بەيىمبەت مايلين (1894 - 1938)
بەيىمبەت مايلين
مايلين بەيىمبەت (1894 - 1938)
بەيىمبەت – پوەزيا، پروزا، دراما سالاسىندا بىردەي ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن قالامگەر. ول «ساداق» قولجازبا جۋرنالىندا، «ايقاپ» جۋرنالىندا، «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان العاشقى ولەڭدەرىنەن باستاپ - اق ەل ءومىرىنىڭ سان - سالا كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە دەن قويادى. ساحارا جۇرتىنىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن، ارمان - اڭسارىن، اسىرەسە ازاتتىق - تەڭدىك تاقىرىبىن تىلگە تيەك ەتەدى. بەيىمبەتتىڭ پوەزيالىق شىعارمالارىنداعى مىرقىمباي – تيپتىك كەيىپكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جيىنتىق بەينە. مىرقىمباي بەينەسى ارقىلى بەيىمبەت سول كەزدەگى قازاق كەدەيلەرىنىڭ بولمىس - ءبىتىمىن، ۋاقىت، قوعام اياسىنداعى تىرشىلىك - تىنىسىن سۋرەتكەرلىك شىنشىلدىقپەن بەدەرلەي العان.
بەيىمبەت قازاق پوەزياسىندا پوەما جانرىنىڭ ءورىسىن ۇزارتىپ، ورەسىن بيىكتەتۋگە قوماقتى ۇلەس قوسقان. ونىڭ «بايدىڭ قىزى»، «ءرازيا قىز»، «قاشقىن كەلىنشەك»، «مارجان»، «وتىرىككە بايگە»، «كەمپىردىڭ ەرتەگىسى»، «حان كۇيەۋى»، «مىرقىمباي» پوەمالارى تاقىرىبىنىڭ ءار الۋاندىعىمەن، وقيعالىق تارتىمدىلىعىمەن، وزىندىك ءتىل - ستيلىمەن قازاق پوەزياسىنىڭ كورنەكتى ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
بەيىمبەت مايلين دارىنى ونىڭ پروزالىق شىعارمالارىندا ايرىقشا جارقىراپ كورىنگەن. اسىرەسە، قازاق پروزاسىندا اڭگىمە جانرى بەيىمبەت شىعارمالارى ارقىلى كەمەلدەنە ءتۇستى. ونىڭ اڭگىمەلەرى ءومىر شىندىعىن ءدوپ باسىپ كورسەتەتىن رەاليستىك تەگەۋرىنىمەن، كوركەمدىك بيىك ورەسىمەن، تاقىرىبىنىڭ ءار الۋاندىعىمەن دارالانادى. ول – كوركەم اڭگىمەلەرى ارقىلى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامان تىنىسى مەن قوعام ءومىرىن ەنسيكلوپەديالىق كەمەلدىكپەن سومداي العان ۇلى سۋرەتكەر.
بەيىمبەت – ون بەسكە تارتا پوۆەست، بۇعان قوسا «ازامات ازاماتوۆيچ» اتتى رومان جازعان قالامگەر. ونىڭ «قىزىل جالاۋ»، «قوڭسىلار» اتتى روماندارى اياقتالماي قالعان. مۇنىڭ سىرتىندا ول – ءىرىلى - ۇساقتى 25 پەسا، ليبرەتتو، سەنارييلەردىڭ اۆتورى.
بەيىمبەت مايلين شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىن بارلىق سالادا بايىتقان رۋحاني اسىل قازىنا رەتىندە حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاسايتىن بولادى.
بەيىمبەت مايلين (1896 ج. قوستاناي وبل.، تاران اۋد.، - 1937 ج.) - جازۋشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. اكەسى جارماعامبەت تە، اتاسى مايلى دا كەدەي ادامدار بولعان. جاستاي جەتىم قالعان بەيىمبەت شەشەسى قۇلعيزار مەن اجەسى بويداستىڭ تاربيەسىندە وسەدى. اجەسى بويداس كەزى كەلگەندە ولەڭ دە شىعارىپ جىبەرەتىن سوزگە ءدىلمار جان بولعان. بۇل ۇيدە اقىندار، جىرشىلار ءجيى قوناق بولىپ، ۇزاق تاڭعا نەبىر داستاندار جىرنالىپ، سۋىرىپ سالما ايتىستار بولىپ، ولەڭدەر ايتىلىپ تۇرعان. ونىڭ ۇستىنە شىعىستىڭقيسسالارىن جاقسى كورەتىن اجەسى كەيىننەن بەيىمبەت اۋىل مولداسىنان حات تانىعان سوڭ وعان ۇزاقتاڭعا جىر! داستاندار وقىتىپ، تىڭدايتىن بولعان. وسىنىڭ بارلىعى جاس بەيىمبەتتىڭ ءسوز ونەرىن ءسۇيىپ، ادەبيەت جولىنا تۇسۋىنە ىقپال جاسادى. اۋەلى اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان بەيىمبەت كەيىننەن ارعىنباي قاجىنىڭ مەدرەسەسىندە ەكى جىلداي ءدارىس الادى. 1913 ج. ترويسكىدەگى «ۋازيفا» مەكتەبىندە، ونى بىتىرگەن سوڭ ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە وقيدى. مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە تاتاردىڭ عالىمجان يبراگيموۆ، ءماجيت عافۋري سياقتى بەلگىلى جازۋشىلارمەن تانىسادى. وسىندا شىعىپ تۇرعان «ساداق» اتتى قولجازبا جۋرنالعا بەلسەنە ارالاسىپ، ءوزىنىڭ العاشقى پروزالىق تۋىندىسى، «شۇعانىڭ بەلگىسى» اڭگىمەسى جاريالايدى. ولەڭدەرى «ايقاپ» جۋرنالىندا باسقا دا باسىلىمداردا شىعا باستايدى.
وسى جىلداردا ول قازاق، تاتار، باشقۇرت، ورىس ادەبيەتتەرىمەن كەڭىرەك تانىسىپ، ادەبي ساۋاتى ارتا تۇسەدى. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى مايلين مەدرەسەنى اياقتاي الماي، 1916 - 1921 ج. اۋىلدا بالا وقىتۋ، مۇعالىمدىكپەن اينالىستى. وسى كەزدەردە 1916 ج. ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسىنا ارنالعان، توڭكەرىستەن كەيىنگى كەزدەردەگى قازاق اۋلىنىڭ تۇرمىسىن سۋرەتتەيتىن ءبىرسىپىرا ولەڭدەر جازدى. 1922 - 23 ج. ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە قىزمەتكە كەلەدى. گازەتتە رەداكتور بولىپ ىستەيتىن بەلگىلى ريەۆوليۋسونەر اقىن س. سەيفۋلليننىڭ قاراماعىندا جۇمىس جاساۋ ءمايليننىڭ شىعارماشىلىق جولىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلەدى، ەڭبەكشى تاپتىڭ ساياسي مۇددەسىن كوزدەگەن ولەڭدەر جازا باساتايدى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى بەتىندە ولەڭ! اڭگىمەلەرى ءجيى جاريالانادى. «شۇعانىڭ بەلگىسىن» قايتادان وڭدەپ، «كىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا باستىرادى. 1923 - 1925 ج. قوستانايدا شىعىپ تۇرعان «اۋىل» گازاتىندە ىستەيدى. «راۋشان! كوممۋنيست» پوۆەسى وسى كەزدە جازىلادى. 1934 - 1937 ج. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە رەداكتور بولدى. 1937ج. حالىق جاۋى دەگەن جالامەن ۇستالىپ، 1938ج. اقپاننىڭ 25 - ءى كۇنى اتىلىپ كەتتى.
مايلين از ومىرىندە اسا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، ەلۋگە تارتا كىتابىن شىعاردى. ونىڭ شىعارمالارىندا قازاق كەدەيىنىڭ مىنەز - قۇلقى، تۇرمىس - تىرشىلىگى، ارمان - مۇددەسى بۇرىن بولماعان دەڭگەيدە جان! جاقتى دا تەرەڭ سۋرەتتەلىپ، قمىرشەڭ تيپتىك بەينەلەر جاسالدى. ءمايليننىڭ اقىندىق قىزمەتى 1912ج. جازىلعان «مۇسىلماندىق بەلگىسىنەن باستالادى». توڭكەرىسكە دەيىن جازعان كوپ ولەڭدەرىندە («مۇقتاجدىق»، «مال»، «بايلىققا») اۋىلدىڭ اۋىر تۇرمىسى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جىرلانادى. 1916ج. ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسى مايلين شىعارماشىلىعىنداعى حالىقتىق سىيپاتتى كۇشەيتە ءتۇستى. وسى كەزدەن جازىلعان «قاندى تۇمان» ولەڭىندە قاراڭعىعا قامالعان قالىڭ ەلدىڭ، ايانىشتى ءحالى سۋرەتتەلەدى. اقىننىڭ شىعارماشىلىعىندا ۇلت - ازاتتىق، اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق سارىندار تۇپكىلىكتى قالىپتاسىپ، جاڭا بيىكتەرگك بەت الدى. «كەدەي»، «جاۋىز كىم؟»، «كەدەيگە»، «قۇتتى بولسىن»، «مەيرامىڭ»، «بۇگىن»، «گۇلدەنسە اۋىل - گۇلدەنەمىز ءبارىمىز»، «كوللەكتيۆتىڭ جىرىن ايت» سياقتى ولەڭدەرىندە جاڭا زامان اكەلگەن اۋىلداعى وزگەرىستەردى، ونداعى ەلدىن تۇرمىس - تىرشىلىگىن زور شابىتپەن جىرعا قوستى. مايلين پوەزياسىنداعى مىرقىمباي بەينەسى - جيىرماسىنشى جىلدارداعى قازاق كەدەيىنىڭ تيپىك بەينەسىن جاساۋ جولىنداعى ۇلكەن تابىسى. مىرقىمباي - تۇتاس ءبىر قتپەلى داۋىردەگى اۋىل كەدەيىنىڭ قمىرىندە بولعان قزگەرىستەردى ونىڭ سانا - سەزىمى، مىنەز - قۇلقى، ءىس - ارەكەتى، تۇرمىس - تىرشىلىگى ارقالى شىنايى سۋرەتتەلگەن تيپتىك بەينە. مىرقىمباي سياقتى تيپتىك دارەجەگە كوتەرىلگەن بەينە قازاق ادەبيەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاسالىنا جوق. ول اقىننىڭ جيىرما شاقتى ولەڭىندە، ەكى پوەماسىندا بىردە باستى، بىردە قوسىمشا كەيىپكەر رەتىندە كورىنەدى. ءمايليننىڭ ءبىراز ولەڭدەرى ايەل تەڭدىگى تاقىرىبىنا ارنالعان. «قىزدىڭ سالەمى»، «قاشقىن كەلىنشەك»، «اقسۋاتتىڭ جانىندا» سياقتى ولەڭدەرىندە ەسكى سالتقا نەگىزدەلگەن قازاق قىزدارىنىڭ ايانىشتى تاعدىرلارى سۋرەتتەلەدى. «ازات ايەل»، «عازيزا»، شال مەن قىز»، «اجار» سياقتى ولەڭدەرىندە جاڭا زاماندا تەڭدىككە جەتىپ، باقىتتى ءومىر سۇرە باستاعان جاستاردى جىرعا قوستى.
مايلين بەيىمبەت (1894 - 1938)
بەيىمبەت – پوەزيا، پروزا، دراما سالاسىندا بىردەي ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن قالامگەر. ول «ساداق» قولجازبا جۋرنالىندا، «ايقاپ» جۋرنالىندا، «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان العاشقى ولەڭدەرىنەن باستاپ - اق ەل ءومىرىنىڭ سان - سالا كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە دەن قويادى. ساحارا جۇرتىنىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن، ارمان - اڭسارىن، اسىرەسە ازاتتىق - تەڭدىك تاقىرىبىن تىلگە تيەك ەتەدى. بەيىمبەتتىڭ پوەزيالىق شىعارمالارىنداعى مىرقىمباي – تيپتىك كەيىپكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جيىنتىق بەينە. مىرقىمباي بەينەسى ارقىلى بەيىمبەت سول كەزدەگى قازاق كەدەيلەرىنىڭ بولمىس - ءبىتىمىن، ۋاقىت، قوعام اياسىنداعى تىرشىلىك - تىنىسىن سۋرەتكەرلىك شىنشىلدىقپەن بەدەرلەي العان.
بەيىمبەت قازاق پوەزياسىندا پوەما جانرىنىڭ ءورىسىن ۇزارتىپ، ورەسىن بيىكتەتۋگە قوماقتى ۇلەس قوسقان. ونىڭ «بايدىڭ قىزى»، «ءرازيا قىز»، «قاشقىن كەلىنشەك»، «مارجان»، «وتىرىككە بايگە»، «كەمپىردىڭ ەرتەگىسى»، «حان كۇيەۋى»، «مىرقىمباي» پوەمالارى تاقىرىبىنىڭ ءار الۋاندىعىمەن، وقيعالىق تارتىمدىلىعىمەن، وزىندىك ءتىل - ستيلىمەن قازاق پوەزياسىنىڭ كورنەكتى ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
بەيىمبەت مايلين دارىنى ونىڭ پروزالىق شىعارمالارىندا ايرىقشا جارقىراپ كورىنگەن. اسىرەسە، قازاق پروزاسىندا اڭگىمە جانرى بەيىمبەت شىعارمالارى ارقىلى كەمەلدەنە ءتۇستى. ونىڭ اڭگىمەلەرى ءومىر شىندىعىن ءدوپ باسىپ كورسەتەتىن رەاليستىك تەگەۋرىنىمەن، كوركەمدىك بيىك ورەسىمەن، تاقىرىبىنىڭ ءار الۋاندىعىمەن دارالانادى. ول – كوركەم اڭگىمەلەرى ارقىلى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامان تىنىسى مەن قوعام ءومىرىن ەنسيكلوپەديالىق كەمەلدىكپەن سومداي العان ۇلى سۋرەتكەر.
بەيىمبەت – ون بەسكە تارتا پوۆەست، بۇعان قوسا «ازامات ازاماتوۆيچ» اتتى رومان جازعان قالامگەر. ونىڭ «قىزىل جالاۋ»، «قوڭسىلار» اتتى روماندارى اياقتالماي قالعان. مۇنىڭ سىرتىندا ول – ءىرىلى - ۇساقتى 25 پەسا، ليبرەتتو، سەنارييلەردىڭ اۆتورى.
بەيىمبەت مايلين شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىن بارلىق سالادا بايىتقان رۋحاني اسىل قازىنا رەتىندە حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاسايتىن بولادى.
بەيىمبەت مايلين (1896 ج. قوستاناي وبل.، تاران اۋد.، - 1937 ج.) - جازۋشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. اكەسى جارماعامبەت تە، اتاسى مايلى دا كەدەي ادامدار بولعان. جاستاي جەتىم قالعان بەيىمبەت شەشەسى قۇلعيزار مەن اجەسى بويداستىڭ تاربيەسىندە وسەدى. اجەسى بويداس كەزى كەلگەندە ولەڭ دە شىعارىپ جىبەرەتىن سوزگە ءدىلمار جان بولعان. بۇل ۇيدە اقىندار، جىرشىلار ءجيى قوناق بولىپ، ۇزاق تاڭعا نەبىر داستاندار جىرنالىپ، سۋىرىپ سالما ايتىستار بولىپ، ولەڭدەر ايتىلىپ تۇرعان. ونىڭ ۇستىنە شىعىستىڭقيسسالارىن جاقسى كورەتىن اجەسى كەيىننەن بەيىمبەت اۋىل مولداسىنان حات تانىعان سوڭ وعان ۇزاقتاڭعا جىر! داستاندار وقىتىپ، تىڭدايتىن بولعان. وسىنىڭ بارلىعى جاس بەيىمبەتتىڭ ءسوز ونەرىن ءسۇيىپ، ادەبيەت جولىنا تۇسۋىنە ىقپال جاسادى. اۋەلى اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان بەيىمبەت كەيىننەن ارعىنباي قاجىنىڭ مەدرەسەسىندە ەكى جىلداي ءدارىس الادى. 1913 ج. ترويسكىدەگى «ۋازيفا» مەكتەبىندە، ونى بىتىرگەن سوڭ ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە وقيدى. مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە تاتاردىڭ عالىمجان يبراگيموۆ، ءماجيت عافۋري سياقتى بەلگىلى جازۋشىلارمەن تانىسادى. وسىندا شىعىپ تۇرعان «ساداق» اتتى قولجازبا جۋرنالعا بەلسەنە ارالاسىپ، ءوزىنىڭ العاشقى پروزالىق تۋىندىسى، «شۇعانىڭ بەلگىسى» اڭگىمەسى جاريالايدى. ولەڭدەرى «ايقاپ» جۋرنالىندا باسقا دا باسىلىمداردا شىعا باستايدى.
وسى جىلداردا ول قازاق، تاتار، باشقۇرت، ورىس ادەبيەتتەرىمەن كەڭىرەك تانىسىپ، ادەبي ساۋاتى ارتا تۇسەدى. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى مايلين مەدرەسەنى اياقتاي الماي، 1916 - 1921 ج. اۋىلدا بالا وقىتۋ، مۇعالىمدىكپەن اينالىستى. وسى كەزدەردە 1916 ج. ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسىنا ارنالعان، توڭكەرىستەن كەيىنگى كەزدەردەگى قازاق اۋلىنىڭ تۇرمىسىن سۋرەتتەيتىن ءبىرسىپىرا ولەڭدەر جازدى. 1922 - 23 ج. ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە قىزمەتكە كەلەدى. گازەتتە رەداكتور بولىپ ىستەيتىن بەلگىلى ريەۆوليۋسونەر اقىن س. سەيفۋلليننىڭ قاراماعىندا جۇمىس جاساۋ ءمايليننىڭ شىعارماشىلىق جولىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلەدى، ەڭبەكشى تاپتىڭ ساياسي مۇددەسىن كوزدەگەن ولەڭدەر جازا باساتايدى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى بەتىندە ولەڭ! اڭگىمەلەرى ءجيى جاريالانادى. «شۇعانىڭ بەلگىسىن» قايتادان وڭدەپ، «كىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا باستىرادى. 1923 - 1925 ج. قوستانايدا شىعىپ تۇرعان «اۋىل» گازاتىندە ىستەيدى. «راۋشان! كوممۋنيست» پوۆەسى وسى كەزدە جازىلادى. 1934 - 1937 ج. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە رەداكتور بولدى. 1937ج. حالىق جاۋى دەگەن جالامەن ۇستالىپ، 1938ج. اقپاننىڭ 25 - ءى كۇنى اتىلىپ كەتتى.
مايلين از ومىرىندە اسا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، ەلۋگە تارتا كىتابىن شىعاردى. ونىڭ شىعارمالارىندا قازاق كەدەيىنىڭ مىنەز - قۇلقى، تۇرمىس - تىرشىلىگى، ارمان - مۇددەسى بۇرىن بولماعان دەڭگەيدە جان! جاقتى دا تەرەڭ سۋرەتتەلىپ، قمىرشەڭ تيپتىك بەينەلەر جاسالدى. ءمايليننىڭ اقىندىق قىزمەتى 1912ج. جازىلعان «مۇسىلماندىق بەلگىسىنەن باستالادى». توڭكەرىسكە دەيىن جازعان كوپ ولەڭدەرىندە («مۇقتاجدىق»، «مال»، «بايلىققا») اۋىلدىڭ اۋىر تۇرمىسى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جىرلانادى. 1916ج. ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسى مايلين شىعارماشىلىعىنداعى حالىقتىق سىيپاتتى كۇشەيتە ءتۇستى. وسى كەزدەن جازىلعان «قاندى تۇمان» ولەڭىندە قاراڭعىعا قامالعان قالىڭ ەلدىڭ، ايانىشتى ءحالى سۋرەتتەلەدى. اقىننىڭ شىعارماشىلىعىندا ۇلت - ازاتتىق، اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق سارىندار تۇپكىلىكتى قالىپتاسىپ، جاڭا بيىكتەرگك بەت الدى. «كەدەي»، «جاۋىز كىم؟»، «كەدەيگە»، «قۇتتى بولسىن»، «مەيرامىڭ»، «بۇگىن»، «گۇلدەنسە اۋىل - گۇلدەنەمىز ءبارىمىز»، «كوللەكتيۆتىڭ جىرىن ايت» سياقتى ولەڭدەرىندە جاڭا زامان اكەلگەن اۋىلداعى وزگەرىستەردى، ونداعى ەلدىن تۇرمىس - تىرشىلىگىن زور شابىتپەن جىرعا قوستى. مايلين پوەزياسىنداعى مىرقىمباي بەينەسى - جيىرماسىنشى جىلدارداعى قازاق كەدەيىنىڭ تيپىك بەينەسىن جاساۋ جولىنداعى ۇلكەن تابىسى. مىرقىمباي - تۇتاس ءبىر قتپەلى داۋىردەگى اۋىل كەدەيىنىڭ قمىرىندە بولعان قزگەرىستەردى ونىڭ سانا - سەزىمى، مىنەز - قۇلقى، ءىس - ارەكەتى، تۇرمىس - تىرشىلىگى ارقالى شىنايى سۋرەتتەلگەن تيپتىك بەينە. مىرقىمباي سياقتى تيپتىك دارەجەگە كوتەرىلگەن بەينە قازاق ادەبيەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاسالىنا جوق. ول اقىننىڭ جيىرما شاقتى ولەڭىندە، ەكى پوەماسىندا بىردە باستى، بىردە قوسىمشا كەيىپكەر رەتىندە كورىنەدى. ءمايليننىڭ ءبىراز ولەڭدەرى ايەل تەڭدىگى تاقىرىبىنا ارنالعان. «قىزدىڭ سالەمى»، «قاشقىن كەلىنشەك»، «اقسۋاتتىڭ جانىندا» سياقتى ولەڭدەرىندە ەسكى سالتقا نەگىزدەلگەن قازاق قىزدارىنىڭ ايانىشتى تاعدىرلارى سۋرەتتەلەدى. «ازات ايەل»، «عازيزا»، شال مەن قىز»، «اجار» سياقتى ولەڭدەرىندە جاڭا زاماندا تەڭدىككە جەتىپ، باقىتتى ءومىر سۇرە باستاعان جاستاردى جىرعا قوستى.
You Might Also Like
