InfoHub Logo

ماحمۇدتىڭ:

— اقساقال، ءسال كىدىرىڭىز. بىتىرەيىك مىنا اڭگىمەنى، — دەپ، شالعايىنا جارماسقانىنا قارت قايىرىلعان جوق. تورى توبەلدىڭ باۋىرىن وراي قامشىنى ءبىر تارتتى دا، بورت-بورت جەلىپ، جونەلە بەردى.

— ال ءتۇسىنىپ كورىڭىز، — دەدى وكىل قىز ماحمۇدقا قايتادان بۇرىلىپ. — ۇلكەن كىسى عوي دەپ سىيلاپ، كىشىرەيەمىز كەلىپ. سونداعىسى مىناۋ.

كەرزى ەتىگىنىڭ ۇشىمەن جاس كوڭدى سىزعىلىپ، ورنەك سالىپ تۇرعان قاراسۇر ءوڭدى، تاڭقى تاناۋ جىگىت باسىن كوتەرىپ الدى دا:

— قايتەسىڭدەر بوسقا اۋرە بولىپ؟ نەتكىسى كەلمەسە... تاتۋلاسقىسى كەلمەسە، ءوزى ءبىلسىن، — دەپ جان-جاعىنا الاڭداي قارادى. قاراپايىم شوپاننىڭ قايىرىلماي كەتكەنىنە ءسال-پال قاپالانىپ قالعان ماحمۇد بىلعارى كەۋدەشەسىنىڭ وڭىرىنە جۇققان قىلشىقتى شەرتىپ جىبەردى دە، جاساندى ءتىسىن جارقىراتا جىميدى:

— بارسىن... بارا بەرسىن... جەتكەن ورەسى سول عوي بايعۇستىڭ. ەندى امال جوق، جينالىس اشۋعا تۋرا كەلەدى.

— قىستىققان اشۋىن اقتارىپ، كىدىرىسسىز سويلەي جونەلگەن — تاعى دا اۋىلدىق وكرۋگتەن كەلگەن وكىل قىز بالشەكەر:

— مىنە، ءوزىڭىز دە كوردىڭىز عوي، ماحمۇد اعا. قاشان كەلسەڭىز دە، ءوستىپ داۋ شىعارىپ، شاتاقتاسادى دا جۇرەدى. ۇكىمەت بار جاقسىلىعىن وزگە قوجالىقتارعا جاساپ، وسى اقىلبەك اعادان عانا اياپ وتىرعان سياقتى. «قورا-جايىم ناشار، جەم-شوپتەن تارىقتىم، بالەن جوق، تۇگەن جوق» دەپ جىلايدى دا جۇرەدى. ەندى كەلىپ ءوزىنىڭ بالاسىنداي اداممەن تاقاسقانى — قاي ساسقانى؟.. قايتا جاستارعا ۇلگى كورسەتىپ، اقىلشى بولماي ما؟ مەن وزىمەن باسقاشا سويلەسەر ەدىم، اتتەڭ، باياعى زامان جوق. ءار قوجالىق وزىنشە...

كۇڭگىرت اينەكتى كوزىلدىرىگىن ورامال شىتىمەن ىسقىلاپ، قايتا كيگەن ماحمۇد قيىق مۇرتىن باپپەن سيپاپ قويدى. وكىل قىزعا باسۋ ايتىپ كەلدى دە:

— سەن ەكەۋمىزدىڭ ماقساتىمىز — قول استىمىزداعى جۇرتتى اتىستىرۋ ەمەس، بالشەكەر، تابىستىرۋ. ءبىراق قاتارداعى ەڭبەك ادامىمەن ايتىسپاۋ كەرەك، — دەدى تۇجىرا سويلەپ.

— نەگە، ماحمۇد اعا؟

— ويتكەنى بۇلار — كۇنى-تۇنى تىنىم تاپپاي، ەڭبەك وتىندە جۇرگەن جۇمىسكەر قاۋىم. ولاردىڭ تۇسىنىگى سەن ەكەۋمىزدەن مۇلدە تومەن. مىنا دالا، مىنا قويدان باسقا نە كورەدى ولار؟ سەن ەكەۋمىز جاڭاعى اقىلبەك اقساقالدى، مىنا كابەندى مادەنيەتكە باۋلاپ، تاربيەلەپ وتىرۋىمىز كەرەك. جارايدى، سەنى قويشى، بالشەكەر، سەن ءالى جاسسىڭ عوي. وقىپ-بىلەتىن، ۇيرەنەتىنىڭ ءالى الدا. ال مەن دەگەن... وقىعان، ءبىلىمدى، ەرۋديروۆاننىي ينتەلليگەنت ەمەسپىن بە؟ ءوزىڭ ويلاشى... مەن سياقتى وسىنداي زيالى، بيىك ادامنىڭ قايداعى ءبىر قويشىمەن ايتىسىپ جاتقانى. فۋ، بولمايدى ول.

— ويباي-اۋ، باسقانى بىلاي قويىپ، اقىلبەك اعا جاڭا ءتىپتى ءسىزدىڭ وزىڭىزگە دە ۇرىسىپ تاستادى عوي. «وسىلار ماعان ارنايى كەلىپ وتىر-اۋ، ءىلتيپات بىلدىرە قويايىن-اۋ» دەيتىن ويى جوق مۇلدە. اقىل ايتىپ وتىرعان ءبىز دە ءبىر، انا توبەگە قاراپ ۇرگەن توبەت تە ءبىر بولدىق ول ءۇشىن. باسىنعانى ما، نەمەنە، سونشا؟ اتتەڭ، باياعى زامان جوق...

— ءاي، بالشەكەر-اي، ايتتىم عوي ءالى جاسسىڭ دەپ. ول كىسى دە، مىنا كابەن دە جاي، كىشكەنتاي ادامدار. ءبىزدىڭ قاتارىمىز ەمەس... وزىمىزدەن تومەن قاراپايىم جانداردىڭ قاتەلىگىن كەشىرە بىلەيىك، ال مىنا جانجالدىڭ جاعدايى باسقا. شوپانمەن شاتاقتاسىپ وتىرعان دا — شوپان، ياعني، ءبىر كاسىپتىڭ، ءبىر ماقساتتىڭ ادامدارى... جەكە قوجالىقتار.

اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باس مامانى ماحمۇد پەن «ماڭىراق» اۋىلدىق وكرۋگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بالشەكەردى الىستاعى جاڭعىزتوبە جايىلىم ۋچاسكەسىنە اياق استىنان الىپ كەلگەن بۇگىنگى توتەنشە جاعداي ەدى. اينالاسى ادىر-توبەلى، ءورىسى شۇرايلى بۇل قونىسقا «جىلانباي» شارۋا قوجالىعى ورنالاسقان. ول دا اسسوسياسياعا قارايدى. سول قوجالىقتىڭ مۇشەسى كابەن وسى ءوڭىردىڭ بايىرعى شوپانى اقىلبەكپەن شاتاقتاسىپ قالعان ەكەن.

اڭگىمە بىلاي بولىپتى.

كوكتەمنىڭ كورىكتى تابيعاتى مەن جاس تولدەردىڭ جاراسىمىن تاماشالاعان كابەن قاپەرىندە دانەڭە جوق، ترانزيستورىن تىڭداپ، كۇڭگەي بەتكەيدە جانتايىپ جاتپاي ما؟ كەنەت ءبىر جاق بۇيىردەن دۇسىرلەتە شاۋىپ اقىلبەك اقساقال شىعا كەلگەن. كەلە، ءاي-شايعا قاراماستان:

— نەگە مەنىڭ ورىسىمە جاياسىڭ؟ — دەپ زىركىلدەي جونەلەدى. مال باعۋدان ءجوندى تاجىريبەسى جوق، ءناتى جۋاس جاس جىگىت سەبەپ ايتىپ، ءالسىز قورعانعان بولىپتى.

— جەر قۇرىپ قالىپ پا سونشا؟ اكەت مىنا كۇڭگەيگە قاراي.

— ول جاق — شەكارا، بارۋعا بولمايدى.

— نەگە بولمايدى؟ مەن ءدال زاستاپتىڭ قاسىنا دا جايعام. ءوي، كەر جالقاۋ وڭشەڭ. ەرىنەسىڭدەر عوي بارۋعا.

— وندا سول جاققا ءوزىڭىز جايىڭىز. مىنەزى قاتتى اشۋشاڭ كىسى دايەكسىزدەۋ ايتىلعان تايعاناق ءسوزدى قايدان قۇلاققا ءىلسىن. بىتىراي جايىلىپ جاتقان مالدى اينالا شاۋىپ، قايىرمالاي باستاعان. كابەندى قوسا بوقتاپتى. سول كەزدە قوجالىقتىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى كەلە قالادى. جولىنا كەسە كولدەنەڭ تۇرىپ، اقىلعا شاقىرعان كابەندى اقىلبەك سونىڭ كوزىنشە قامشىمەن تارتىپ جىبەرگەن عوي. «ال ىستەرىڭدى ىستەڭدەر ماعان. سەندەردەن كەلەتىن كەردى كورىپ الدىم» دەگەن قياستانىپ. اكەسىندەي ادامنان جازىقسىز جاپا شەككەن جاس جىگىت ارتىق-اۋىس وسپادار قىلىققا بارا قويماي، سابىر ساقتاپ قالا بەرگەن. ءبىراق بولعان وقيعانى ەستىپ، اشۋ-ىزاعا بۋلىققان — قوجالىقتىڭ وزگە مۇشەلەرى. اسسوسياسيا باسشىلىعىنا حابارلاعان دا سولار.

اقىلبەك اقساقال سوناۋ بوزبالا كەزىنەن-اق شوپان تاياعىن ۇستاپ، ءومىرىن قويعا قوساقتاپ كەلە جاتقان بايىرعى مالشى. مالدىڭ جايىن ودان ارتىق بىلەتىن ادام بۇكىل بۇل وڭىردە جوق دەسە دە بولادى. ءوزى جانە قوي دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن مالساق جان. كەڭەس داۋىرىندە الدىنداعى وتارىنىڭ كۇيى وزگەلەرگە قاراعاندا قاشاندا ءتاۋىر بولىپتى. ءبىراق كانىگى وزاتتارداي ءتولدى ساۋلاتىپ بەرگەن ەمەس. جىل سايىنعى مەجەسى سول ءجۇزدىڭ و جاق، بۇ جاعىنان تابىلىپ وتىرىپتى. ونىڭ ەسەسىنە مال باسىن امان ساقتاۋ جونىنەن الدىنا جان سالمايدى ەكەن. كەڭشار تاراعاننان كەيىن دە ەشقانداي اسسوسياسياعا قوسىلماي، جەكە شارۋا رەتىندە الدىنداعى ازعانا قويىن باعىپ قالا بەرگەن.

ءومىردىڭ وزگە قىزىعىنا ەلىكپەيتىن اقىلبەكتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى — ىشىمدىك اتاۋلىنى اۋزىنا الىپ كورمەگەن، اۋىلدان ەشقاشان الىستاپ شىقپاعان، ەڭبەك دەمالىسى دەگەندى بىلمەگەن. ءاز جانىنا ءامىر جوق ەڭبەكقور ءارى قىرسىق كىسىگە ەل-جۇرت تا كوپ ءۇيىر ەمەس. مالىنا دا، وزىنە دە بەكەم، ءومىر بويى ءبىر سارىننان اۋماي كەلە جاتقان شوپاندى كەڭشار، فەرما باسشىلارى دا بۇرىن دا نازارعا الا بەرمەيتىن. ەندى وزىمەن ءوزى جۇرگەن ادامعا ءتىپتى ەشكىم جولامايدى. بالكىم، قاتارلاس قويشىلار جارىسا الىپ جاتقان وردەن، مەدال، ماقتاۋ قاعازداردىڭ بۇل بۇيىرا قويماعانى سودان بولار.

— ءاي، كابەن، سەن بەرى قارا! — دەدى زيالى ادامعا ءتان سازدى داۋسىن سوزا، ماقامداي سويلەگەن ماحمۇد. — كارى شوپان كەشىرىم سۇرامادى دەپ قاپا بولما. بۇكىل ءومىرىن مىنا يەندە وتكىزىپ كەلە جاتقان، ءوزى جارتىلاي تاعى بولىپ كەتكەن ادام... ونداي مادەنيەتتى قايدان ءبىلسىن. مادەنيەتسىز، نادان بولعانىنا اقىلبەك اتاڭ دا كىنالى ەمەس. ءبىراق بار عوي، جينالىس شاقىرىپ، ول كىسىنى قالايدا الدىڭا جىعىپ بەرەمىز.

ال ەندى سەن بار عوي، ءوزىڭ اۋزىڭدى اشىپ قاراپ تۇرما. مىنا قوجالىقتارىڭا كۇندە كەلىپ جاتقان جوقپىز. ءبىز دەم الاتىنداي ەتىپ بىردەڭە ۇيىمداستىرىپ جىبەر...

— دەمالىس دەيسىز بە؟ ءبىزدىڭ وكرۋگكە قاراعانىمەن، بۇل — جەكە شارۋاشىلىق قوي. ءبىزدىڭ ايتقانىمىز قالاي بولار ەكەن؟ — دەدى بالشەكەر كىشىرەك كوزدەرىن جىپىلىقتاتا.

— ەشتەڭە ەتپەيدى. بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىم الام. اۋدان باسشىلارىنىڭ ءبارى مەنى تانيدى، بىلەدى... ءبىز سياقتى ءبىلىمدى كادرلاردى ەل سىيلايدى. مەن دەگەن رەزەرۆتە تۇرعان اداممىن. ارتىلىپ-توگىلىپ جاتقان ءبىلىمدى مەن ءوزىم ءۇشىن جيناپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ وسى حالىق ءۇشىن، ەل بولاشاعى ءۇشىن. ديرەكتورلىقتى بىلاي قويىپ، ءبىز سياقتى جىگىتتەردى ءقازىر اۋداندىق، وبلىستىق ماسشتابتا ءوسىرىپ جاتىر. تاك چتو، مەن جۇرگەن جەردە ءبارى دۇرىس بولادى، قارىنداسىم...

قوجالىقتىڭ قورا-قوپىسىسىن، مەكەن-تۇراعىن اسىقپاي ارالاپ شىققان باسقارمانىڭ باس مامانى اقىل ايتۋدان جاس شوپانداردى كەندە قىلعان جوق.

جۇمىستاعى جاستاردى مانادان بەرى جاعالاپ، ەرىنبەي-جالىقپاي ەسىپ-ەسىپ سويلەپ جۇرگەن زيالى جىگىت ەندى وڭاشا بولمەنى ەركىن يەلەنگەن. بىلعارى كەۋدەشەسىن سىلكىپ ءىلىپ، گالستۋكتى اعىتىپ تاستاعان ونىڭ ءقازىر جاعاسى — جايلاۋ، ءتوسى — قىستاۋ.

— ماحمۇد اعا قىزىق قوي ءوزى، — دەدى كابەن قاسىنا كەلگەن بالشەكەرگە. — ماعان دەمالىس نەت دەگەنى نەسى؟ بۇرىن بىزگە ءويتىپ ەشكىم ايتپاۋشى ەدى.

قوجالىقتىڭ ەكى-ۇش مۇشەسى ءتولقوراعا توسەنىش تاسىپ جاتقان. قاستارىندا جۇرگەن ءتامپىش تاناۋ، كىشىرەك سارى قىز بالشەكەردىڭ اڭگىمەسىن سوندا دا ءىلتيپاتسىز قالدىرار ەمەس.

— ماحمۇد اعا — ناعىز ينتەلليگەنت ادام، — دەدى جەتەكشى قىز تۋرا جاۋاپ بەرۋگە اسىقپاي. — ينتەلليگەنت دەگەننىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ مە وزدەرىڭ؟

— بىلەمىز... گالستۋك تاعاتىن كىسىلەر، — دەپ قالدى شەريزات ەسىمدى جىگىت ءازىل-شىنى ايىرعىسىز ۇنمەن.

— تاك، بىلەسىڭدەر سول. ءوزى وتىزدان جاڭا عانا استى. جاپ-جاس بولىپ اۋدان بويىنشا مال جونىنەن باس مامان. وڭاي ما سول؟

— پىسىق بولعاسىن قويعان عوي.

— ەندى پىسىق بولماي... بىلەسىڭدەر مە، ماحمۇد اعالارىڭ رەزەرۆتە تۇرعان ادام. ءقازىردىڭ وزىندە كەز-كەلگەن شارۋاشىلىقتى دوڭگەلەتەتىپ اكەتە الادى. وي جۇمىسى شارشاتادى عوي. كىشكەنە دەم العاندا تۇرعان نە بار؟

— قانداي كۇشتى سويلەيدى ءوزى... — دەي بەرگەن كابەندى شيراقتاۋ جىگىت شەريزات:

— وسى سەن قىز... — دەپ ءىلىپ اكەتتى، كوزىن قىسىپ قالىپ، — سول ەنتەللە-گەنت اعاڭدى اينالدىرىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ ءتىپتى ماقتاۋىڭ اسىپ بارادى. بالەم، ۇيدەگى جەڭگەيگە جەتكىزىپ قويايىن.

مۇنداي دورەكى قالجىڭدى شىداممەن تىڭداپ، ءتوزىپ تۇراتىن ادامنىڭ بالشەكەر ەمەس، ارينە. سيرەكتەۋ قاستارىن ءتۇيىپ الىپ، قالجىڭباس نەمەنى ءبىراز جەرگە اپارىپ باستادى:

— ءوزىڭ كومسومول... تو ەست، ۇجىم مۇشەسىسىڭ، ءوزىڭ اۋزىڭا كەلگەندى ايتاسىڭ. ەسىڭدە بولسىن، مەن مۇنداي قىلجاققا، مازاققا جول بەرمەيمىن. اعايدىڭ قانداي ادام ەكەنىن وسىنداعىلاردىڭ ءبارى بىلەدى.

— راس، — دەدى كابەن الگى باستاعان ويىن ەندى اياقتاپ. — جاڭاعى نەتكەنىنە... سويلەگەنىنە تاڭ قالدىم... سونداي كەرەمەت كىسى ەكەن. ءتىپتى ءبىز بىلمەيتىن نەشە ءتۇرلى ءسوزدى قالاي نەتەدى... وسى اۋزىمدى اشىپ قالدىم...

جاڭعىزتوبە اتالاتىن بۇل مەكەن بىرنەشە قوجالىقتىڭ باسىن قۇرايدى. كەڭەس زامانىندا فەرمانىڭ جايىلىم ۋچاسكەسى بولعان جەر عوي.

ساي تۇبىمەن سىلدىراي اققان بۇلاق بويىنا ساناۋلى ۇيلەر شاشىراي ورنالاسىپتى.

«جىلانباي» شارۋا قوجالىعى اۋىلدىڭ اياق جاعىنان ورىن تەپسە، جەكە شوپان اقىلبەكتىڭ قونىسى بۇلاق سۋىنىڭ ارعى جاعىندا، وڭاشا. قوجالىق مۇشەلەرى كۇندىزگى شارۋالارىن ىڭعايلاپ، كەشكى داستارحانعا جينالعان كەزدە دە قارت شوپان ءالى قارا كورسەتپەدى.

— ءاي، سول قىرسىق كىسى كەلەر دەيمىسىڭ، — دەپ، كۇدىك تۇتەتىپ وتىرعان باياعى بالشەكەر. — قۇداي بولسا دا، ونداي ادامدى وپ-وڭاي جونگە سالار ەدىم. اتتەڭ، بۇرىنعى زامان ەمەس...

— مۇمكىن، اقىلبەك اعا ءبىزدى وزدەرى كەلسىن دەپ وتىرعان شىعار، — دەدى ماناعى قالجىڭباس بوزبالا شەريزات. — ورىنىمىزدان ءدۇر كوتەرىلەيىك تە، جەتىپ بارايىق ۇيىنە. ءبىر مارقانىڭ باسىن جەپ قايتارمىز.

— ءيا، دەگەن! قىستى كۇنى سۇراپ الار ما ەكەنسىڭ ودان؟ قاتتى ادام، جەي قويارسىڭ، — دەدى تاعى ءبىر جاس شوپان.

— اقساقالدى بوسقا قاجاي بەرىپ قايتەسىڭدەر. جەتەر، — دەپ وزگەشە پىكىرگە ءورىس اشىپ جاتقاندار دا تابىلادى. — شارۋاسىنا سونداي تياناقتى ادام. كابەندى ۇردى ەكەن دەپ، جامانداۋعا بولا ما؟ مىنا كابەننىڭ وزىنەن دە بار.

— قالايشا؟ — دەدى ماحمۇد ماڭعازدانا ءتۇسىپ.

— اقاڭ مال دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ول ءۇشىن ولۋگە بار. «اعا، سەنىكى دۇرىس» دەپ، قويىن ايداپ كەتە بەرمەي مە؟ شالدىڭ الدىندا قيقايىپ تۇرىپ العانشا.

جينالعانداردىڭ ەندىگى نازارى — توردە وتىرعان بيازى ءپىشىندى، قوڭىر داۋىستى اعايدا. اقىلبەك شوپاننىڭ اينالاسىنان شىعارىپ، اڭگىمەنى قىزدىرىپ وتىرعان سول. كەز-كەلگەن جاننىڭ جادىندا جاتتالا قويمايتىن ءازىل-اجۋانىڭ الۋان ءتۇرىن كوكەيىنە ءقايتىپ توقي بەرگەن دەسەڭشى. ءبىلىمدى ەكەنىن كورسەتەتىن قولايلى ءسات تە وسى. كادر ماسەلەسىنىڭ مايىن ىشكەن بە، نەمەنە، كەز-كەلگەن باسشى ادامنىڭ ءومىربايانىن، جەكجات-جۇراعاتىن قولمەن قويعانداي جاتقا سوعادى. سونىڭ ءبارىن قاي كەزدە ءبىلىپ ۇلگەرگەن؟ ەڭ باستىسى وسىنداي ۇشان-تەڭىز ءبىلىم قورىن نە ءۇشىن جيناقتاي بەرگەن؟ بالشەكەردىڭ ماناعى تۇجىرىمى ەسىنە تۇسكەن كابەن:

— قانداي ءبىلىمدى! — دەپ تاڭدايىن تاقىلداتا بەرەدى.

— راسىندا دا. وسى كىسىلەردىڭ ءبارىن ءتىپتى ءوز قولىمەن قويىپ كەلگەن ادام سەكىلدى.

بىرەۋدىڭ ءوسىپ، بىرەۋدىڭ وشكەنىن نەمەسە قاي باسشىنىڭ كىممەن ىلىك-شاتىس ەكەندىگى جاس شوپاندارعا قانشالىقتى قاجەت، ول جاعىنا ماحمۇدتىڭ باس قاتىرىپ جاتقانى شامالى.

وشارىلعان جۇرتتىڭ كۇتكەن ادامى تۋرا تاماق ۇستىنە تاپ كەلدى. بەت اۋىزى ءبىر ۋىس، كىشكەنە شۇڭىرەك كوزدەرى سالقىن جىلتىل شاشقان جەتپىستەردى جەلكەلەپ قالعان كىسى. جاستار جاعى قاق جارىلا قاۋقىلداسىپ، ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، تورگە شاقىرسا دا، وڭايشىلىقپەن يلىگە سالاتىن سىڭايى بايقالمايدى. تىمىرايىپ تۇتىككەن كۇيى وزىنە ۇسىنىلعان كەسەنى ءۇنسىز قولىنا الدى. اياق استىنان ىڭعايسىز احۋالدىڭ تۋعانىن سەزىپ، جيىلعان جۇرت جىم بولا قالعان. انىعىن ايتقاندا، ءبىر ادامنان باسقاسى. مانادان بەرى كوسىلە سويلەپ، كوسەمدىك كورسەتىپ وتىرعان ماحمۇد قانا ايىلىن جيعان جوق. كەلگەن كىسىنى ەلەمەگەن پىشىندە اۋەزدى ۇنىمەن اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى.

— اعاي، — دەدى سالدەن كەيىن شىداي الماعان بالشەكەر قوزعالاقتاپ. — جينالىستى قايتەمىز؟ ۋاقىتى باعانا بولعان... اقىلبەك اعا دا كەلىپ وتىر...

— كەلسە، كۇتە تۇرسىن. جۇرت كەشكى اسىن ءىشىپ جاتىر عوي.

— ءاي، ماحمۇد! — دەدى كەسەسىن الدىنا قويىپ جۇگىنىپ وتىرعان قارت. — سەندەر قۇساپ ەرىگىپ جۇرگەم جوق. ايتاتىنىڭ بولسا، ايت وسى جەردە. سۇيرەتكىگە سالىپ، سولقىلداما. ايتپەسە كىسىمسىپ باسىمدى قاتىرماڭدار.

— اعاسى، ءسال سابىر ەتىپ، ابايلاپ سويلەڭىز. ءسىز كوپتىڭ الدىندا وتىرسىز. اقىرا بەرەتىن ءبىز سىزگە جۋساپ جاتقان مال ەمەسپىز. قويدى قورالاپ كەلسەڭىز، قايدا اسىعاسىز ەندى؟ بۇگىنگى شارۋا ءبىتتى ەمەس پە؟

— «بۇگىنگى شارۋا ءبىتتى» دەيدى! شارۋا بىتىرگىشىن شىركىننىڭ. مالدىڭ شارۋاسى ءبىتۋشى مە ەدى؟ ول سەنىڭ مىنا گالستۋگىڭ ەمەس، كۇنى بويى تاعىپ كەلىپ كەشكە قاراي ىلە سالاتىن. قانە، بولىڭدار، نە ايتپاق ەدىڭدەر؟ — دەپ اقىلبەك كەسەسىن توڭكەرىپ، قامشىسىن قولىنا الدى. — ايتار سوزدەرىڭ جوق ەكەن، ەندەشە قۇر بەكەرگە باستى قاتىرماڭدار.

ءماسساعان! مىنا كىسىنىڭ، باسقانى بىلاي قويعاندا، اۋداننان كەلگەن باس مامانعا وڭايشىلىقپەن بوي بەرە قويار ءتۇرى كورىنبەيدى عوي. نەگە بولسا دا ازىرلەنىپ، قاتايىپ العان ادام سىڭايى:

— سەن باسقا شارۋانى بىلاي قوي. جەر داۋىن شەشەسىڭدەر مە، جوق پا، سونى ايتشى ماعان... باسقا اقىلدارىڭنىڭ كەرەگى جوق.

ءوز ءقادىرىن بىلەتىن ادامنىڭ مىنەزىمەن ءسال شالقايا ءتۇسىپ، ماحمۇد ءالى دە اسىعار ەمەس. قاقاڭداعان قايداعى ءبىر شالدىڭ ىرقىندا كەتۋگە كىسىلىگى جىبەرمەي وتىرعان سياقتى. ءبىراق كوڭىل توعايتاتىن جاۋاپقا جارىتا المادى:

— اقساقال، ءورىس ماسەلەسى ءقازىر قاي جەردە دە قيىن. اركىم ءوز جەرىن جەكەشەلەندىرىپ العان. بۇل جونىندە پارتيا مەن ... تو ەست، مەملەكەت پەن ... الگى نە... اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ءتيىستى شارالار قولدانۋ ۇستىندە. جايىلىم جەردىڭ ءبارى ءبولىنىپ قويىلعان. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ اۋدان — شەكارالىق اۋدان...

وسى كەزدە ەسىك سارت ەتىپ اشىلدى دا، شارۋا قوجالىعىنىڭ مۇشەسى، جاس قىز ەكپىندەي كىرىپ كەلدى. كىسى ۇستىنە باسا-كوكتەپ كىرۋدىڭ ابەستەۋ ەكەنىن ەسىنەن شىعارىپ العانداي.

— اعاي،... اعاي، — دەدى ول كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ، ەنتىگىن باسا الماي. — انا جاقتا... انا جاقتان ءبىر... وت كورىنەدى.

تومسىرايىپ وتىرعان جۇرت ەشتەڭە تۇسىنبەگەن پىشىنمەن ەسىككە قاراپ، ەلەڭ ەتە ءتۇستى. الدەكىم قايتا سۇراعاننان كەيىن بارىپ، قىز الگى حاباردى اسىعا قايتالاعان:

— انا جاقتا وت كورىنەدى دەيمىن، وت... وسى مىناداي... ءجۇرىڭىزشى!

الگىندە عانا اقىلبەك اقساقالدىڭ كەلۋىمەن بىرگە الدىعا تارتىلعان ىستىق قۋىرداق تا، بۋى بۇرقىراعان ساماۋرىن دا، قيۋى قاشىپ تۇرعان اڭگىمە دە ءبىر ساتتە جايىنا قالدى. جامباستاعان جەرىنەن تىرپ ەتپەي، قيسايىپ جاتقان جالعىز ماحمۇد قانا. جوقتان وزگەگە ەلەڭدەي قويمايتىن ار جاعى نىعىز، ماڭىزدى ادامنىڭ كەيپىمەن يەگىن كوتەرىپ:

— بارىپ ءبىلشى بىرەۋىڭ، — دەگەنى سول ەدى، وتىرعان جاستار تەگىس دۇرك كوتەرىلدى. قيمىلى شاپشاڭ قارت شوپان دا باياعى مازاسىز مىنەزدىڭ ىرقىمەن جۇرتپەن قاباتتاسا لىپ ۇشىپ تۇرعان.

سالدەن كەيىن تاڭقى تاناۋ قارا جىگىت كابەن قايتا كىرىپ:

— اعاي، بەرى كەلىڭىزشى، كورىڭىزشى ءوزىڭىز، — دەدى دەگبىرسىزدەنە. باس ماماننىڭ وڭايشىلىقپەن جەلپىلدەي قويار ويى جوق ەكەن، ورنىنان اۋىر قوزعالا بەرىپ:

— قاپ، سالقىن تيەتىن بولدى-اۋ! — دەدى دە، بىلعارى كەۋدەشەسىن يىعىنا ءىلدى. — سونشا دۇرلىگىپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى؟

— انە، انا ءدوڭنىڭ باسىندا...

— ءوي، قارىنداسىم-اۋ، جاڭا «انا جاقتا» دەگەنىڭ قايدا؟ مىناۋىڭ اۋىلدىڭ شىعىسىنان كورىنەدى عوي.

— مەن وسى توبەنى ايتقانمىن.

— جوق، ول بولمايدى، «انا جاق» دەپ انا جاقتى ايتادى، — دەدى ماحمۇد شەكارا جاققا قاراي قولىن سىلتەپ.

كوكجيەككە شەتى كەتىلە باستاعان كوكتەمگى كۇن شاشىراڭقى شاربى بۇلتتاردىڭ باۋىرىن قىزىل تۇسكە قانىقتىرىپ، باتىپ بارادى. سول كۇنگە قاراما-قارسى جاقتاعى توبە باسىندا جارقىراي جانعان وت كورىنەدى. نە باسەڭسىپ، نە شالقىماي، ءبىر قالىپتى كۇيدە مازداپ جانىپ تۇر. اۋىلدان شامامەن ەكى-ۇش شاقىرىمداي جەر.

ەسىك الدىندا وشارىلعان جۇرت مىنا توسىن قۇبىلىستىڭ ءجونىن ۇعا الماي، داعدارۋدا. ويتكەنى ول جاق ءدال ءقازىر مۇلدەم ەلسىز تاراپ. اۋىلدىڭ بىر-ەكى ەرەسەك ادامى دا جاستاردىڭ جانىنا كەلىپ قوسىلعان ەكەن، ۇيدەن شىققان وكىلدى كورىپ:

— ماحا، اۋداننان كەلگەن كىسىسىز عوي. مۇمكىن، مىنا وتتىڭ جاعدايىن ءسىز بىلەرسىز، — دەپ، بەرى جاقىنداي ءتۇستى. كۇڭگىرت شىنىلى كوزىلدىرىگىن ىسقىلىپ ءسۇرتىپ، قايتا كيگەن ماحمۇد تاپجىلماي قادالا قارادى دا:

— سول ماڭداعى كىسىلەر شىعار مىنا وتتى جاققان، — دەدى جايىمەن.

— قايداعى كىسىلەر؟ ول جاقتا ەشكىم جوق، يەن جاتقان جەر ەمەس پە؟

— الدە ەرىگىپ جۇرگەن وسى اۋىلدىڭ بالالارى بولار...

— بالالار ول جاقتان بوق جەي مە؟ نەدە بولسا، مىناۋ توتەنشە وت... تەگىن، ەمەس، — دەپ، قالدى اقىلبەك اقساقال.

— شەكارادان بەرى وتكەن شپيون بولىپ جۇرمەسىن. وت جاعىپ، تاماق ءپىسىرىپ وتىرعان، — دەدى قۋشىكەشتەۋ شەريزات قاراپ تۇرماي.

اركىم ءارتۇرلى بولجام ايتىپ، ءسوز كوبەيتىپ بارا جاتقان شاقتا:

— ءايدا، جەتەدى! — دەگەن اقىلبەك اقساقالدىڭ داۋسى ساڭق ەتە ءتۇستى. — بوسقا بىلجىراپ تۇرا بەرمەي، اتقا مىنىڭدەر! ءاي، شەريزات، قايدا سەنىڭ تورى ايعىرىڭ؟ ەرتتەپ جىبەر.

وت جاققا كوز تىگىپ، ونسىز دا جەلپىنىپ تۇرعان جاستار مىنا سوزدەن كەيىن قايدان وشارىلىپ تۇرسىن. ءبارى دە:

— قانە، بارايىق. بىلەيىك نە ەكەنىن، — دەپ، ەرەۋىلدەپ شىعا كەلىستى. بىرەۋلەرى دەلەڭدەپ الدەقايدا جۇگىرە جونەلگەن.

— ءاي، توقتاڭدار! — دەدى ماحمۇد اينالاسىنا جال-جۇرت ەتىپ قاراپ قويىپ. — بوسقا دابىرلاماڭدار. سەندەرگە بۇل ويىنشىق ەمەس. — تۇرعان جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە تەگىس اۋدىرىپ العاسىن، تورەلىك ايتىپ، توگىلدىرە سويلەدى: — ونىڭ نەعىلعان وت ەكەنىن كىم بىلەدى؟ بۇل جەر — سەندەرگە جاي جەر ەمەس، شەكارا ماڭى. ارعى بەتتەن وتكەن بىرەۋ بولسا شە؟ جانە جاي ادام ەمەس، مۇزداي قارۋلانعان قاھارلى جاۋ بولسا شە؟.. قۇر قولمەن بارىپ نە ىستەيمىن دەپ تۇرسىڭدار؟..

— وي، اعا، ءسىز دە ايتادى ەكەنسىز، — دەدى شەريزات. — شپيون بولسا، اۋىلعا قاراپ وت جاعىپ تۇرا ما ەكەن؟ مەن جاڭا انشەيىن قالجىڭداي سالىپ ەدىم.

— اعاي ساقتىقتى ويلاپ تۇر عوي. مۇندايدا ابايلاۋ كەرەك شىنىندا دا، — دەپ، كەبەرگەن ەرنىن تىستەلەپ داعدارىپ قالعان بالشەكەر دە ءبىر اۋىز پىكىر قوستى. وسىنداعى جاستارعا اقىل ايتقاندا باپانداي، ەندى مىناداي شەشۋشى ساتتە ءجىبى ءتۇزۋ بىردەڭە دەگەنى ءجون سياقتى، ماحمۇد ىركىلگەن جوق:

— ال جارايدى، شەكارا بۇزۋشى بولماي-اق قويسىن. بالكىم، مىنا دالانى ورتەگەلى جۇرگەن قاسكۇنەم بىرەۋلەر شىعار. قايدان بىلەسىڭ؟.. الدە، اراق ىشكەن، ناشا تارتقان بۇزىقتار بولار. قارانيەتتى وندايلاردىڭ قولىنا تۇسسە، وڭدىرا ما؟ وڭدىرمايدى، تاك چتو، جەلپىنبەي قويا تۇرىڭدار. «كەتتىك» دەگەن ۇشقارى سوزگە شىعا كەلدىڭدەر ءبارىڭ. بالا-شاعا ەمەسسىڭدەر، ابايلاۋ كەرەك قوي... ونىڭ ۇستىنە ءقازىر جينالىس. داۆاي، قويىڭدار!

— ءاي، ماحمۇد! — دەگەندە اقىلبەكتىڭ شانجاۋ-شانجاۋ مۇرتى ەندىرەيىپ، شۇڭىرەك كوزدەرى ىزعارلانا قالىپتى. — ءدىلمارسىپ بالالاردىڭ باسىن قاتىرما. ءوزىڭ ايتىپ تۇرسىڭ عوي، «دالانى ورتەيدى» دەپ. ونسىز دا ءورىس جەتپەي قىرقىسىپ جاتقانىمىز مىناۋ. سونداي زاماندا مىنا جايىلىمنان تاعى ايىرىلىپ قال دەپ تۇرمىسىڭ؟ وسىدان كەلەر كەردى مەن-اق كورىپ الدىم... ماعان ءبىر قۇرىم كيىز، كۇرەك تاۋىپ بەرىڭدەرشى. جەيتىن بوجەي بولسا، مىنا جامان شالدى-اق جەسىن.

— اقساقال، جينالىس دەدىم عوي سىزگە.

— وماي، شىركىن! ءوزىڭ ايتقانداي انا قاسكۇنەم جەرىمىزدى ورتەگەلى جاتقاندا ما؟ جينالىسشىلىن-اي نەمەنىڭ!

— اعا، توقتاي تۇرىڭىز، — دەپ، شەريزات تا ەر-توقىمىن قۇشاقتاپ، تورى ايعىرىنا قاراي تۇرا جۇگىردى. سول-اق ەكەن، ونسىز دا قىزىققا ەلەڭدەپ، جەلىگىپ تۇرعان جاستاردى باسالقى ءسوز ەندى بوگەي العان جوق. اقىلبەك، شەريزاتقا ىلەسكەن بىرەۋلەر دەرەۋ اتقا قونىپ ۇلگەرسە، ىلە قورانىڭ سىرت جاعىنان تراكتور دا گۇر ەتە ءتۇستى. جولسىزبەن جوسىلتا جونەلگەن كوك «بەلارۋستىڭ» تىركەمەسى تولعان كىسى. الگىندە جينالعان اجەپتەۋىر قاۋىمنان اۋىلدا قالعان ماحمۇد باستاعان ەكى-ۇش ادام عانا. ونىڭ ءبىرى — جاقسى كورەتىن اعايىن جاعالاپ، شىعا الماي جۇرگەن وكىل قىز. قول قۋسىرىپ، قاراپ تۇرا بەرگەنگە ىڭعايسىزداندى ما، ماحمۇد دەرەۋ ماشيناسىنا قاراي ۇمتىلدى. قالعان ۇشەۋى دە سول قيمىلدى ءۇنسىز قايتالاپ، سوڭىنان ىلەسكەن. جۇرگىزۋشى موتوردى ىسكە قوسىپ جىبەرگەندە:

— ماحا، مەنى دە الا كەتىڭىزشى، — دەدى قاسىنداعى اۋىل ادامى ارتقى ەسىككە جارماسا بەرىپ.

— ءسىز قايدا بارۋشى ەدىڭىز؟

— قايدا بولۋشى ەدى، سىزدەرگە ىلەسىپ، انا وت كورىنگەن جاققا بارمايمىز با؟

— كەشىرىڭىز. ءبىزدىڭ شارۋامىز ودان گورى ماڭىزدى. باسقا جاققا بارامىز.

— ا-ا... سولاي ما؟

شالعايداعى شاعىن اۋىلداعى پوشتا بولىمشەسى بۇل ۋاقىتتا جۇمىس كۇنىن ءبىتىرىپ، ەسىگى قارا قۇلىپپەن قۇنداقتالىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. پوشتا باستىعىنىڭ ۇيىنە بارىپ الىپ كەلۋگە تۋرا كەلدى. سونان ماحمۇد تەلەفون جۇيەسى ارقىلى دەرەۋ وكرۋگ، اۋدان ورتالىعىمەن بايلانىسقان. ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ تابىلعان ادامدارىمەن ناقپا-ناق قىسقا سويلەسىپ، جاڭعىزتوبە ەلدى مەكەنى ماڭىنداعى جاعدايدى جەتكىزىپ باقتى:

— وسى ەداۋىر بولىپ كورىنىپ تۇر. نە ەكەنىن بىلمەيمىز!.. وسىنداعى قوجالىقتاردىڭ كىسىلەرى مەنى تىڭداماي، سولاي قاراي كەتىپ قالدى. مەن ەندى ولار ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيمىن... دەرەۋ شارا قولدانساڭىزدار ەكەن. وسى ءۇي ورنىنداي... كۇن دە كەشكىرىپ بارادى عوي. بۇل جەردە ەندى وزىمنەن باسقا ەستيار باسشى جوق. مۇنداعى حالىقا باسۋ ايتىپ، توقتاتقان بولىپ جاتىرمىن. كەيبىرەۋى باعىناتىن ەمەس... ايتەۋىر شاما كەلگەنشە باسشىلىق جاساپ... زاستاۆاعا دا تەزدەتىپ حابار بەرىڭىزدەر.

ورتالىقپەن سويلەسكەندە ءورت ماشيناسىن شاقىرۋدى دا ۇمىتقان جوق. ەگەر وت كەڭ القاپتى الىپ كەتسە، جايىلىمنان قالۋ ءقاۋپى بارىن دا باسا ايتقان.

— اعاي، — دەدى مانادان بەرى ماحمۇدتىڭ ماڭايىنان ءبىر ەلى قالماي جۇرگەن بالشەكەر. — ول وت شىنىندا دا جاڭاعى كىسى ايتقانداي بولسا، قايتەمىز؟

— قانداي تاعى؟

— بىرەۋلەر جاعىپ تاستاپ كەتكەن وت بولسا شە؟

— ە، بولسا، بولا بەرسىن. قايتا ول جاقسى ەمەس پە؟ انالار بارادى دا،

سوندىرە سالادى.

— قايدام؟.. جۇرتتى بەكەر دۇرلىكتىرىپ ۇيات بولىپ جۇرمەسە...

سىرتتا تۇرعان جۇرگىزۋشىنىڭ ەنتىگىپ كىرىپ كەلگەنى — وسى كەز:

— ماحا، الگى وت...

— ءيا، نەمەنە وت؟

— وت جوق بولىپ كەتتى...

* * *

اۋىلدىڭ جەلوكپەلەۋ بىر-ەكى جىگىتى وتتى كورە سالىپ، موتوسيكلگە مىنە شاۋىپتى. جۇرگىنشىلەر ورتا جولدا سولارعا كەزىكتى. جولسىز تاستى جەردە موتوسيكلدىڭ دوڭگەلەگىن جارىپ الىپ، داعدارىپ تۇرعان ولار دا تراكتوردىڭ تىركەمەسىن جارماسا بەردى.

ىركەس-تىركەس شۇبالىپ، توبەگە قاراي تارتا جونەلگەن توپتىڭ قارامى ەداۋىر. «كا-كالاپ» شاقىرىپ ەكى-ۇش ءيتتى ىلەستىرە شىققان — اقىلبەك اقساقال. قاربالاستا وزگە جاستاردىڭ قاپەرىنە كەلمەگەن نارسە. توپتىڭ ەڭ الدىندا كەلە جاتقان دا — وسى يتتەر. يت بولعاندا، قاسقىر الاتىن قازاقى توبەت نەمەسە جەبەدەي زىمىراعان تازى ەمەس. قالا جۇرتى قاسقالداقتىڭ قانىنداي قادىرلەيتىن الگى ءبىر اسىل تەكتى تۇقىمعا دا ۇقسامايدى. اتا-تەگى ارالاسىپ كەتكەن اۋىل اراسىنىڭ جاي بۇرالقىلارى ەدى. سوندا دا يت اتى بار، كوڭىلگە دەمەۋ.

ولاردىن كەيىن تاستى قىرقالارمەن سوقتىرا شاۋىپ كەلە جاتقان ەكەۋ — اقىلبەك قارت پەن شەريزات. جاس جىگىتتىڭ استىنداعى تورى ايعىر — اۋىلداعى دامەلى جۇيرىكتەردىڭ ءبىرى. ارا-اراسىندا يەسى باسىن جىبەرىپ-جىبەرىپ قويادى. وزگە اتتار ءسال كەيىندەۋ.

كەشكى ساف اۋانى بىلعاپ، بۇرقىلداتا ءتۇتىن ۇرلەگەن كوك تراكتور دا اتتىلارعا قاپتالداسىپ تاياپ قالىپتى. تىركەمەسى بۇلعاقتاپ جازىق جەرگە كەلگەندە اعىزىپ-اعىزىپ الادى. سوندايدا تىركەمەدە وتىرعاندار:

— ايدا، ايدا! باسىپ وز! — دەسىپ شۋ ەتە تۇسەدى. كەش قۇشاعىنا ەنگەن كوك مايسا توبەلەر، تازا اۋا، سۋىت جورىق جاس كوڭىلگە جەلىك ءبىتىرىپ جىبەرگەندەي. ءسويتىپ بۇل ءجۇرىس ءبىر جاعى تراكتور مەن اتتىلاردىڭ اراسىنداعى جارىسقا دا ۇقساپ بارا جاتىر.

توپ توبەگە تايانعان سايىن الگى مازداپ جانعان وت تا ايقىندالا ءتۇسىپ ەدى. ءبىراق نەعىلعان وت ەكەنى، قالاي جانىپ تۇرعانى ءالى دە ءمالىم ەمەس. ءدال ءقازىر ءوزىن بولجام جاسايتىنداي بەلگىلى ءبىر جوباعا كەلتىرۋ دە قيىن.

توبەنىڭ بەرگى تۇبىندە كولدەنەڭدەپ جاتقان ەكى قاپتالى جايپاق، ءبىراق كەڭدەۋ ساي بار. سوعان تۇسكەسىن-اق، وت جانىپ تۇرعان جەر كوزدەن تاسالانا بەردى. قايتا كوتەرىلەتىن بەتكەي قاراعاندى-بۇتالى، ونىڭ ۇستىنە ءسال كۇدىرلەۋ ەكەن. تراكتور وراعىتا ءجۇردى دە، اتتىلار الگى قيامەن ورگە قاراي تۋرا سالدى. سونان كۇدىر تۇستان اسىپ، توبە باسى كوزگە ىلىككەندە اتتى سابالاپ ەڭ الدىدا كەلە جاتقان شەريزاتتىڭ:

— وي، قايدا كەتكەن، ەي؟ — دەگەن جارىقشاق داۋسى شىقتى.

ءبارى دە جوعارىعا جالت قاراعان.

مانادان مازداپ جانىپ تۇرعان وتتىڭ ورىنى دانەڭە بولماعانداي تىپ-تيپىل. ءسال-پال كىدىرىپ، ابىرجىپ قالعان اتتىلار العا قاراي قايتا ۇمتىلدى. اقىلبەك اقساقال نەشە زاماننان بەرگى قالىپتاسقان دالالىق داعدىسىنا باسىپ:

— ايتاق، ايتاق! ايت، ايت! — دەپ، يتتەردى دە ايتاقتاپ جىبەردى. زاتى يت دەمەسەڭ، ءتورت اياقتى سالپاڭ قۇلاقتىلاردىڭ الىپ-جۇلىپ اكەتىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق. ءتىپتى ايقايعا ەلىگىپ ءماۋ دەيتىن ەمەس، بۇتا-بۇتانى تىمىسكىلەپ، وزدەرىنشە الباتى لاعىپ ءجۇر.

الگى وتتىڭ قايدا جوعالعانىن وزدەرىنشە جوبالاپ، جوسىلا جورتقان اتتىلار توبە باسىنا دا جەتتى-اۋ! ءبىر بۇيىردەن قيالاي كوتەرىلگەن تراكتور ءسال تومەنىرەكتە كىدىرىپ تۇر. ۇستىندەگىلەر تەگىس جاپىرلاي تۇرەگەلىپ العان.

كەنەت:

— انە، انانى قاراڭدار! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى كابەن.

ول نۇسقاعان جاققا تىركەمەدەگىلەر دە جالت بۇرىلدى. جالت بۇرىلدى دا، ءبارى ءبىر داۋىسپەن:

— و، و! — دەسىپ، ىشەكتەرىن تارتا، ءبىر ىشقىنىپ قالىستى.

وت ەندى باسقا جاقتا مازداپ جانىپ تۇر ەدى. جالعاسىپ جاتقان ەكىنشى ءبىر توبەنىڭ باسىندا. اۋىل مەن ەكى اراداعىداي قاشىق ەمەس، جاقىن جەردە جانە ءوزى اتتىلار تۇرعان قىرقادان ەداۋىر تومەنىرەك.

كۇن كوكجيەككە جاڭا ءسىڭىپ كەتسە دە، ءالى كوزگە تاعان تۇسە قويماعان الاگەۋىم شاق. سوندىقتان با، وتتىڭ جارىعى ماناداعىدان كۇشتىرەك كورىنەدى.

— بۇل نە، جىن با، شايتان با؟ — دەدى شىدامسىز شەريزات تورى ايعىرىنىڭ باسىمەن الىسىپ تۇرىپ.

— شىنىندا دا نە جۇمباق؟ نەعىلعان وت؟ — دەستى وزگەلەرى دە قايران قالعاننان باسقا قايران قىلا الماي. سونان كەيىن ءبارىنىڭ جاپىرلاي بۇرىلعانى — اقىلبەك اقساقال. جايشىلىقتا ءجىبى ءتۇزۋ اڭگىمەسى جوق، دىك-دىك ەتكەن نوقايلاۋ كىسى مىنا قىسىلتاياڭ شاقتا كوكەيگە ۇيالايتىن قاي ءبىر پاراساتتى ءسوز ايتا قويسىن. ءجون بىلەتىن كوشەلىك بايقالماعان ادامنان ءجون-جوبا كۇتۋ دە قيىن. سوندا دا ورتالارىندا بۇكىل ءومىرىن دالادا وتكىزگەن تاجىريبەلى قارتتىڭ بولۋى كوڭىلگە مەدەۋ.

— ءاي، مىناۋىڭدى بىلمەيمىن، — دەدى اقىلبەك الگى جارىق جاققا شۇڭىرەك كوزدەرىمەن شۇيىلە ءۇڭىلىپ. — قىرىق بەس جىل قوي باقسام دا، ءدال مۇندايدى كورگەن ەمەسپىن. يت ءبىلسىن بە نە ەكەنىن؟

— مۇمكىن، شايتان شىعار؟..

— ءاي، بايقا، كابەن. انا وكىل قىز مىناۋىڭدى ەستىسە، وڭدىرمايدى. ەلدى

شوشىتتى دەپ جينالىسقا سالار ءالى، — دەدى قالجىڭى قاشان قاسىنان قالمايتىن شەريزات.

— بالكىم، نلو بولار.

— ول نەمەنە تاعى؟

— نلو شە؟ اسپاننان تۇسەتىن تارەلكە.

ءبىر قىزىعى جاسى كەلگەنىمەن اقىلبەك اقساقال «اللا» دەگەن ءسوزدى اۋزىنان الىپ كورگەن جان ەمەس. جوقتان وزگەگە سىيىنۋ، ىرىم-كادەگە ءمان بەرىپ جاتۋ دا جەتپىسكە كەلگەنىمەن، بۇل كىسىنىڭ تابيعاتىندا جوق.

— ايتەۋىر ورتەيتىن بىردەڭە بولماعانى جاقسى بولدى. مىنا قاراعان-بۇتاعا وت تيسە، وڭايشىلىقپەن باسىلا ما؟ قانە، تۇرمايىق، — دەپ ودان ارعى ارەكەتتى تاعى ۇيىمداستىرۋعا كىرىستى. — شەريزات، كابەن مەنىمەن ىلەسسىن. انا تراكتوردى ويعا ءتۇسىرۋ كەرەك. بۇدان ءارى جۇرە المايدى. تراكتورعا مىنگەن كەر جالقاۋلار تەگىس جاياۋ ءجۇرسىن. ءبىر جولعا تاڭدارى ايىرىلىپ كەتپەس. قاپ، جاڭا اسىعىپ ءجۇرىپ ءدۇربى الا شىقپاعانىمىزدى قاراشى.

وندا مىلتىقتى بالا وتقا قاراي تۋراسىنان شىقسىن. ال ءبىز ۇشەۋىمىز اناۋ جول جاعىنان اينالىپ وتەمىز. كوزگە تاعان تۇسپەي تۇرىپ مىنا بالەنى ءبىر ىڭعايلى قىلايىق. الگى امەريكانىڭ جاساپ قويعان بىردەڭەسى بولماسا، تاق وسى جۇرگەن — ادام. ءبىز كوپپىز عوي، كوپتەن قورىقپاس دەيمىسىڭ، — دەپ قارت شوپان اۋىل جاققا دا قيسايا بۇرىلىپ، ءبىر قاراپ قويدى. — سيىرلار ورىستەن كەلدى ما ەكەن؟ ەرتوقىم جامايىن دەپ وتىر ەدىم... قاراشى ەندى... ءاي، سەن نەمەنە ەربەڭدەپ تۇرسىڭ. تەزدەتەيىك. ءوي، اتاڭنىڭ اۋزىن... قورقىپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ سەن وسى؟..

العاشقىداي ەمەس، ارىنى قايتىپ قالعان جۇرتتى ەندى باسقا سەزىم بيلەي باستاپتى. الگى جۇلقىنعان جەلىك، ارىنداعان ەكپىن بايىپ باتقان كۇنمەن بىرگە بويدان الىستاپ، سۋىپ بارا جاتقان سياقتى. ونىڭ ەسەسىنە شىعىستان توبەسى كورىنگەن ءتۇن قاراڭعىلىعىمەن قاباتتاسىپ، دەنەنى الدەقانداي تىمىسكى ۇرەي، بەيمالىم ءقاۋىپ بىلدىرمەستەن جايلاپ، كۇشەيە تۇسكەندەي.

وسىنداي اپاق-ساپاقتا يەندەگى اناۋ جارقىراعان جالعىز وتپەن جەكپە-جەككە شىعۋ اقىلعا سىيمايتىن بولىپ كورىنۋى دە، بالكىم. توپ ىشىندە جۇرگەن بىر-ەكى قىزدىڭ اۋزىنان:

— اتا، سول جاققا بارماي-اق قويساق قايتەدى. كىم بىلەدى، نە ءۇشىن جانعان وت ەكەنىن. بۇل شىنىندا دا الگى نلو بولار... — دەگەن سولقىلداق ءسوز دە ايتىلىپ قالدى. قارتتىڭ قولىما-قول وزگەشە شەشىم قابىلداعانى وسىدان كەيىن:

— ەندەشە ءبارىمىز بوسقا شۇبىرمايىق. نە ەكەنىن بىلەيىك تە قايتايىق. كانە، كابەن، شەريزات. كەتتىك. الگى مىلتىق قايدا؟.. وزگەلەرىڭ وسى ماڭايدان قاراپ، باعىپ تۇرىڭدار. شاقىرساق، بەلگى بەرەمىز. كا، كا...

قارت شوپانمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، انا ەكەۋى دە شاۋىپ الا جونەلدى. ەرىپ جۇرگەن وزگەلەرى دە ات باسىن قويا بەرگىسى كەلىپ ەدى، اقاڭ ارتىنا قاراي اينالا بۇرىلىپ، تارعىل داۋسىمەن اقىرىپ قالدى.

اۋەلى قۇلديلاي شاپقان اتتىلار ەكى توبەنى جالعاعان بەلمەن سوقتىرىپ كەلەدى. جەر ىڭعايىنا قاراي وت جانعان توبەنىڭ تاعى دا كوزدەن ءبىر ءسات تاسالانۋى زاڭدى. سونان اتتار تاناۋىن شۇرىلداتىپ ورگە قاراي وڭمەڭدەي ۇمتىلىسقان. مىنە، مەجەلى جەر دە تاقاۋ. سول كەزدە الدا كەلە جاتقان شەريزاتتىڭ:

— وي، اكەڭنىڭ... — دەگەن بوعاۋىز ارالاس ايقايى قۇلاققا جەتتى. — قايدا كەتكەن تاعى؟ شايتان عوي، مىناۋ. انىق شايتان.

جانىپ تۇرعان جەرىندە وت تاعى جوق بولىپ شىقتى. بۇل توبەنىڭ باسى ءسال تەگىستەۋ ەكەن. ۇشەۋى دۇسىرلەتىپ وتىرىپ-اق لەزدە جەتىپ كەلدى.

— انە، — دەدى كابەن الاكولەڭكەدە قولىن سىلتەپ. مىنە، عاجاپ! جوعالىپ كەتكەن وت ەندى كۇنگەيگە قاراي ءسال قياستاۋ ورنالاسقان تاعى ءبىر توبەنىڭ شەكەسىندە جانىپ تۇر. ساي-سالا، توبە-توبەنىڭ جىكتەرىنە قاراڭعىلىق ۇيي باستاعان. سوندىقتان دا، كۇن بار كەزدەگىدەي ەمەس، وتتىڭ جارىعى اينالاسىنا بوزارتىپ ءتىپتى قۋتتى كورىنەدى.

— ءاي، بالالار، بۇل نە سوندا؟ — دەدى اناۋ-مىناۋ جوپشەڭدى ەشتەڭەدەن تايلىعا قويمايتىن اقىلبەك قارتتىڭ ءوزى دە. — ەندى قاراڭعىدا ءىز دە كەسە المايمىز.

— نە ىستەيمىز، اعا؟ — دەدى كابەن.

— بىلمەي تۇرمىن نالەت العىردى. ايتىپ وتىرمىن عوي، قىرىق بەس جىل قوي سوڭىنان ءجۇرىپ مۇنداي بالەنى كورگەن ەمەسپىن. نە دە بولسا، كەيىن قايتامىز عوي دەيمىن. مەنى قويشى، سەندەردى بىردەڭەگە ۇشىراتىپ السام... قۇرىسىن، اتتىڭ باسىن بۇرايىق ەندى.

كوڭىلگە قونىمدى مىنا اقىلعا كونبەي، قياستانا قالعان — الگى ۇشقالاقتاۋ شەريزات.

— كىشكەنە تۇرايىقشى. قايتەر ەكەن؟ — دەپ، تاپجىلا قويمايتىن ىڭعاي بايقاتتى. سول-اق، اقىلبەك اقساقالدىڭ لەزدە ايبارلانىپ شىعا كەلگەنى:

— ءاي، شىراعىم. ۇلكەننىڭ ايتقانىن قىستىرمايتىن قايدان شىققان نەمەسىڭ ءوزى؟

— قايدان شىققانىمدا شارۋاڭىز بولماسىن. كابەن، اكەل مىلتىقتى!

— نە دەيدى، ەي، مىنا كۇشىك؟ بەتتەن الۋىن قاراشى قارشاداي بولىپ. تارتىپ جىبەرەيىن بە وسى. كەشە كابەندى ەمەس، سەنى ۇرۋىم كەرەك ەكەن عوي. كانە، ءجۇر! — دەپ، قارت جىگىتتىڭ قاسىنا تەبىنىپ جەتىپ-اق باردى.

— اعا، مەنىكى جاي قالجىڭ عوي. «ءازىلىڭ جاراسسا، اتاڭمەن وينا» دەمەي مە. ورتامىزداعى جالعىز شال بولعاسىن...

— قالجىڭ دەيدى، ەي. قالجىڭدى كورسەتەيىن مەن ساعان...

— اعا، قايتامىز. قايتپاي، ەندى وسى جەرگە تۇنەيدى دەپ پە ەدىڭىز. تەك

قايتار الدىندا سوناۋ وتقا قاراي ءبىر رەت بولسا دا مىلتىق اتىپ كەتەيىكشى.

اتتان تۇسكەن كۇيى شەريزات تالتايىپ تۇرا قالدى دا، اسكەردەگى ۇيرەتكەن ادىسپەن مىلتىقتى يىعىنا تىرەپ تارس ەتكىزدى. سوسىن ۇشەۋى دە قايتار جولعا ىڭعايلاپ تىزگىندى بۇرا بەرگەن. سول كەزدە كابەننىڭ:

— انا، قاراڭدار. وت نەتىپ... قالدى! — دەگەن داۋسى ەستىلدى.

...اسپانعا جامىراپ جۇلدىزدار شىققان. بۇيرات-بۇيرات جەر بەدەرىنىڭ نوبايى عانا بايقالادى. ءتۇن قاراڭعىلىعى سالبىراپ يەكتەي باستاعان كەڭ ولكە. قاراڭعىدا كوز قۇرتىنا اينالعان جالعىز وت جالپ ەتىپ سونگەننەن كەيىن-اق اينالانى الدەقانداي تىلسىم تىنىشتىق توراۋىلداي باستاعان سياقتى كورىنەدى. مىنا قولات-قولتىققا بۇقپانتايلاپ جاسىرىن جۇرگەن قاسكوي جاندار بولماسا نەعىلسىن.

جالاڭاش قولمەن قامالعا شاپقانداي اقىلسىز ەرلىكتىڭ نە كەرەگى بار. وسى بايلامعا توقتالعان ءۇش سالت اتتى كىدىرمەستەن كەلگەن ىزدەرىمەن كەيىن قاراي ىزعىتا جونەلەدى. جۇمىرلانىپ زىرلاعان يتتەر ەندى الدارىندا.

اۋىل سىرتىندا قۋعىنشىلاردى كۇتىپ تۇرعان ءبىراز ادام بار ەكەن. تەلەفون ارقىلى سول ساتىندە-اق اۋدان ورتالىعىنا جەتىپ ۇلگەرگەن توسىن حابار شاعىن اۋىلدى قالاي دۇرلىكتىرمەسىن. ءمان-جايعا قانىققان جۇرت بۇل كەرەمەتتى نەگە جورۋدى بىلمەي، سان-ساققا جۇگىرتە سويلەپ جاتىر. ۇرەي، قورقىنىشپەن قوسا ءبارىنىڭ دە الدىمەن اۋىزعا الاتىنى — ساقتىق جايى. نە بولسا دا، بۇگىنگى ءتۇننىڭ تىنىشسىز وتەتىنىن جارىسا ايتۋدا.

— بوسقا ۇركىپ، پانيكوۆات ەتپەڭدەر، — دەگەن ورنىقتى قوڭىر داۋىس يەسى ماحمۇد ەدى. — ەل امان، جۇرت تىنىشتا جاۋ كەلە قالدى دەپ پە ەدىڭدەر؟ نيچەگو، ءتيىستى ورىنداردىڭ بارىنە حابارلاپ تاستادىم. بۇكىل اۋدان وسى جاعدايدى ءبىلىپ، قۇلاقتانىپ وتىر. ءقازىر جاۋاپتى ادامدار دا كەلىپ قالار. كوپ شۋلاماي، كانە، ۇيلەرىڭە تاراڭدار.

سوسىن داۋىستاپ، اناداي جەردەن وتە بەرگەن سالت اتتى اقىلبەك قارتتى شاقىرىپ العان. ءبىر اياعى ماشينانىڭ تەپكىشەگىنە سالىپ تۇرىپ، تۇجىرا سويلەگەن ءۇنى — نىعىز:

— اقساقال، جينالىس اشۋعا كەش بولىپ كەتتى. ءبىراق جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ قۇتىلا المايسىز. جاس شوپاندى جازىقسىز جابىرلەپ الىپ، ەششە تاتۋلاسقىڭىز كەلمەيدى. بۇرىنعى زامان ەمەس، وكىنىشتى. ايتپەسە كاسىپوداق جينالىسىنا سالىپ، اۋسەلەڭىزدى كورەر ەدىك. نيچەگو، مىنا جينالىس تا وڭاي سوقپاس سىزگە. بۇنداي بەيباستىق قىلىقتى نازاردان تىس قالدىرا المايمىز.

ونىڭ ۇستىنە باسشى ادامنىڭ ءسوزىن قۇلاققا ىلمەيدى ەكەنسىز. وڭشەڭ جاس بالانى وت قۋۋعا ەرتىپ كەتكەنىڭىز تاعى بار.

— ءاي، شىراعىم، ءدىلمارسىما. انا ءورىس ماسەلەسىن شەشەتىن بولدىڭ ءوزى؟ سونى ايتشى.

— ايتتىم عوي سىزگە ونى كىم شەشەتىنىن. نەمەنە، تابان استىندا ءورىس كەرەك بولىپ قالدى ما؟

— ءا، شەشە المايمىن دە. ەندەشە نەعىپ بوسقا تانتىپ تۇرمىز ەكەۋىمىز؟ — دەدى دە، قارت اتىن تەبىنە بەردى. جاڭاعى الاشاپقىن قۋعىن كەزىندە كابەن ەكەۋىنىڭ تاتۋلاسىپ ۇلگەرگەنىن ايتىپ، اۋىز اۋىرتقىسى كەلمەگەن.

بەيۋاقتاعى وت قۇپياسى اۋىل جۇرتىنا ەرتەڭىندە-اق ءمالىم بولدى. سويتسە، بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن باسقا ەشكىم ەمەس، وسى جەردىڭ ادامدارى ەكەن. اۋدانداعى ءتيىستى ورىنداردىڭ شەكارا قىزمەتكەرلەرىمەن كەلىسە وتىرىپ جۇرگىزگەن «وت» اتتى وپەراسياسى بولىپ شىقتى. وپەراسيانىڭ ماقساتى — شەكارالىق ايماقتا تۇراتىن حالىقتىڭ قىراعىلىعىن تەكسەرىپ بايقاۋ.

اۋىل سىرتىنداعى بوگدە قۇبىلىستى دەر كەزىندە اڭعارىپ، شارا قولدانۋعا ارەكەت جاساعاندارى ءۇشىن ماڭىراق وكرۋگىنىڭ اكىمشىلىگىنە العىس جاريالاندى. اتالمىش ەلدى مەكەندە قىزمەت بابىمەن جۇرگەن اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باس مامانى ماحمۇد توتەنشە جاعدايدا تۇرعىنداردى ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولعان. ارناۋلى ورىندارعا ءدال ۋاقىتىندا حابارلاعان، ىسكەرلىك كورسەتكەن. باس ماماننىڭ وزگەشە ءىلتيپاتقا بولەنىپ، سىيلىقپەن ماراپاتتالۋى دا سوندىقتان.

وسى حاباردى ەستىگەن ساتتە جۇقالاڭ ءوڭى قۇبىلىپ كەتكەن بالشەكەردىڭ:

— قالايشا سوندا؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. — ال اقىلبەك اعا شە؟! جاڭعىزتوبە اۋىلىنىڭ كىسىلەرى شە؟

سول ساتتە كوز الدىنا كولدەنەڭدەپ كەلە قالعان جالعىز-اق نارسە بولاتىن. ول — وزدەرى جينالىسقا سالا الماي كەتكەن اقىلبەك قارتتىڭ ءاجىم تورلاعان ىزعارلى ءجۇزى...

وتتىڭ جايىن انىقتاۋ ءۇشىن «جىلانباي» شارۋا قوجالىعى مەن اۋىل جاستارىن ۇيىمداستىرعان كىم ەدى؟ ەندەشە ماراپاتتالۋعا ءتيىستى ادام تەك ماحمۇد قانا ەمەس بولسا كەرەك. «اقىلبەك اتانىڭ ۇمىت قالعانى قالاي؟» دەگەن وي بالشەكەردى تالايعا دەيىن مازالاپ ءجۇردى. ءبىراق قارت شوپاننىڭ كەڭەس زامانىندا دا ۇنەمى نازاردان قاعىس بولىپ، سىي-سياپات اتالۋىنى كورمەي وتكەنىنەن جاس قىزمەتكەر بەيحابار ەدى.

---