اقتەڭگە
يىقتارىندا قىزىل جىڭعىلدان ىستەگەن قارماق ساپتارى، قولدارىنداعى تورقورجىندارىندا سازان، لاقالارى بار ەكى بالانىڭ شاڭدى جولدى بورپ-بورپ باسىپ كەلە جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولعان. بالاقتارىن ءتۇرىپ العان ەكەۋ ابدەن شارشاعان، ءۇستى-باستارى شاڭ-شاڭ. ەكەۋى دە ون ءۇش-ون ءتورتتىڭ شاماسىندا. بوي تۇرقى دا شامالاس. اق قالپاعىن كوزىنە تۇسىرە كيگەن قايىستاي قاتقان سۇرشاسى كەتىك ءتىسىنىڭ اراسىنان شىرتىلداتا تۇكىرىنىپ قويادى. ونىڭ اتى وراز.
ارت جاقتا بار كيىمىن شەشىپ، سالماق تۇسكەن يىعىنا سالىپ العان شيكىل سارىسىنىڭ شاشى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. وشاعانداي ءارقايسىسى ءار جاققا سەلتيىسكەن تىكەنەك شاشتارىن بىلاي قويعاندا، قالىڭ قاستارى دا سارى جىلقىن قوس قيىق التىن سىندى ساۋلە وينايدى. اۋىلعا كەلگەن ستۋدەنتتەردەن قاۋىنعا ايىرباستاپ العان داعاراداي شي قالپاعى كوزىنە تۇسە بەرگەن سوڭ جەلكەسىنە ىسىرىپتى...
تامىز ايىنىڭ تاڭداي كەپتىرەر ىستىعى ءالى قايتپاعان. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. قارا جولدىڭ شاڭى كۇس-كۇس ءتورت جالاڭ اياققا ماقپالداي جۇمساق تيسە دە، ىستىعى دىزىلداتا شاعىپ كەلە جاتقانى دا راس. وراز اياعىنداعى توبىقتان تىزەگە دەيىن شاندي وراعان شۇبەرەكتىڭ ۇستىنەن شىپ-شىپ شىققان قان تابى بىلىنەدى. ەكەۋىنىڭ دە ءجۇزىن بورشا-بورشا تەر جۋعان.
— ەندى ءبىر سەكىرسەك، ۇيگە دە بارامىز. — مۇرىننىڭ استىنان مىڭق ەتە قالعان قايروش-تۇعىن بۇل.
— ءساپسىم شارشادىق. ءبىزدىڭ كوشەمەن ءجۇر. ايتپەسە قارا ساتاننىڭ بالدارى سوعىپ كەتەر. ءبىر ناستە ايتايىن با ساعان، سارى؟ ەستيمىسىڭ، قۇلاعىڭ كەرەڭ بە نەمەنە؟
— قورقاسىڭ، ءا؟.. — قايروش مىرس كۇلدى. — قويشى، سەنى. ءبىر ناستە ءبىر ناستە دەيسىڭ دە جۇرەسىڭ ىلعي. ايتپەسە ساتاندى جاماندايىن دەپ كەلە جاتسىڭ عوي. ول قاراڭ تىريعان ارىق بولسا دا، جۇدىرىقتارى تاستاي. ءبىزدىڭ كوشەدەگى ىلعي قوقىراڭداپ، الىمجەتتىك جاساپ جۇرەتىن ساشوك نۇرلانىڭ انشەيىن اۋپىك ەكەن. انادا سارتىماق ءشارىپتىڭ جۇيرىك ەسەگىنە تالاسقاندا قارا ساتاننىڭ ءبىر پەرگەنىنەن قالماي ءجالپاسىنان ءتۇستى عوي. ءبىزدىڭ قارا قۇمىرسقاداي قاپتاپ تۇرعان بالدار تىم-تىراعاي زىتتى دەيسىڭ ءبارى. ۇيات بولدى تىپتەن بار عوي.
— مىقتى بولعانمەن، ءبىر كلاستا ءۇش جىل وتىردى. بۇگىن ەستىگەن قىزىعىم قىزىقتىڭ كوكەسى. سەن ونى ەستىدىڭ بە؟
— ەستىگەندە قانداي! مەنى نەمەنە ەسىم اۋىستى دەيسىڭ بە؟ ەكەۋمىز عوي كومگەنىن كورگەن. قاپ-قاراڭعى ەدى عوي سول ءتۇنى. سەيتەن اقساقتىڭ ەسەگىمەن اكەلدى. قاسىندا وڭكيىپ جۇرەتىن ءداۋ بار بولاتىن. كومدى-كومدى دە ولار زىتتى. ءبىز دە زىتتىق. نە ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟ تۋۋ-ۋ، يىعىمدى جانشىپ بارادى. ءزىل، ءزىل عوي مىناۋىڭ...
— تىڭدا، سار ساپالاعىم! بۇكىل اۋىلدى كينوعا تۇسىرەتىن اپپاراتتى شەمادانىمەن تۇگەل ۇرلاعان. تەلەبىزەر دە بار كورىنەدى، سول تىققاننىڭ اراسىندا. ساعاتتى دا قاققان. ءبىراق ولاردىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.
— ونى ءبىز عانا بىلەمىز. ول زاتتار كانالدىڭ جانىنداعى قارا تالدىڭ تۇبىندەگى كومبەدە جاتىر. بىزگە ول ۇرلىق زاتتارىنىڭ بەس تيىنعا دا كەرەگى جوق. سىنىپ جەتەكشى اعايعا اپارىپ بەرەمىز. ايتپەسە بار عوي. انەۋكۇنى اۋىلدى كيناعا ءتۇسىرىپ الماتىعا، استاناعا، امەريكاعا اپارىپ جۇرتقا كورسەتەمىز دەگەن. ەي، قوراز، داباي دەمالامىز، ايتپەسە يىعىم قاۋساپ بارادى.
ەكەۋى ىرسىلداي ءجۇرىپ بالىقتاردى سابالاق باستى جىڭعىلدىڭ ۇستىنە ارەڭ جايعاستىردى. سونسوڭ الدىمەن قايروش، ونى كورە سالىپ وراز دا جول شەتىندەگى جۋساندى الاڭقايعا تىراپاي استى. ونسىز دا كۇنگە كۇيە-كۇيە قارا بارقىندانىپ كەتكەن ءىشىن شاپاتتاپ قويىپ قايروش:
— كۇيسىن، ءپاچاقار. مەكروپ ولەدى،— دەدى كوتەرىلە تۇسە قوپاڭداپ. اتاسىنان ۇيرەنگەنسىماعى. مەيرام اتاسى دا «ءباتشاعارىن» ىلعي اۋزىنان تاستامايتىن. كەلىندەرى سىرتتاي «ءباتشاعار قايناعا» دەيدى. ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي وراز وقىس باسىن كوتەرىپ:
— سارى! سەنىڭ باسىڭ نەگە قاربىزداي ۇلكەن دەسەم. ءىشى تولا اقىل ەكەن عوي؟ اۋىلىمىز كيناعا تۇسسە جاقسى ەمەس پە؟ قازىپ الامىز دا، سەنىڭ اتاڭنىڭ كوك ەشەگىنە ارتىپ، اپارىپ بەرەمىز،— دەدى باسىن شالت كوتەرىپ.
— ولەيىن دەپ ءجۇرسىڭ عوي. كاپىردىڭ جۇدىرىعىنان قورقام. ءارى دەگەن كومبەلەرىن ساتاننىڭ سەنىمدى-سەنىمدى مىناۋ دەگەن بالدارى كۇندە قاراپ جۇرەدى. ۇستىمىزدەن تۇسسە، اكەمىزدى تانىتادى. — كەبەرسىگەن ەرنىن جالاپ قويىپ قايروش اياقتارىمەن اۋانى وسقىلاي سەرەڭدەتە باستادى.— ءوستىپ پيزارەدكە جاساپ قويساڭ، تەز دەمالاسىڭ. انەۋكۇنى تەلەبىزەردەن كورگەم.
وراز دوسىنىڭ بۇنىسىنا نازار اۋدارمادى. ويىن جالعاستىردى.
— كوبىنەسە ساتاننىڭ ءوزى جۇرەدى. وندايدا جابىلىپ كەپ بەرسەك ءال بەرمەيمىز.
— في-ي!— قايروش ەرنىن دۇرديتە ىسقىرىپ جىبەرگەن. اياقتارىنىڭ سەرەڭدەتكەنىن قويىپ. — ەكەۋمىزدى جۇندەي تۇتەدى ساتانىڭ! اش قۇلاقتان تيىش قۇلاق. تىنىش جۇرەلىك.
كۇدەرىن ۇزگەندەي ول قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. كوزدەرىن جىرتيتىپ بالىقتارعا كوز سالىپ جاتىر. وراز ورنىنان اتىپ تۇرىپ شىجبالاقتاي جونەلگەن.
— قورقاق! بىلمەي جۇرسەم، سۋجۇرەك ەكەنسىڭ عوي. سۋجۇرەك! سۋجۇرەك! قورقاق، قورقاق!
سارى ىرشىپ ءتۇستى.
— مەن، مەن بە ەكەن سۋجۇرەك؟! — قايروش قولدارىن تىرەگەن بويى جاڭا كورگەندەي ورازعا اڭتارىلا قاراپ قالىپتى. باشايلارىمەن بالتىرىن قاسىدى جالما-جان: — ءويتىپ قورلاما، قورازىم. توبەلەسسەڭ، شىق ۇرىسقا. اۋسەلەڭدى كورەيىن. ءجارايدى، جاڭاعىڭنىڭ كوندىم بارىنە. سەنىڭ-اق ايتقانىڭ بولسىن. كوپ بولسا ءبىر تاياق...
ايدالادا بىرەۋ ەستىپ قوياتىنداي قوس دوس سىبىرلاسا قالدى. الدەنەگە قىزۋ تالاسىپ ۇزا-اق تۇرىستى ەكەۋى...
كۇن قىزۋى بۇل كەز قايتا باستاعان-دى.
***
— اقتەڭگە! ءما! قاعىپ ال، ءۋو-وپ! — تىقىر ءجۇندى قۇلاقتارى سەلپيگەن قارا تازى شيىرا لاقتىرىلعان ناندى قاقشىپ الدى. تازى كوزدەرى ءمۇلايىمسي قاراپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، تاعى دا بىردەڭە دامەتە قايروشتىڭ ماڭىنان الىسقا ۇزار ەمەس ەندى.
قايروش اۋلانىڭ ىشىندە ارى-بەرى دەدەك قاعادى. اتاسىنىڭ وتكىر بالتاسىن، كۇرەكتى الىپ، قاقپا الدىنا شىعارىپ قويدى.
— اجە-ە! اجە دەيمىن! — كەشكى نامازدىگەرىنە اسىعىپ، دارەت الىپ جۇرگەن اجەسى بەيساۋبەت تىنىشتىقتى بۇزا «ميىنىڭ ەتىن جەگەن» نەمەرەسىنىڭ داۋسىن ۇناتپادى بىلەم:
— اجەڭدە باسىڭ قالسىن. و نەسى-اي، قاقساپ قالعانى. نەمەنە دەيسىڭ؟ — اجە جاۋابى وسىلاي قاتقىل شىقتى.
كىرپى شاشتارى تىكىرەيىپ، ءاي-شاي جوق قايروش كەلە اسىلدى اجەسىنىڭ موينىنا. نەمەرەسىنىڭ ەركە قىلىعى اجەنىڭ قىرتىستانعان كوڭىلىن لەزدە جازىپ جىبەردى. كۇن كۇڭسىگەن قايروشتىڭ كىرپى شاشتى باسىن بۇكىش قولدارىمەن سيپاي:
— ويپىر-اۋ، اپ-ايدىك بولىپ ەركەلەۋىن. ايت ايتارىڭدى تەزىرەك. نامازىم ءولىپ بارادى، اينالايىن،— دەدى اجەسى.
— اجە، بۇگىن ورازدىڭ ۇيىنە قونايىنشى. كوك ەسەكتى دالاعا ارقانداي سالام. ءيا ما؟
— ە-ە، سول ما ءتايىرى. بار، بارا عوي.
قايروش زىر قاققان كۇيى ەسەگىنە ءمىندى. اۋلانى باسىنا كوتەرە ولەڭدەتىپ بارادى. قۇلاقتارى ءسولپيىپ اقتەڭگە دە ەرگەن ونىڭ سوڭىنان.
ماڭىعان تورعىن ءتۇن ماۋجىراپ جاتىر. جانعا جايلى سامال جەل جەلپيدى. قيىق ايدىڭ ءالسىز جارىعى، ول دا بولسا كوڭىلگە دەمەۋ. كوك ەسەك ءتۇننىڭ اشىعان قاتىق سىندى ىرتىك-ىرتىك قاراڭعىلىعىن جارىپ كەلەد. شەگىرتكەلەر شىرىلدايدى تىنباستان.
— جان جوق بىلەم. ساتان مانا ءداۋ ەكەۋى كورشى اۋىلداعى كونسەرتكە بارامىز دەپتى، — بۇل ارت جاقتا جاربيىپ وتىرعان ورازدىڭ ءسوزى.
— قويشى-ەي! قۇداي بەردى دەسەيشى. ەندى اناۋ كەميەك دىتىسى بار. ونى جاۋكەمدەيمىز ەكەۋمىز-اق. ىح-ح، كوك تۇلپار! — مانادان قورقىڭقىراپ كەلە جاتقان قايروش كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. كوك ەسەك تىپىڭ-تىپىڭ جورتاقتاعان بولدى دا، بىرتە-بىرتە ءباز-باياعى ءىشتى پىستىرار اياڭىنا باستى. — ىح-ح! مىنا مولا باسپايدى-ەي. ىح-ح!
— تس-س! — وراز قايروشتى وقىس جۇلقىعان. كوك ەسەك قاڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. كۇتپەگەن كەزدەيسوق جۇلقىس پا، الدە قيىق اي ارباعان ساۋىس-ساۋىس ءتۇن قاراڭعىلىعى ما، ايتەۋىر قايروش جۇرەگى الدەنەگە بۇلك ەتە ىرشىپ ءتۇستى.
ەسەك توقتادى. ورازدىڭ داۋىسى ءجاي شىقسا دا، ۇرەيلى ەدى.
— انەۋ جاققا قاراشى دۇرىستاپ. انەۋ قارا تال... سونىڭ مىنا كانال جاعىندا ءبىر ادام تۇر، — دەدى وراز. جالما-جان قايروش ەسەكتەن قارعىپ ءتۇستى. ءوزى تۇسكەنىمەن قويماي، اڭتارىلىپ قالعان ورازدى دا جۇلقىپ جەرگە ءتۇسىردى. مۇنداي وقىس قيمىلدى كۇتپەگەن وراز كۇرەك-پۇرەگىمەن جانتاق ۇستىنە ىڭق ەتىپ وڭباي ءتۇستى.
— جىنداناسىڭ دا جۇرەسىڭ ىلعي. ويباي-اي، ويباي! قۇيرىعىما تىكەن كىرىپ كەتتى عوي. تو-وۋ، دىزىلداتىپ بارادى. قاق باستان قويسا كەپ وسىندايدا... — تۇرا سالا قۇيرىعىن سيپالاپ شىجبالاقتاي جونەلگەن ورازدى دوسى باسالقى ايتىپ قايىرىپ تاستادى.
— ءتىش-ش! ءۇنىڭدى ءوشىر. تىكەندى سوسىن الامىز. ءبۇيتىپ دابىرلاي بەرسەك، ساتاننىڭ بالالارى ءبىزدى ءقازىر-اق ۇستاپ الادى. جات! سولدات ءتارىزدى ەڭبەكتەپ بارامىز. ەسەك وسىندا قالادى. — وراز ۇندەمەدى. ەكەۋى الدىن الا كەلىسكەندەرى بويىنشا قارۋ-جاراقتارىن ءبولىپ الدى.
— كەتتىك! — قايروشتىڭ قىسقا، بۇيرىقتى داۋىسىنان كەيىن بىرىندە بالتا، ءبىرىنىڭ بەلىنە جىپپەن بايلانعان كۇرەك قوس باتىر كەكىرە باسىپ كەتكەن اتىز بويىمەن ەڭبەكتەي جونەلىستى. قايروش ماشاقاتتانىپ ءجۇرىپ، اقتەڭگەنى بىرنەشە ونەرگە باۋلىعان. سونىڭ ءبىرى — «جاۋ» كوزىنە كورىنبەستەن جىلجي ءجۇرۋ. بۇل جولى دا قايروش تازىنىڭ قارعى باۋىنان سىلىككەندە جەرگە باۋىرىن توسەپ تازى جاتا كەتتى:
قيىق اي مانا-اق باتىپ كەتكەن. مىلقاۋ قاراڭعىلىق، جۇلدىزدار تامىپ كەتەردەي ءمولت-مولت ەتەدى. قاق توبەدە بۇلاڭىتقان قۇس جولى جاتىر. ەڭبەكتەپ كەلىپ، سولىعىن باسقانىنا دا ءبىراز بولدى. ماناعى وراز ايتقان «ادام سۇلباسى» ءالى تۇر.
— اياعى اۋىرماي ما دەيمىن ءوزىنىڭ. ءبىر قىبىر ەتپەيدى تىپتەن، — دەدى قۇمىعا سىبىرلادى وراز.
— تۋرا سولدات سياقتى تۇر قاقشيىپ، — دەدى ءسوزىن سوزدىقتاتا ايتىپ قايروش. قاراڭعىلىق ودان سايىن تۇمشالاي ءتۇستى اينالانى. انشەيىندە جاپىراقتارى وزدى-وزدىمەن سىبىرلاسىپ، كەيدە جىندى جەلمەن جۇلقىسا، توڭىرەكتى داڭعازا شۋعا بولەر قارا تال ءقازىر تىنىش قالىڭ ۇيقىعا كەتىپتى. قاراڭعىلىقتى شەگىرتكەلەر شىرىلى الديلەيدى. ارىرەكتەن، ءسىرا، كانالدان قاشقان سۋلاردان پايدا بولعان جايىلمالاردان بولسا كەرەك، باقالار باقىلداسادى ءالسىن-السىن. شوپتەسىن جەرگە كەۋدەلەرىن توسەي جاتىسقان ەكەۋ ءۇنسىز. مۇرىندارىن اندا-ساندا تارتىپ قويىپ، ولار بەيمالىم ادام سۇلباسىنىڭ قارا تال ماڭىنان كەتۋىن تاعاتسىزدانا كۇتىستى.
كەنەت... قايروش باسىنا نايزاعاي شاقپاعىنىڭ جارقىلىنداي كەزدەيسوق وي تۇسە كەتكەن: «ءماس-ساعان! كۇندە كورىپ جۇرگەن قاراقشى عوي مىناۋ. تورعاي ۇركىتەتىن قاراقشى-ى!»
— قاراقشى-ى!— وقىس ايقايلاپ، ورنىنان تۇرا جۇگىرگەن قايروشتىڭ مىنا مىنەزى ورازدى ادام ايتقىسىز ۇرەيگە بولەدى. بۇل تۇرام دەگەنشە قايروش اۋدەم جەرگە ۇزاپ كەتكەن بولاتىن. لەزدە قاراڭعىلىق جۇتىپ كوزگە كورىنبەي كەتكەن قايروشتىڭ ىڭق ەتە تىراپاي اسقانىن سەزدى وراز.
— جىن قاققان شىعار مىنانى. سارى! قايدا باراسىڭ؟ توقتا-ا!
قاتىقتاي ۇيىپ تۇرعان ءتۇن قاراڭعىلىعى ءالجۋاز شىققان ءۇندى تەز جۇتتى.
— سالدەن سوڭ پاناريكتەرى جىلت-جىلت ەتكەن، ەكەۋ جەردى قازا باستادى. الدەبىر زاتتاردى سۋىرىپ-سۋىرىپ الدى. ەكى قاپقا ادەمىلەپ سالىپتى. ولار الدەن سوڭ سىز توپىراقتىڭ ءيسى اڭقىعان قاپتاردى مىقشىڭداپ ەسەككە ارەڭ ارتتى.
تىنىشتىق. توڭىرەكتى مارعاۋ ءتۇننىڭ مىلقاۋ قاراڭعىلىعى تۇمشالاي تۇسكەن.
***
ەسىك الدىندا ەكەۋى الدەنەگە قىزىل كەڭىردەك بولىپ سىبىرلاسا ايتىسىپ تۇر. اۋلا ءىشى جاپ-جارىق. بۇلاردىڭ سوزدەرىن ءبولىپ، ۇيشىك ەسىگى سىرت ەتە اشىلىپ كەتتى. الدىمەن قىپ-قىزىل ايدارى، سونسوڭ ءوزى شىعا كەلگەن قىزىل قوراز ماڭ-ماڭ باسىپ كاتەگىنىڭ الدىنا شىعىپ الدى دا، ءدۇر-دۇر سىلكىندى.
— پيزاريادكا جاساپ جاتىر، — دەدى قايروش
— كۋ-كە-رە-كۋ-ۋ!
قىزىل قورازدىڭ داۋسى ەكەۋىن سەلت ەتكىزدى. بىرىنە ءبىرى قارادى. الدەنەگە باتا الماي تۇر. «سەن بار، سەن بار» دەپ ءبىرىن ءبىرى يتەرمەلەيدى. ءوستىپ تۇرعاندا مانادان قۇلاقتارى سالبىراپ قالعىپ تۇرعان كوك ەسەك تە جىن ۇرعانداي اقىرىپ قويا بەردى. ەكەۋى نە ىستەرىن بىلمەي ساسسىن.
قىرسىقتى قارا! بۇلارعا بولىسقىسى كەلگەن اقتەڭگە دە كوك ەسەككە ۇمتىلىپ شاڭكىلدەپ ءۇردى دەيسىڭ.
— كىم، كىم ءبۇل-اي! — مۇعالىمدەرىنىڭ تانىس داۋىسى ەستىلدى. انە، اسىعىس-ۇسىگىس اعايلارى شىعىپ كەلەدى. ەكەۋ بىر-بىرىنە قارادى. كوك ەسەك قۇلاقتارى سالپيىپ ءباز-باياعى قالپىنا تۇسكەن.
— ءاي، ەكەۋىڭ تاڭ اتپاي نە ىستەپ جۇرسىڭدەر؟ — اقتەڭگە دە شوقيىپ وتىر. اعاي اڭ-تاڭ. بالالار ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ جاتىر. سالدەن كەيىن كوك ەسەكتى تەپەڭدەتكەن ەكەۋى اۋىلدى باسىنا كوتەرە اڭگىمە ايتىپ، كوشە بويلاپ كەتىپ بارا جاتتى.
***
كوك ەسەك بۇ دۇنيەدەن بەيحابار، ەكى قۇلاعىنىڭ ۇشتارى جىرىم-جىرىم بولا سالپيىپ، جالعىز اياق سۇرلەۋدىڭ شاڭىن قاعا، مارعاۋ باسىپ كەلەدى. الدىنا وڭگەرىپ العان ءبىر قاپ قاۋىنى، شىت-شىت جارىلىپ كەتكەن اياقتارىمەن بۇيىرگە تەپكىلەي ولەڭگە باسىپ قايروش وتىر... ءوزى كوڭىلدى-اق. قولىنداعى كەلدەگىن دومبىرا ەتىپ شەرتەدى.
ا-ا-ا-ايت! شىڭگىر-شىڭگىر-شىڭگىر-چاۋ-ۋ!
مەن قۇرتكو-ون كوك ەسەك،
ءجامانداتقىر كوك ەسەك.
ۇستاپ بەرگەن اعايعاۋ.
ارام قاتقىر كوك ەسەك-ە-ە-ەي! چاۋ-ۋ!
شىڭگىرى شىڭگىر-ر-ر! ىح-ىحا، ءباتشاقار!
ارقان بويى ارتتا قولىندا ساپ-سارى اڭگەلەگى بار وراز كەلەدى. دوسىنىڭ شىرىلداق داۋىسپەن بارىن سالىپ ايتىپ كەلە جاتقان ءانىن ۇلكەندەرشە كوتەرمەلەي ايقايلايدى.
— ءوي-ىت ءبوس، ءبوس، سار جىراۋىم! ولمە، ولسەڭ — قايتىپ كەلمە! — سويدەيدى دە اۋزىن باسا كۇلەدى دەيسىڭ.
بىردە ولاي، بىردە بۇلاي شاپقىلاپ وزىنشە سەرۋەن جاساپ جۇرگەن اقتەڭگە ورازدىڭ ايقايىنا ەلەڭ-ەلەڭ ەتەدى. انشەيىندە ءسولپيىپ جاتار قۇلاقتارى تىكىرەيە قالادى. تاڭىرقاپ كىشكەنتاي يەلەرىنە قارادى. ءوزارا شۇڭكىلدەسكەن ەكەۋدىڭ مۇنىمەن جۇمىسى دا جوق. انە، ۇلكەن كانالعا جاقىندادى. قايدان پايدا بولعانى بەلگىسىز يەلەرىنەن ەرەسەكتەۋ ءبىر بالا ولاردىڭ الدىنان جۇگىرىپ شىعا كەلدى.
سول، سول عوي. انەۋكۇنى مۇنى ءوزىنىڭ سىبايلاستارىنا تالاتتىرىپ، وعان دا بولماي تاستى جاۋدىردى دەيسىڭ. وسى كىشكەنە ادامنىڭ جىبەرىپ قالعان جۇپ-جۇمىر تاسى ارتقى سانىنا ءتيىپ قاقساتتى. سودان بەرى ول ونى جەك كورەدى. ءارى قورقادى. وعان ەشتەڭە ىستەمەگەنى وزىنە ءمالىم. نەگە ءويتتى؟ سودان كەيىن ەكىنشى رەت كەزدەسىپ قالعاندا دا جالما-جان ول ەڭكەيىپ جەردەن بىردەڭە ىزدەگەندەي بولعان. جەكىرىپ ايقايلايدى. جالت بۇرىلا زىتىپ كەتتى. ءبۇيتىپ ول بۇرىن ەشكىمنەن قورىقپايتىن. نەگە وشىگەتىنىنە تۇسىنبەگەن. ءقازىر دە جۇرەگى «شىم» ەتە ءتۇستى دە، يەلەرىن ارتقا تۇتتى ما، ولاردىڭ قيمىلىن باعدارلاعان كۇيى ءمىز باققان جوق...
بۇل قارا ساتان ەدى. مانا ەرتەسىن بۇل ەكەۋىنىڭ قاۋىندىققا بەت العانىن كورگەن. ءوزىنىڭ كۇشىنە ءوزى سەنگەن قالىپپەن قاسىنان ءومىرى قالمايتىن ءداۋ مەن دىتىسىن دا ەرتكەن جوق.
ءبىرىنشىسى ءداۋ دەسە — ءداۋ. وڭكيگەن دەنەسىنە، مومىن مىنەزىنە قاراپ بالالار ساپار دەگەن اتىن الىپ تاستاپ، وسى اتپەن اتايدى. ەكىنشىسى ءالجۋاز. باس ەسەپشىنىڭ بالاسى. فاميلياسى مەن اتىنىڭ باس ءارپىن الىپ، «دت» ەتىپ اتاسادى. قالتاسىنان كامپيت ارىلمايدى. ءوزى شاقار، الىنە قاراماي ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي توبەلەسەدى. ساتان ونىڭ وسى ىلعي ارىلماس كامپيتى مەن شاقارلىعى ءۇشىن جاقسى كورەتىن...
— ءا-اي، شارتىك نەمە! شالتيگەن تاناۋىڭدى بۇزىپ جىبەرسەم عوي، پاپاڭا اڭىراپ تايماقسىڭ. ءا-ا، ۇندەمەيسىڭ بە؟ تىمىرايىپ دىم بىلمەگەنسۋلەرىن. ۇر-رى! كىم، كىم ۇرلا دەدى سەندەرگە! كىپ-قۇتتاقانداي بولىپ قاراشى بۇلاردى. ادالسىماق، ايتساڭشى-ەي؟ وسىنى ايتساڭدار ماڭدايلارىڭا ءبىر شەرتپەي جىبەرە سالام. و-و، قاۋىندارىڭ جاقسى ەكەن! — ساتان ەسەككە ارتۋلى جاتقان قاۋىندى وزىنشە بىلگىشسىنىپ شەرتىپ كورە باستادى. سونسوڭ نە قىلارىن بىلمەي ساسىپ اياقتارىمەن جەر سىزىپ تۇرعان ورازعا شۇعىل جاقىنداپ كەلىپ، ونىڭ قولىنداعى اڭگەلەگىن قاقشىپ الدى. وزىنە-وزى ىرزا پىشىنمەن:
— پاح-پاح! اعالارىڭا اكەلە جاتقان سىيلىق ءقوي-ا بۇل. ءجارايسىڭدار. دەسە دە ويلان، قورازباي. سەن دە، ساسىق سارى، قاراپ تۇرما. «كىم ۇرلا دەپ ايتتى، وسىنى ايتىڭدار. سونسوڭ اعايعا ايتىڭدار. ساتان ەمەس كومگەن. ءبىز تاۋىپ الدىق. قاتەلەسىپپىز دەپ تاناسىڭدار. سويتسەڭدەر، ءبىز ۇشەۋمىز مىناۋ دەگەن دوس بولامىز، — دەدى دە ساتان اڭگەلەكتى كوپىردىڭ تەمىر جاقتاۋلارىنا ۇرىپ جارا باستادى. ءپىسىپ تۇرعان اڭگەلەك «قارس» ايرىلدى. اۋزى باسىن اعال-جاعال ەتىپ ساپ-سارى بولىپ پىسكەن اڭگەلەكتى ساتان قۇنىعا اساپ-اساپ جىبەرىپ، ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي ورازدىڭ قاسىنا قايتا كەلگەن.
— بول، بول دەيمىن ساعان! ايتاسىڭ با، ايتپايسىڭ با؟ — بۇل جولى ونىڭ داۋسى قاتقىل شىقتى.
— نەنى ايتام؟ ەشتەڭە بىلمەيمىن. ەشتەڭە ۇرلاعان جوقپىز. ونى سەندەر ۇرلادى دەپ بۇكىل اۋىل شۋلاپ ءجۇر عوي، — دەدى وراز قايتپاي. قارا ساتاندى وسى ءسات ادام ايتقىسىز اشۋ بۋدى.
— ءتىلىن قاراشى مىنانىڭ! شاياننىڭ شاققانىنان بىردە كەم ەمەس. ءما، ءما ەندەشە سىباعا!
دولدانا سىلتەنگەن جۇدىرىق دارىماي، بۇعىپ قالعان ورازدىڭ ۇستىنەن زۋىلداي ءوتىپ، قاۋىن ارتىلعان ەسەكتىڭ ەلبەڭ ەتكەن باسىنا ءتيدى. كوك ەسەك نە جازىعىنىڭ بارىنا تۇسىنبەسە دە، قورعالاق بايعۇس باسى ەلپەڭدەدى دە قالدى. تاياق-پاياعىمەن جەرگە ىتىرىنا سەكىرىپ تۇسكەن قايروش اناداي جەردەن ايقايلاپ ءجۇر:
— سىباعا، سىباعا! — دەپ سىقىلىقتاي كۇلىپ ءماز بولدى. ساتان قولىنداعى اڭگەلەگىن وعان جىبەرىپ قالدى. ونىسى لاعىپ ايدالاعا كەتكەن. ەندى ورازدى تاستاي سالا قايروشقا تۇيلىگە ۇمتىلدى.
— كوكشيگەن كوزىڭدى ويايىن سەنىڭ! — اناۋ دا قولىنداعى كەلدەگىمەن جولاتار ەمەس. جانۇشىرا سىلتەگەن كەلدەكتىڭ ۇشى ابايسىزدا ساتاننىڭ باسىنا ءتيدى. باسىن ۇستاپ تۇرا قالدى. اقتەڭگە دە شابالانا ءۇرىپ، قاراساتانعا ۇمتىلىپ قويادى. وراز ارت جاقتان كەلىپ تاياقپەن ساتاننىڭ باسىنا ءبىر پەردى. بۇرىلىپ ورازعا ۇمتىلا بەرگەندە الدەنەگە ءسۇرىنىپ كەتتى. سول ەكپىنىمەن تەرەڭ كانالعا قۇلاپ بارا جاتتى. تىك جارقاباقتان شىعا الماي جانۇشىردى. سۋ اعىسى ونى تومەنگە قاراي اعىزىپ اكەتتى. سۋ ىشىندە ءجۇزىپ ءجۇرىپ ول بۇلارعا كىجىنە ايقايلاپ قويادى.
— ءبارىبىر كورسەتەم سەندەرگە. كەزدەسەمىز ءالى! تۇرا-تۇر، بالەمدەر!
ەكى بالا ەسەكتەرىن تىراعايلاي قۋىپ، اۋىل شەتىنە ىلىكتى...
***
سىقىرلاي اشىلعان ەسىكتەن قۇشاق-قۇشاق ىزعاردى لاپ كىرگىزگەن بالىم اجەي كىردى دىڭعىرلاي سويلەپ. ءبىر شەلەك كومىردى ارەڭ كىرگىزدى.
— ءيشاي-ي! مىنا قىستىڭ كۇنى قايتەدى بۇل. ءادىرا قالعىردىڭ مۇنىسىن بىلگەنىمدە ءماسىمدى كيىپ الار ەدىم. قاراشى، اياعىمنىڭ سۋ بولعانىن، — دەپ قار تولىپ قالعان كەبىسىن شەشىپ، بىرىنە-بىرىن ۇرعىلاپ تازارتقان بولدى.
— قايروشجان! سەن انا تازى تۇسپەگىرگە بىردەڭە اپارىپ بەرسەيشى. جاماندىعى باسىنا كورىنسىن ىلايىم. سول اقتەڭگەڭ ەندى وسى مانادان ازالانا ۇلىپ تۇر. تۇلا بويىڭدى تۇرشىكتىرەدى. باياعىدا اياعىنىڭ جەلى بارلىعىنان دۇرىلدەپ ەدى. باياعىدا دەيمىن-اۋ، سەن ىشكولعا باراتىن جىلدارىڭ عوي دەيمىن. بىرەر مارتە قاسقىر سوقتىم-اۋ. قارتايعاسىن عوي ءبىزدىڭ بەرىكجاننىڭ ونى ءتو-وۋ قىردان ماشىنمەن اكەلىپ تاستاعانى، — دەپ اجەي ءۇستى-باسىنىڭ قارىن قاققىلادى. — وسى سەگىزكوزىم دە قاقسايدى دا جۇرەدى. جازعان دەسەيشى! الگى اقتەڭگەنى ايتام-اۋ. يت ەكەش يت تە بالا دەپ وتەدى عوي بۇل فانيدەن. ويپىرماي، وبال عوي، وبال. وبالى جىبەرمەگىر. قالاي عانا ءداتى باردى ەكەن؟ قاراجۇرەكتەر وڭشەڭ. تەگىن تازى ەمەس قوي. كۇشىگىن كومگەندەرگە قارعىسى بەكەرگە كەتپەس، تەگى. قايروش! سەن نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ قايروش دەيمىن! قۇلاعىڭ تاس ءبىتىپ قالعان با ءوزىڭنىڭ؟ — قولىندا قالاعى كارى اجە كوزدەرىن قانشا سىعىرايتا بولمە-بولمەنى كەزىپ ىزدەگەنمەن قايروشتى تابا المادى. كەيدە وسى «ءجامانىڭ مەنىمەن وينايتىنى بار ەدى عوي» دەپ ويلاي كەرۋەتتىڭ استىنا قالاعىن جۇگىرتىپ-جۇگىرتىپ الدى. زىم-زيا جوق. — و، كوگەرگىر! مەن بولسام جىندى ادامداي سويلەپ ءجۇرمىن سامپىلداپ. تاپ جاڭا ازىردە عانا ساباعىن دايىنداپ وتىر ەدى. شايتاننان ءجامان، قولدى-اياققا تۇرمايدى...
...اتاسىنىڭ قاۋدىرلاق قارا تونىنىڭ ەتەگىن جەر سىزدىرىپ قايروش بۇل ءسات ەسىك الدىنداعى ساراي ىشىندە تۇرعان-دى. قايدان ساپ ەتە قالعانى بەلگىسىز قۇلاقشىنىنىڭ قۇلاعى قالقيىپ ونىڭ جانىندا وراز وتىر. ەكەۋى دە كوڭىلسىز.
— اقتەڭگە بۇگىنمەن قوسقاندا بەسىنشى كۇن. يتاياعى سول مۇز بولىپ جاتقان كۇيىندە جاتىر. ۇيگە دە كەلمەيدى. كۇشىگى كومىلگەن تۇس مايانىڭ ىشىنە كىرىپ تۇنەيدى. كۇندىز كۇشىكتەرىنىڭ مولاسىنىڭ ۇستىنە تۇنىمەن جاۋعان قاردى تازارتىپ الادى دا، اۋىق-اۋىق ۇلىپ جاتادى دا قويادى. سارى دەيمىن! باعانا بارعاندا اياپ كەتتىم. ءوزى ارى-ە-ە-ەق، قۋ سۇيەك! مەن ەركەلەتكىم كەلىپ باسىنان سيپادىم. سونسوڭ بار عوي. ول... ول... — قايروش قايتا-قايتا مازالاعان مۇرنىن تارتقىلادى. وراز الدەبىر ءوزى ايتا بەرەر «قىزىقتى» كۇتكەندەي ەكى كوزى وت جانا وعان ءتونىپ قالعان.
— اۋىرىپ قالدىڭ عوي. سەن بارىپ كورگەن جوقسىڭ، — دەدى ءسوزىن جالعاستىرىپ، باسىن شايقاي قايروش. — سەن سەنبەيسىڭ ءبارىبىر. مەن اقتەڭگەنىڭ باسىنان سيپاعاندا ول باياعىداي ادەمى كوزدەرىن قىلمىڭداتىپ ەركەلەگەن جوق. تەك كوزدەرىن عانا اشتى جايمەن. سۇپ-سۋىق. تەز تۇرىپ شەگىنشەكتەي بەردىم، شەگىنشەكتەي بەردىم. اقتەڭگە سول ىزعار شاشقان كوزدەرىن جۇمعاندا ءبولىنىپ تۇسكەن ەكى تامشىنى بايقادىم. مەن ءبىرىنشى رەت بار عوي ءيتتىڭ جىلاعانىن كوردىم، تۋرا ادام سياقتى.
— قارا ساتان عوي ونىڭ كۇشىكتەرىن كومىپ جۇرگەن، ءا؟ — دەدى وسى كەز وراز اسا ايانىشتى داۋىسپەن.
— ءوزى دە قىزىق. كۇشىكتەگەندە ۇيگە ەمەس، مايانىڭ الگى قۋىسىنا بارىپ كۇشىكتەپتى. جان بىلگەن جوق. ەرتەڭىنە ءوزى كەلدى. اجەم ايتتى: «مىنا جازعان كۇشىكتەپتى عوي. كەشكە اكەل وسىندا» دەدى. اقتەڭگە ءوزى ەرتىپ باردى. تۇك جوق بولىپ شىقتى قۋىستا. سونداعى اقتەڭگەنىڭ جانۇشىرىپ جۇگىرگەنىن كورسەڭ. سويتسەك، بىرەۋ قارا تالدىڭ باياعى ءبىز قازعان شۇڭقىرىنا كۇشىكتەردى تىرىدەي كومىپ تاستاپتى!
— قالاي، قالاي قيدى ەكەن؟ قارا جۇرەك!— دەپ وراز ۇشىپ تۇردى. — مۇنى ىستەگەن تەك ساتان عانا. انادا جينالىستا اياپ ەدىك قوي. ول جىلاپ ەدى سوندا ەڭكىلدەپ. «ەندىگارى ىستەمەيمىن» دەپ. ۇياتسىز ەكەن. ۇياتسىز-ز! — جالما-جان وراز قايروشتىڭ يىعىنان كىشكەنتاي قولدارىمەن ۇستاپ جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردى.
— قايروش! نە ىستەيمىز! اقتەڭگە ءسوزسىز ولەدى.
— جۇلقىما، جۇلقىما دەيمىن مەنى. مەيرامدى بىلەسىڭ بە، سول ايتتى. كۇشىك بار كورىنەدى وندا. بىرەۋىن ءتىرى الىپ قالىپتى، — دەدى قايروش دوسىنىڭ ىزالانا جۇلقىسىنان ارەڭ بوساپ.
— ول بىزبەن قاس. بەرۋ تۇگىلى ماڭىنا جولاتپايدى، — وراز كۇدەرىن ۇزگەندەي تەرىس قاراپ كەتتى. جىلاپ تۇر.
— قوي، قوي، كوڭىلىڭ بوس قوي ءوزىڭنىڭ، — دەپ قايروش تا كەمسەڭدەدى.
— قۇداي اقى بار عوي. مەن قايتسەم دە الامىن كۇشىكتى، كور دە تۇر، — قاۋدىرلاق قارا تونىنىڭ ەتەگى جەر سىزىپ قايروش قوڭىلتاياق كيگەن ەتىگىن سۇيرەتە باسا سىرتقا بەتتەدى...
***
— ۋ-ۋ-ۋ!..
ءون بويىن كەرەمەت ءبىر السىزدىك بيلەدى. بۇتكىل دەنەسىندەگى قان تامىرلارى ءبىرتىن بىرگە مۇزعا اينالىپ بارا جاتقانداي. ارىق، قۋشيعان دەنەسى ءوز ەركىنە باعىنباي قالشىلداپ بارادى. جەر سىلكىنگەندەي مە، بۇل قالاي؟ توپىراق استىندا تۇنشىعىپ ولگەن كۇشىكتەرى ايانىشتى قىڭسىلاپ مۇنى كومەككە شاقىرعانداي. بۇگىن بەسىنشى كۇن ەشتەڭە جەگەن جوق. اياعىنىڭ اۋزى-مۇرنىنا شىعا تولىپ، شور-شور مۇزعا اينالىپ جاتقانىنا...
بۇگىن بەسىنشى كۇن قۇيتاقانداي سۇيكىمدى كۇشىكتەرىنىڭ تالاسا-تارماسا مۇنىڭ ەمشەكتەرىن سۇلىكتەي سورماعانىنا. بۇتكىل ءتانى مەن جانى ءيىپ قويا بەرەتىن سول ءسات. ءتورت اياعىن اسپانعا كوتەرىپ، تامىر-تامىرىنان ىستىق قان جۇگىرىپ، ءلاززاتقا باتاتىن.
اقتەڭگە قۇددى ادام سىندى ويعا باتىپ جاتىر. وتكەنى ەسىنە تۇسەدى. سونداعى اقىماق كۇشىك. وعان ءبارى دە قىزىق كورىنەتىن. اقىماق كۇشىك كۇنى بويى باۋىرلارىمەن وينايتىن. كەي-كەيدە بەيباق اناسىنىڭ بۇعان ۇلكەن بولىپ كورىنەتىن سوياۋداي تىرناقتى تارباق اياقتارىمەن وينايدى. ەندى-ەندى شىعىپ كەلە جاتقان بالاڭ تىستەرىنىڭ قىشۋىن جانى، مەيىرىم شۋاعىنا تولى، ءارى كەشىرىمشىل اناسىنىڭ سالپاڭ قۇلاقتارىن تىستەپ قاندىراتىن.
وعان بارلىق كۇندەر وسىلاي وتە بەرەتىندەي ەدى. اسىرەسە اناسىنىڭ كۇندىزگى ۇزا-اق جورتۋىلدان كەيىن ورالىپ، اياقتارىن اسپانعا بەرە ءوزىنىڭ قۇيتاقاندايلارىنا ەمىرەنەر ساتتەرىن ساعىناتىن. ءوزىنىڭ باۋىرلارىمەن بىرگە كيە-جارا بۇل دا ۇمتىلادى. سىزداي جارىلارداي بولىپ تۇرعان كوپ ەمشەكتەردىڭ ءبىرىن اۋزىنا تولتىرا اساپ الىپ، قۇمىعا سورۋشى ەدى. نە دەگەن شىرىن-بال ءسۇتى؟! قۇمىعا سورعان ۇستىنە سورا بەرگىسى كەلەتىن.
شۋاعى مول كۇندەردىڭ ءبىرى-تىن. اقتەڭگە سىبايلاستارىمەن ارسىڭ-گۇرسىڭ تىستەسە ويىنعا كىرىسكەن-دى. سان رەت اۋناپ جەڭىلىس تاپسا دا، ءبىر رەتتە دە جۇلقىسۋ دوداسىنان شەتكەرى شىعىپ كورگەن ەمەس. ادەتىنشە بەت-اۋزىن تۇك باسقان قوجايىنى بۇلاردىڭ ويىنىن قىزىقتاپ بىردە تۇردى-تۇردى دەيسىڭ. قاسىندا بۇل بىلمەس كەسپەلتەك بىرەۋ بار.
اقىماق كۇشىك ويىن قىزىعىمەن الگى كەسپەلتەكتىڭ بۇعان جاقىنداپ كەلىپ، مويىن تەرىسىنەن جىمقىرا ۇستاپ اۋەلەتە كوتەرگەنىنشە ەشتەڭە بىلگەن جوق. ىزالانىپ كەتكەن. بار كۇشىن جيناپ جۇلقىنە-ەپ-جۇلقىنىپ جىمقىرا ۇستاعان بالەدەن قۇتىلىپ كەتپەكشى بولدى. ارقا اياقتارىنىڭ قۇر تىراڭداعانى بولماسا، الەۋەتتى بالەدەن قۇتىلا المادى.
كەسپەلتەك قارا وزىنشە ءماز. ىزاقور كۇشىكتىڭ قارسىلىعى وعان ۇناعانداي. وزدەرىنشە گۇجىلدەسكەن ەكەۋ مۇنى اي-پايگە قاراتپاي ءبىر قۇردىمعا سۇڭگىتىپ جىبەردى. الدەبىر قوڭىرسىق ءيىس مۇرنىن جاردى. اپىل-عۇپىل مىنا بۇعاۋدان بارىن سالا بوسانىپ كەتۋگە تىرىستى. ءالجۋاز اياقتارىنىڭ كۇشى جەتپەگەن. اناسىن كومەككە شاقىرىپ قىڭسىلادى. ەندى ازدان كەيىن قارا كۇشىك ايدالادا سار جەلگەن جالعىز جولاۋشىنىڭ قورجىنىندا تۇنشىعا قىڭسىلاپ بارا جاتتى.
اناسىنىڭ شىرىن ءسۇتى جايىنا قالدى سونان سوڭ-اق. كىلەڭ تۇسىندە كورۋشى ەدى اناسىن. سىبايلاستارىمەن جاپا-تارماعاي ەمشەكتەردىڭ ءبىرىن قۇنىعا سورىپ جاتاتىن. بۇتكىل دۇنيە سول اق كوبىك ءسۇتتىڭ ىشىنە سىيىپ كەتكەندەي بەينە. ويانىپ كەتكەن ءسات مۇرنىن كيىزدىڭ شايىر ءيسى قىتىقتايتىن. كوڭىلى اداۋ-جاداۋ كۇيگە تۇسە جالعىزدىقتىڭ كۇيىن باستان كەشەدى. الدەكىم قامشىمەن تارتىپ جىبەرگەندەي قىڭسىلاپ، جىم-جىرت دالانى باسىنا كوتەرۋشى ەدى.
كەيىن وعان دا كوندىكتى. يەن دالادا شوپاننىڭ جالعىز قاراشا ۇيىنەن وزگە كوزگە ىلىنەر ەشتەڭە جوق بولاتىن. سارىدەن تۇرىپ تۇيەسىن جازىلاپ العان شوپان كەشتى باتىرا ءبىر-اق توبە كورسەتەر. كىشكەنە اۋىلدىڭ تەرىسكەيىندەگى سۇلبا توبەدەن كىسىنەپ قويىپ، كۇرەڭ ات قارا كورسەتەدى. شوپان جۇبايى بار تىرلىگىن ىسىرىپ، كەشكى اس قامىنا كىرىسەر ەدى...
كوپ ۇزاماي توڭىرەكتى قۇبىجىق قاراڭعىلىق باسادى.
اقتەڭگە ءتۇن بويىنا قاراشا ءۇيدىڭ قاتپا كيىزىنىڭ قۋىسىندا سەرگەك كۇيدە بۇيىعا جاتادى. تىرس ەتكەن دىبىستان شوشىپ ويانا قالسا شاۋىلدەي ءۇرىپ، ءتۇن قاراڭعىلىعىن ۇركىتەتىن. «نە بوپ قالدى؟» دەگەندەي كۇرەڭ ات پىسقىرادى.
جىل وتكەندە باياعى سابالاق ءجۇندى قارا كۇشىك سىپتىعىرداي تازى بولىپ ءوستى. شوپان ۇيىنە ءجيى كەلە بەرەر شاۋشيگەن بەتىنە لايىق شوقشا ساقالى بار شال تازىنى بىردەن وزىنە ەلىكتىرىپ اكەتتى. شالدىڭ باپكەرلىگى مە، الدە تۋا بىتكەن قاسيەت پە، كىم ءبىلسىن؟ اقتەڭگە ءبىر قىستا-اق سول ءوڭىردىڭ بۇلاڭ قۇيرىق تۇلكىلەرىنىڭ جاۋى بولىپ العان...
ودان كەيىن قانشا-ا؟!
...اقتەڭگە بىرنەشە ۇمتىلىپ ارەڭ تۇردى. ءوز دەنەسى وزىنىكى ەمەستەي. سىرەسكەن دەنەسىن جازباقشى بولعان. تالتىرەكتەپ قۇلاپ كەتە جازداپ، ارەڭ تۇزەلدى. كوز الدىنان كوكشىل ۇشقىندار لىپىدى. ءيىسشىل تاناۋىن وزىنە تانىس ءيىس قىتىقتادى. كۇشىكتەرىنىڭ ءيسى! سول ءسات بويىن ەرەن ءبىر كۇش جايلاپ بارا جاتتى. دەنەسىنىڭ قالشىلداۋى سايابىرسىدى. قوس قارا تۇيمەدەي تاناۋىن جاڭا، سونى ءيىس شىققان جاققا توسەگەن.
جالما-جان كۇشىكتەرىنىڭ كومىلگەن تۇسىنان اناداي جەرگە سۇمدىق سىلكىنىسپەن ورعىپ ءتۇستى. دىك ەتە ءتۇستى دە، انالىق ەمىرەنىسپەن ۇزدىك-ۇزدىك قىڭسىلاپ قويا بەردى. ءۇمىت وتى جىلت ەتتى. اقتەڭگە وزىنە-وزى سەنبەگەندەي. قارا تال ماڭىنداعى اقشا قاردى شيىرلاپ ۇزاق بۇلكەكتەدى. كۇشىكتەرىنىڭ مولاسىنا سان رەت كەلىپ، سان رەت قايتتى. اقتەڭگە ءتىلى بار بولسا وسىناۋ اق كەبىن جامىلا داليا قالعان ءقۇلا-دۇزدى جاڭعىرىقتىرىپ تۇرىپ قايتا-قايتا داۋىستاي ايقايلار ەدى. «كۇشىگىم مەنىڭ! قايدا، قايدا ءجۇر ەكەنسىڭدەر! جۇرەگىم سەزدى. قۋانتشى، سەرپىلتشى ءبىر بەس كۇن قاتارىنان ازا تۇتىپ جاتقان بەيشارا انالارىڭدى. الدە جاراتقان يەم سەندەردىڭ ءولى دەنەلەرىڭە جان بەردى مە؟! بالكىم، مەنىڭ قارا تاستان اۋىر قايعىمدى قۇلاعى شالعان بولار. قايدا، قايداسىڭ، كۇشىگىم!..»
بەس كۇن قاتارىنان سىزداعان ەمشەكتەردەن ساۋلاپ تۇرىپ ءسۇت اققان ەدى وسى ءسات...
اقتەڭگە بۇلكەكتەپ، وزىنە عانا بەلگىلى بەيمالىم تۇسقا اسىعا كەتىپ بارا جاتتى.
***
اسىعا-ۇسىگە ۇيگە ەنگەن قارا ساتان اياعىنداعى كونكيلەرىن شەشىپ، بۇرىشقا ىسىرا سالدى. تىرسىلداتىپ شكافتى اشا تابا ناننىڭ شەتىنەن كەرتىپ سىندىرىپ العان. اۋىزعا ءبىردى سالىپ جىبەرىپ، سىرتقا اتىپ شىقتى. شىپ-شىمىر اياز بەتىن قارىدى. باسى قايقيعان ەتىگىنىڭ بۇدىرى جوق بولار ما، مۇز ۇستىنە «ىڭق» ەتە وڭباي جىعىلدى. قۇلاقشىنى قاڭعي ۇشىپ پەشتىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتتى.
— وي، اكەڭنىڭ اۋزىن... — دەدى ساتان قۇيرىعىمەن ىزعىپ بارا جاتىپ...
بەتى شىنىلانىپ قالعان سىرەۋ قاردا ومبىلاي ءسۇرىنىپ جىعىلعان قارا ساتان ەنتىگە جۇگىرىپ كەلدى. انەۋكۇنى داۋگە بەرگەن كۇشىككە كەلە جاتىر. باسقاسىن انەۋكۇنى قايروش پەن ورازعا ەرەگىسىپ تىرىلەي كومىپ تاستادى. سوندا عوي ءداۋدىڭ العاش رەت ساتانعا اشۋلى قاباق تانىتىپ ايتقانىن ىستەمەگەنى. يەكتىڭ استىنان ءبىر پەرگەن. شۇڭقىرداي اسا ول قار ۇستىنە سەرەڭ ەتە ءتۇستى.
— كومىسەسىڭ بە؟! — ساتان داۋسى شاڭق ەتكەن. سۇيرەتىلە تۇرىپ جاتقان ءداۋ ءۇنسىز باسىن يزەدى. ءوزى ەمەس، وزگە ءبىر ەركىنەن تىس كۇش يزەتكەندەي سامارقاۋ كۇيدە جەردە جاتقان كۇرەكتى الدى. شۇڭقىردان تىرمىسىپ سىرتقا شىعۋعا جانتالاسقان كۇشىكتەردىڭ سەلكەۋ شىققاندارىن باقان تاياعىمەن ماڭدايدان سوعىپ كەيىن قايىرىپ تۇردى ايقايلاپ:
— ساعان بىردەڭە كورىنەر. ءيتتى دە ادام اياي ما ەكەن؟ شەتىنەن قوماعاي، قىرۋ كەرەك، قىرۋ كەرەك ولاردى. داباي، ولىمسىرەمەي كومسەڭشى. ءداۋ، ءداۋ دەپ ماقتايدى سەنى. وسى-اق پا كۇشىڭ؟..
قاشان توپىراق قالىڭداعانشا كۇشىكتەر قىڭسىلاپ توڭىرەكتى ازان-قازان شۋعا بولەدى. قارا تەرگە مالشىنعان ءداۋ سوڭعى رەت قاتقاق مۇزدى توپىراقتى كوتەرە-موتەرە شىعىپ كەلە جاتقان كۇشىكتى جالما-جان جەلكە تەرىسىنەن ۇستاي شەتكە لاقتىرىپ جىبەردى.
— ءوي! ءوي، جىندىسىڭ با ءوزىڭ؟ اكەل، اكەل دەيمىن مىندا! — تاناۋى دەليىپ ساتان جەتىپ كەلدى وزەۋرەپ. ءداۋ كۇرەگىن تاستاق جەرگە قارشىلداتا سوعىپ جاتىپ كۇڭك ەتتى.
— مەن كۇشىك اسىرايمىن. كوكەم ايتقان «اكەل» دەپ... — وتىرىك ايتتى. ساتان قولىنداعى تاياعىمەن جەردى دۇك-دۇك ۇردى. جاڭا جاۋعان قار ۇستىندە ءجۇنى توپىراق-توپىراق بولا قىڭسىلاي مالتىعىپ الدەنە ىزدەپ جۇرگەن كۇشىككە كوز جىبەرىپ ءجۇرىپ ول:
— قۋسىڭ ءوزىڭ. مانادان بەرى ايتپاي كۇشتىسىن الماقشى ەكەنسىڭ-اۋ. مالەدەس، ءداۋىم، — دەدى ساقىلداي كۇلىپ. سالدەن سوڭ ءداۋ كۇشىكتى قوينىنا تىعىپ، ۇيىنە اياڭداعان...
ءداۋدىڭ اكەسى گاراجعا قاراۋىل. سوندىقتان ۇيلەرى دە سول گاراجدا-تىن. اۋىلدان اۋدەم جەر، شەتقاقپاي. ساتان جالعىز اياق سۇرلەۋمەن جۇرمەي توتە تارتتى.
بۇگىن قىزىق بولدى. كىل الاكوزدەنىپ جۇرەتىن، الگى بۇلار «ەگىزەك» دەسەتىن قايروش پەن وراز قالاي جالىندى دەيسىڭ. بۇل ىزعاناقتا جۇرگەن دىتى ەكەۋى. ساتان ءوز ءقادىرىن بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ ءمان بەرمەگەنسىپ ايدىننىڭ انا باسىنا ءبىر، مىنا باسىنا تاعى قايتىپ كەلىپ بار ونەرىن كورسەتتى. «مەنى كوردىڭ بە؟» دەگەندەي ءبىر اياعىمەن سىرعانادى. انا ەكەۋى تۇرى-ەپ-تۇرىپ دارحانمەن سويلەستى. سول بولماعاندا تاعى ءبىر جارتى ساعات ول ەكەۋىن ىزا قىلماقشى ەدى.
— ساتان، ساتان دەيمىن! ءوي، نەسىنە پالدەنەسىڭ، بەرە سال! ايتپەسە اقتەڭگە ولەدى دەيدى، — بۇل دارحان بولاتىن.
سونىمەن ەكى جاق ايىرباس جاساماق بولىپ كەلىسكەن.
انە-ەۋ قيسىق مۇرجادان كوك ءتۇتىن بۋداقتاپ شىعىپ جاتقان ءداۋدىڭ ءۇيى. كۇشىك ەسىنە ءتۇسۋى مۇڭ — كوز الدىنا ادەمى قولشام مەن ەكى جىلدان بەرى قولىنا تۇسىرە الماي جۇرگەن قايروشتىڭ التىن ساقاسى كوز الدىنا ەلەستەدى. شىركىن، تەزىرەك قولىنا تۇسىرسە عوي.
ءداۋدى ازەر كوندىردى. بەت-اۋزى بىلش ەتپەي وتىرىك سوقتى. «قايروشتىڭ اتاسى كۇشىكتى اكەل» دەپتى ءبۇعان-مىس. بىلاي شىعا وزىنە-وزى اشۋلاندى. ءداۋدى ايتاد تا، «باسىمدى جۇلىپ الساڭ دا بەرمەسپىن» دەپ دوق كورسەتتى-اۋ. قورقاقتىعى دا مۇنىڭ. ايتپەسە، اتامانعا دا ءوستىپ ايتا ما ەكەن؟ «ءبىردى سالىپ جىبەرگەنىمدە عوي سوندا اۋىزدان...»
ايىرباس ەسىنە تۇسكەندە بار رەنىشىن ۇمىتىپ سالا بەردى. ءقازىر ول «ەگىزەكتەر» ۇيدە كۇتىپ تۇرعان شىعار. بۇگىن كينوعا بارسا قولشاممەن باراتىن بولدى. قولشام بولعاندا قانداي؟! قىزىل، كوك، سارى بولىپ جانادى. جۇرتتىڭ ءبارى بۇعان تاڭ قالاتىن بولدى. ورازعا جاقىندا عانا الماتىداعى اپاسى اكەلىپ بەرگەن.
ساتان قۋانىشتى. سۇرلەۋدىڭ مۇزداعىن شاتىرلاتا باسىپ كەلە جاتىپ وزىنشە ىرجالاقتاپ كۇلىپ، الدەنە دەپ سويلەپ قويادى. سۋىققا توڭىپ دىرىلدەپ كەلە جاتقان كۇشىكپەن وينايدى. ىزالانا بالاڭ تىستەرىن كورسەتكەن ونىڭ ءمۇساپىر ءحالىن قىزىق كورەتىندەي.
كەنەت ءيتتىڭ ايبىندى ىرىلى ەستىلدى. جالت قاراعان ول قارا كولەڭكەدە قازىقتاي قاتىپ تۇرعان سيداڭ تازىنى كوردى. ىرشىپ تۇسكەن جۇرەگىمەن قوسا قورقىنىشتان بولار ارقاسى لەزدە مۇزداپ سالا بەردى... اقتەڭگە! قورقىنىشتان بولار، تازى دەنەسى زورايىپ، كوزدەرىنەن وشپەندىلىك وتى جارقىلداعانداي. بۇل شەگىنشەكتەي بەردى. بار ايتقانى:
— كەت! كەت دەيمىن-اي! — بولدى.
اقتەڭگە تاعى دا ىرىلدادى. ەرتەگىنىڭ قاس باتىرلارىنداي جەكپە-جەككە شاقىرعانداي...
ەسىن جيعان ساتان قالتاسىن قارمالادى. «ولتىرەدى ول، ولتىرەدى!» قولىنا شاپپا ءتۇستى. كۇشىك قار ۇستىنە تومپ ەتە قىڭسىلاي جونەلگەن.
وشپەندىلىكتەن بولار اقتەڭگەنىڭ كوزدەرى قاراۋىتتى. ماڭگىلىك جەر جاستانعان كۇشىكتەرى كوز الدىنا ەلەستەدى. مۇڭىن شاققانداي. جازباي تانىدى. وسى، وسى ولتىرگەن! قۇلاعىنا قۇيتاقانداي كۇشىكتەرىنىڭ ايانىشتى قىڭسىلى ەستىلىپ، ءبىرتىن بىرگە ۇدەپ بارا جاتتى. الدىندا تومپاڭداپ جۇرگەن كۇشىگىن ول كورگەن جوق.
اقتەڭگە سەرىپپەدەي اتىلدى. ءۇش-تورت كۇنگى اشتىقتان السىرەگەن دەنەسى ءبىرتۇرلى قۋاتتانىپ كەتكەن ءتارىزدى. العاشقى اتىلعانىندا ساتاننىڭ پالتوسىنىڭ يىعى «دىر-ر» ەتىپ جىرتىلىپ كەتتى. عۇمىرىندا العاش رەت ۇمتىلعان ادامنىڭ سۇسى باستى ما، قاپى قالدى. قايىرىلعان كۇيى تاعى اتىلعان. ازۋ تىستەرى ساقىلدادى. بۇل جولى دا مويىنعا جەتپەي جون ارقانى الماسپەن تىلگەندەي ايىرىپ جىبەردى. ءدال وسى ءسات ول قارنىنا الدەبىر قاتتى دا، مۇزداي نارسەنىڭ قادالا قالعانىن سەزىنگەن. لەزدە دەنەسى اۋىر تارتتى. ۇمتىلىپ ەدى قايتا قۇلادى.
تازى سوققىسىنان ساتان ەسەڭگىرەپ قالدى.
اقتەڭگە اقتارىلعان قارنىنا تاڭدانا قاراعان. كوز الدىندا بار دۇنيە الاپات ءبىر كۇشپەن ىعىسا جونەلگەن سىقاتتى. كوشىپ بارادى! ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى. بويىنداعى سوڭعى بار كۇشىن جيناپ ول كوزىن اشتى. عاجاپ، تۋرا الدىندا كىشكەنتاي كۇشىگى تۇر. ۇمتىلا ءبىر يىسكەدى. كۇشىگى قىڭسىلاپ مۇنىڭ ەمشەگىنە جابىسىپ جاتىر. بار دەنەسى ءيىپ سالا بەردى. ەڭ سوڭعى انالىق ءلاززاتى. سودان كەيىن، انە، قالعان كۇشىكتەر. بۇعان قارسى جۇگىرىپ كەلەدى. اقتەڭگە دە ولارعا قارسى ۇمتىلدى...
ساتان ۇزاق قالشىلدادى. تەزىرەك مىنا جەردەن اۋلاق كەتكىسى كەلدى. ارقاسى دىزىلداپ بارادى. جىلىمشى بىردەڭە اققان ءتارىزدى. ىپ-ىستىق جىلان جون ارقاسىنان تومەن باياۋ جىلجىپ بارادى. ىپ-ىستىق! كۇيدىرىپ بارادى. ۇمتىلىپ تۇرا بەرگەندە قولىنا جۇندەس ماقۇلىق كەلىپ سوقتىققان. ىرشىپ ءتۇستى. بايىپتاپ قاراسا، كۇشىك! كوكپار ىلگەندەي قاقشىپ كەتتى. پالتوسىنىڭ ەتەگى دالاقتاپ جۇگىرىپ كەلەدى. البا-دۇلبا. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇگىرىپ كەلە جاتىپ سولق-سولق جىلايدى. اعىل-تەگىل. ايازدى اۋا بۇرشاق-بۇرشاق بولىپ تامعان جاسىن لەزدە تۇيىرشىك مۇزعا اينالدىرىپ، ومىراۋىنا جابىستىرىپ جاتىر، جابىستىرىپ جاتىر...
***
سول كۇننىڭ ەرتەڭى دەمالىس-تۇعىن. قيماس زاتتارىن قارا ساتانعا ەكەۋى دە بەردى. ەندى، مىنە، اقتەڭگە جاتقان ماياعا بەتتەپ كەلەدى. قولدارىندا كۇشىك.
— اقتەڭگە قالاي قۋانار ەكەن، وراز؟ مۇمكىن جۇرەگى جارىلىپ تا كەتەر، — دەدى قايروش ماياعا تاقاعاندا.
— قۋانعاندا قانداي! اقتەڭگە! اقتەڭگە! كا! كا!
— كۇشىگىن كومگەن جەرگە كەتكەن شىعار...
ومبىلاعان كۇيلەرى ەكەۋى قارا تالعا جاقىندادى. جوق!
تۇندە قار جاۋعان. جاس ءقابىردىڭ ءۇستىن ۇلپا قار جاۋىپ تاستاپتى. جاپىراقتارىنان جۇرداي قارا تال دا تۇس-تۇستان كوككە سوزعىلاپ، ايازدان تىتىركەنىسكەندەي ءدىر-دىر-ر قاعادى!
— انە!— وراز قولىن الدەبىر جاققا نۇسقاي ايقايلاپ جىبەردى. قايروش قارايىپ جاتقان تازىنىڭ دەنەسىنە قولىندا كۇشىگى، جان-دارمەن جۇگىرە جونەلدى. بايلانباي قالعان مالاقايىنىڭ ءبىر ۇشى جالپ-جالپ ەتەدى.
— قان! قاندى قارا! ءولىپ قالىپتى، — دەدى اپتىعا جۇگىرىپ بارا جاتقان قايروش قالت توقتاپ. قولىنداعى كۇشىك اناداي جەرگە ۇشىپ كەتتى...
— ىشەكتەرى شۇباتىلىپ جاتىر، قايروش! انەڭ قارا! اقتەڭگە شاپپا تىستەپ الىپتى. شاپپا! قارا ساتاننىڭ شاپپاسى! سول، سول عوي ولتىرگەن. قانىشەر-ر!
قاتتى ىزادان با، الدە اقتەڭگەگە دەگەن ايانىش پا — وراز ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.
كەشكە ولار كلۋبقا قارا ساتاندى ىزدەپ كەلدى. دىتى كەزدەستى.
— قانىشەرلەر! سەندەر، سەندەر ولتىرگەن اقتەڭگەنى! — دەدى قايروش تىستەنە سويلەپ.
— جو-جوق! ءبىز ەمەس، قارا ساتان. ونى جاڭا پوليسيا ۇستاپ الىپ كەتتى. جىندانعان دەسەدى،
ەكى دوس اڭ-تاڭ كۇيدە تۇرىپ قالدى...
You Might Also Like
-
ءتيىن ەرتە ويانسا دا، بۇيىعىپ جاتا بەردى. جىلى ورنىنان ءتىپتى دە قوزعالعىسى جوق. قارعالار قارقىلدايدى. قار جاۋا ما ەكەن؟ «اسقات اعا كۇتىپ قالار، ول كىسى كەتىپ قالسا، اش قالامىن عوي»، &mdas...
-
تەلەديدار مەن كىتاپ سورەسى ءبىر بولمەدە. تەلەديدار مۇنداي دا ماقتانشاق بولادى ەكەن-اۋ. بولمە ءىشىن جالعىز ءوزى بيلەپ العان. بەتى بۇلك ەتسەيشى شىركىننىڭ. ار-ۇيات دەگەننەن جۇرداي. قازاق دەگەن ۇلى ەلدىڭ ش...
