڭبەگىن ەرەكشە ايتۋعا بولار ەدى. ول اقىن تاريحىنا بايلانىستى بىرنەشە كوركەم اڭگىمە، عىلىمي كىتاپ جازعان ادام. ول — تاريحشى ءارى جازۋشى. سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. بۇل ادامنىڭ ەڭ ءبىر تاماشا قاسيەتى سول جاسىنىڭ جەتپىس تورتكە كەلگەنىنە قاراماي ەتە جاس، شيراق، وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان ىسكە بەرىلۋىندە شەك جوق. ونىڭ اسا باي كىتاپحاناسىندا پۋشكين جايىندا جازىلعان، ايتىلعان اڭىز، ەرتەگى، الىپ قاشپا سوزدەر، ءازىل-قالجىڭدار تۇگەل جينالعان. بۇلاردىڭ كوبى باسىلماعان. نە دەگەنمەن، بۇل كىسىنىڭ ەڭبەگى الاقانعا سالعانداي كورىنىپ تۇر. مىناۋ نە دەپ سۇراۋعا ورىن جوق. سوندا دا بولسا، ول كىسىگە ءبىر ساۋال بەردىم.

— ريەۆوليۋسياعا دەيىن ا. س. پۋشكيندى وتە جاقسى كورگەن، ونى ءسۇيىپ اۋدارعان شىعىس اقىندارىنان كىمدى بىلەسىز؟ — دەدىم.

— كىم بولعاندا دا، ابايدان اسقانى جوق. ول پۋشكيندى ءسۇيىپ اۋدارعان. ءسويتىپ، ايتەۋىر پۋشكيندى قالىڭ ەلگە جەتكىزۋگە جول ىزدەگەن، ونى تاپقان ادام تۇركى تىلدەس حالىقتاردان اباي عانا دەسەم ارتىق تا، كەم دە بولمايدى.

وسىنى ايتىپ وتىرعان سەمەن ستەپانوۆيچتىڭ ءوزى دە سولدات. ول ۆولحوۆ تۇبىندە، 1943 جىلدىڭ قىسىندا ءبىر قولىنان ايرىلدى. بۇل دا پۋشكين مەكەنىن جاۋدان ازات ەتۋدى ارمانداعان كوپتىڭ ءبىرى ەدى. ول سوناۋ لەنينگرادتان ۇنەمى اقىن تۇراعىنا قاراي جاسالعان شابۋىلدارعا قاتىستى. جارالى بولىپ، ءبىر قولىنان ايرىلسا دا، وسى ايماققا ەڭ ءبىرىنشى بوپ جەتكەندەردىڭ ءبىرى — گەيچەنكو.

مۇندايدا گەيچەنكونىڭ ءبىلىمدارلىعىنا تاڭدانۋعا بولادى. ول وقىعان ادام. وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان ۇلكەن ءىستىڭ ءمانىن، اقىن مۇرالارىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزىن، ونىڭ قاسيەتىن تەرەڭ ۇعاتىن جان.

— 1945 جىلى وسىندا كەلسەم ميحايلوۆسكيي مۋزەي قورىعىنا كىرە بەرىستە بەلگىسىز سولداتتىڭ جەرلەنگەن ورنى بار ەكەن. بۇل كىم دە بولسا، قاسيەتتى جەردى، ۇلى اقىن مەكەنىن جاۋدان ازات ەتۋ نيەتىمەن كەلە جاتىپ، از عانا جەر جەتپەي كەتكەن ساباز ەكەن، مۇنى قاسيەتتەۋ كەرەك دەگەن نيەتپەن باقتىڭ ىشىنە الدىرىپ، قايتا جەرلەتتىم، — دەيدى ول.

باقتىڭ ىشىندە، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە سول بەلگىسىز سولداتتىڭ ەسكەرتكىشى تۇر. قىزىل شۇبار تاستى قاشاپ، وعان التىنمەن: «ەي، جولاۋشى، مىناۋ جاتقان بەلگىسىز سولدات سەنىڭ بولاشاعىڭ، ءومىرىڭ ءۇشىن قۇربان بولعان، قاسىنا توقتاماي وتپە، باسىڭدى ي!» — دەپ جازىلعان. پۋشكين تاۋلارىنا جىلىنا مىڭداعان ساياحاتشى، قوناقتار، اقىن-جازۋشىلار كەلەدى. سولاردىڭ بىردە-بىرى بۇل زيراتقا، پۋشكين مەكەنىندە جاتقان بەلگىسىز سولداتتىڭ زيراتىنا توقتاماي، باس يمەي ەتپەيدى.

مەن دە باس ءيدىم. باس يە تۇرىپ ويعا كەتتىم. ءبىزدىڭ سەگىزىنشى گۆارديا ديۆيزياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى ناق وسى ارادان ءتورت شاقىرىم جەردەن، پەتروۆسكيي دەريەۆنياسىنىڭ ۇستىمەن ءوتتى. ال، پەتروۆسكيي بولسا ۇلى پەتردىڭ ارابى، اقىننىڭ ۇلكەن اتاسى يبراگيم گاننيبالدىڭ مەكەنى. سوندا، مىناۋ ءتورت شاقىرىم جەردە جاتقان بەلگىسىز سولداتتى كىم دەۋگە بولادى؟ ەڭ الدىمەن وسى ءبىزدىڭ پانفيلوۆشىلاردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟ مەن ىزدەپ جۇرگەن ون التىنشى باتىر وسى ما دەپ تاعى ويلادىم.

بۇل بەكەر وي ەمەس، پانفيلوۆشىلار پۋشكين تاۋلارىن جاۋدان ازات ەتۋگە كوپ ۇلەس قوستى. سوروت پەن ۆەليكايا وزەندەرىن باسىپ ءوتتى. شايتان تاۋدىڭ (چەرتوۆا گورا) تۇبىندە كەسكىلەسكەن قىرعىن ۇرىستار بولدى، جاۋ كوپىردەن ءبىزدى وتكىزبەۋگە، وزەننىڭ ارعى بەتىن بەرمەۋگە جانتالاسىپ كۇش سالدى. بۇل جەردە جاۋدىڭ «پانتەرا» اتتى قورعانىس شەبى بولدى. قورعانىس شەبى كىلەڭ جۋان اعاشتاردان، تەمىر بەتونداردان، تەرەڭ ورلاردان، سىم قورشاۋلاردان، مينا توسەلگەن ۇزاق تا ەندى الاڭداردان جاسالعان ەدى. مىنە، پانفيلوۆشىلار وسى «پانتەرانى» بۇزىپ وتۋدە اسقان ەرلىكتەر جاسادى. لوكنيا، ناسۆا، نوۆوسوكولنيكي تۇبىندەگى شايقاستاردا كوپ شىعىنعا ۇشىراعانىنا قاراماستان، پۋشكين مەكەنىندە تاعى دا جاۋعا قاھار توگىپ، اقىن مەكەنىن جاۋدان بوساتۋعا قاتىستى.

پۋشكين تاۋلارىنداعى قىزىقتى دا كۇتپەگەن كەزدەسۋدىڭ ءبىرى ۆەليەۆسكيي سەلولىق سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى وليمپيادا يساكوۆامەن ديدارلاسۋىم ەدى. بۇل كىسى مەن قىزمەت ەتكەن جيىرما ءۇشىنشى پولكتىڭ بايلانىسشىلارى روتاسىندا بولعان. ءوزى وسى ءوڭىردىڭ ادامى. وسى كىسىنىڭ كومەگىمەن پۋشكين تاۋلارىندا ءبىزدىڭ داڭقتى ديۆيزيانىڭ قاي جەرلەرىمەن وتكەنىن ەسكە تۇسىردىك. پەتروۆسكييدەن باستاپ، اقىن مەكەنىنىڭ قاسىنداعى سينيۋحوۆو، ميششينو، ۆاسيليەۆسكيي دەگەن ەلدى مەكەندەرىن بوساتقانبىز. شايتان تاۋ مەن وسى دەريەۆنيالار تۇبىندە ءبىزدىڭ ەرجۇرەك پانفيلوۆشىلاردىڭ ءبىرازى ماڭگىلىك ۇيقىدا جاتىر. ەسكە تۇسەدى، كەيدە ەگىلىپ كەتەسىڭ. بۇل جەردە وتان ءۇشىن قۇربان بولعان قارۋلاس دوستار، قۇرداستار، اعالار مەن ىنىلەر جاتىر. يە، كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جالىنى شارپىعان قاي سەلوعا بارساڭىز دا سولداتتارعا، ەرلەرگە قويىلعان ەسكەرتكىشتەردى كورەسىڭ! پۋشكين تاۋلارىندا دا مۇنداي ەسكەرتكىشتەر كوپ.

حالىققا، ساياحاتشى قاۋىمعا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋدەگى ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن پۋشكين مۋزەي قورىعى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالعان. بۇل اقىن اتىنا، ونىڭ مۇراسى مەن مەكەنىنە، باسىپ كەتكەن ىزدەرىنە دەگەن قۇرمەت، ىزەت.

اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى اقىن مەكەنىن كوركەيتۋ جايىندا كوپ ايتتى.

سوعىس جىلدارىندا گيتلەرشىلەر وزدەرى باسىپ العان جەرلەرگە وزدەرىنشە يەلىك ەتىپ، بولىسكە سالعانىن بىلەسىز. سول كەزدە پۋشكين مەكەنىنە فراۋ شيللەر قوجا بولماق بوپ، سوناۋ گەرمانيادان وسىندا كەلگەن. ول ءوزىن اقىن شيللەردىڭ ۇرپاعى ەدىم دەپ تانىستىرعان. مۇنىڭ راس-وتىرىگى بەلگىسىز. ءبىراق، فراۋ شيللەردىڭ وسىندا بولعانى راس. سوۆەت ارمياسى وسى وڭىرگە جاقىنداي تۇسكەن شاقتا فراۋ بۇل جەردەن قاشىپ كەتتى. مۋزەي زاتتارى جوق بوپ شىقتى. ولاردى ءبىزدىڭ اسكەرلەر ليتۆا جەرىنەن ۇستاپ، اقىن مەكەنىنە قايىردى. بۇل اقىنعا كەيىن سۇقتانعان ءبىر ايەل دەڭىز...

گەيچەنكونىڭ ايتۋىنشا تاعى ءبىر ايەل بار. بۇل دا قىزىق...

1944 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءبىزدىڭ اسكەرلەر پۋشكين تاۋلارىنا جەتتى. اقىن مەكەنى ەكى مايداننىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى بالتىق مايدانىنىڭ ناق شەكاراسىنا تاپ كەلدى. ەكى مايداننىڭ دا قولباسشىلارى ارنايى بۇيرىق جازىپ، وتە ءبىر قاجەت، باسقا جولى قالماعان شاقتا بولماسا ا. س. پۋشكين مەكەنىنە قاراي ارتيللەريادان، ءتىپتى مىلتىق پەن اۆتوماتتان وق اتىلماسىن دەپ كورسەتتى. بۇل بۇيرىق پۋشكين تاۋلارىنا جاقىن تۇرعان ەكى مايدان بولىمدەرىنە تەز تارادى. شابۋىل شەبىندەگى سولداتتار: «الدا پۋشكين جاتىر. ونىڭ جاتقان جەرىنە قاراي وق اتىلماسىن!» دەپ، بىردەن-بىرگە حابارلاپ، تەز جەتكىزدى. سولداتتار الدا تۇرعان كوك ورماندى كوگىلدىر تاۋلارعا كوزى تالعانشا، جۇرەگى دىرىلدەپ قاسيەتپەن، قۇرمەتپەن قاراعان. «الدا پۋشكين جاتىر! وق اتىلماسىن!»

سوعىستىڭ اتى سوعىس. كۇتپەگەن ءبىر وقيعا بولعانى بار. ميحايلوۆسكييدىڭ ناق تۇبىنەن، پۋشكين جىرلاعان سوروت وزەنى اعادى. وسى وزەننىڭ ميحايلوۆسكييگە قارسى بەتىندە، نەبارى ءبىر شاقىرىمعا ارەڭ تولاتىن جەردە زيماري دەريەۆنياسى بار. ءبىزدىڭ اسكەرلەر ءزيماريدى الدى. ميحايلوۆسكييگە شابۋىل جاسامادى. جاۋ اقىن ءۇيىن شتاب ەتىپ العان. زيماريدەن ءبارى كورىنىپ تۋر. جاۋ ۇيگە كىرىپ-شىعىپ بەيبىت ءجۇر. سوۆەت سولداتتارىنا بەرىلگەن بۇيرىقتىڭ بارىن، نەمەسە دولبارمەن-اق بۇل ۇيگە وق اتىلماسىن بىلسە كەرەك. تىم ەركىن.

«جاعداي الدە قانداي بولادى؟» دەگەن ويمەن كاپيتان اننا نەستەروۆا ءوزىنىڭ قول استىنداعى باتارەياداعى 76 ميلليمەترلىك زەڭبىرەكتىڭ تورتەۋىن اقىن ءۇيىنىڭ زيماريعا قاراعان ءتورت تەرەزەسىنە دالدەپ قويعان ەدى. قۋاقى سولداتتىڭ ءبىرى:

— مىناۋ يىعىنا ءتورت جۇلدىز تاققان سىلقىم كەلىنشەك جۇرەگى شىمىرلاپ، شىمىركەنبەستەن-اق ايەل سۇيگەن ۇلى جۇرەكتىڭ ۇياسىن اتقالى ءجۇر! — دەپ كۇلگەن.

— اتسا نەسى بار؟ وندا جاۋ جاتىر.

— ءبىز اينالىپ وتسەك، جاۋ ءوزى-اق كەتەدى.

— ارقامىزدان ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى اتسا قايتەسىڭ؟

«جاۋدى اياعان جارالى بولار» دەگەن حالىق دانىشپاندىعى وسىنداي ابەس ويدان، پىسپەگەن ىستەن شىقتى-اۋ دەپ تۇيەسىڭ. ويتكەنى بۇل ەكى سولدات ءسوزىن اياقتاپ ۇلگەرگەن دە جوق. جاۋ ميحايلوۆسكييدەن زيماريدى اتا باستادى. جاڭا عانا ازىلدەپ سويلەسىپ تۇرعان ەكى سولداتتىڭ ءبىرىن زەڭبىرەك وعى مۇرتتاي ۇشىردى. جاۋدىڭ ناق اقىن ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنەن اتىپ جاتقانى بايقالدى. كاپيتان نەستەروۆا:

— تەرەزەنى ءدال كوزدەپ، ءتورت سناريادپەن اتىڭدار! — دەگەن كوماندا بەردى.

سولداتتاردىڭ جۇرەگى شىمىرلاپ، قولدارى دىرىلدەپ، كۇنى بۇرىن نىساناعا دالدەپ، كوزدەپ قويعان زەڭبىرەكتەن جىبەرگەن وقتارى تەرەزەدەن ءوتىپ، جاۋدىڭ پۋلەمەتىنە سوقتى. جاۋ ءوزىنىڭ نىساناعا كۇن ىلگەرى الىنعانىن سەزە قويدى دا، كەتۋگە اسىقتى. جاي كەتپەي اقىن ءۇيىن ورتەپ كەتتى. پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگين»، «سىگاندار»، «بوريس گودۋنوۆ»، «پولتاۆا»، «مىس سالت اتتى»، «پەتردىڭ تاريحى» ءتارىزدى دانىشپان شىعارمالارىن جازعان اسىل ءۇياسى الاۋلاپ جانىپ جاتتى. قانشا مىقتى بولعانمەن نازىك جاندى ايەل ەمەس پە، مۇنىڭ ۇستىنە ول مەكتەپتە، سوناۋ جاس شاعىنان پۋشكين شىعارمالارىن وقىپ، جاتتاپ وسكەن ەمەس پە، اننا نەستەروۆا جالىنعا كوزىن سۇزە قاراپ، از ۋاقىت ويدا تۇردى دا، سولداتتار كورمەسىن دەگەندەي، ولارعا ءوزىنىڭ وسالدىعىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي، قوس قولداپ بەتىن باستى دا تەرىس اينالىپ كەتتى.

ا. س. پۋشكين قالامىنان تۋعان وسى دۇنيەلەردى سارسىلا وقىپ وتىرعاندا كىتاپ بەتتەرىنە مىڭداعان، ميلليونداعان ايەل كوزدەرىنىڭ جاسى توگىلگەن-اق شىعار؟ سول كۇنى اقىن كوپ جۇرگەن، ءىزى تۇسكەن قاسيەتتى جەردىڭ توپىراعىنا تاعى ءبىر كەلىنشەكتىڭ ىپ-ىستىق جاسى تامىپ ەدى.

بۇل 1944 جىلى ماي ايىنىڭ العاشقى كۇندەرى بولاتىن. ءبىزدىڭ اسكەرلەر سۆياتوگور موناستىرىن جاۋدان بوساتىپ. جاۋ بار جەردى مينالاپ كەتكەن. اقىن ەسكەرتكىشىنىڭ باسىنا «پۋشكين زيراتى مينالانعان. كىرۋگە بولمايدى. اعا لەيتەنانت ستارچەۋس» دەگەن جازۋ جازىلدى. ول مينالاردى ءوزى تازارتتى. بۇل دا بولسا قيىن كۇندەردىڭ اقىنعا قويعان بەلگىسى بولار، وسى جازۋ مۋزەيدەگى قىمباتتى زاتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءالى ساقتاۋلى تۇر. ال ساپەرلەر روتاسىنىڭ ەرجۇرەك كومانديرى گريگوريي ستارچەۋس سول جىلدىڭ وكتيابر ايىندا ءوزىنىڭ اتا مەكەنى ليتۆا جەرىندە ەرلىكپەن قايتىس بوپتى. مۇنىڭ جۇرەگىندە دە اقىنعا دەگەن ءبىر ۇشقىن جاتىر.

سوعىس جىلدارىندا ءبىزدىڭ سەگىزىنشى گۆارديا ديۆيزياسى وتىز ءۇشىنشى اتقىشتار ديۆيزياسىمەن تاعدىرلاس بولدى. ەكەۋى دە گەنەرال گاليسكيي باسقارعان ءۇشىنشى ەكپىندى ارميادا، گەنەرال كۋتۋزوۆ باسقارعان 2-گۆارديا كورپۋسىندا بىرگە بولدى. ءسويتىپ، كالينين؛ نوۆگورود، پسكوۆ جەرىندە تالاي-تالاي ماڭىزدى اسا ۇلكەن شايقاستارعا قاناتتاسىپ بىرگە قاتىستى. وسى ساپاردا جۇرگەندە 22-ديۆيزيانىڭ بۇرىنعى بارلاۋشىسى، اتاعى سوناۋ سولتۇستىك باتىس مايدانىنا بارعان وفيسەر بوريس اۆراموۆپەن كەزدەستىم.

بوريس ميحايلوۆيچ كەزىندە «جاۋ تىلىنىڭ سەرىسى» بولعان ادام. ول جايىندا جازىلعان كىتاپ تا بار. سوعىس جىلدارىندا بارلاۋشىلاردىڭ باسشىسى اۆراموۆتى جاۋ دا، پارتيزاندار دا، ءبىز دە جاقسى بىلگەنبىز. ءوزى، دە الىپ دەنەلى، قارا شاشتى، تۇنىق كوك كوزدى، ءجۇزى قوڭىر، كەلىستى جىگىت بولاتىن. ءقازىر قارا شاشى بۋرىل تارتقان. ءالى قاجىرلى ەكەن باتىر بارلاۋشى.

ءبىزدىڭ باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وزىندە تەلەفونيستكا بولعان انتونينا اندرەيەۆنانى دا كۇتپەگەن جەردەن جولىقتىردىم. ناسات كەلگەن سۇيكىمدى اقسارى قىز وتە كەلىستى كەلىنشەك بولعان. بويى ۇزىن، دەنەسى تارتقان سىمداي ءتۇپ-تۇزۋ، سوعىس جالىنىن كەشىپ وتكەن ايەل ەكەنىن وتتى كوزىنەن، سۇيكىمدى وڭىنە ءىز تۇسىرگەن اجىمنەن عانا كورەسىڭ. اسا مەيىرىمدى، مادەنيەتتى، پاراساتتى ادام ەكەنى سوزىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان، وڭىنەن، ءتىپتى كيىم كيىسىنەن كورىنىپ تۇر.

انتونينا اندرەيەۆنا اندرەيەۆا ءقازىر ليتۆانىڭ كاپسۋكاس، بۇرىنعى ماريامپولە قالاسىندا تۇرادى. ول دا مەن سياقتى جاستىق شاعىن سوعىسپەن وتكىزگەن جەرلەردى كورۋگە كەلگەن ەكەن. بىرنەشە كۇندەر بىرگە بوپ، ۇرىس بولعان جەرلەردى ارالادىق. اجىراسار كەزدە ول:

— ال، كانى، مەنى قايدان، قالاي كەزدەستىرگەنىڭىزدى گۆارديا پولكوۆنيگى باۋىرجانعا قالاي باياندايسىز؟ — دەدى.

— سولداتشا باياندايمىن.

— ماسەلەن...

— جولداس گۆارديا پولكوۆنيگى! — دەيمىن. مۇنداي ءسوزدى ەستىگەندە ونىڭ ءوڭى وزگەرىپ، كوزى جايناپ، سۇسى وزگەرە باستايدى. — كۇتپەگەن جەردەن اتاقتى بالداي قىراتىندا ءبىر كەلىنشەكپەن كەزدەستىم. — مىناۋ ماعان نە ايتقالى تۇر، — دەيدى دە، الا كوزدەنە قارايدى. — كەلىنشەك دەيمىسىڭ؟ سەنىڭ كەلىنشەكپەن كەزدەسكەنىڭنىڭ ماعان قانداي قاجەتى بار؟ دەگەنمەن ايتىپ ءبىتىر. كەلىنشەك دەيمىسىڭ! — يە، الگى كەلىنشەك ءسىزدىڭ بۇرىنعى تەلەفونيستكاڭىز ەكەن. — قىزىق ەكەن، سويلە! — دەيدى ول. — ءسىز وعان سوعىس بىتكەن كۇنى ءوز قولىڭىزبەن جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن قىزىل جۇلدىز وردەنىن تاپسىرىپسىز. — كىم دەگەن؟ — دەپ ونىڭ شىدامى كەتە باستايدى، سوندا مەن وعان: انتونينا اندرەيەۆنا، بۇرىنعىشا تونيا اندرەيەۆنا! — دەيمىن. سوندا ول: — راقمەت، بىلەمىن! — دەيدى.

سوعىستاعى دوستار ناعىز دوستار ەكەن. ساعىنىپ كورىسەدى. كوڭىلدە كىربىڭ جوق. ءبىر-بىرىن قاس-قاباعىنان تۇسىنەدى. وسىنداي جاقسى ۇعىسۋ بوريس ميحايلوۆيچپەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولدى. مەن وزىمدە بار ءبىر كىتاپتان ونىڭ فوتوسىن كورسەتىپ، ول تۋرالى جازىلعان ەرلىك بەتتەرىن وقي باستادىم. ول قولىن كەتەردى دە: — جەتەدى، ومى قوي، اڭگىمەنى ايت! — دەدى. — ءبىزدى ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز وتىز جىلدان بەرى نە ىستەگەنىمىزدى ۇققان سياقتىمىز. ەندى ونى كەرەك بولسا جاس ۇرپاق وقىپ ءبىلىپ السىن. ءبىز وقىماي-اق بىلەمىز، ودان دا اڭگىمە ايتالىق.

وقۋدى قويىپ، اڭگىمەگە كوشتىك. ءبارىبىر سوعىس جايىندا، وتتى جىلداردىڭ تاريحى حاقىندا بولىپ كەتتى. ول پۋشكين مەكەنىنە بايلانىستى ەكى قىزىق اڭگىمە ايتتى. 1941 جىلدىڭ يۋل ايىندا ءبىزدىڭ اسكەرلەر پۋشكين تاۋلارىن تاستادى. ال 1944 جىلدىڭ يۋلىندە، تۇپ-تۋرا ءۇش جىلدان سوڭ قايتا بوساتتى.

— 1941 جىلدىڭ جازىندا، — دەيدى بوريس ميحايلوۆيچ، — شەگىنۋشىلەردىڭ ەڭ سوڭىنان سۆەتوگورسكىگە كەلدىم. كەلسەم، تۇرعىندار كەتىپ قاپتى. ءبىزدىڭ اسكەرلەر دە جوق. جاۋ ءالى كەلىپ ۇلگەرمەگەن. مەن دە ءوز بارلاۋشىلارىممەن شىعىسقا قاراي لوكنياعا بەت الدىم. تەرەزەسى سىنعان ءبىر ءۇيدىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتسام دابىرلاعان داۋىس ەستىلەدى. كەلدىم. قاراسام، بىر-ەكى ادام ايتىسىپ تۇر. توڭىرەگى تولعان قاپشىق، جاشىك.

— بۇل نە؟ ناعىپ تۇرسىڭدار؟

— اقشا. وسىنداعى بانكتىڭ اقشاسى. نە ىستەرىمىزدى بىلمەي تۇرمىز. كەلە جاتقان ماشينانى جاۋ اتقىلاپ قيراتىپتى. ەندى قايتەمىز؟

— ەكەۋىڭ دە سىرتقا شىعىڭدار! — دەدىم. ەكەۋى دە شىعا كەلدى، — جابىڭدار ەسىكتى!

— جولداس لەيتەنانت، اقشانى جاۋعا تاستاپ كەتەمىز بە؟

— جابىڭدار ەسىكتى!

ەسىك جابىلدى. بەس-ون قادام شەگىنە بەرىپ، سىنعان تەرەزەدەن قاپپەن جاشىكتىڭ ۇستىنە جاندىراتىن ماي قۇيعان ەكى بۋتىلكانى لاقتىردىم... «ويباي، جولداس لەيتەنانت، بۇل اقشا عوي!» دەپ بىرەۋى جىلامسىراپ قولىمنان ۇستاي الدى. قاعىپ جىبەردىم قولىن. بەتىمە سۇستانا قارادى. اقشا، ءۇي جانىپ جاتىر، جانىپ بولعانشا قاراپ تۇردىم.

— ءسىز كىمسىز — دەدى الگى ەكەۋدىڭ ءبىرى ەسىن ەندى جيناپ العانداي.

— كىم ەكەنىمدى كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟

— جوق ءا، وسىنداي دا وسىنداي مىڭداعان سوم اقشامەن بانك ءۇيىن ورتەدىك دەگەن اكت جاسايمىن. سوعان ءسىز قول قوياسىز.

— كەلەسى جىلى وسى ۋاقتا وسى جەرگە كەلەم، سوندا اكتىگە قول قويامىن. مەنىڭ فاميليام اۆراموۆ، — دەدىم دە، شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم. «كەلەسى جىلى كەلەم» دەپ ازداپ اسىرا ايتقان ەكەنمىن. ناق ءۇش جىلدان كەيىن پۋشكين تاۋلارىنا قايتا كەلىپ، سۆەتوگورسك موناستىرىنىڭ ءتورت جۇزدەن اسا مينادان تازارتىلعانى، موناستىر ءۇيىنىڭ قۇلاپ جاتقانى جايىنداعى اكتىگە قول قويدىم. بۇل اكت نيۋرەنبەرگ پروسەسىندەگى ىسكە تىركەلگەن دەيدى. ءبىراق ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس. ايتايىن دەگەنىم سوڭعى اكتىگە قول قويىپ وتىرعاندا كوز الدىما جانىپ جاتقان ءۇي، قاپ-قاپ اقشا، قاسىندا نە ىستەرىن بىلمەي ەسىنەن اداسقانداي بوپ تۇرعان ەكى ادام ەلەستەپ كەتتى...

ءقازىر پۋشكين تاۋلارى قۇلپىرىپ تۇر. كوك ورمان. قالىڭ شابىندىق.

كەشىرەك، سوڭىنان بولسا دا وقۋشى قاۋىمعا پۋشكين تاۋلارى دەگەندى ۇعىندىرا كەتسەم دەيمىن. ورىس ەلىنىڭ ەڭ ەسكى قاسيەتتى قالالارى پسكوۆ پەن نوۆگورود تۇرعان جەرگە قاراڭىز، بۇل جەرلەر گەوگرافيادا «ۇلى ورىس قىراتى» نەمەسە «بالداي جوتاسى» دەپ اتالادى. پۋشكين تاۋلارى وسى ۇلى قىراتتىڭ باتىس جاققا قاراي سوزىلعان ەڭ سوڭعى سىلەمى. بيىك-بيىك كوك شوقىلار. بۇل شوقىلاردىڭ ءارقايسىسىندا ورىس ەلىنىڭ ەرلىك تاريحىن كورسەتەتىن بەكىنىستەر، قورعاندار، سوعىستىق ءمانى بار اسكەري قالاشىقتار بولعان. دەمەك، ۇلى ورىس قىراتىنىڭ ۇستىندە تالاي-تالاي زور شايقاستار ەتكەن. بۇل جەردە ورىستار كنياز ۆيتوۆتىڭ، كورول ستەفان ءباتوريدىڭ، گۋستاف ادولفتىڭ، نەمىس رىسارلارىنىڭ مىڭداعان ارمياسىنا سوققى بەرگەن. 1917 جىلدىڭ فيەۆرالىندە نيكولاي II پسكوۆ تۇبىندە رومانوۆتار ۇرپاعىنىڭ تاقتان تۇسكەنى جايىنداعى اكتىگە قول قويدى. ال كەلەسى جىلدىڭ 23 فيەۆرالىندە پسكوۆ پەن نارۆا تۇبىندەگى جەڭىسكە بايلانىستى قىزىل ارميا تۋعان كۇنى دەپ اتالدى. مىنە، وسىنداي تاريحي جەردە 1944 جىلدىڭ جازىندا تاعى دا ۇلكەن شايقاستار، ۇرىستار بولدى، سوۆەت ارمياسى جەڭىسكە جەتتى. جاۋدىڭ بار نيەتى ءبىزدى بالتىق جاعالاۋىنا قاراي وتكىزبەۋ ەدى. ول ءۇشىن ۇزىندىعى ەكى ءجۇز كيلومەتردەن اساتىن «پانتەرا» اتتى قورعانىس شەبىن جاسادى. بۇل شەپ تەمىر-بەتوننان، قابات-قابات قاراعايدان، جەرگە كومىلگەن تانكتەر مەن زەڭبىرەكتەردەن جاسالعان-دى. پۋشكين قورىعىنىڭ كوپ جىلدىق قاراعايلارى مەن شىرشالارى، قايىڭدارى مەن جەكەلەرى جاپپاي كەسىلىپ وسى بەكىنىسكە توسەلدى. مۇنداي بەكىنىستى بۇزىپ ءوتۋ سوۆەت ارمياسىنىڭ سولداتتارىنا وڭايعا تۇسكەن جوق. وت-جالىننىڭ شەتىندە، كەسكىلەسكەن قيان-كەسكى ۇرىستاردا سوۆەت سولداتتارى جاپپاي ەرلىك كورسەتتى. قاتارداعى جاۋىنگەر الەكساندر ماتروسوۆ ءوزىنىڭ ماڭگى ەستەن كەتپەس ەرلىگىن وسى پسكوۆ جەرىندە جاسادى. مانشۇك مامەتوۆا، ءاليا مولداعۇلوۆا، پولكوۆنيك ءابىلقايىر ءبايمولديننىڭ، سەرجانت جامانباي قىرعىزبايەۆتىڭ باتىرلىقپەن قايتىس بولعان ءوڭىرى دە وسى پسكوۆ جەرىندە. العاشقى اتالعان ەكى قىزعا ماڭگىلىك ەسكەرتكىش قويىلعان. پسكوۆ كولحوزشىسى، سەكسەنگە كەلگەن ماتۆەي كۋزمين 1812 جىلعى سوعىستىڭ باتىرى يۆان ءسۋسانيننىڭ ەرلىك ءىسىن قايتا لادى.

پۋشكين تاۋلارى بۇرىنعىشا، سوناۋ اقىن ءتىرى كەزىندە كورگەن قالپىندا كوزدىڭ نۇرىن تولتىرىپ، كوگىلدىر تارتىپ، كوكجيەكپەن سەپتەسىپ جاتىر. اقىنعا شابىت بەرگەن، جۇرەگىن قىتىقتاپ وي سالعان كوركەم جەردىڭ، اسىل دا قاسيەتتى مەكەننىڭ كوركەيە تۇسەر شاعى الدا ەكەن. سپياتوگور موناستىرىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن شاقتا توڭىرەكتىڭ ءبارى گۇل شوعىنشا كوز تارتقان كوكپەڭبەك شوقىلار، كوگىلدىر بەلەستەر بوپ كەتەدى.

مىنە، وسى قاسيەتتى جەردى جاۋدان ازات ەتەردە ەرلىك كورسەتكەن كوپ جىگىتتەردىڭ ءبىرى جامانباي قىرعىزبايەۆ. ءوزى بۇرىن اتالماعان، وسى كۇنگە دەيىن ەرلىگى كوپكە تانىس بولماي كەلە جاتقان جىگىتتىڭ ءبىرى ەكەن. سوندىقتان دا بۇل سەرجانتتىڭ باتىرلىعىن ەجىكتەپ ايتۋعا بولار دەيمىن. مايدان قولباسشىسى، ارميا گەنەرالى ا. پ. كۋروچكيننىڭ اتىنا جازىلعان ءبىر حاتتا بىلاي دەپ جازىلىپتى: «ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزداعى بولىمدەردىڭ بىرىندە سەرجانت جامانباي قىرعىزبايەۆ ءوزىن ماڭگىلىك داڭققا بولەدى. بۇل قازاق جىگىتتىڭ ەرلىگىندە شەك جوق. بۇل وتە تاجىريبەلى، ايلالى جاۋىنگەر ەكەن. ول ءوزىنىڭ بولىمشەسىن سان رەت اتاكاعا كوتەردى. بۇل اتاكالاردى ول ويلاپ، وتە ساقتىقپەن جاسادى. سودان دا شىعىن تىم از بولدى.

ول ءوزىنىڭ سوڭعى شابۋىلداعى ۇرىسىن ناق وسىنداي ادىسپەن ۇيىمداستىردى. جامانباي قىرعىزبايەۆقا جاۋدىڭ ترانشەياسىن باسىپ الۋ بۇيىرىلعان ەدى. ول جاۋدىڭ العى شەبىن جاقسىلاپ، ۇقىپتى بارلادى. جاۋدىڭ العى شەبىنەن كەتىك تاپتى دا، سول جەردەن جەر باۋىرلاپ ىشكى جاۋدىڭ ەكى ورتاسىنا ەنىپ كەتتى. ءسويتىپ ءبىر وق اتپاستان جاۋدىڭ ترانشەياسىنا كىردى دە قولما-قول شايقاسقا كىرىستى. گراناتامەن، شتىكپەن جاۋدى جويىپ، ولاردىڭ شەبىن باسىپ الدى. قىرعىزبايەۆتىڭ ءوزى جاۋدىڭ ون ءۇش سولداتىن شتىكپەن تۇيرەپ جوق ەتتى. باسقا بولىمدەر قاشقانداردىڭ شەبىنە ەنىپ، جاۋدىڭ مىقتى بەكىنىسىن الدى.

ءسويتىپ، سەرجانت قىرعىزبايەۆ بۇيرىقتى مۇلتىكسىز ورىندادى. جاۋدىڭ قايتالاپ جاساعان ءۇش اتاكاسىن تويتاردى. باتىر سەرجانت قىرعىزبايەۆ وسى ۇرىستا اۋىر جارالى بولعانىنا قاراماي قاتاردان كەتپەي قويدى. ول «شەگىنبەڭدەر، وق جەتپەسە شتىك بار!» دەپ ايقايلاعان.

سەرجانت جامانباي قىرعىزبايەۆ ەرلىكپەن قازا تاپقان. ونى مايدان قولباسشىسى ءبىرىنشى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ناگرادتاعان. ءوزى قىزمەت ەتكەن پولكتىڭ جاۋىنگەرلىك تىزىمىنە ماڭگىلىك تىركەلگەن. (وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر ساۋال: جامانباي قىرعىزبايەۆتىڭ مايدانداس دوستارى كىمدەر، ول ءوزى قايدان، تۋىستارى كىمدەر؟) وقۋشى قاۋىمنان وسىنى ايتۋدى وتىنەر ەدىم.

VI

اقىن مەكەنىنە قايتا ورالايىن. پۋشكين باعى، اقىن قورىعى باياعىشا، قاز قالپىنشا سىڭسىپ تۇر. قيراعان، كەسىلگەن اعاشتاردىڭ ورنىنا بۇدان وتىز جىل بۇرىن وتىرعىزىلعان جاس شىبىقتار ءقازىر نۋ ورمان بولعان. مۇنى ب ا ق، قورىق دەپ اتاۋ مۇلدە از. بۇل ۇلكەن پارك. كولەمى سەگىز ءجۇز گەكتار، يت مۇرنى وتپەس سىڭسىعان ورمان. بۇل جەرگە ەگىن سالۋعا، مال جايۋعا بولمايدى. ءشوپ شابۋدىڭ وزىنە ارناۋلى رۇقسات كەرەك.

بۇرىنعى ەسكى اعاشتارعا، اقىننىڭ ءوزىن، ايەلىن، بالالارىن كورگەن اعاشتاردىڭ كوبىنە «وپەراسيا» جاسالعان. ونداي اعاشتاردىڭ دىڭگەگىنە ەنگەن وقتار، سنارياد جارىقشاقتارى الىنعان. سىنعان اعاشتارعا كادىمگى قولىن، اياعىن نەمەسە قابىرعاسىن كەسكەن سولداتتار ءتارىزدى وپەراسيا جاسالعان. اقىندى كورگەن كەيبىر كارى اعاشتاردىڭ دىڭگەگى شاندىلعان، قۇرساۋلاپ بايلانعان. پۋشكيننىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق «اننا كەرن ورىندىعى»، «تىنىشتىق ارالى»، «وي اللەياسى»، «بۇكىر كوپىر»، «شاتىر-شىرشا»، «جەل ديىرمەن»، «اققۇتاندار ۇيالايتىن جوكە اعاشى»، «ءۇش قاراعاي» — ءبارى دە ۇلى جاندى، دانىشپان اقىن جاڭا عانا قاسىنان ءوتىپ كەتكەندەي قيالدا، ويدا تۇر. ال، جازۋ كابينەتى شە؟ بەتى اشىلىپ جاتقان قالىڭ كىتاپ، قاۋىرسىن قالام، اق قاعاز، سالىنعان سۋرەت — ءبارى دە جازۋ ستولىندا جايۋلى جاتىر. اناداي جەردە اقىن ويناعان بيلليارد شارلارى توبىن بۇزۋدى كۇتىپ تۇرعانداي ۇيلىعا قالعان. ال اقىننىڭ ءوزى بولسا جازۋدان شارشاپ، وقۋدان شالدىعىپ الگى ءبىر ازىردە سىرتقا، اننا كەرنمەن قولتىقتاسىپ كوپ جۇرگەن اللەياعا دەم الۋعا شىعىپ كەتكەندەي بوپ تۇر...

ا. س. پۋشكين مەكەنىنىڭ باس ساقتاۋشىسى سەمەن ستەپانوۆيچ شىن مانىندە وتە قىزىق ادام. ونىڭ بەس-التى بولمەلى ۇيىندە ەكى ءجۇز ساماۋىر، ەكى ءجۇز ەلۋ ات تاعاسى، مىڭ كىلت، ەكى مىڭ قوڭىراۋ، ءجۇز قۇلىپ، ەكى ءجۇز يادرو، مىڭ ءۇش ءجۇز زەرلى توستاعان، قاسىق تۇر. بۇل ونىڭ ءومىر بويى جيناعان بار بايلىعى. وسى بولمەنىڭ بىرىندە بۇيرەكتى ۇلكەن بولىسكەي ساماۋىردان شاي ءىشىپ وتىرعاندا پۋشكين جايىندا، ونىڭ ءبۇتىن دۇنيەگە تاراپ كەتكەن ءۇش ءجۇز التى ۇرپاق-جۇراعاتى جايىندا اڭگىمەلەدىك. وسىلاردىڭ ءبارى الەكساندر سەرگەيەۆيچ پەن ناتاليا نيكولايەۆنانىڭ وزىنەن، ەكەۋىنىڭ ءتورت بالاسىنان (ەكى قىز، ەكى ۇل) تاراعان. ايتپاقشى ەڭ. ۇلكەن قىزى ماريادان، كىشى ۋلى گريگورييدەن بالا بولماعان. سوندا الگى ۇرپاق — ۇلكەن بالاسى الەكساندر مەن كەنجە قىزى ناتاليادان تاراعان بوپ شىعادى. ءقازىر بۇلاردىڭ ءجۇز قىرىقتايى ءتىرى ءجۇر. ءبىر قىزىعى سول ۇلدان تاراعان ەڭ، سوڭعى پۋشكين، مۇنىڭ دا اتى الەكساندر، بۇل دا موسكۆادا 1951 جىلى تۋعان، قىزدان تاراعان ەڭ كىشى ۇرپاق — سەرگەي تەرەنكين 1971 جىلى موسكۆادا تۋعان.

بۇل ساندارعا تاڭدانۋعا بولمايدى. اقىننىڭ الەكساندر دەگەن بالاسىنان ون ءۇش نەمەرەسى، قىزى ناتاليادان التى نەمەرەسى بولعان. بىردە-بىر نەمەرەسىن ءوزى كورە الماعان. ا. س. پۋشكيننىڭ ەكى بالاسىنان ون توعىز نەمەرەسى بولعان. الگى ءۇش جۇزدەن اساتىن ۇرپاق وسى ون توعىز نەمەرەدەن تاراعان.

س. س. گەيچەنكو ايتادى:

— ۇرپاقتىڭ اتى ۇرپاق، جۇراعات. ولاردىڭ بولعانى جاقسى. سوناۋ ۇلى دا دانىشپان اتاسىن قۇرمەتتەي بىلەتىن ۇرپاق بولسا ودان دا جاقسى. ەكىنشىدەن پۋشكين ماڭگى ولمەيتىن، تابيعاتتىڭ ءوزى ءتارىزدى ءارى الىپ، ءارى ءتىرى، ءارى ءىرى دانىشپان. ونىڭ ۇلىلىعىنان، ماڭگىلىك رۋحىنان تۋعان ءاربىر شىعارما ورىس تابيعاتىنىڭ ءوز بالاسى، بەل بالاسى. ونىڭ جازعاندارىنان ءبىز وسى تاۋلاردىڭ، ورمانداردىڭ، وزەندەردىڭ، كولدەردىڭ، اعاش جاپىراعىنىڭ سىلدىرىن، ءۇنىن ەستيمىز. بايىپتاپ قاراساڭىز وسى كۇننىڭ وزىندە وسىنداعى تابيعات ۇنىنەن اقىن ءۇنىن ەستۋگە بولادى...

مەن اڭ-تاڭ بوپ گەيچەنكونىڭ قارتتىقتان جۇقارا باستاعان اقسارى وڭىنە، وتتى دا وتكىر كوزىنە قارادىم. ول اڭگىمەسىن ۇزگەن جوق.

— بۇل قۇپيانى بىلگىڭىز كەلسە، — دەدى ول، — ەرتە تۇر دا، ميحايلوۆسكيي پاركىنە كەلىپ «الەكساندر سەرگەيەۆيچ!» دەپ ايقاي سال. قۋلاعىڭ سالىپ تىڭدا. قانداي جاۋاپ الار ەكەنسىڭ. سوسىن ونى ماعان ايتارسىڭ. جاۋابىن الساڭ ايتپاساڭ دا ءوز ەركىڭ.

ەرتەڭىنە پۋشكينوگورسكييدەگى «درۋجبا» قوناق ۇيىنەن شىعىپ، ميحايلوۆسكيي پاركىنە كەلدىم. اقىن سان رەت جۇرگەن «بۇكىر كوپىردەن» ەتىپ، «بەرەزا» كافەسىنىڭ قاسىنا كەلدىم دە، «الەكساندر سەرگەيەۆيچ!» دەپ ونشا قاتتى ەمەس، ورتا داۋىسپەن ايقاي سالدىم. پاركتىڭ سوناۋ شەتىنەن، تۇكپىر جاقتان، دالىرەك ايتسام بەلگىسىز سولداتتىڭ زيراتى جاقتان «اۋ! اۋ!» دەگەن جاڭعىرىق داۋىس ەستىلدى. بۇل الەكساندر سەرگەيەۆيچتىڭ داۋسى بولار. مۇمكىن، ونىڭ تابيعات بويىنا ءسىڭىرىپ، جاقسى كورگەن مەكەنىنە تاستاپ كەتكەن ءوز داۋسى دا شىعار!

— الەكساندر سەرگەيەۆيچ! — دەپ تاعى داۋىستادىم. ماعان قىزىق كورىندى.

— Ay! اۋ! — دەدى تاعى دا.

VII

نوۆگورود، پسكوۆ جەرى قاشاننان قاسيەتتى، تاريحي ايماق. مۇنىڭ ۇستىنە ءوز زامانداس، قۇرداستارىمنىڭ قانى كوپ تامعان جەر ماعان ودان بەتەر قاسيەتتى، كيەلى كورىندى. سارعايعان قاعازداردى، راشيت جانعوجين توبىنداعى جىگىتتەردىڭ تىزىمىنە زەر سالساڭىز، سونداعىلاردىڭ كوبى — 1920 — 1922 جىلى تۋعان ولار ەرلىك جاساعان كەزدە جيىرماعا جاڭا كەلگەن ازاماتتار ەكەن. جيىرماعا تولار-تولماس شاعىندا ستارايا رۋسسا تۇبىندە سەرجانت تالعات بيگەلدينوۆ ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى جاۋىنگەرلىك جولىن باستادى. كىشى لەيتەنانت تيمۋر فرۋنزە، لەيتەنانت الەكسەي مەرەسيەۆ ءتارىزدى ۇشقىشتار دا وسىندا ەرلىك كورسەتتى. سوۆەت اقىنى مۇسا جالەل وسى وڭىردە قاپىدا تۇتقىنعا ءتۇستى. ءولىم قۇشاعىندا وشپەس ەرلىك جىرلارىن جازدى.

ولەڭ ءسوزدىڭ پايعامبارى الەكساندر سەرگەيەۆيچتىڭ مەكەنى 1944 جىلدىڭ 12 يۋلىندە جاۋدان ازات ەتىلدى. وسىندا جاتقان بەلگىسىز باتىر سول كۇندەرى قازا تاپقان. بۇل كىم؟ بۇل سول مەن ىزدەگەن ون التىنشى ەمەس پە ەكەن؟ سەن كىمسىڭ، بەلگىسىز سولدات؟ سەنىڭ ەسىمىڭ بەلگىسىز، ءبىراق ەرلىگىڭ ماڭگى ولمەيدى.

ەرتە كوكتەمنەن قوڭىر كۇزگە دەيىن ميحايلوۆسكييدەگى پۋشكين باعى لىقىعان ساياحاتشىعا، اقىن قۇدىرەتىنە تابىنۋشى پوەزيا قۇمارلارعا، سوعىسقان جەرىنە كەلگەن كەشەگى ەرلەرگە تولى بولادى. سولاردىڭ ىشىنەن كەكسە ايەل مەن ءبىر جاستى كوردىم. بۇل ەكەۋى تالاس بويىنان، سوناۋ قازوتى — قامقالىدان كەپتى. ايەلدىڭ جارى، بالا جىگىتتىڭ اكەسى وسى ولكەدە قايتىس بولعان. اكە باسىنا تۋعان جەردەن، كوكشەنىڭ قۇمىنان ءبىر ۋىس توپىراق اكەپ شاشقان، پۋشكين تاۋلارىنىڭ گۇلىن قويعان. بۇل ەكەۋى باقتى ارالاپ ءجۇرىپ، بەلگىسىز سولدات قابىرىنىڭ باسىنا كەلىپ توقتادى.

كورىپ كەلەمىن. سەن قابىر باسىندا باسىڭدى تومەن ساپ كەپ تۇردىڭ. اناڭ تىزەسىن ءيدى. سەن ءالى مەنى كورگەن جوقسىڭ. مەن جاققا قارامادىڭ دا. سەن ءجۇرىپ كەتتىڭ. اسىقپاي، ماڭ-ماڭ باساسىڭ. اياعىندا قوس ەلىدەي قالىڭ تابان، بيىكتەۋ، دوبال وكشەلى قىزعىلت قوڭىر جىلتىر باتەڭكە. اسىقپاي-اپتىقپاي، سىرت كوزدەن قىسىلماي، قىمتىرىلماي ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ كەلەسىڭ. بەتىڭدە مۇڭ، قادامىڭدا وزىنە-وزى ريزا جاننىڭ بىركەلكى ىرعاعى بار. جەر باسىپ، اۋا جۇتىپ جۇرگەنىڭدى جاقسى سەزىپ، سونى وزىنە ماقتانىش ەتەتىن كىسىنىڭ الاڭسىز ءجۇرىسى سەنەن دە كورىنەدى. كورىپ كەلەم. باياۋ باسىپ، عارىشتاي ادىمداپ ءبىر سازبەن كەلەسىڭ. كەيدە سول ءبىر ءوزىڭ باسىپ كەلە جاتقان جەرىڭدى ەلشەپ، سونى ەسەپكە الىپ كەلە جاتقانداي بوپ كورىنەسىڭ. قايتا قارايمىن، كورىپ كەلەم، سەن ايتەۋىر جەر باسىپ جۇرگەنىڭدى ماقتان، قۋانىش ساناپ، سوعان بولا قالبالاقتاپ كەلە جاتقان جاندارعا ۇقسامايسىڭ. ەركىندىككە قوسىلعان ەرلىك بار. كورىپ كەلەمىن.

كورىپ كەلەمىن. سەن كەشەگى ەرجۇرەك ازاماتتىڭ ۇلىسىڭ، قاسىنداعى اناڭ. سەن وعان جارىنىڭ قابىرىن كورسەتىپ، باسىنا تابىنۋعا اكەلدىڭ. سەن اق شاشتى اناڭمەن بىرگە كەلىپ اكە ارۋاعىنا باس ءيدىڭ. باۋىر ەلجىرەپ، كوزگە جاس كەلەتىن كورىنىس ەمەس پە؟ بايىپپەن باسىپ، سالماقپەن تاستاپ، اياقتى ءدال باسىپ، نىق قويىپ كەلەسىڭ! بۇل ساتتە سەن باسىپ كەلە جاتقان جەردى ەمەس، ءوزىڭنىڭ ادىمىڭدى، قانشا باسقانىڭدى ساناپ كەلە جاتقانداي بوپ كورىنەسىڭ. ەسەپ پە؟

بولسا بولسىن، مۇنىڭ ىشىندە ارمانىنا جەتە الماي قىرشىن كەتكەن اكەنىڭ دە ەسەبى بولار. ءبارىبىر... ەسەپتىڭ ءبارى ەسەپ. سەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان جەرىڭدى ولشەسەڭ دە، اكەنىڭ باسا الماي كەتكەن جەرىن ولشەسەڭ دە ايتەۋىر ەسەپسىز ەمەس ءتارىزدىسىڭ. مىنە، ماعان وسى دا مەدەۋ كورىنەدى. ەسەپسىز دۇنيە بولمايدى. ونىڭ ىشىندە اكە باسقان ءىزدى ەسەپتەپ باسقان قانداي جاقسى. وسى جەردەگى ەسەپ — اقشادا، زاتتا، سەنىڭ قانشا ادىم جۇرگەنىڭدە ەمەس، مۇنداعى ەسەپ — ماقسات، نىسانا، الداعى الىنباعان اسۋ، بەلەس، جول، بولجام، ەندى قانشا جەر جۇرەتىنىڭ بولىپ تۇر-اۋ!

سەن ءجۇرىپ كەلەسىڭ. باسقان ىزىڭە بۇرىلىپ قارامايسىڭ. تابانىڭنىڭ استىندا ساباعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن سارعايعان جاپىراقتار قالىپ بارادى. سەنىڭ قالىڭ تابان شومبال باتەڭكەڭ دوعال وكشەسىمەن وزىنەن تەمەن جاتقاننىڭ ءبارىن جانشىپ، تاپتاپ بارادى. مۇنى سەزىپ، ءبىلىپ بارا جاتقان جوقسىڭ سەن. سەن باياۋ ءجۇرىپ باراسىڭ. ارتىڭا بۇرىلمايسىڭ. سەن بارار جەرىڭە، بەتكە العان نىساناڭا قارايسىڭ. بىلەم. سەن ايتەۋىر ءلايلىپ، باسىڭ اۋعان جاققا كەتىپ بارا جاتقان جوقسىڭ. سەن سوناۋ الىستان اكە الدىنداعى بالالىق پارىزىڭدى وتەۋگە، اكەنىڭ رۋحى جاتقان قاسيەتتى جەرگە كەلگەنسىڭ. ماقساتسىز قاڭعي بەرەتىن سەن ەمەس. بۇل مىقتى مەدەۋ. قىزىق. بۇل ءىزسىز جەلەۋ ەمەس. بۇل سەنىڭ كوكىرەگىڭە ورناعان ارمان بولاتىن. سەن ناق ءقازىر سول ارمان قۇسىنىڭ قاناتىندا ءجۇرسىڭ.

سەن ەمەس، قۇداي-اۋ، كىم ايتتى؟ اكە بالاسىن اناداي بەرىلىپ سۇيە المايدى. انا ماحابباتى ماڭگىلىك، شىنايى، شىن دەدى. سولاي-اق بولسىن. ءبىراق، اكە ءوز جۇراعاتىن اناداي سۇيمەيدى دەگەن بەكەر، اعات ءسوز. قايتا اكە ماحابباتى ەرگە ءتان، تەرەڭدەۋ، قۇپيالاۋ، سالقىنداۋ بولۋى كادىك. وندا ۇستامدىلىق باسىم جاتادى. سىرت كوزگە بادىرايىپ كورىنە بەرمەيدى. شىنداپ كەلسەك، ءوز ۇرپاعىن، ءوز بالاسىن سۇيمەيتىن اكە مۇلدە از. مەن اقىن ەمەسپىن، ايتپەسە اكە ماحابباتى، اكەنىڭ بالاسىنا سۇيىسپەندىگى جايىندا داستان جازار ەدىم. سەن اكە سۇيەتىن جىگىت ەكەنسىڭ. ونداي داستاندى سەن جازىپ كەتەر ەدىڭ. اقىندىعىڭ بار ما ەدى؟ ونى سۇراماپپىن دا.

مەن كورىپ كەلەم. ءجۇرىپ كەلەسىڭ. مەنى بايقامادىڭ. جاقىنداپ قالدىڭ. ءجۇزىڭ جىلى، كوزىڭدە وي، قاباعىڭدا سۇراۋ بار ەكەن. دەمەك، ماقساتتى، نىسانالى جولدا ەكەنسىڭ. بايقامادىڭ. توقتاتپادىم. سەن ەتە بەردىڭ. كوڭىلدە دىتتەگەن ويى بار ادامنىڭ قادامىن بوگەۋگە بولمايدى. ونى الدەكىم، الدەنە كۇتىپ تۇر. ول سوعان تەزىرەك جەتسەم دەپ الدىنا ايان نىسانا، ءدال باعدار، ايقىن باعىت قويىپ كەلەدى. مۇندايدا كولدەنەڭ تۇرۋ، ءسال دە بولسا بوگەت بولۋ كۇنا، ايىپ. سەن جان-جاعىڭا زەر سالماي، نازار اۋدارماي ەتە شىقتىڭ. قۋانىپ قالدىم. ماقتانىش بيلەدى. سەنىڭ جۇزىڭنەن ءار كەزدە-اق الدىنا ماقسات قويىپ، سوعان قاراي قاناتىن جايىپ تالپىناتىن قىرانداي وجەتتىك كوردىم. ماقساتى، تالابى بار ەجەتتىك، ادەتتە سۇيە بىلەتىن ادام دا بولادى. ماقساتتى ادام سۇيە دە بىلەدى. سۇيە بىلگەن ادام قاسيەتسىز بولمايدى.

مەن ءتاۋىرمىن دەگەن ادامنىڭ بويىنداعى ەڭ جاقسى، ادەمى، شىنايى قاسيەتتىڭ كوبى شىن سەزىنە ءبىلۋدىڭ جىلىلىعىنان، تاتتىلىگىنەن پايدا بولۋى عاجاپ ەمەس. جاردى، ادەمىلىكتى، بالانى، سۇلۋلىقتى، ۇرپاقتى، كوركەمدىكتى، دوستىقتى، اسەمدىكتى، گۇلدى ۇناتۋ، جاقسى كورۋ، ونىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، حوش ءيىسىن سەزۋ ەڭ جاقسى قاسيەت بولۋمەن قاتار، ول ادامدى ادام ەتىپ تۇراتىن عاجاپ، نەگىز، زور قۇدىرەت. بويىندا وسىنداي قاسيەتى بار ادام عانا ءوزىن ناعىز باقىتتى، باسىنا ب ا ق قونعان اداممىن دەپ ايتا الار ەدى...

وسى جاققا جولعا شىعار الدىندا ءبىر قارىنداسىم مەنى كورە سالدى دا، كۇلە باستادى.

— نەگە كۇلەسىڭ؟

— ءسىزدى كورگەندە ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى.

— نە ءتۇسىپ كەتتى؟

— سوڭعى جازعان ءبىر شىعارماڭىزدىڭ اتى.

— وندا تۇرعان نە بار ەكەن؟

— «مەن ءسىزدى سۇيەمىن» دەپسىز. سوندا كىمدى سۇيەسىز؟

— وي-باي، اينالايىن، سەنى سۇيەمىن...

ول ەشتەڭە دەي المادى.

— دوستويەۆسكيي «مەن ءسىزدى سۇيەمىن» دەسە، جاراسىپ تۇرادى. ول سولاي دەپتى دەپ ايتا-ايتا جۇرەمىز. فۋچيك «مەن ءسىزدى سۇيەمىن» دەسە، قۇراننىڭ اياتىنداي جاتتاپ الىپ، قايتالاپ ايتامىز. «مەن ءسىزدى سۇيەمىن» دەپ مەنىڭ ايتقانىم ساعان نەگە ەرسى كورىندى؟

ول تاعى ۇندەمەي قالدى. ارتىنشا كۇلدى. كۇلە بەردى، كۇلە بەردى، شاماسى «سۇيەمىن» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى گۇلدىڭ ءيىسى ءتارىزدى باس اينالدىراتىن ادەمى دە، قۇدىرەتتى دە، سالماقتى دا ءسوز بولسا كەرەك. باسقانى بىلمەيمىن، بۇعان ءوز باسىمنىڭ ەشبىر شاگى جوق. ويتكەنى، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە ءسوزدىڭ دە، گۇلدىڭ ءيىسى سياقتى ءيىسى، ءدامى، تاتۋى بولادى. گۇلدىڭ ءيىسىن، ونىڭ باس اينالدىرىپ، بۋىنعا تۇسەتىن حوش ءيىسىن سەزۋ، ودان راحات الاتىنى سياقتى سوزدەن دە راحات تابادى. ءسوزدىڭ دە جانى، ءيىسى، سالماعى، گ ۇلى ءتارىزدى حوش ءيىستى، تاماشا قاسيەتى بار. «سۇيەمىن» دەگەن ءسوزدى وسى ويدى دالەلدەۋ ءۇشىن عانا الىپ وتىرعان جوقپىن. «ب ا ق»، «باقىت» دەگەن سوزدەردى «سۇيەمىن» دەگەن ءسوزسىز ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى «ب ا ق» تا ءبىر قۇدىرەتتى، قاسيەتى مول ءسوز. ال قاسيەتتى سوزدەردىڭ كوبى-اق ءاماندا ساباقتاس كەلەدى.

مىنە، سەن جاڭا عانا قاسىمنان ەتە شىقتىڭ. اسىقپاي ادىمداپ باراسىڭ. ۇزاي بەردىڭ. ساعان تۋ سىرتىڭنان قارادىم. بىرەۋدىڭ ساعان، سەنىڭ جۇرىسىڭە تەسىلە قاراعانىن سەزە قويعانداي ارتىڭا بۇرىلىپ، جالت قارادىڭ. ءبىراق، كىمنىڭ قاراعانىن اجىراتا المادىڭ. وعان سەنىڭ ۋاقىتىڭ دا بولماعان شىعار. سەن ۇزاي بەردىڭ. مەن سەنىڭ جاستاۋ كەزىڭدى ەسكە الدىم.

مەن سوعىستان قايتقان، 1945 جىلدىڭ اياعىندا سەنىڭ ەلىڭە باردىم. سەن وندا مۇلدە جاس ەدىڭ. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىڭدى دە كوردىم. پىسىق، قىزبالاۋ بالا بوپ ءوستىڭ بىلەم. سەنىڭ اكەڭدى جاسىنان جاقسى بىلەتىن قاريالاردان ەستىدىم: «و، ۇقساماساڭ تۋماعىر» دەگەن-اۋ، اكەسىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي. ءتىپتى ءتۇرى عانا ەمەس، سويلەگەنى، ءجۇرىس-تۇرىسى، اياعىن اسىقپاي باساتىنىنا دەيىن ناق اكەسى. اكەسى مارقۇم بارىنشا ادال، اق كوڭىل، قۋلىق-سۇمدىعى جوق، تازا ادام ەدى. شىركىن-اي، جىگىتتىڭ سۇلتانى بوپ ءوسىپ كەلە جاتىر ەدى. قىرشىن كەتتى-اۋ، ساباز...

...ءوز ۇيىڭە كەلگەن قوناق كىسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيدىڭ، كەتەردە كەبىسىن قويدىڭ. ول ساعان: «بالام، باقىتتى بول!» — دەپ ەكى رەت ايتتى. قۇدىقتا سۋ الىپ كەلە جاتقان كەيۋانانىڭ قولىنان شەلەگىن الىپ، ۇيىنە اكەپ بەردىڭ، ول ساعان: «وي، بالام، كوپ جاسا، باقىتتى بول!» — دەدى. ءسويتىپ سەن جاسىڭدا اركىمگە جاساعان قايىرىمىڭ، كورسەتكەن قولعابىسىڭ، ازدى-كوپتى قىزمەتىڭ ءۇشىن «وي، بالام، كوپ جاسا، باقىتتى بول!» دەگەن ءسوزدى كوپ ەستىدىڭ. كوپ جاساۋدىڭ ءمانىسى كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى، ال «باقىتتى بول!» دەگەندى قالاي ۇقتىڭ!؟

سەن ونى ايتا المايسىڭ. ءبىراق، «ب ا ق»، «باقىت» دەگەننىڭ ءتاۋىر ءسوز ەكەنىن بىلەسىڭ. مۇنداي ادەمى، جۇرەككە جىلى تيەتىن العىس ءسوزىن جاسىمدا مەن دە كوپ ەستىگەم. ءبىراق، ونىڭ نە ەكەنىن، ونى ماعان كىمنىڭ، قاشان بەرەتىنىن ويلاعان ەمەسپىن. شىنىندا «ب ا ق»، «باقىت» دەگەنىمىز نە؟ بايلىق پا؟ نەنىڭ بايلىعى؟ اقشانىڭ با، اقىلدىڭ با؟ دۇنيەنىڭ بە، پاراساتتىڭ با؟ قانداي بايلىق؟ مالدىڭ با، باستىڭ با؟ مۇمكىن، راحات، يگىلىك، جان قۋانىشى... جار قىزىعى... بۇلار دا بايلىققا جاتا ما؟ بايلىققا جاتاتىن نارسەنىڭ ءبارى باقىت بولا بەرە مە؟ بۇلاردان باسقا جان، ءتان بايلىقتارى — تولىپ جاتقان جوق پا؟ تولعاپ-تولعاپ كەلىپ، الدىڭا ۇلكەن ءبىر ماقسات قويساڭ، وعان جەتسەڭ باقىت پا؟ تاۋداي تالابىڭ بولسا، سول تالاپتىڭ ىزىنە تۇسسەڭ، سول تالابىڭا جەتسەڭ — بۇل باقىت پا؟ دەمەك، ماقسات قويۋ، تالاپ ەتۋ، نىساناعا ءدال باسۋ، سارسىلا ىزدەۋ، سول جولدا تابىسقا جەتۋ دە ۇلكەن باقىت... ءتىپتى ادامنىڭ ءوز-وزى سەزىنۋى، ءوزىنىڭ شاما-شارقىن، قولىنان كەلەر مۇمكىندىگىن ايقىن ۇعىنۋى دا باقىت... ال اسەمدىكتى، ادەمىلىكتى، الگى ايتقان گۇلدىڭ ءيىسىن سەزىنۋ، كوركەمدىگىن ۇعۋ، ەڭبەكتى راحات كورۋ ءتارىزدى قاسيەتتى نارسە. «ب ا ق»، «باقىت» دەگەنىمىز — ەڭبەك، ماقسات، ونەر، تالاپ، سۇلۋ ءان، ادەمى گۇل، جاقسى جار، ادەپتى ۇل، اقىلدى قىز، — بىلايشا ايتقاندا سەنىڭ وزىڭدە بار نارسەلەر بولىپ جۇرمەسىن؟ ءتىپتى، ب ا ق دەگەن سەنىڭ ءوزىڭ، ءوزىڭنىڭ ەكىنشى اتىڭ شىعار.

شوقان جايىندا جازعان ءبىر شاعىن ماقالامدا: «ول ءوز جۇلدىزىن الاقانىنا سالىپ تۋعان» دەدىم. ويلانباي ايتقانىم جوق. ونى عالىمداردىڭ اققان جۇلدىزعا تەڭەگەنى بار عوي. ەكىنشىدەن، جەر بەتىندەگى ءاربىر پەندەنىڭ اسپاندا ءوز جۇلدىزى بولادى دەگەن ءدىني اڭىز بار. سول جۇلدىز قالاي قاراي قيسايسا، ادامنىڭ ءومىرى، باعى سولاي قاراي اۋادى ەكەن دەيدى. ال شوقان سياقتى اسقان تالانت يەسى، اقىلدى، پاراساتتى ادام ءوز جۇلدىزىن الاقانىنا ۋىستاي تۋعانى ايعاق. دەمەك، بۇل جەردە اقىلدى، تالانتتى بولۋدىڭ ەزى دە باقىت دەپ وتىرمىن. ءتىپتى ەڭبەكقور، قابىلەتتى بولۋمەن بىرگە ىزدەنگىشتىكتىڭ ءوزى باقىت.

سەن دە ءبىر نارسە ىزدەيسىڭ. ول نە؟ باعىڭ، باقىتىڭ با؟ ول سەنىڭ ءوز الاقانىڭدا ەمەس پە؟ مەنىڭشە ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن، دانىشپان نەمەسە قاراپايىم مالشى، ەگىنشى، ۇشقىش، ينجەنەر، سۋرەتشى، عالىم بولسىن، باقىت دەپ ىزدەگەندەرى اركىمنىڭ ءوز قالتاسىندا تۇر. «گەنەرال بولۋدى ويلاماعان سولدات سولدات ەمەس، نەمەسە ءاربىر جاقسى سولداتتىڭ قاپشىعىنىڭ تۇبىندە مارشالدىق بەلگى جاتىر» دەگەن قالجىڭ سوزدەردىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان بار. دەمەك، ەڭبەك، تالاپ، ماقسات، نىسانا سەنى كوزدەگەن باقىتىڭا، باقىتقا، باققا جەتكىزەدى.

دۇنيەدەن وزىنە لايىق ورىن تابا ءبىلۋدىڭ ءوزى زور باقىت. تاپقان ورىندا ەڭبەك ەتىپ، ونىڭ جەمىسىن جەپ، راحاتىنا باتىپ، يگىلىگىن كورۋ ەكىنشى باقىت. سول جەردە ابىرويعا، اتاققا يە بولۋ تاعى ب ا ق. ءبىز بۇل جەردە تالاپتىڭ جەمىسىن، ونىڭ راحاتى مەن يگىلىگىن، ونەردىڭ، شەبەرلىكتىڭ قۋانىشىن قوسىپ تا وتىرعان جوقپىز. جار قۇشۋ، ۇرپاق ءوسىرۋ، ءوزىڭ ءتارىزدى ادامدار تاربيەلەپ، جەتىلدىرۋگە ىقىلاس ىنتانىڭ ءوزى باققا، باقىتقا بەرگىسىز ماۋلەتتى، قاسيەتتى قىلىق.

مەن قاراپ تۇرمىن. سەن كەتىپ باراسىڭ. كولگە قاراي بۇرىلىپ، كورىنبەي كەتكەنشە قارادىم. سودان كەيىن دە ويعا تالاي نارسەلەر ورالدى. سەن ماعان كورىنبەي كەتكەن بويدا-اق بارا سالىپ، ءوز باعىڭنىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ، ەنگەندەي بولىپ كورىندىڭ. بۇل وي عوي. ءبىراق شىندىعى بولار. ويتكەنى، سەن جامان ويمەن ەمەس، جاقسى، يگى نيەتپەن بارا جاتقان تالاپكەر ەكەنىڭدى جۇزىڭنەن بايقاعام. ءوڭىن جارقىن، ءجۇزىڭ جىلى. وزىڭە-وزىڭ سەنىمدى، جەر باسىپ جۇرگەنىڭە ريزا ەكەنىڭدى ءبىلۋ قيىن ەمەس-تى. ارينە، جەر باسىپ ءجۇرۋدى عانا ماقتانىش ەتۋ، ناعىز ازاماتقا از. سول باسىپ جۇرگەن جەرگە بەلگىلى ءىز تاستاۋعا، سونى كوركەيتۋگە زەر سالعان ابزال. ازاماتتىڭ ەڭ ارداقتى، ەڭ باستى مىندەتى وسى بولسا، وعان قوسا تاۋداي تالابى، سول تالاپقا جەتكىزەتىن جىگەرى، كۇش-قايراتى تۇتاس كەلىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ. ال جاستىق دەگەن زور كۇش. جاستىڭ بويىندا الىپ كۇش، قۋات، قايرات، جىگەر بار. اڭگىمە سول ءبىر مول قۋاتتى قايدا، قاشان، قالاي، نەگە جۇمساۋ قاجەت؟ مۇنى بىلگەن ازامات ەشتەمەدەن كەم بولماس تا. باقىت دەگەن نە دەگەندى ەشكىم دە «مىناۋ» دەپ ايتقان ەمەس. ءبىراق، ول ءاربىر جاستىڭ ءوز قالتاسىندا، ءوز الاقانىندا، ءوز جۇرەگىندە ەكەنىنە كۇدىك كەلتىرۋدىڭ ءوزى كۇنامەن پارا-پار.

ءبىز ەرتەڭىنە كۇتپەگەن ج.ەردەن بەتپە-بەت كەلىپ قالدىق. سەن پۋشكين ەسكەرتكىشى تۇبىندە تۇر ەكەنسىڭ. اقىننىڭ ويلى وتىرعان ادەمى مۇسىنىنە قاراپ قاپسىڭ. ءوزىڭ دە ويدا ەكەنسىڭ. كەشەگى وي ىزدەرى جۇزىڭنەن كەتە قويماعان. اماندىقتان سوڭ سەن اپاڭدى شارشاپ قالار دەپ، مەيمانحاناعا، دەم الۋعا قالدىرىپ كەتكەنىڭدى ايتتىڭ. اقىرىندا دانىشپان اقىننىڭ تاس مۇسىنىنە قاراي تۇرىپ:

— اعا، بۇل دا بولسا ءوز زامانىنىڭ سولداتى بولعان ادام. وتە مەرگەن، كوزدەمەي اتىپ تيگىزەتىن اتقىش، ءدال اتاتىن، نىسانا تاپقىش بولعان عوي. ءار ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر عوي. اتقىش ەدى، ءوزى دە وقتان كەتتى-اۋ...

سەن وسى سارىنداس تاعى بىردەڭەلەر ايتتىڭ. سەن اقىنسىڭ با دەپ قالدىم. مۇنىڭ ۇستىنە سەن مەنىڭ ويىمداعىنى كوزىمنەن وقىپ بىلگەندەي اقىننىڭ اسا سىرلى، تاماشا ءبىر ولەڭىن جاتقا وقىدىڭ. ەسىڭدە مە، ۇمىتپاسام «گۇل» دەگەن ولەڭ ەدى. كەيىن مەن ونى سەنەن كوشىرىپ الدىم.

قايدا ەكەن سول قىرشىندار وسى كۇنى؟

ءجۇر مە ەكەن سول ەكەۋى ءالى ءتىرى؟

ايتپەسە، كەۋىپ-سەمىپ قالعان شىعار،

ءيىسسىز مىناۋ گۇلدەي بولىپ ءتۇرى.

مەن تۇسىنە كەتتىم. بۇل اقىن ويىندا جۇرگەن بەلگىسىز تاعدىرلى ادامداردىڭ ءىزى بولاتىن. ول ورمان اراسىندا كەزدەسكەن ەكى جاستىڭ ەتكەنىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، ءوزىنىڭ جاستىق شاعىنىڭ ارتتا قالعان سۋرەتىن ەسكە العان ەدى.

— قايتا وقىشى! — دەدىم.

سەن قايتا وقىدىڭ. بۇل جولى جۇرەگىڭدى باسىپ، بۇرىنعىدان دا ويلى وقىدىڭ، شابىتپەن، كادىمگى اقىنعا ءتان ىرعاقتى ادەمى داۋىسپەن وقىدىڭ. ماعان ەتە قاتتى ەسەر ەتتى. ءارقيلى ويعا كەتتىم. اسىرەسە، مەنىڭ ويىمدا جۇرگەن بەلگىسىز سولدات، بەلگىسىز باتىر جىگىت جايىنداعى ويىما قانات ءبىتىردىڭ. مۇنىڭ ۇستىنە، وتە قىزىق بوپ كورىنگەنى سول — مەنىڭ ويىمداعى بەلگىسىز ەر، سەنىڭ ويىڭا تۇسە قالعان بەلگىسىز جاستىڭ تاعدىرى ءبىر كەۋدەدەن شىققان ەگىز، بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى كورىندى. «قايدا ەكەن سول ەكى جاس وسى كۇش؟»، «قايدا ەكەن باتىر سولدات وسى كۇنى؟»

ەگىز وي! كىتاپتىڭ اراسىنا گۇل ساپ كەتكەن جاس پەن مەن ىزدەگەن بەلگىسىز باتىر قايدا ءجۇر ەكەن؟ قايسىسى قايدا، قانداي ەرلىك جاسادى؟ تاعدىر ولاردى قايدا قالدىردى؟ وسى ويلار مەنى دە، سەنى دە شىرماپ تاستادى. مەن ساعان «قايتا وقىشى» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادىم. سەن ۇلى اقىننىڭ لەبىزىن قايتادان وقىدىڭ. مەن سونىڭ تۇنىعىنا باتىپ كوپ تۇردىم. كوز الدىمنان كادىمگىدەي-اق قولتىقتاسقان ەكى جاس ءوتتى. قولدارىندا گۇل شوعى بار. ال، سولدات قايدا دەگەندەي الگى ەكى جاستىڭ كەلە جاتقان جاعىنا، بارا جاتقان باعىتىنا زەر سالدىم. ەشكىمدى كورە المادىم. قايدا ەكەن، ەر جىگىت؟

ءبىز مەيمانحانانىڭ اسحاناسىندا وتىرعاندا دا وسى جايلى، بەلگىسىز سولدات، ونىڭ تاعدىرى جايىندا سويلەستىك.

قايدا ەكەن باتىر سولدات وسى كۇنى؟ بۇل كادىمگى ولەڭ جولىنا ۇقساپ كەتتى. سەن وسىنىڭ ارتىنشا موسكۆادا، وتاننىڭ جۇرەگى كرەمل قابىرعاسىنداعى بەلگىسىز سولداتتىڭ باسىنداعى ماڭگىلىك وتتى، جالىندى ەسكە الدىڭ. مەن ءتارىزدى ونىڭ باسىندا سەن دە تالاي رەت، ۇزاق-ۇزاقتان تۇرىپسىڭ. اسىرەسە، ساعان، جاس جىگىتكە سول ماڭگىلىك وتتىڭ باسىنا كۇن سايىن ونداپ، جۇزدەپ كەلەتىن جاستار — ونىڭ ىشىندە جاڭا قوسىلعان، ەرلى-زايىپتى بولىپ ماڭگى ءومىر سۇرۋگە انتتاسقان جاستاردىڭ سالتاناتى قاتتى ۇناعان بولار.

بەلگىسىز سولدات باسىندا جانعان ماڭگىلىك وتتىڭ الدىندا باس ءيىپ، ونىڭ الدىندا بىر-بىرىنە انت بەرۋ ءبىزدىڭ جاستاردىڭ سالتىنا، تۇرمىسىنا ەندى. سولاردى كورگەندە دەدىڭ سەن، ەسىمە وسى قاتار تۇرعان ەكەۋىنىڭ قايسىسى بەلگىسىز سولداتتىڭ ءوز جۇراعاتى، ءوز ۇرپاعى، ءتىپتى، سونىڭ ءوز نەمەرەسى ەكەن دەپ ويعا باتاتىنىڭدى ايتتىڭ. ماعان ۇناپ كەتتى. وتە كەلىستى، ادەمى وي. اقىن باسىنا كەلەتىن ۇنامدى ولەڭ جولدارى سياقتى. پۋشكين، اباي ولەڭدەرىن جاتقا ايتقانىڭ ۇنايدى، باسىڭا مىناداي سۇيكىمدى، ادەمى وي كەلگەنىنە سۇيسىنەمىن. سەن اقىن، ەڭ بولماعاندا اقىن مىنەزدى ادامسىن. تاعى دا ويىم ءدال شىقتى. سەن ءبىراز وتىرعانسىن قويىنىڭنان قوڭىر داپتەر الىپ، ودان كەيىنگى كەزدە جازعاندارىڭدى وقي باستادىڭ. كوبى وسى ساپاردا جازىلسا كەرەك، اكە جايىندا ەكەن. بۇل مەنى ءسۇيسىندىردى. اكە سۇيگەن بالا جامان بولماس دەپ ويلايمىن. «اكە كورگەن وق جونار» دەپ ەل ايتقان. ارينە، سەن اكەڭدى كورمەپسىڭ، ءبىراق، سەن ونىڭ سۋرەتىن كوردىڭ، ەرلىگىن ەستىدىڭ، مۇنىڭ ۇستىنە سەن ايناعا ۇزاق قاراپ، اكە مەن ءوزىڭنىڭ ۇقساستىعىڭدى تۇگەلدەي سالىستىرىپ شىقتىڭ. سەن كوپ نارسە تاپتىڭ، ودان دا كوپ نارسەنى ۇقتىڭ. اكە بەينەسى سەنىڭ كوكىرەگىڭە اكەسىن كورىپ، ونىڭ قويىنى مەن قولتىعىندا وسكەندەردەن گورى كوبىرەك، مولىراق ەسەر قالدى. سەن ءوزىڭنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىڭدا، ىسىڭدە، مىنەزىڭدە اكەڭدى قايتالاۋعا، سوعان ۇقساۋعا زەيىن قويدىڭ. بۇل دا جاقسى قاسيەت. باسقاعا ەمەس، اكەگە ۇقسايمىن دەگەن تالاپ ەڭ جاقسى تالاپ، اسىل، قاسيەتتى تالاپ. سەن مۇنى جاي سوزبەن عانا ەمەس، قوڭىر داپتەردىڭ ىشىندەگى جازعاندارىڭنان ءبىرىن وقىدىڭ. الدىمەن ونى نەگە جازعانىڭدى ءتۇسىندىردىڭ.

— اكەسىن كورىپ وسكەندەر «مەن اكەمدى تۇسىمدە كورىپ جۇرەم» دەيدى ەكەن. ال، اكەسىن كورمەي وسكەندەر اكەسىن تۇسىندە ەمەس، وڭىندە كورەتىن سياقتى بولادى دا تۇرادى ماعان. مەن اشەيىن ويلاپ وتىرامىن دا «ول مىناداي ادام بولعان-اۋ» دەپ اكەمدى كادىمگىدەي كوز الدىما كەلتىرەمىن. اقىندىقتان ەمەس، سودان دا مەن اكەم جايىندا بىلاي دەدىم.

مەن اكەمدى وڭىمدە كورىپ جۇرەم،
قولدان سۋسىن شولدەسە بەرىپ جۇرەم،
ات باپتايدى، كۇيبەڭدەپ، تىنىم تاپپاي،
الامانعا قوسپاق بوپ قىزىلسۇرەڭ.
مەن اكەمدى وڭىمدە كورىپ جۇرەم،
جاس سابيدەي سوڭىنا ەرىپ جۇرەم،
ازدى-كوپتى مىسقالداپ ەرىنبەستەن،
سول شاشقان نەسىبەمدى تەرىپ جۇرەم.
مەن اكەمدى وڭىمدە كورىپ جۇرەم،
سول ايتقان دەپ ناقىل ءسوز تەرىپ جۇرەم.
اكە سۇيگەن بەيكۇنا جاس بالاداي،
اكەمدى كادىمگىدەي كورىپ جۇرەم.

ولەڭىڭ ەداۋىر ۇزاق ەكەن. جالىقپاي تىڭدادىم. بالانىڭ اكەگە دەگەن شىنايى ماحابباتىن ايتقان سول ولەڭىنەن ءۇش شۋماق كوكەيگە ۇيالاپ قالدى. ول مەنىڭ جادىمدا. سەنى ەسىمە العان سايىن جوعارعى ءۇش شۋماق ولەڭ ەسىمە ساپ وتە تۇسەدى. قايران بەلگىسىز باتىردىڭ ۇرپاعى-اي، اكەڭ كوز الدىندا تۇرسا، ءتىرى جۇرسە ناق وسىلاي سۇيە الار ما ەدىڭ دەگەن سۇراۋ دا تۋادى. ونى كىم بىلەدى؟ مۇمكىن، سەن بۇدان دا بەتەر سۇيەرسىڭ. اكە دەگەن قاسيەتتى عوي. اكەنىڭ قاسيەتىن ءبىلىپ وسكەن بالا، كىم بولسا دا، قاسيەتسىز بولماسىن ۇعامىن.

***

سەن مىنا ادامداردىڭ تىزىمىنە، تاسقا جازىلعان تىزىمگە كوز قىرىن سالىپ كور. بۇلار ەلىنە، تۋعان جەرىنە، ءوزىنىڭ جەرلەستەرىنە، ءتىپتى ءوزىنىڭ اعايىن-تۋىسىنا، بالالارى مەن سۇيگەن جارىنا بەلگىسىز بوپ كەلگەن ەر ازاماتتار. بۇلار 1942 جىلدىڭ 19 — 20 فيەۆرال كۇندەرى ەرلىكپەن قايتىس بولعان. بۇلاردىڭ ىشىندە مەنىڭ وزىمە دە كوپتەن تانىس جىگىتتەردىڭ فاميلياسى ۇشىرادى. ەسكەرتكىشتە تەك فاميليا جازىلعان، ال اتتارىنىڭ باس ارىپتەرى كورسەتىلگەن. كىمنىڭ قايدان ەكەنى ايتىلماعان. بۇل ەسكەرتكىشتەگى 46 ادامنىڭ فاميلياسىن الىپ، پودولسكييدەگى اسكەري ارحيۆتە جەتى كۇن وتىردىم. ءبارىنىڭ ەمەس، كەيبىرىنىڭ قايدان ەكەنىن، اتىن انىقتادىم. ءبارىن بىردەي انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى. الماتىعا قايتىپ ورالعان بويدا كەيبىر وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەرگە حات جازىپ، كەيبىرىنىڭ كىمدەر ەكەنىن انىقتادىم. وسى ۋاقىتقا دەيىن وقۋشىلاردان ەكى جۇزدەي حات الدىم. كوبىنە حاتپەن جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن بولمادى. كەيبىر حاتتاردا، «بۇل مەنىڭ اكەم»، «مەنىڭ اعام»، «مەنىڭ تۋىسىم» دەگەن دولبارلار كوپ. ارقالىقتان، گۋريەۆتەن جازىلعان حاتتاردا ءبىر ادامنىڭ وزىنە ەكى-ۇش ادام «بىزدىكى» دەگەن بولجامدار ايتادى. مەنىڭشە، بۇل ادامداردىڭ كوبى — تالدىقورعان، الماتى، جامبىل، شىمكەنت، سەمەي وبلىسىنىڭ جىگىتتەرى سياقتى. ويتكەنى سەگىزىنشى گۆارديالىق ديۆيزيا الماتىدا جاساقتالدى، قوسىمشا ادامداردى دا الماتىدان، سەمەيدەن، جامبىلدان، فرۋنزەدەن الدى. ماسەلەن، اعايىندى وسپان، ەلەمەس بوزايەۆتار — الاكول اۋدانىنىڭ، ناۋرىزبايەۆ قىدىرباي — مەركەنىڭ، جۇسىپبەك ءابىلين — كەلەستىڭ، الدەرباي جاقسىلىقوۆ — كەگەننىڭ جىگىتتەرى ەكەنى انىق.

ماعان ارنايى حات جازعان گازەت وقۋشىلاردىڭ ەڭ باستى تىلەگى وسى ءتىزىمدى تاسقا جازىلعان كۇيىندە ەمەس، جاي تەكسپەن قايتا باسۋدى سۇرايدى. وقۋشى قاۋىمنىڭ بۇل تىلەگىن قابىلداماۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن ءتىزىم مىناۋ:

پوليترۋك جانعوجين راشيت.
ستارشينا بىچكوۆ ي. ي.
سەرجانت گولودەسكيي د.
سەرجانت كۋزنەسوۆ ف.
كىشى سەرجانت حاباروۆ پ. ا،
قاتارداعى جاۋىنگەرلەر:
بۋتورين ف.
بەكدانوۆ ا.
مالىكوۆ پ. ي.
پروشكين ۆ.
زۆياگينسيەۆ م.
تىلەۋلەسوۆ س.
يانكيليەۆيچ ا.
حاريتونوۆ ۆ.
يمانگالين ا.
گلازكوۆ ي.
قوناربايەۆ ك.
راحمادييەۆ ا.
ارالبايەۆ س.
مۇقاشيەۆ ج.
فەدوروۆ ا،
انتونوۆ م.
تيتوۆ م. ا.
مالتايەۆ ب.
رياسۋنوۆ ب،
پاۆلوۆ ن. ا.
كاپلۋن ا. س.
بوزايەۆ و،
بوزايەۆ ە.
ابىليەۆ ج.
مامىروۆ س.
فرولوۆ ي.
ۆەرشينين ا. گ.
دانيلين س. ا.
كەنجەبايەۆ ك.
ساۆينكوۆ پ. ۆ.
ماتروسوۆ ا. ت.
كورچاگين ي.
تروفيموۆ ك.
نۇرشىرىقوۆ ە.
جاقسىلىقوۆ ءا.
شكۋرلاكوۆ پ. ۋ.
حلىنوۆسكيي ا.
ناۋرىزبايەۆ ك.
شىمىربايەۆ ي.
ابدراحمانوۆ ك.
ورازعالييەۆ د. ت.

بۇل اتى اتالعاندار قايتكەندە باتىرلىق كورسەتكەن ەر جىگىتتەر. بۇل دەميانوۆسك تۇبىندە جاۋدىڭ ون التىنشى ارمياسىن قورشاۋ كەزىندە ەرلىك كورسەتكەن، ءسويتىپ حولم قالاسىنا شابۋىل جاساۋ كەزىندە قايتىس بولعاندار.

مەنىڭ ويلاۋىمشا، «مىناۋ ءبىزدىڭ تۋىس، مەنىڭ باۋىرىم» دەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ول كىسىنىڭ قاي كەزدە، قانداي ديۆيزيادا قىزمەت ەتكەنىن انىق بىلگەن ءجون. وسى ادامداردىڭ تۋىستارىن، كىمنىڭ قايدان ەكەنىن انىقتاۋ ۇستىندە، فاميلياسى عانا ەمەس، ءاتى-جونى دە بىر-بىرىنە تۇپ-تۋرا كەلەتىندەر كوپ ەكەنىنە كوزىم جەتتى.

تۋعان جەرىنەن الىستا قالسا دا، ەسىمدەرى تاسقا جازىلعان ەرلەردىڭ اتىن بىلگەنىمىزشە، اق قاعازدىڭ بەتىنە جازىپ وتىرمىز. ولار: داۆيد، ابدراحمان، ۆاسيليي، سەرىكباي، يۆان، قاپاسبەك، ايتمۇحامبەت، ەلەۋبەك، بوريس، جۋساعۇل، سۇگىر، يلياس، بەكبول سياقتى ەسىمدەر. ال، وسى ەسىمدەر قاي فاميليانىڭ قاسىندا تۇرۋعا تيىستىگىن، تۋىس، اعايىن، اكە ىزدەگەن ازاماتتاردىڭ وزدەرى بىلۋگە ءتيىس قوي. ازىرشە، وسى ءتىزىمنىڭ ءوزى-اق ۇلكەن ەسكەرتكىش. ەر جىگىتتەردىڭ ەسىمى تۋعان جەردىڭ قاعازىندا جازىلىپ قالسىن!

كورگەندەرىمىزدى، ىزدەۋىمىزدى تۇگەل جازدىق. ءالى دە اتتەڭىمىز بار. ول — ون التىنشى سولدات، بەلگىسىز جاۋىنگەر كىم ەدى؟ مۇنى ءبىلۋ قيىن. ءالى دە ءۇمىت كوپ. سەن قايداسىڭ، بەلگىسىز سولدات؟ پسكوۆتا مە، نوۆگورودتا مە، پۋشكين تاۋلارىندا ما، الدە شايتان تاۋدىڭ تۇبىندە مە، جاتىر-اۋ؟ الدە ءتىرى ءجۇر مە ەكەن؟
 

---