ءبىلىم بۇلاعى
تەلەديدار مەن كىتاپ سورەسى ءبىر بولمەدە. تەلەديدار مۇنداي دا ماقتانشاق بولادى ەكەن-اۋ. بولمە ءىشىن جالعىز ءوزى بيلەپ العان. بەتى بۇلك ەتسەيشى شىركىننىڭ. ار-ۇيات دەگەننەن جۇرداي. قازاق دەگەن ۇلى ەلدىڭ شۇرايلى ءتىلى بارى قاپەرىندە جوق. كۇنى-تۇنى اۋىز جاپپاي بوگدە تىلدە سويلەيدى، سالاتىنى — سوراقى ءان، كورسەتەءتىنى — اتىس-شابىس، قۇبىجىق بىردەڭەلەر...
ۇيدەگى ەركە بالا تاعانبايدىڭ قاشان كورسەڭ، ەسىل-دەرتى وسى كوگىلدىر ەكراندا. بىرەۋدى بىرەۋ ءولتىرىپ جاتسا دا، دەنەسى ءشىمىرىكپەيدى. كەرىسىنشە، ءماز. كۇنۇزاق، ءتىپتى ءتۇن جارىمى اۋعانشا قىلقيىپ وتىرعانى وتىرعان. ەرتەڭ وقۋ، ساباققا دايىندالايىن-اۋ دەگەن قىلداي وي بولسايشى.
ال سورەدەگى كىتاپتار وعان: «تەلەديداردان پايدا جوق. ودان دا كىتاپ وقى!» — دەپ اقىل ايتقىسى كەلەدى. ايتقانمەن، ءبارىبىر تاعانباي تىڭدامايدى.
سورەدە مۇلگىپ تۇرا بەرۋ دە مەزى ەتەدى ەكەن. تاعانباي وسى كەزگە دەيىن بىرەۋىنىڭ دە بەتىن اشىپ كورمەدى-اۋ. يەسىز قالدى دەگەن وسى. قاراپ تۇرىپ توزىپ بارادى. تۇلا بويىنان شاڭ مەن توزاڭ ءيىسى اڭقيدى. كورشىسى تەلەديدار دەگەن نەمەگە وكپەلەرى قارا قازانداي. بارىپ تۇرعان سيقىر ءوزى. جان بىتكەندى بىردەن باۋراپ الا قوياتىنىن قايتەرسىڭ. الدامشى كورىنىستەرمەن الداپ-ارباپ، «تۇتقىنداپ» العان. تاعانباي تۇگىل، اكە-شەشەسى دە كەيدە مويىنسۇنعاندارىن بايقاماي قالادى.
نە كەرەك، مىنا ادىلەتسىزدىك كىتاپتاردىڭ ابدەن جۇيكەسىنە ءتيدى. ارينە، شىدامنىڭ دا شەگى بار. تاعانباي سىرتقا شىعىپ كەتكەن كەزدە ءبارى جابىلىپ، شەكتەن شىققان پالەنىڭ سازايىن بەرگىسى كەلگەن.
— ءاي، سەن وسى قاشانعى ەركىنسي بەرمەكسىڭ؟ — دەدى جۋان كىتاپ ورتادان باس كوتەرىپ. — تاعانبايدى ابدەن ۋلاپ ءبىتتىڭ عوي. ۇيات بار ما وزىڭدە؟
تەلەديدار وعان پىسقىرعان جوق. جارق-جۇرق ەتكەن ءداۋ كوزىمەن تەسىلە قارادى. جۇزىندە — مەنسىنبەۋشىلىك.
— ماعان اقىل ايتاتىن كىمسىڭ سەن؟ — دەدى مىسقىلداي كۇلىپ.
— ءبىز اقىلدىڭ كەنى — كىتاپ دەگەن ەل بولامىز، — دەدى ءداۋ كىتاپ. — ءبىزدى بىلمەۋىڭە قاراعاندا، كورسوقىر ەكەنىڭ كورىنىپ تۇر.
— كورسوقىر... — تەلەديدار مىرس ەتتى. — قۇداي بىلەدى، كىمنىڭ كورسوقىر ەكەنىن. بالالار سەندەردى ەمەس، مەنى جاقسى كورەدى. سەندەردى ءقازىر ەشكىم دە وقىمايدى. مەن تۇرعاندا سەندەرگە باس قاتىرىپ ءقايتسىن.
ءداۋ كىتاپ ءۇنسىز قالدى. ونىسى، شىندىق، ارينە. ايتسە دە، كەشە عانا دۇنيە ەسىگىن اشقان مىنا بوزوكپە ساندىقشاسىماقتىڭ استامشىلىعىنا شىداۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
— توبەسىن ويار ما ەدى، — دەدى «باتىرلار جىرى» كىتابى كىجىنىپ.
— «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەگەن وسى، —
دەدى «شەشەندىك سوزدەر» كىتابى.
— جالعىز كوزدى ديۋ سياقتى ءتۇرىڭ بار بولسىن! — دەدى «ەرتەگىلەر» كىتابى. ءداۋ كىتاپ ولاردىڭ كۇڭكىلىن ارەڭ باستى.
— «ءۇمىتسىز — شايتان»، — دەدى ول ارىپتەستەرىن سابىرعا شاقىرىپ. —
اسىقپاڭدار. ءبىزدى دە قۇرمەتتەيتىن، ءقادىر تۇتاتىن تالاپتى بىرەۋ تابىلار. وسى كەزگە دەيىن ادام بالاسىنا ادال قىزمەت ەتتىك. تالاي عاسىرلار بويعى ەڭبەگىمىز ەسكەرۋسىز قالماس. جالت-جۇلت ەتكەن الدامشى ساۋلەدەن جالىعار. بىزگە دە مويىن بۇرار كەز كەلەر. شىداڭدار، باعا جەتپەس اسىلدارىم.
ارينە، ەسكىنىڭ كوزى، تالاي تولقىندى تاربيەلەپ شىعارعان ءداۋ كىتاپتىڭ ايتقانى — زاڭ. ورەكپىگەن كوڭىل ساباسىنا ءتۇستى.
* * *
كىتاپتاردىڭ يەسى — تاعانبايدىڭ تۋعان اعاسى امانباي بولاتىن. جيناعان — سول. وبالى نە، كىتاپ دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. قولى قالت ەتسە، كىتاپتان باس المايدى. ارينە، كوپ وقۋدىڭ پايداسى ءتيدى. ءقازىر بەلگىلى عالىم. سوناۋ استانادا تۇرادى. جاقىندا جاڭالىق اشىپتى. جۇرگەن جەرىندە «كىتاپ وقىڭدار. بار ءبىلىم — كىتاپتا» دەپ جاس ۇرپاققا وسيەت ايتاتىن كورىنەدى. وعان دا شۇكىر. جاقسىلىقتى ۇمىتپاپتى. شىركىن، سونداي بۇلارعا دەگەن نيەتى ءتۇزۋ جاندار كوپ بولسا عوي. ونداي قايدا-ا؟..
كىتاپتار ونىڭ ءىنىسى تاعانبايدان دا جاقسىلىق كۇتكەن. ءۇمىت اقتالمادى. وقۋدىڭ ورنىنا كورسەتپەگەنى جوق. بەتتەرىن اياۋسىز سىزعىلادى. و كەزدە ءالى وقۋعا بارماعان-تىن. اياعىمەن تەۋىپ وينايتىن. بەتتەرىن دار-دار جىرتتى دا. كىتاپتار، امال جوق، كوندى. «ەسەيە كەلە، اقىلعا كەلەر» دەپ ۇمىتتەندى. ولاي بولمادى. بۇلارعا دەگەن شابۋىل ودان سايىن ءورشىدى.
ءتىپتى وتكەن قىستا جاساعان زۇلىمدىعى كىتاپتاردىڭ ءومىر بويى ەسىنەن كەتپەس. تاعانباي پەشكە وت جاقپاق بولعان. وت ءا دەگەندە تۇتانا قويمادى. ءبىر كەزدە الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي ۇشىپ تۇردى دا، كىتاپ سورەسىنە كەلدى. بۇلاردا زارە جوق. جۇرەگى قۇرعىر الدەبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي ءدىر-دىر. بەكەر قوبالجىماپتى. تاعانباي ويلانباستان شەتتەگى كىتاپتىڭ ءبىرىن سىرىپ الدى دا، پەش القىمىنا تىقتى دا جىبەردى. كىتاپتار مۇنداي سۇمدىقتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن. زارەلەرى ۇشىپ، ەرىكسىز كوزدەرىن جۇمدى. قامىقتى. ءىشتەرى ۋداي اشىدى.
الگى كىتاپ كىتاپتاردىڭ ەڭ تورەسى بولاتىن. وقيعاسى قىزىقتى. وقىعان ادامدى بىردەن باۋراپ اكەتەتىن. شىركىن، ءتىلى قانداي شۇرايلى دەسەڭشى. قايران ءبىلىم كەنى اپ-ساتتە كوزدەن عايىپ بولدى. قىپ-قىزىل جالىنعا ورانىپ، كۇلگە اينالدى. وبال داعى-اي... بالا تاعانبايدىڭ ساناسىندا «مەن جاۋىزدىق جاسادىم-اۋ» دەگەن تيتتەي دە وي بولعان جوق. تەلەديداردان ىلعي دا جاۋىزدىققا تولى كينو كورىپ، ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەنى كورىنىپ تۇردى. بۇل قاتىگەزدىك قىس بويى الدەنەشە قايتالاندى.
تالاي كىتاپتار زۇلىمدىقتىڭ قۇربانىنا اينالدى. ايتسە دە، كىتاپتاردىڭ مۇرتى شاعىلا قويعان جوق. ارينە، كوپتىڭ اتى — كوپ. ءالى دە جالعاسا بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. كوكتەم كەلىپ، باعى اشىلدى. كۇن جىلىنعان سوڭ پەشكە وت جاعۋ توقتادى.
كىتاپتاردىڭ ءالى ەستەرىندە. بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن تاعانبايدىڭ ناعاشى اتاسى ۇيگە قوناققا كەلگەن. اپپاق ساقالى كۇمىستەي جارقىرايدى. ويلى. سوزىنە قاراعاندا، قىرىق جىلدان استام مەكتەپتە ءمۇعالىم بولعان. ءوزى كىتاپتى جانىنداي جاقسى كورەدى ەكەن.
— نە دەگەن بايلىق، — دەپ، اتاي كىتاپ سورەسىنە سۇيسىنە قاراۋمەن بولدى.
— بالالاردىڭ جيناپ جۇرگەنى عوي، — دەپ نەمقۇرايدى جاۋاپ بەردى تاعانبايدىڭ اكەسى. — پالە بولدى. وسىلاردىڭ كەسىرىنەن قانشاما دۇنيەمىز دالادا جاتىر.
اتاي وعان جاقتىرماي قاراپ قويدى. بۇل كەزدە تاعانباي كىتاپ سورەسىنەن ءبىر كىتاپتى سۋىرىپ اپ، «ويناپ» وتىرعان. بەءتىن اشىپ، سۋرەتتەرىن انە-مىنە بوياۋعا كىرىسكەن. اتاي كىتاپتى قولىنان جۇلىپ الدى. ونىمەن دە قويماي، شاپالاقپەن سارت ەتكىزدى. كىتاپتاردىڭ ايىزى مۇنداي قانباس. اتاي وعان كىتاپ دەگەن ءبىلىم مۇحيتىنىڭ قادىر-قاسيەتى تۋرالى اڭگىمەلەۋدەي-اق ءاڭگىمەلەدى. ءبىراق تاعانبايعا بۇل ساباق بولمادى. كىتاپقا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ويانبادى. قاشان كورسەڭ، تۋ سىرتىن بەرىپ، باياعىشا تەلەديدارعا ءۇڭىلىپ وتىرعانى.
* * *
كىتاپتاردىڭ ءالى دە كورمەگەنى الدا ەكەن. بىردە ءۇي ءىشى تۇگەل تاڭەرتەڭگى شايلارىن ءىشىپ وتىرعان. تاعانبايدىڭ شەشەسى قىزىق كىسى. تۇلا بويى تولى التىن. ساۋساقتارى، اۋزىنىڭ ءىشى جارق-جۇرق. قۇلاعىندا كۇمىس سىرعا. جاتسا دا، تۇرسا دا ايتاتىنى — دۇنيە-مۇلىك، اقشا، بايلىق.
— اناۋ كىتاپتاردى قۇرتىڭدار. سارايعا اپارىپ تاستاي سالىڭدار، — دەدى ءبىر كەزدە ول. — ورنىنا حرۋستال ىدىستاردى قويايىق.
— مەن دە سونى ويلاپ جۇرگەم، — دەپ اكەسى قوستاي كەتتى. — قاعازدان نە پايدا؟ حرۋستال ىدىستار تۇرعاندا... حرۋستال ءۇيدىڭ كوركىن كىرگىزەدى.
تاعانباي مەن اكەسى بىردەن ىسكە كىرىستى. كىتاپتاردى قۇشاقتاپ، سارايعا تاسىدى. قالاي بولسا سولاي ەدەنگە ءدۇرس-دۇرس تاستاي سالدى. قايران كىتاپتار كىشىگىرىم شومەلە بوپ ءۇيىلدى. ءبىرىنىڭ ۇستىندە ءبىرى. «و، قۇداي، كورسەتپەگەنىڭ كوپ ەكەن عوي»، — دەپ كۇڭىرەندى ولار. بۇرىن مۇنداي قاتىگەزدىكتى كورمەگەن كىتاپتاردىڭ جان كۇيزەلىسى ادام توزگىسىز ەدى.
— قىسىلىپ ءولىپ بارام، — دەدى ەڭ استىنداعى قىلدىرىقتاي بالالار كىتابى تىپىرلاپ.
— شىدا، مەن دە وڭىپ جاتقام جوق، — دەيدى ودان ءسال ۇلكەندەۋ بالالار كىتابى. — وبالىمىز — تاعانبايعا... ءبىزدىڭ كيەمىز جىبەرە قويماس ونى.
— «شىدا، شىدا» دەيسىڭدەر. قاشانعى شىدايمىز؟ — دەيدى ۇستىڭگى كىتاپتاردىڭ ءبىرى تومەن قاراي قۇلديلاپ بارا جاتىپ. — ومىرگە تويدىم ابدەن. بۇدان وتقا جانىپ كەتكەنىم جاقسى ەدى.
— تاعانباي امان بولسا، ءالى-اق ءبارىمىز وت قۇشامىز، — دەدى ءۇيىندى اراسىنان ءبىر شەتى اعاراڭداعان تولىقشا كىتاپ.
نە كەرەك، ءبارىنىڭ تاعانبايعا دەگەن رەنىشى، وكپەسى قارا قازانداي. ءبىراق ونى ەستىپ-بىلىپ جاتقان تاعانباي جوق. ەشتەڭەدەن حابارسىز. بۇرىنعىشا تەلەديدارعا ۇڭىلۋمەن كۇنى مەن ءتۇنىن وتكىزىپ جاتتى. قايران، قور بولعان ۋاقىت...
كىتاپتاردىڭ ورنىنا جايعاسقان حرۋستالدار كەلگەن-كەتكەننىڭ كوز جاۋىن الادى. وتىرعاندارعا جارق-جۇرق ەتىپ، جىمىسقى جىميادى. سىڭعىر ەتكەن كۇلكىلەرى قانداي ادەمى. جۇرتتى وزدەرىنە ەرىكسىز جالت قاراتادى.
— وھو، بولمەلەرىڭ جايناپ كەتىپتى عوي، — دەيدى كەلگەن-كەتكەندەر اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ.
— ءيا. بۇرىن بۇندا كىتاپتار تۇراتىن. كوزىن قۇرتتىق. قايتەمىز، ءۇيدىڭ ءىشىن ىبىرسىتىپ. ودان دا قىمبات ىدىستاردىڭ تۇرعانى جاقسى ەمەس پە؟ — دەپ ماقتانادى تاعانبايدىڭ شەشەسى.
* * *
تاعانبايمەن بىرگە وقيتىن كورشى تاناباي قاق-سوقپەن ءىسى جوق، سالماقتى بالا. بالالارمەن كوپ ارالاسادى. ونىمەن ءبارى دوس. ون ساۋساعىنان ونەر تامادى. ەڭبەكقور. قاشان كورسەڭ، بىردەڭەمەن شۇعىلدانىپ جاتقانى. ۇيدەگى ورىندىق، ۇستەل — ءبارى تانابايدىڭ قولىنان شىققان. سوندىقتان دا اۋىلداعىلاردىڭ تانابايعا ءىسى تۇسپەي تۇرمايدى. جالقاۋ بالانىڭ ونەرلى بالانى قاشان دا ۇناتپايتىنى بەلگىلى. تاعانباي كورشىسىن ونشا جاقتىرمايدى. وعان سەبەپ كوپ. سىنىپتاعىلار مۇنى كوزگە ىلە بەرمەيدى. ال تاناباي دەسە، ءبارى تۇگەل ىشكەن استارىن جەرگە قويادى. اسىرەسە قىزدار... ونى كورسە، جىمىڭداپ قويا بەرەتىنىن قايتەرسىڭ. بىردەڭە بولسا، سونىمەن ويلاسىپ-كەڭەسىپ شۇيىركەلەسىپ جاتقاندارى. تاعانباي بەينە ءبىر ارتىق ادام سياقتى سىرت قالادى. ال قىزعانباي كور. ءيا، اقىلدى دا ونەرپاز بالا تۇرعاندا، ساباعىنان تۇك بىلمەيتىن، تەلەديداردان باسقا ەرمەگى جوق جالقاۋ بالانى ءقايتسىن؟!.
وتكەندە تاناباي وزدەرىمەن سىنىپتاس گۇلىممەن باس ءتۇيىستىرىپ وتىرعانىن كورگەندە، ءىشى ورتەنىپ كەتە جازدادى. گۇلىم — سىنىپتاعى ەڭ سۇلۋ قىز. تاعانبايدى ونشا ۇناتپايدى. بىردەڭە دەسە، بەتىن قايتارىپ تاستايدى. سىنىپتا ونىمەن دوستاسقىسى كەلمەيتىن بالا جوق. تاعانباي دا سولاردىڭ ءبىرى. ءبارىنىڭ دە تۇمسىعى تاسقا تيگەن. بەتى قايتىپ قالعان. گۇلىمنىڭ كەمشىلىكتى بەتكە ايتاتىنى بار.
تاعانباي شارباق تەسىگىنەن سىعالاپ كوپ تۇردى. اۋلادا ەكەۋدەن-ەكەۋ. تاناباي قانداي باقىتتى. ەكەۋى كىتاپ وقىپ وتىر. گۇلىم سىقىلىقتاپ كۇلەدى. قالايشا كۇيمەسسىڭ؟ تاعانباي وسى كەزگە دەيىن گۇلىممەن باس تۇيىستىرمەك تۇگىل، جانىنا جاقىنداپ كوردى مە ەكەن؟
— دەمالىستا نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟ — دەيدى گۇلىم وعان.
— گازەت-جۋرنال، كىتاپ وقۋدان قازىرشە قول تيەر ەمەس.
— ايتپاقشى، جاقىندا گازەتتە سەنىڭ ولەڭىڭ شىقتى ەمەس پە؟ ولەڭ جازىپ ءجۇرسىڭ بە؟
— ءيا. ساعان ارناعان ولەڭىم بار.
— وقىشى، كانە.
— جوق، كەيىن... وسكەن سوڭ...
گۇلىم سىڭعىرلاپ كۇلدى. قانداي كەرەمەت. تاعانبايدىڭ ودان ءارى قاراي قاراپ تۇرا بەرۋگە ءداتى جەتپەدى. بۇرىلىپ كەتتى. ۇيگە كىردى. تەلەديداردى قوستى. قىزىقتى اتىس-شابىس كينو بولىپ جاتىر ەكەن. ءا دەمەي ءبارىن ۇمىتتى.
كورشى بولعان سوڭ، كەيدە تاعانباي مەن تانابايدىڭ باستارى قوسىلىپ قالاتىنى بار. بۇگىن ەكى كورشى ساراي الدىنداعى ورىندىقتا اڭگىمەلەسىپ وتىردى.
— كىتاپتاردى سارايعا شىعارىپ تاستادى دەپ ەستىدىم. راس پا؟ — دەدى ءبىر كەزدە تاناباي.
قايدان ەستىگەن دەسەڭشى. تاعانباي ىشتەي قۋانىپ كەتتى.
— راس.
— قاجەت بولماسا، ماعان بەر.
— جارايدى، — دەدى تاعانباي جىمىسقى جىميىپ. — ءبىر شارتىم بار. ورىنداساڭ، كىتاپتىڭ ءبارى سەنىكى.
— ول قانداي شارت؟
— بۇگىننەن باستاپ گۇلىمگە جولامايسىڭ. دوستىق قارىم-قاتىناستى ۇزەسىڭ. ول قىز ساعان لايىق ەمەس.
— مەن ەمەس، قىزدىڭ ءوزى قالاسا شە؟
تاعانباي نە دەرىن بىلمەي، ءۇنسىز قالدى. ساراي ىشىندەگى كىتاپتار ەلەڭ ەتىستى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى اپ-انىق ەستىلەدى. ءۇمىت وتى جىلت ەتكەندەي. تاعانباي ورنىنان تۇردى دا، سارايدىڭ ەسىگىن اسىعا اشىپ جىبەردى.
— مىنە، ساعان كىتاپ كەرەك بولسا...
ءۇيىندى بوپ شاشىلىپ جاتقان كىتاپتاردى كورگەندە، تانابايدىڭ تاڭدانعانىن كورسەڭ... سىز ەدەندە شاشىلىپ جاتقان ولاردى قاتتى ايادى.
— الا بەر، — دەپ تاعانباي قولىن ءبىر سىلتەدى. — ونسىز دا ونى قايدا تىعارىمىزدى بىلمەي جاتىرمىز.
تانابايدىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. بار كىتاپتى تۇك قالدىرماي قولارباسىمەن ۇيىنە تاسىپ الدى.
— «كىتاپ، كىتاپ» دەپ ميىمىزدى جەۋشى ەدىڭ. قارىق بوپ قالىپسىڭ عوي، — دەپ اكەسى مەن شەشەسى ءماز.
— سارايدىڭ ءىشى بوساپ قالىپتى. ەسكى ديۆان مەن توڭازىتقىشتى قويار جەر تاپپاي ءجۇر ەدىك. مۇنداي جاقسى بولماس، — دەپ قۋاندى تاعانبايدىڭ اكە-شەشەسى.
بايلىق — قولدىڭ كىرى. كىتاپ — اقىل مەن ءبىلىم كەنى. ولار ومىردەگى تەڭدەسى جوق قازىنادان قول ءۇزىپ قالعاندارىن سەزبەدى.
* * *
كىتاپتاردىڭ قۋانىشى ۇشان-تەڭىز. ءداۋ كىتاپتىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. ازاپ-توزاقتان قۇتىلدى. جاڭا يەسى تاناباي قانداي ۇقىپتى دەسەڭشى. قاعىپ-سىلكىپ، شاڭ-توزاڭىن ارىلتىپ، جىرتىلعان بەتتەرىن جەلىمدەپ، ءۇي ىشىندەگى اۋقىمدى سورەگە قاتارلاستىرىپ جينادى. بولمە ءىشى مۇنتازداي. جانعا جايلى. شاشاۋ جاتقان ەشتەڭە كورىنبەيدى.
تانابايدىڭ بۇلارعا دەگەن ىقىلاسى تىم ەرەكشە. اينالسوقتاپ جاندارىنان شىقپايدى. ۇستاپ-تۇتقانىنىڭ ءوزى جاعىمدى. ەپپەن الىپ، قايتادان ورنىنا اكەپ قويادى. دورەكى تاعانبايدان قۇتىلعاندارىنا مىڭ دا ءبىر شۇكىر. تانابايمەن ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ونىڭ بۇلارعا كورسەتپەگەنى بار ما؟ وقىپ، رۋحاني ءلاززات الۋدىڭ ورنىنا قاراڭعى قاپاسقا قاماپ قورلاعانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. كيەلى كىتاپتىڭ ءقادىرىن بىلمەدى عوي، بايعۇس بالا.
كىتاپتاردىڭ تانابايدى باۋىر باسقانى سونشا، وقۋىنا كەتسە، ەلەگىزىپ ىزدەيتىن حالگە جەتكەن. ۇيگە كىرىپ كەلسە، قۋانىپ قويا بەرەدى. جۇرەكتەرى جارىلا جازدايدى. بىردەن يەسىنىڭ جۇزىنە كوز جۇگىرتەدى. قازىرشە ويداعىداي. قاشان كورسەڭ، كوڭىلدى.
— اپا، بەس ساباقتان بەستىك الدىم، — دەيدى ول ماقتانىپ. كۇندەگىسى وسى. شەشەسى دە ءدان ريزا.
— اينالايىن، — دەيدى. — «كوپ وقىعان — وزار». وقي بەر، بالام. انا كىتاپتاردىڭ ءبارىن قالدىرماي وقىپ شىقساڭ، جامان بولمايسىڭ. كىتاپ ادامنىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتەدى.
سورەدەگى كىتاپتار جاقسى سوزگە ماسايراپ قالدى. تەكتەن-تەككە بوس تۇرماي، بىرەۋدىڭ بويىنا از دا بولسا ءبىلىم ءنارىن سەپكەن قانداي عانيبەت. دۇنيەدە ەشكىمگە قاجەتسىز بولىپ قالۋدان وتكەن قاسىرەت بار ما؟.. ءيا، ولار قاشان دا ادام بالاسىنان جاقسىلىعىن اياعان ەمەس. اتاعى جەر جارعان نەبىر عۇلامالاردىڭ ءبارى دە سول كىتاپتىڭ شەكپەنىنەن شىققان. سوندىقتان دا ونى «ءبىلىمنىڭ، اقىلدىڭ كەنى» دەپ ايالاعان. ءقادىر تۇتقان. قاستەرلەگەن. كيەلى ساناعان.
كىتاپ وقىماق تۇگىل، قولىنا ۇستاپ كورمەگەن بالالارعا جانىڭ اشيدى.
نە كەرەك، جاڭا يەلەرى كىتاپتاردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. ەكى ورتادا ءبىر-بىرىن كورمەسە تۇرا الماستاي سەزىم ورنادى. كىتاپتار دا دوسىنان بار بىلگەنىن اياعان جوق. تانابايدىڭ بار سۇيەنىشى — كىتاپ. ساباق دايىنداپ وتىرىپ قانداي دا ءبىر تىعىرىققا كەزدەسسە، دەرەۋ كىتاپ دوسىنا جۇگىنەدى. دوسى دا ءبالسىنىپ كورگەن ەمەس. ايتىپ بەرە قويادى.
كىتاپ-دوسىنىڭ ارقاسىندا مەكتەپتە ابىرويلى. ونى «وقىمىستى بالا» دەپ ءبارى سىيلايدى. مۇعالىمدەرى دە... ۇزىلىستە سىنىپتاستارى ىزعى-شۋ، قىم-قۋىت بوپ جاتقاندارى. «تاناباي، مىنانى ايتىپ جىبەرشى»، «تاناباي، مىناعان نە دەيسىڭ؟». «تانابايلاعان» داۋىستاردان قۇلاق تۇنادى.
ءتىپتى بىردە گۇلىم:
— ءبىلىمدى بولۋدىڭ سيقىرى نەدە؟ — دەپ سۇرادى.
— ەشقانداي سيقىرى جوق، — دەدى تاناباي. — تەك كىتاپ وقۋ كەرەك...
* * *
ايتپاقشى، بۇلار جاڭا قونىسقا كەلىپ، سورەگە ورنالاسقاننان كەيىن بولعان ءسال قولايسىز جايدى ايتپاي كەتپەسكە بولماس. بۇلار كەلگەندە، تومەنگى سورەدە وتىز شاقتى كىتاپ تۇرعان-دى. ولار بۇلارعا جاقتىرىڭقىراماي قاراعان. ءبىراق وبالى نە، ءۇن قاتپادى.
— ورىسشا كىتاپتار عوي، — دەپ سىبىر ەتتى «ورىسشا-قازاقشا سوزدىك».
سول-اق ەكەن، قىزۋقاندى تەنتەك «مەنىڭ اتىم قوجا» كىتابى «بۇيرەكتەن سيراق» شىعارسىن.
— ءبىزدىڭ ارامىزدان بوگدە تىلدىلەرگە ورىن جوق، تاۋەلسىز ەلمىز. قۇدايعا شۇكىر، مەملەكەتتىك ءتىلىمىز بار. سوندىقتان ولار ارامىزدان الاستاتىلسىن!
— «مەنىڭ اتىم قوجا» دۇرىس ايتادى، — دەپ ەكىنشى بالالار كىتابى ونى قوستاي كەتتى. ابدەن بالالارىمىزدى قۇرتتى عوي بۇلار. ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىندەر كوبەيدى. قايدا بارساڭ، بوگدە تىلدىلەردەن كوز اشا المايسىڭ.
— وي، نەسىن ايتاسىڭ، — دەدى ءۇشىنشى كىتاپ. — ەگەر بۇلار بولماعاندا قازاق بالالارى ورىسشانى قايدان بىلەدى؟ وسى نەمەلەردىڭ كەسىرىنەن ءوز انا ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەر جىرتىلىپ ايىرىلادى.
سوڭى ايقاي-شۋعا ۇلاستى:
— ارامىزدان الاستاۋ كەرەك.
— ەلىمىزدە نەعىپ ءجۇر بۇلار؟ كەتپەي مە ءوز ەلدەرىنە؟..
— جەتەر وسى كەزگە دەيىنگى كورگەن ءزابىرىمىز...
وقيعا شيەلەنىسىپ بارا جاتتى. قوقاڭداپ، باس كوتەرۋشىلەر كوبەيە ءتۇستى. كوپتى كورگەن ءداۋ كىتاپ باسۋ ايتپاعاندا سوڭى نەمەن تىنارى بەلگىسىز ەدى.
— باۋىرلارىم، — دەدى ول، — ءبىزدى «اقىلدىڭ كەنى» دەپ بەكەر ايتپاعان. اقىلعا كەلەيىك. بوگدە ءتىلدى كىتاپتاردىڭ تۇك جازىعى جوق. بارلىق كىنا — بالالاردىڭ وزىندە. قاي ءتىلدى قالايدى، سونى وقيدى. ارينە، كوپ ءتىل بىلگەنگە نە جەتسىن. ءبىراق ءوز انا ءتىلىن ۇمىتپاعان ءجون. ءبىزدىڭ بالالار وسى جاعىنا ءمان بەرمەيدى.
كىتاپتار ويلانىپ قالدى. «دۇرىس ەكەن-اۋ»، — دەدى ىشتەرىنەن. شىنىندا، كىتاپتا نە جازىق بار؟ قاي تىلدە جازىلسا دا، كىتاپتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس پە؟ بىر-بىرىمەن تۋىس، دوس. اتقاراتىن قىزمەتى ءبىر.
ارينە، ۇلكەننىڭ ءسوزى كىشىلەرگە زاڭ. سودان باستاپ كىتاپتار بىر-بىرىنە وڭ كوزبەن قاراي باستاعان. ءتىپتى دوستاسىپ الدى. بۇعان «ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ» كورسەتكەن قىزمەتى ۇشان-تەڭىز. وبالى نە، ەكى ورتاعا دانەكەر بولا ءبىلدى. ءبىرىنىڭ ءسوزىن بىرىنە اينا-قاتەسىز اۋدارىپ بەرۋدەن جالىقپادى. قازاق كىتاپتارىنىڭ ۇققانى، «ورىسشا كىتاپ» دەپ قانشا دابىرايتقانمەن، وزدەرىنەن ارتىق جەرى شامالى ەكەن. ولاردىڭ بىلگەنىن بۇلار دا بىلەدى. ونداعى قىزىق بۇلاردا دا بار. دارەجەسىندە، ءمان-ماعىناسىندا، شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىندا ەش ايىرماشىلىق جوق. سوندا نەسىنە بالالار قازاق كىتاپتارىن ىسىرىپ قويىپ، ورىسشا وقيدى؟ تۇسىنىكسىز.
كىتاپتار قولدى ءبىر سىلتەدى. مەيلى، نە وقىسا دا وزدەرى بىلەدى. تەك زەردەلى وقىرماندار كوپ بولسىن دە. وندايلاردى ءبىلىمدى دە ۇلاعاتتى ازامات ەتىپ شىعارۋ — باستى پارىز. ءقازىر تاعانباي سياقتى بالالار از با؟ ەرتەڭىن ويلامايتىن بۇلدىرشىندەر كوبەيىپ بارادى. شىركىن، ءبارى دە تاناباي سياقتى بولسا... كىتاپتان باس المايتىن بالادان بولاشاقتا كوپ نارسە كۇتۋگە بولادى.
بىردە تاناباي مەكتەپكە شەشەسىن ەرتىپ كەتتى. نەگە ەكەنى ءتۇسىنىكسىز. بۇرىن ويتپەيتىن. الدە بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويدى ما ەكەن؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. ءبىلىمدى بالادان ەشقاشان دا تارتىپسىزدىك شىقپايدى. كىتاپتار ولار قاشان جەتكەنشە تىپىرشي كۇتتى. ءبىر كەزدە كەلدى-اۋ. ايتارلىقتاي ەشتەڭە بولماعان سياقتى. شەشەسى دە، تاناباي دا ءماز. باسە...
— بۇگىن مەكتەپتە اتا-انالار جينالىسى بولدى، — دەدى انار اپاي كەشكى شاي ۇستىندە. اكەسى تالعات اعاي ەلەڭ ەتتى.
— ءيا، نە ماسەلە قارالدى؟
— بالاڭ سىنىپتاستارىنىڭ الدى ەكەن. اپايلارى ماقتاۋعا ءسوز تاپپاي جاتىر، — دەپ كۇلدى شەشەسى.
— ايتتىم عوي، كوپ وقىعان وزادى دەپ. وسى قارقىنىڭنان تانبا، بالام. كىتاپپەن دوس بولساڭ، ومىردە كەم بولمايسىڭ...
انار اپاي كورشى بالا تاعانباي تۋرالى دا اڭگىمە قوزعادى. كىتاپتار ەلەڭ ەتىستى. بۇرىنعى يەلەرىنىڭ حال-جاعدايىن ءبىلۋ ولارعا قىزىق. قۇلاقتارىن توسا قالعان. سويتسە، تاعانبايدىڭ جايى ادام قىزىعارلىقتاي بولماي شىقتى. ساباق ۇلگەرىمى تومەن. ءىستەيءتىنى — تارتىپسىزدىك. وتكەندە «بويەۆيك» بولام دەپ، باقبەرگەننىڭ مۇرنىن بۇزىپ قويىپتى. ودان دا باسقا بۇزاقىلىقتارى جەتەرلىك. نە كەرەك، اپايلار ونى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپتى. سونداعى شەشەسىنىڭ جەر بولعانىن كورسەڭ...
— ەندى نە ىستەيمىن؟ — دەپ ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرىپتى.
— تەلەديدارعا كوپ قاراماسىن. كىتاپ وقىسىن، — دەپتى اپايلار. — انا وزىڭدەي تانابايدان ۇلگى المايسىڭ با؟ — دەپتى.
نە كەرەك، شەشەسى مەن تاعانباي مەكتەپتەن ۇيگە جەر استىمەن قايتىپتى. «كىتاپ وقىپ، ءبىلىمىن كوتەرمەگەننىڭ كورەتىن كۇنى وسى»، —
دەدى كىتاپتار ىشتەرىنەن. وبالى وزىنە. ءتۇن جارىمى اۋعانشا اتىس-شابىس، قۇبىجىق كينوعا ءۇڭىلۋى جامان ەدى. ۇيىندە تۇرعان ءبىلىم كەنىنىڭ ءقادىرىن بىلگەن جوق. راقاتىن تاناباي كورىپ جاتىر. اقىلدى بالا دەپ تانابايدى ايت.
ايتپاقشى، تەلەديدار بۇل ۇيدە دە بار. تاعانبايدىكىنەن وزگەشە. ماقتانشاق ەمەس. كوپ سويلەمەيدى. سويلەگەنىنەن ءۇنسىز تۇرعانى كوپ. اندا-ساندا بالالارعا ارنالعان قىزىقتى باعدارلامالاردى عانا كورسەتەدى. جاڭالىقتاردى بەرەدى. قالعان جاعىندا تىم-تىرىس. قانداي اقىلدى تەلەديدار. تاعى ىلعي قازاقشا سويلەيدى.
— كورشىنىڭ تەلەديدارى سياقتى زارجاق ەمەس ەكەنسىڭ، — دەگەن بىردە كوپتى كورگەن جۋان كىتاپ جىميىپ.
— ءبارى كورەرمەننىڭ تالعامىنا بايلانىستى، — دەدى ول سالماقتى ءۇن قاتىپ. — كورەرمەن قانداي بولسا، ءبىز دە سوندايمىز.
— تەكە، شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، — دەدى كىتاپ. — بالالار ءۇشىن قايسىمىز پايدالىمىز؟ ءسىز بە؟ ءبىز بە؟
— ارينە، كىتاپ... ونىڭ وسى كەزگە دەيىن ادامزاتقا كورسەتكەن قىرۋار ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. كىتاپ وقىپ وسكەن بالانىڭ قاشان دا بولاشاعى زور. كىتاپ ادامدى ادامگەرشىلىككە، جاقسىلىققا تاربيەلەيدى. شەكسىز ءبىلىم يەسىنە اينالدىرادى.
كىتاپ كۇلدى.
— اسىرا ماقتاپ جىبەرگەن جوقسىز با؟
— جوق، شىندىق وسى. ەگەر ءوزىم بالا بولسام، قولىمنان كىتاپتى تاستاماس ەدىم. جاستانىپ جاتىپ وقىر ەدىم.
— ال تەلەديداردى شە؟
— تەلەديدار تالعامپازدىقتى قالايدى. كوپ قاراعان دەنساۋلىققا زيان. بولاشاعىڭا ءقاۋىپتى. ال كىتاپ ءورىسىڭدى كەڭەيتەدى.
«قانداي جاقسى تەلەديدار، — دەپ ويلادى كىتاپ ىشىنەن. — شىندىقتى جايىپ سالدى. تاعانبايدىڭ تەلەديدارىنان ساقتاسىن. وركەۋدە، سوزگە قوناق بەرمەيتىن بىردەڭە. «مال يەسىنە تارتادى» دەگەن راس-اۋ. تانابايدىڭ تەلەديدارىنا قاراشى. ءوزى سياقتى اقىلدى...».
كىتاپتار تەلەديدارمەن دوستاسىپ الدى. كەيدە تاناباي وقۋدان جالىعىپ كەتكەندە، كينو كورەدى. «قىز جىبەك»، «مەنىڭ اتىم قوجا»، «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟». وندايدا سورەدەگىلەر ءماز. كينولاردىڭ تۇپ-توركىنى كىتاپ ەكەن-اۋ. جالپى ءبارى دە كىتاپتان شىعادى ەكەن. كىتاپ — ونەر بىتكەننىڭ اتاسى.
بار ادام كىتاپقا قارىزدار.
You Might Also Like
-
يىقتارىندا قىزىل جىڭعىلدان ىستەگەن قارماق ساپتارى، قولدارىنداعى تورقورجىندارىندا سازان، لاقالارى بار ەكى بالانىڭ شاڭدى جولدى بورپ-بورپ باسىپ كەلە جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولعان. بالاقتارىن ءتۇرىپ ال...
-
ەركىن مەن جاراس ەسىك الدىنا التى شىبىق وتىرعىزدى. سۋ الىس، شەلەكتەپ تاسىپ قۇيدى.
