تورگە شىققان كىم؟
«ەندى اسقاربەك قالييەۆيچ كەلۋى كەرەك» دەگەن ءسوز شىققانان بەرى توكەننىڭ تىنىمسىز جالتاقتاپ قاراي بەرگەنى ەسىك جاق. قوناقتاردىڭ باس-اياعى جۋىر ماڭدا تۇگەندەلىپ بىتپەگەن سوڭ، جيىلعان جۇرت ازىرشە ۇساق-تۇيەك جىبىر اڭگىمەنى قاناعات ەتىسكەن سىڭايلى. مانادان بەرى كوڭىلسىزدىك كولەڭكەسىندە قوڭىرايىپ وتىرعان جىگىت جۇرتتىڭ سوزىنە ەمىن-ەركىن ارالاسىپ كەتە قويعان جوق. كوزىنە وتتاي باسىلعان بىر-ەكى شالا تانىسىمەن جىلى-ۇشىراي امانداسىپ ەدى، ولارى تىم قۇرىسا سىپايىلىق ءۇشىن بولسا دا، ءوزارا وربىگەن ورتاق اڭگىمەگە تارتۋدى دا بىلمەدى. بۇنىڭ قۇلاعى قالقيىپ، ۇرتى سۋالعان جۇدەۋلەۋ وڭىنە، ارزانقولداۋ كيىمىنە قاراپ، الىمسىنباي، ولقىسىنا ما، كىم ءبىلسىن. «تانىمايتىن جەردە — تون سىيلى» دەگەن ماقالدى مانسۇقتاپ، تەرىس دەپ تانيتىن سالاۋاتتى ازاماتتاردىڭ كەيبىرى وسىندايدا اياقتارىنىڭ باسىن قايقايتىپ، كىسىلىكتەنە قالادى-اۋ ءتىپتى.
«بالەم، كەلسىن ايتقان كىسىلەرىڭ. سول كەزدە وزدەرىڭ-اق بەرى قاراي جاپىرىلارسىڭدار»، — دەپ ويلادى توكەن توڭىرەكتەگى جۇرتتىڭ اسقاربەك قالييەۆيچ حاقىنداعى جىلى-جىلى لەبىزدەرىنە قۇلاق تۇرە وتىرىپ. بۇل اڭگىمەگە ءۇن قوسۋشىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزدەرىن اسقاربەك قالييەۆيچتى جاقسى بىلەتىن ەتىپ كورسەتپەك ءتارىزدى. ونىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن ءبارى جارىسا ماقتاپ، دۋىلداسىپ جاتىر.
«ەڭ توردەگى ەكى ورىندىق جەڭگەي مەن سول كىسىنىكى، — دەپ ويلادى قوس الاقانىن اۋزىنا قاباتتاي باسقان جىگىت ەسىنەي ءتۇسىپ. — ويباي-اۋ، انا ءبىر اعايدىڭ تاپ سول اراعا وتىرعالى جاتقانى نەسى؟» ءۇي قوجاسى ىشىندەگىسىنە ىلگەك تاستاپ، ىلەكەرلەپ شىعارماساڭ، وڭايلىقپەن سويلەي قويمايتىن مومىنداۋ ءبىرتوعا جىگىت ەدى. ءتوردىڭ يەسى بار ەكەنىن سىپايىلاپ جەتكىزىپ، جاڭاعى كىسىگە باسقا ورىن ۇسىنعان سول.
— اسقاربەك قالييەۆيچ كەلمەك كورىنەدى عوي، — دەپ قالدى ارعى قاتارداعى جۇقالاڭ قارا جىگىت.
— ءا، ول كىسى كەلسە، ارينە... مەن اشەيىن كەڭىرەك جەر بولعاسىن وتىرا تۇرايىن دەپ...
موسقال ادام ابايسىزدا ءبىر ابەستىك جاساپ العانداي، جۇرت الدىندا قىسىلىڭقىراپ قالدى. «ول ورىننىڭ كىمدىكى ەكەنىن، ءتىپتى، بارلىعى دا سەزىپ وتىر-ەي»، — دەگەن ويدى ءبىر ءتۇيىپ تاستادى توكەن.
بىرەر ادامنان باسقا جۇرتتىڭ باس-اياعى تۇگەندەلىپ، ءۇي يەلەرى عانا ەمەس، وتىرعاندار دا شىنداپ تىقىرشي باستاعان كەزدە اۋىزعى بولمە جاقتان:
— كەلدى! — دەگەن قۋانىشتى حابار شىقتى. سول-اق ەكەن ءۇي ىشىندەگى ەنجار تىنىشتىقتىڭ دا ەتەگى جەلپىلدەپ قويا بەردى.
ءدالىز جاققا جالتاقتاي قاراپ قوزعالىسقا تۇسكەن كوپشىلىكتىڭ ءبىرسىپىراسى ۇستەرىنە ءمۇعالىم كىرگەن وقۋشىلارداي جاعالاي تۇرەگەلىسىپ تە جاتىر. جاڭاعى قاۋىرت قاربالاستان سوڭ جۇرتتى شامالى ۋاقىت وسىنداي ىڭعايسىز حالدە تۇرعىزىپ قويىپ، كوپتەن ەلەڭدەتكەن ءقادىرلى مەيماندار دا قارا كورسەتتى-اۋ اقىرى.
بۇيرالاۋ قويۋ شاشى كەرە قارىس ماڭدايدان كەرى قايىرىلعان كەلبەتتى ءىرى جىگىت — اسقاربەك قالييەۆيچ تە، ەتەگى ەدەن سىپىرعان جالتىلداق اسەم كويلەكتىڭ ىشىندەگى تاناۋى تاڭقىلاۋ تالدىرماش كەلىنشەك — سول كىسىنىڭ تاعدىر تەلىگەن قوساعى.
وسىدان سوڭعى كارتينا تۇپ-تۇگەلىمەن توكەن بولجاعانداي بولدى دا قويدى: جاپىرلاي ۇسىنىلعان قولدار، تاقۋالاپ تۇرىپ اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋ، باس اينالدىرار قوشامەت. جوق جەردەن كوڭىلدەنىپ قويا بەرگەن جۇرت ءۇي يەسىنىڭ ۇياڭداۋ سولعىن داۋسىنا اۋەلدە نازار اۋدارا قويماعان. سويتسە داستارقانعا وتىرعىزۋ باستالعان ەكەن.
ءوزىنىڭ ءسال كەشەۋىلدەي قوزعالعانىن توكەن سول ساتتە بارىپ ءبىر-اق ۇقتى. قۇرمەتتى مەيماننىڭ تاق قاسىنان بولماسا دا، قول سوزىم قاشىقتىقتان ورىن قامداۋى كەرەك. ءتور جاقتاعى تۇتاسىپ، ۇيلىعىسىپ قالعان جۇرتتى رەت-رەتىمەن جايعاستىرىپ، ىڭعايلاستىرىپ جۇرگەن — ءۇي يەلەرىنىڭ وزدەرى. اركىمدى جاس شاماسىنا، ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا قاراي ءجونىن تاۋىپ وتىرعىزىپ جاتىر.
وسى كەزدە ەشكىم توسپاعان وقىس وقيعا بولدى. مانادان بەرى جات بوكسەنى جۋىتپاي، سارى مايداي ساقتالىپ وتىرعان تورگى ورىننىڭ اسقاربەك قالييەۆيچكە بۇيىرماي-اق قالعانى. يمەنىپ، تارتىنعانىنا قاراماي، ءۇي يەسىنىڭ قولىنان جەتەكتەپ اپارىپ، الدەقانداي عىپ وتىرعىزعانى — شيكىلى سارى ءوڭىن مەزگىلسىز سىزات پەن بەزەۋ بۇزعان تاپەلتەك بىرەۋ. مانا كىتاپ شكافىنىڭ تاساسىندا ۇندەمەي البوم اقتارىپ وتىرعان ونى توكەن تانىسا دا، تاقاسىپ سويلەسۋگە تابەتى تارتپاعان. قاسىنداعى موماقان ءجۇزدى، قىسىق كوز كەلىنشەكتى كەلگەلى ءتىپتى كورىپ وتىرعانى وسى. مانادان بەرى اس ءۇي جاقتا ءجۇردى مە، الدە ەلەۋسىزدەۋ بولعان سوڭ، كوزگە ىلىنە قويمادى ما، ايتەۋىر اڭعارماعانى شىن.
قاي جاعىنان قالاي باعالاساڭ دا، وسى جيىننىڭ بەتكە ۇستار بەدەلدىسى، ارقا سۇيەر ايبارلىسى اسقاربەك كەربەز كەلىنشەگىن قاباتىنا الىپ، جاڭاعىلارعا جالعاسا، تومەنىرەك جايعاسقان. اركىم وزىنە لايىق ورنىن يەلەنبەگەن سوڭ، باس كيىمگە اياق تىققانداي ورەسكەل كورىنىپ، كورنەۋ كوزگە داستارقاننىڭ سىنى بۇزىلىپ، جاراسپاي قالىپتى.
— اسەكە، تورگە شىقپادىڭىز با؟ — دەدى ماناعى جۇقالاڭ قارا جىگىت بەينە ءبىر ول ورىنعا ەشكىم وتىرماعانداي-اق. ءۇي يەلەرىنىڭ وسى ءبىر بولماشى ەتيكاعا ءمان بەرمەي، ۇلكەن قاتەلىك جاساپ العانىنا كۇيىنگەندەي داۋسىن ادەيى ورتاعا تاستاي سويلەگەن.
— ەش ابىرجىماڭىزدار، ءبارى دۇرىس، — دەدى ءۇي يەسى تاعى دا دىم بولماعانداي جۇقالاڭ جىگىتتى جاۋىرىنىنان سيپاي قاعىپ. ىشتەي «تومەن قاعىلىپ، ۇيات بولدى-اۋ ابدەن» دەسكەن كەيبىرەۋلەر اسقاربەككە بەتتەرىن بۇرىپ، بەدىرەيمەي، كوز قيىقتارىن عانا سالىسقان. تالاي-تالاي شارشى توپتا سىنالىپ، تاقىس بولىپ قالعان اككى ەمەس پە، الدەكىمدەردىڭ جاساعان پەندەشىلىگىنە قىرى دا سىنباستان، اسقاربەك ءوز ءقادىرىن بىلەتىن ادامنىڭ كەيپىمەن قاسقايىپ وتىر:
— «ىزدەگەنىڭ ەسىكتەن تابىلسا، تورگە شىعىپ نەڭ بار» دەگەن ەمەس پە اتام قازاق. بۇل زاماندا «ءتور»، «ەسىك» دەپ بولەتىن ەشتەڭەسى جوق. قايتا وتىرا-وتىرا توردەن شارشادىق. ونان دا مىنا ءبىر قۇربىلارىمىزدىڭ قالجىڭىنا جىلىنىپ، سولاردىڭ قاتارىندا وتىرعانىم راقات ەمەس پە قايتا، — دەپ، قۇيرىق ۇستاتپاس جۇيرىكتىگىنە باسىپ، قيالاي سالعان. «پاھ، مىنە، ناعىز ازاماتتار وسىلار عوي. ءدال ءقازىر قولىنا كۇرەك ۇستاتىپ، سيىردىڭ استىن تازالاپ جىبەر دەسە دە، اسەكەڭ تايىنباس ەدى. ءبىز عوي مۇندا ءقادىرىمىز ءتۇسىپ قالاتىنداي جوقتان وزگەگە شىج-بىج بولىپ جاتاتىن»، — دەپ ويلادى باستىق دوسىنا شىن كوڭىلمەن سۇيسىنە قاراعان توكەن.
وسى پىكىردى راستاعانداي، اسقاربەك قالييەۆيچ قالجىڭىن قويۋلاتا سويلەپ، داستارقان باسىنىڭ اجارىن اشا ءتۇستى. دەرەۋ قارسىداعى ايەلدىڭ تارەلكاسىنا تاماق سالىپ، قيمىلعا دا كىرىسىپ كەتكەن. ونىڭ ەسەسىنە كەربەز كەلىنشەكتىڭ لەزدە كەكىرەيىپ قيتىعا قالعانىن بايقاعىش كوزدەردىڭ ءبىرازى اڭعارىپ ۇلگەرىپ ەدى. جىڭىشكەرتىلگەن دوعا قاستارى ورتاسىنان بۇكتەلە سىنىپ، سىرەسكەن بويى جان-جاعىنا نازار سالار ەمەس.
...سونىمەن جاڭا پاتەردىڭ قونىس تويى باستالىپ تا كەتتى. جاڭاعى ءبىر بولماشى بىلمەستىك سالدارىنان كەي قاباققا ءىلىنىپ قالعان از-ماز كىربىڭ ەندى جازىلىپ، ءۇي يەلەرىنىڭ كۋانىشىمەن ۇشتاسقان كوپشىلىكتىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ ءتۇستى. اسابا بولىپ سايلانعان جىگىت تە ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنىپ، ءدىلمارسىپ قالعان قۋشىكەش نەمە ەكەن، قالجىڭمەن قىتىقتاپ، ەلدىڭ ەزۋىن جيعىزار ءتۇرى جوق.
جاڭاعى قاتەسىن تۇزەگىسى كەلگەن بولۋى كەرەك، ءۇي يەسىنىڭ ءوزى العاشقى ءسوزدى اسقاربەك قالييەۆيچكە ارنايىلاپ بەرگىزدى. توكەن كوز قيىعىن ايىرماي بايقاپ وتىر، ءۇي يەلەرىنىڭ تاراپىنان بولعان بۇل العاشقى قۇرمەت اسەكەڭنىڭ جۇبايىنا بالەندەي اسەر ەتە قويماعان سىڭايلى. ءزارى جىبىمەگەن قوي كوزدەرىن اينالاسىنا سالقىنداۋ جۇگىرتىپ، ءمىز باقپاعان كۇيى قالدى.
توكەن سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ جان دۇنيەسىندە ۇيىتقىعان ىزعىرىقتىڭ ىزعارىن ءدال ءقازىر تۇتاس دەنەسىمەن سەزىنىپ وتىر. ەندى شە؟ شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، وسىنداعى تامام جۇرتتىڭ ىشىندە ونىڭ كۇيەۋىنەن جوعارى تۇرۋعا لايىق كىم بار؟ قايدا بارسا دا، «اسەكە»، «اسقاربەك قالييەۆيچ» دەپ جالپىلداپ جاتقان جۇرت. قايدا بارسا دا، كورەتىنى — قوشەمەت، تيەسىلى ورنى — ءتور. ءۇستىرت ويلايتىن ارزان جاعىمپازدار ونىڭ قىزمەت دارەجەسىن، باسشىلار اراسىنداعى ابىرويىن باعالاۋمەن شەكتەلۋى مۇمكىن. ال شىندىعىندا اسقاربەك قالييەۆيچتىڭ ءوزىن ەرىكسىز سىيلاۋعا ءماجبۇر ەتەتىنى ونىڭ جەكە باسىنىڭ مىقتىلىعى ەمەس پە؟ اۋىزشا سوزدە الدىنا جان سالمايتىن شەشەندىگى، ازاماتتىق ىرىلىگى، پىسىقتىعى، تەرەڭ ءبىلىمى، ءتىپتى انشىلىگى سياقتى قاسيەتتەرى — ءبارى جيىلىپ ءبىر ادامنىڭ بويىنا سىيىسا بەرمەسە كەرەك. ءتىپتى اسەكەڭنىڭ قۇرالايدى كوزدەمەي اتىپ، كوزىنەن تيگىزەتىن مەرگەندىگىنە كۋا بولعان جان وسى جەردەن تابىلا قويار ما ەكەن؟ تالاي رەت اڭعا بىرگە شىعىپ، تالاي قىزىقتارىن كورگەن توكەننىڭ وزىنەن باسقا كىم بار دەيسىز. شيدەي گالستۋگىن موينىنا قىستىرىپ الىپ، قىلقيىپ وتىرعان وسىناۋ جۇپىنى جىگىتكە اسەكەڭنىڭ كوپ ىشىندە ەرەكشە بەيىل بەرۋى سوندىقتان دا تەگىن ەمەس.
توكەننىڭ ماناعى بولجامى بىرتىندەپ قيال جۇزىنەن شىندىققا ۇلاسا باستاعان. ەكەۋارا ەركىن اڭگىمەدەن سىيلى كىسىگە جاقىن جۇرەتىنىن بايقاسا كەرەك، ماناعى شالا تانىستىڭ بىرەۋى بەرى قاراي ىقىلاس بۇرىپ، ىڭعايلانا تۇسكەن. ريۋمكاسىن ءتيىستى سۇيىعىمەن قامتاماسىز ەتىپ، تاماقتىڭ ءدامدىسىن الدىنا قاراي ىسىرىپ قويادى. انە، پەندەشىلىك دەگەن.
ارينە، ءدال قازىرگى اڭگىمە وندا ەمەس. ەكى كوزىنىڭ، اينالىپ كەلگەندە، جانىنداعىلاردى قىدىرىستاپ بارىپ، توڭىرەكتەي بەرەتىنى — توردەگى ەكەۋ. قۇلبىلتەلەنىپ كوكەيىنە تۇرىپ العان جالعىز جۇمباقتى شەشە الماي دال. تورگە وتىرعىزىلعان مىنا بەزەۋ بەت جىگىت سيقىم — ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان بەرگى تانىسى. قالانىڭ تۇبىندەگى ءبىر كولحوزدا تۇراتىنىن بىلەدى. نەنى كاسىپ ەتەتىنى انىق ەسىندە جوق. ايتەۋىر ءۇستى-باسى شاڭ-شاڭ بولىپ، ورتالىقتاعى شارۋاشىلىق قوراسىنىڭ الدىندا تەمەكى تارتىپ وتىرعانىن كورەتىن. نەمەسە رۋلىنە ىلىنگەن تور قالتاسى سالاڭداپ، ۆەلوسيپەدپەن الدەقايدا بەزىپ بارا جاتادى. ءتىپتى، سىراحانادا ساپتىاياققا تالاسىپ، بىرەۋلەرمەن بوقتاسىپ تۇرعانىنا دا كۋا بولعانى بار.
ارالاس-قۇرالاسى جوق كولدەنەڭ تانىسپەن يەك قاعىپ، قۇرعاق امانداسقاننان ارىعا بارمايسىڭ، ارينە. مىنەزى شارگەز وسى ءبىر جىگىتتى سۋقانى سۇيمەگەن سوڭ، سىرتتاپ جۇرۋگە تىرىساتىن. ءوزىن ءوزى ۇستاۋى، ىشكى مادەنيەتى دە وڭىپ تۇرماعانىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى قانشا. بۇيرالاۋ جيرەن شاشىنىڭ اراسى شاڭ با، قايىزعاق پا، ايتەۋىر تۇتاسقان بىردەڭە. جوندەم كيىنىپ، بەت-اۋزىن رەتكە كەلتىرىپ، ءجىبى ءتۇزۋ ادامعا ۇقساعانىن كورىپ وتىرعانى وسى. وزگە جۇرتپەن سالىستىرعاندا توكەن ءوزىن قاراپايىم كيىنەمىن دەپ ويلاسا، سيقىمدىكى ءتىپتى قارابايىر ەكەنى كۇمانسىز-اۋ. جاۋىرىنى قۇنىستاۋ كەلگەن تاپال بايعۇستىڭ يىعىنا ىلگەنى — قولقىلداعان جاسىل كوستيۋم. پەدجاگىنىڭ ءوزى مىناداي، ىشقىرلىق ءىلىپ جۇرمەسە، شالبارىنىڭ ءتۇسىپ قالۋى دا كادىك. اۋىلدىڭ كادىمگى ەتەگىنە بالا وراتىلىپ جۇرەتىن بالپاياقتاۋ ايەلى ەمەس پە، كەسكىن-كەلبەتىنە قونبايتىن الدەبىر جىلتىراق كيىمدەرگە اۋەستىگى ءۇشىن قاسىنداعى جۇبايىنا سوگىس تە جوق. قۇرمەتتەۋگە قۇنى تاتىمايتىن وسىنداي سۇمەتىلگەن شىركىندەردى ءتوردىڭ توبەسىنە شىعارىپ، اسپەتتەپ وتىرعان ءۇي يەلەرىنە نە داۋا ەندى.
ءبىراق قايدا جۇرسە دە، اسەكەڭ باياعى تۇعىرى بيىك تۇلپار، قاناتى قيعاش سۇڭقار ەكەنىن جۇرتشىلىققا مويىنداتپاي ءقايتىپ وتىرا السىن. قاشاندا ءازىر تۇراتىن ارزان ازىلدەرىن وڭدى-سولدى سەرمەگەندە، داستارقان باسى كۇلكى قۇيىنىنان جاپىرىلىپ قۇلاپ قالا جازدايدى. ءتىپتى ءتىلىن بەزەپ، ءتىلمارسىپ تۇرعان اسابا جىگىتتىڭ ءوزىن وكتەمدەۋ سوزىمەن بىر-ەكى رەت تۇيرەپ ءوتتى ەمەس پە؟!
...وسىنداي ىردۋ-دىردۋ كۇلكىمەن كوڭىلدى وتىرعان كوپشىلىك العاشقى ۇزىلىسكە قالاي شىققاندارىن دا بىلمەي قالىپ ەدى. جاپا-تارماعاي تۇرەگەلگەن جۇرت جوعارى-تومەندى جىلجىپ، قالاۋىنشا دەم الۋعا كىرىسكەندە، توكەن رەتىن تاۋىپ، اسقاربەك قالييەۆيچتىڭ جۇبايىن سوزگە تارتتى. بۇنىسى ءبىر جاعى «مىنە، كوردىڭدەر مە، مەن بۇل كىسىنىڭ ءۇي ىشىمەن دە ارالاسىپ تۇرامىن»، — دەپ، اينالاداعى جۇرتقا كوز قىلعان ءتۇرى. مانا سويلەسكىسى كەلمەي، مۇرنىن شۇيىرگەن شالا تانىستاردىڭ ىشىنە شالا ءتۇسسىن، بالەم. انشەيىندە بۇرالا تولقىپ، اشىق-جارقىن جۇرەتىن كەلىنشەكتىڭ كەلبەتى ءقازىر نەگە سولعىن ەكەنىن تاقۋلاپ سۇراپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى. وتىرىستىڭ ءون بويىندا قاسىنداعىلاردىڭ كەزەك-كەزەك ىزەت ءبىلدىرىپ، ەمەكسىگەنىنە قاراماستان، ءوزى ءتىپتى اۋزىنا اس تا سالعان جوق.
اماندىق-ساۋلىقتىڭ اينالاسىنداعى سوزدەر سارقىلۋعا اينالعان ساتتە اسقاربەك قالييەۆيچتىڭ زايىبى جۇقالاپ كانا جۇرتتىڭ كەۋدەسىن باسىپ، تورگە شىعىپ العان تەكسىزدەردىڭ كىم ەكەنىن ەلەۋسىزدەۋ سۇراپ قالدى. ءوزى ۇناتپايتىن ادامدى جامانداۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ، توكەن نەدەن تارتىنسىن. جايشىلىقتا جۇرتتىڭ سىرتىنان عايبات ءسوز ايتۋدى تەرىس دەپ ۇعاتىن جىگىتتىڭ ءجىبى اياق استىنان نەگە بوساپ قويا بەرگەنىن كىم ءبىلسىن. كوكەيىندەگى كومۋلى ازدى-كوپتى مالىمەتىن قۇتىرتىپ، بويامالاي ءتۇسىپ، سيقىمدى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستاعان. كىمگە قۇلدىق ۇرىپ، قۇرمەت كورسەتۋدى بىلمەيتىن ءۇي يەلەرىنە دەگەن وكپەسىنىڭ قارا قازانداي بولىپ وتىرعانىن دا جاسىرىپ قالا المادى.
كەزەك كۇتتىرمەس تىعىز شارۋالارى بار ەكەنىن، سول ءۇشىن حالايىقتان قايتا-قايتا عافۋ وتىنەتىنىن ايتىپ، سالدەن كەيىن اسقاربەك قالييەۆيچ ورنىنان تۇردى. ءۇي يەلەرىنىڭ جىك-جاپپار بولىپ، «ەتكە قاراساڭىزدارشى تىم قۇرىسا» دەگەن جالىنىشتى سوزدەرىنە دە قايىرىلعان جوق. شىنىمەن-اق اسىعىس جۇمىستارى بولىپ قالدى ما الدە ءدۇمدى باستىقتىڭ ءدۇمپۋى اسەر ەتتى مە، مۇنى كورگەن تاعى بىر-ەكى مەيمان جوق جەردەن سىلتاۋ ايتىپ، سىرت كيىمدەرىنە ۇمتىلدى.
— نيچتوجەستۆو! — دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى اق «ۆولگانىڭ» الدىنا وتىرا بەرگەن كەلىنشەكتىڭ اۋزىنان. — تامام جۇرتتىڭ الدىندا ابىرويىڭدى ايرانداپ توكتى-اۋ.
— سويلەمەشى جوقتان وزگەنى! وسىدان مەنىڭ ەشتەڭەم قيسايىپ قالماس، — دەپ كۇيەۋى ماشينانى قوزعاپ تا جىبەردى. ەسىك الدىندا تاعى بىر-ەكى ادامنىڭ قاراسى كورىنگەنى وسى كەز. ولاردىڭ:
— اسقاربەك قالييەۆيچ! اسقاربەك قالييەۆيچ! — دەگەن كەشەۋلەۋ ايعايى كوشەدەگى كالىڭ اعىسقا ارالاسىپ كەتكەن ماشينا ىشىندەگىلەرگە قايدان جەتسىن.
جاقىن تارتقان ادامى كەتىپ قالعان سوڭ با، كوڭىل كۇيى سىناپ باعاناسىنداي سىرعىپ تومەن تۇسكەن توكەن تاعى دا ەلدەن وقشاۋلانا بەردى. قاسىنداعى جىگىتتىڭ ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ ايتقان لەبىزىن دە جارىتىپ تىڭداۋعا قۇلقى جوق. توكەنگە تونە ءتۇسىپ، مازالاپ وتىرعان بۇل شالا ماس — ماناعى شالا تانىسى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — اسقاربەك قالييەۆيچ، ونىڭ جەر-كوكتە جوق تاماشا ادام ەكەندىگى. توكەننىڭ ءىشى-باۋىرى ارالاسقان جاقىندىعىن كورگەن سوڭ، وسى ايتقان ماقتاۋىنىڭ ءبارىن جەتكىزىپ بارسىن دەپ دامەتە مە، كىم ءبىلسىن.
جۇرتتىڭ وزىنە مويىن بۇرىپ، تىنىشتالۋىن توزىممەن توسىپ تۇرعان نۇرلى قارا كوزدى، قارا تورى كەلىنشەك — وسى داستارقاننىڭ يەسى گۇلسىم. تومپاقتاۋ ەكى بەتىنىڭ ۇشىنا بولار-بولماس قىزعىلتىم ءار جۇگىرىپ، ويماقتانا بىتكەن جۇمساق ەرىنىن تىستەلەي بەرەدى. وتىرىستىڭ كەلەسى بولىگىن ءوزى اشقىسى كەلگەنىن اڭعارعان جۇرت سايابىر تارتىپ، ءسوز تىڭداۋعا ىڭعايلانىپ، بەرى قاراي بۇرىلا قاراستى.
— قۇرمەتتى دوستار، قوناقتار، — دەپ باستادى كەلىنشەك ءوز ءسوزىن قوبالجىعان ءالجۋاز ۇنمەن. — بۇگىن، مىنە، ءبىزدىڭ شاعىن سەميانىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاسىپ، سول قۋانىشتى شىن جۇرەكتەن بولۋگە كەلىپ وتىرسىزدار. (وقۋشى كەزىندە قولى قالت ەتسە، كىتاپ وقىپ جاتۋشى ەدى، سونداعى كىتابيلىقتىڭ اسەرى ءالى تارقاماپتى-اۋ دەگەن وي جىلت ەتە ءتۇستى توكەننىڭ باسىندا). ساتان ەكەۋىمىز باس قۇراپ، سەميا بولعاننان بەرگى ەڭ ۇلكەن ارمانىمىز ءبىر باسپانا الۋ ەدى عوي. وسى ۇيگە قولىمىز جەتكەنشە كوپ كۇيزەلىس كوردىك شىنىن ايتقاندا. بارماعان جەر، باسپاعان تاۋىمىز جوق. ەكى بالانى شۇباتىپ، پاتەردەن پاتەرگە قاڭعىعان ادامنىڭ جايى بەلگىلى عوي. وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر، ول جاعىن تارقاتا بەرىپ نەعىلايىن. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم — سوعان بايلانىستى ەستەن كەتپەس ءبىر وقيعا عانا ەدى.
جاستىقتىڭ اسەرى مە، العاشقى ۇيلەنگەن جىلدارى تۇرمىس قيىنشىلىعىن ءجوندى ەلەي قويعامىز جوق. ءوزىم سىرتتان وقۋعا ءتۇسىپ العان سوڭ، تۇڭعىشىمىزدى اۋىلعا اپارىپ تاستاعانبىز. تۇرمىس تاۋقىمەتى بىر-ەكى جىلدان سوڭ مويىنعا شىنداپ تۇسە باستادى. اسپيرانتۋرانىڭ اياعىنا قاراي ساتان ديسسەرتاسيا جۇمىسىمەن قاتتىراق شۇعىلدانا باستاعان كەزدە، اناسى قايتىس بولدى. بالا باعاتىن باسقا ەشكىم جوق، مۇراتتى امالسىز قولعا الدىق. مەن بولسام، تاعى دا دەكرەتتى دەمالىسقا شىققانمىن. «ەل جاققا كەت. مەن مۇندا جالعىز بىردەمە قىلارمىن» دەگەن ساتاننىڭ ءوتىنىشىن ورىنداي المادىم. ءوزى جۇدەپ-جاداپ، تارىعىپ جۇرگەن كەزدە ەس بولىپ جۇرە تۇرعانىم دۇرىس دەپ ويلادىم. باسقاداي سۇيەنىشكە جارامايمىز، قولدان كەلگەنى سول عوي. ونىڭ ۇستىنە ناۋقاستانعان انام وسىنداعى اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالدى. سۇراستىرىپ بايقاسام، ول دا جۋىر ماڭدا جازىلا قويمايتىن سياقتى. ەڭ قۇرىعاندا ەكى كۇندە ءبىر ىستىق شاي اپارىپ تۇراتىن ادام كەرەك قوي. ونى كىم اپارادى بۇل قالادا مەن بولماسام.
سونىمەن، نە دە بولسا، بارلىعىنا شىداپ باعۋعا تۋرا كەلگەن زامان ەدى ول. ماسەلە ءتىپتى دە وندا ەمەس. باستا ءۇي جوق، قايدا تۇرامىز دەسەڭشى. قالانىڭ شەتىنەن ءبىر پاتەر جالداعانبىز. كوبىڭىز ول ءۇيدى كورگەن جوقسىزدار عوي. ىرگەسى سىز، ءىشى سۋىق ءبىر جايسىز پاتەر ەدى. وزىنە اي سايىن قىرىق سوم تولەيمىز. وتىن-سۋ دا تاپشى. قاقاعان قىس بولسا تاقاپ كەلىپ قالعان. سونداي قاتتى ءبىر كۇيزەلىپ جۇرگەن كەزىمىز ەدى ول. مىنە، وسىنداي قيىن-قىستاۋ زاماندا ءبىزدى ءبىر سەميا قامقورلىعىنا الدى. بىزگە قاراعاندا بىرەر كويلەكتى بۇرىن توزدىرعان بالالى-شاعالى كىسىلەر. قورا-قوپسىسى بولەك دەگەنى بولماسا، وت جاعاتىن شاعىنداۋ ءۇي وزدەرىنەن دە ارتىلاتىن ەمەس ءتىپتى. قارسىلاسقانىمىزعا قاراعان جوق، ءبىر كۇنى سول ۇيدەگى اعامىز جۇك ماشيناسىن الىپ كەلىپ، كور-جەرىمىزدى ءبىر-اق تيەي سالدى. قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ بىرگە تۇرا باستاعانىمىز سول ەدى، ديسسەرتاسيا شارۋاسىمەن ساتان اياق استىنان موسكۆاعا ۇشىپ كەتتى. مەن.... ول جوقتا، الگى ۇيدە ءجۇرىپ بوساندىم... كىشكەنە ايگەرىمنىڭ شىلدەحاناسىن دا سولار اتقاردى، — دەگەن كەزدە ۇيالى قارا كوزدىڭ كەمەرىن تولتىرىپ ىركىلگەن جاس ءمولت ەتە ءتۇستى. — ...ونى ايتاسىز، مەن پەرزەنتحانادا جاتقاندا، ۇيدەگى جەڭگەمىز مەنىڭ اۋرۋحاناداعى شەشەمدى دە ءبىر ءسات ۇمىتپاي، شاي اپارىپ تۇرىپتى. شارۋالارى باسىنان اسىپ جاتقان بالالى-شاعالى كىسىلەر، شىنىن ايتقاندا، ءدال مۇنداي قايىرىمدىلىقتى كۇتپەگەن ەدىم.
اسپيرانتتىڭ الاتىنى بەلگىلى، ەل جاقتان كەلىپ جاتقان كارجى تاعى جوق. سوندا دا تار جەر، تام بوساعادا ءجۇرىپ، تارشىلىق كوردىك دەپ ايتا المايمىز. قولدان كەلگەن بار كومەگىن كورسەتكەن ءۇي يەلەرىنە العىستان باسقا ايتارىمىز نە!
العاشقى ارەكەتى ءساتسىز بولعان ساتان قايتىپ كەلىپ، تاعى دايىندالدى. «بولماسا، قويشى سونىڭدى، اۋىلعا كەتەيىكشى ودان دا» دەگەن سوزىمە كۇلاق اسقان جوق. ساتاندى بىلەسىزدەر، عىلىم دەسە، ءبارىن جيىپ قويىپ، اس-سۋ ىشپەستەن، ءتىپتى، جالاڭاياق جۇرۋگە دە بار. «مەن عىلىمسىز ءومىر سۇرە المايمىن. ورتا جولدان قايتپايمىن»، — دەپ كونەر دەگەن نە؟ قىسقاسى، ءبىز سول ۇيدە، ىڭعايسىز بولسا دا، قىستاپ شىقتىق. كەيدە ساتان ەكەۋمىز ويلايمىز: «قىسىلشاڭ شاقتا بىزگە قامقور بولعانى ءۇشىن كوپ راقمەت. ءۇي يەلەرىنەن رۇقسات سۇراپ كەتەيىك ءبىر جاققا»، — دەپ. داپ-دارداي باسىمىزبەن، ءىشى-باۋىرى ارالاسقان قانشاما دوس بولساق تا، ءبىر سەميانىڭ موينىنا ءمىنىپ الۋ وڭاي ما؟ قاتتى قىسىلدىق. ويىمىزدى جۇقالاپ ايتىپ كورسەك، ءۇي يەلەرى جاتىپ كەپ رەنجيدى. «نە بولدى سونشا، استارىڭنان سۋ شىقتى ما؟» — دەپ ۇيدەگى اعايىمىزدىڭ ۇرىسقانى ءالى ەسىمدە. بىرگە تۋعان باۋىرىڭ ءسويتىپ ايتار ما دەسەڭشى وسى كۇنى...
وسى ارادا كەلىنشەكتىڭ ءوز داۋسىن ءوزى جۇتىپ، نە سەبەپتى كىدىرىپ قالعانى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان جۇرتتىڭ بارلىعىنا تۇسىنىكتى بولىپ ەدى. بۋلىققان از ۇنسىزدىكتەن كەيىن دىرىلدەگەن داۋىسپەن گۇلسىم مىنانى ايتتى:
— سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ساتان ديسسەرتاسياسىن ءساتتى قورعاپ شىقتى. باۋىرىمىزدا جۇرگەن ەكى كىشكەنتايىمىز دا ساۋ-سالەمەت. بالالار شۇپىرلەگەن سول ۇيدە الامان-تاسىر توي بولدى. ءبىزدىڭ سەميانىڭ قۋانىشىنا باعىتتالعان وسى بوساعاداعى ەكىنشى تىلەۋ ەدى بۇل. كۇن ابدەن جىلىنعان سوڭ، ءۇي يەلەرىنەن قايتا-قايتا كەشىرىم ءوتىنىپ، ءبىز باسقا پاتەرگە كوشتىك. شۇبالا شىرمالىپ اجىراسا الماي، ارەڭ بولىندىك.
بۇل ايتقانىم — ساتان ەكەۋىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگى قالعان ەرەكشە جاقسىلىق بولاتىن. ءتىپتى ونىڭ شەت جاعاسىن ەسىن ءبىلىپ قالعان مۇرات تا ەپتەپ سەزەدى بىلەم. ەگەر ءبىزدىڭ جولىمىزدا سول ءبىر قاراپايىم كىسىلەر كەزدەسپەگەندە، ءبىز بۇل كۇيگە جەتەر مە ەدىك، جەتپەس پە ەدىك، كىم ءبىلسىن... — قاتتاۋلى قول ورامال كىشكەنە مۇرىننىڭ ەكى جاعىن تاعى دا كەزەك سيپاپ ءوتتى: — ەندەشە ساتان ەكەۋىمىز عانا ەمەس، بالالارىمىز دا قارىزدار سول ءبىر مەيىربان جانداردى بۇگىن قالايشا قوشەمەتتەمەيمىز؟ وسىنداي اعىل-تەگىل قۋانىشتى كۇنى قالايشا تورگە شىعارىپ، توبەمىزگە كوتەرمەيمىز؟ ايتىڭىزدارشى؟!
سارى وزەندەي سارىلداپ اعىپ جاتقان ۋاقىتتىڭ ءوزى دە تىنىشتىق توسقاۋىلىنا تىرەلىپ، جالقى ءسات ءۇزىلىپ قالعان سياقتى. سوسىن ەكى جاقتان تىزىلە گۇلسىمگە قاراپ وتىرعان كۇللى قوناق سەانس ساتىندە توسىن كورىنىس ۇستاعان كوپ تەلەكامەرا سەكىلدى ستولدىڭ قاراما-قارسى بەتىنە قاراي ءبىر لەك قيمىلمەن جاپپاي كەۋدە بۇرىستى. بەزەۋ بەت سيقىم مەن ونىڭ كورىكسىز كەلىنشەگى ۇيلەنۋ تويىندا وتىرعان جاس جۇبايلارعا ۇقساپ، بىر-بىرىنە تىعىلعان كۇيلەرى قيمىلسىز، جۋاس حالدە. يىعىن بۇكشيتىپ، ءجونسىز ىرجالاقتاي بەرگەن جىگىتتىڭ جانىنداعى ايەل نوقتالانعان بەتى تەرشىپ، تۇقشيا تومەن قاراپ قالىپتى.
ىلە بولمە ءىشى مەيىربان جاندارعا شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك بىلدىرگەن، تاۋ-تاۋ العىس ايتىپ، تەبىرەنگەن ءار قيلى داۋىستارعا تولىپ، دۇڭگىرلەپ كەتتى. شىداي الماعان بىرەۋلەرى ۇمتىلىپ بارىپ، قولدارىن الىپ، سىلكىلەپ، ارقادان دا قاعىسىپ جاتىر. جانارلارى تاعى دا ىلعالدانا ءجۇرىپ، گۇلسىم توردەگى ەكەۋدىڭ بەتىنەن كەزەك ءسۇيدى.
قايتادان لاپىلداي كوتەرىلىپ كەتكەن قىم-قۋىت قالىڭ شۋدى شۋ اساۋداي ارەڭ نوقتالاعان — اسابا جىگىتتىڭ ايعايعا جۋىق اششى داۋسى. كوپتەن كۇتكەن ءدامدى استىڭ الدىعا كەلىپ، كىدىرىپ كالعانىن توكەننىڭ سول ساتتە ءبىر-اق بايقاعانى. سارالا سۇرمەن قايقايعان تاباقتاردى كىمنىڭ، قاشان اكەلىپ قويىپ كەتكەنى بەلگىسىز.
ۇلكەن استىڭ الدىنداعى العاشقى توست وسى وتباسىنى جەتەلەپ اكەلىپ، ءوز باقىتىنا جولىقتىرعان قاراپايىم اسىل جانداردىڭ زور ادامگەرشىلىگى، ابزال جۇرەگى ءۇشىن كوتەرىلدى. وسىدان كەيىن قوشەمەتتەپ، قولقالاپ وتىرىپ ءسوز بەرگەنى — سيقىم وتاعاسىنىڭ ءوزى. قىزۋلاۋ كۇيىنە قاراماي، توردەگى جىگىت كادىمگىدەي قيپاقتاپ، قىسىلىڭقىراپ قالدى. قولىنان جاڭاعىداي كەرەمەت جاقسىلىق كەلگەن ادامنىڭ ايتقان توستى جۇرت دامەتكەندەي ءدامدى بولىپ شىققان جوق. ءسوز اڭعارىنا قاراعاندا ءبىراز نارسەنىڭ باسىن قايىرۋعا نيەتتى سياقتى، ءبىراق بار ايتقانى:
— ...مىنا بالالاردى ءجاميلا دا ايادى سوندا. ...مىنا تورگە شىققانعا ءوزىمىز دە ۇيالىپ وتىرمىز. سىزدەردەي ىلعي وقىعان، باستىق كىسىلەردىڭ اراسىندا ءبىر ءتۇرلى ەكەن ءوزى. سول جىلى وتىندى دا تاۋ قىلىپ ءۇيىپ العانبىز. قىستان قىسىلماي جاقسى شىقتىق. سول ءوزى اتام قازاقتىڭ ءداستۇرى عوي. مىنا ۇيلەرى تاماشا ەكەن!.. ءبىزدىڭ ورنىمىزدا كىم دە بولسا سويتەر ەدى، — دەگەن ءتارىزدى ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتكەن سوزدەر.
قوناققا جالعىز كەلگەن توكەن قايتار جولدا دا ەشكىمگە ىلەسكەن جوق. بىرگە جۇرگىسى كەلىپ، شالعايىنا جارماسقان شالا تانىسىنان شىعا بەرىستە ارەڭ قۇتىلدى. جاڭا عانا جاۋعان ۇلپا قاردىڭ بەتىندەگى ءىز ءالى دە سيرەك. شام جارىعى شاعىلىسقان قار قيىرشىقتارى سامساعان مىسىقتىڭ كوزدەرىندەي اياق اتتاعان سايىن سۋىق جىلتىل شاشادى.
ماناعى قىزۋلاۋ قالىبىنان ەپتەپ ايىعىپ قالعان توكەننىڭ ساناسى ابدەن سەرگىگەن. مانا كوپپەن بىرگە ءتور توڭىرەگىندە تۋعان ساۋالعا جاۋاپ تابا الماي، دال بولىپ ەدى. ەندى اڭعارسا، سوعان تەتەلەس تاعى ءبىر سۇراق تىسكە تۇسكەن قانقۇرتتاي ميىن ۇڭگىپ، جەي باستاپتى. قايداعى ءبىر قارابايىر بىرەۋ مەن بيىك ادامگەرشىلىك دەگەن ۇعىمنىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمسىزدىك. ءتىپتى كىسى ءتۇسىنىپ بولمايتىن تەرىس-قاعىس تىرلىك سياقتى. «اينالىپ كەلگەندە، بۇل تورگە شىعارىپ وتىرعانىمىز كىم بولدى ءوزى؟» — دەيدى جاپادان جالعىز كۇبىرلەي سويلەپ.
تۇسىنۋگە قاۋقارى جەتىڭكىرەمەي تۇرعان ءبىر نارسە — وسى بۇگىنگى ساتكە دەيىن شىن نيەتىمەن جاقسى كورىپ كەلگەن اسكاربەك قالييەۆيچتى جاڭاعى جاعدايدان كەيىن ءبىر ءتۇرلى جاتىرقاپ، سەبەپتەن سەبەپسىز ۇناتپاۋعا اينالعانداي. «الگى سۇمەتىلگەن شىركىننىڭ جاقسىلىعى ءدال سول ءىرى ازاماتتىڭ قولىنان كەلەر مە ەدى؟» دەگەن ساۋالعا دالەلدى جاۋاپ ىزدەپ، وي ىشىندە ءبىراز ساندالعانىمەن، بۇل توڭىرەكتە تياناقتى ءبىر پىكىرگە كەلە الماسىن سەزدى. ايتەۋىر زايىبى مەن اسقاربەك قالييەۆيچتىڭ جاڭاعى ۇيدەن جۋىر ماڭدا ىدىراي قويمايتىن بەتونداي بەرىك رەنىش ارقالاپ كەتكەنى انىق. نەگىزگى اڭگىمەنى ولاردىڭ ەستي الماعانى وكىنىش. ەستىسە، وكپەلەرى تارقايتىن بولار... كىم ءبىلسىن؟
1984
You Might Also Like
-
Do in Rome as Romans do — ريمدىكتەر ءوزىن قالاي ۇستاسا — ريمدە ءوزىڭدى سەن دە سولاي ۇستا دەگەن دانالىق ءالى كۇنگە كۇشىن جويعان جوق.
