ءبىلىم، عىلىم ىزدەپ اراب ەلدەرىن شارلاعان ۇلى تۇلعا
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وتكەن جىلعى قىركۇيەكتەگى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2020 جىلى اتالىپ وتەتىن ماڭىزدى مەرەيتويلار مەن ەلەۋلى وقيعالارعا، سونىڭ ىشىندە ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ اتالىپ وتەتىنىنە توقتالدى. وسى عۇلاما تۇلعامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ەل ومىرىندەگى وسىنداي ەلەۋلى وقيعا¬نىڭ جاس ۇرپاقتى ناعىز وتانشىلدىققا تاربيەلەۋگە جول اشاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (870-950) – اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز اتانعان دانىشپان، ەنسيكلوپەديست عالىم. ونىڭ مۇسىلمانشا تولىق ءاتى-جونى مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن ۋزلاع يبن تارحان ءال-فارابي. تۋعان جەرى – سىرداريا بويىنداعى ارىس وزەنى سىرعا بارىپ قۇياتىن وڭىردەگى ەرتە زاماندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتالىعى بولعان وتىرار قالاسى. وتىراردى ارابتار «فاراب» دەپ اتاعان. قاي جەردەن شىققانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن اتى-جونىنە ءوزىنىڭ تۋعان مەكەنىنىڭ اتاۋىن تىركەيتىن سول زاماننىڭ داستۇرىمەن ۇلى ۇستاز فارابي اتانعان.
ءال-فارابي زامانىندا بۇكىل ورتا ازيا مەن تۇركىستان اراب حاليفاتىنىڭ ىقپالىندا بولعان. سوعان بايلانىستى قالا حالقى ساۋدا-ساتتىق ماسەلەسىندە يسلام قالىپتاسىپ، دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن قاتار قولدانعان. سونىڭ ىشىندە رۋحاني، عىلىمي ءتىل اراب ءتىلى بولعان. سوندىقتىن وسى قالادا ساۋات اشىپ، وسى قالادا بىلىمگە، عىلىمعا دەگەن قۇمارلىعى ويانعان ءال-فارابيدىڭ وسى ءۇش ءتىلدى جەتىك ءبىلۋى زاڭدىلىق ەدى. ول كەيىن ءبىلىم-عىلىم ىزدەپ، كوپ جەردى ارالايدى. اقىرى سول كەزدە الەمنىڭ عىلىم دۇنيەسىنىڭ ورتالىعى بولعان باعداتقا كەلىپ، سوندا تۇراقتاپ قالادى. ءسويتىپ، ءوز ءومىرىنىڭ كوپ جىلدارىن اراب حاليفاتىنىڭ ساياسي جانە مادەني ورتالىعى بولعان باعداتتا وتكىزدى.
سول كەزدىڭ عالىمدارىمەن كەزدەسىپ، سولارمەن سىرلاس بولدى. ءوزىنىڭ ءبىلىمدارلىعى، اقىلىنىڭ العىرلىعى جانە اسقان بايسالدىلىعى ارقاسىندا كوپ ۇزاماي ولاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ابىروي-بەدەلگە يە بولادى. گرەك، لاتىن، سانسكريت جانە باسقا تىلدەردى ۇيرەندى. ول، جالپى 70-تەن استام ءتىل بىلگەن. ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىن نەگىزىنەن اراب تىلىندە جازعان. ول ءوز زامانىنداعى دامىعان عىلىم سالالارىنىڭ بارىنە، ونەرىنە وزىندىك ۇلەس قوسىپ، ەلەۋلى ءىز قالدىردى. ودان قالعان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ءوزىنىڭ سانى جۇزدەن استام. سول ەڭبەكتەردى عىلىم سالالارىنا قاراي بولەتىن بولساق، ولار مىناداي: استرونوميا، استرولوگيا، ماتەماتيكا، لوگيكا، مۋزىكا، مەديسينا، تابيعات عىلىمدارى، سوسيولوگيا، لينگۆيستيكا، پوەزيا-ريتوريكا، فيلوسوفيا بولىپ كەلەدى. جالپى، وتىراردان فارابي اتتى بىرنەشە عالىمدار شىققان. ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ وتىراردان شىققان باسقا فارابيلاردان ايىرماشىلىعى - ەنسيكلوپەديست عالىم. ونىڭ تەرەڭ ماعىنالى پىكىر ايتپاعان، جەتە زەر سالماعان، دانىشپاندىق بولجام جاساماعان بىردە-بىر ءبىلىم سالاسى جوق دەۋگە بولادى.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرى قاراي قازاقستان عالىمدارى دا ۇلى ۇستازدىڭ باي مۇراسىن جيناپ، زەرتتەپ تانۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسا باستادى. ءقازىر قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا ءال-فارابيدىڭ ەلۋ شاقتى ەڭبەگى بار. قازاقستاننىڭ يرانداعى العاشقى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولعان عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ تاۋىپ اكەلىپ، الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىنا تاپسىرعان ءال-فارابيدىڭ قولجازبالارى ءوز الدىنا ءبىرشاما قازىنا. ۇلى بابامىز «عالىمداردىڭ شىعۋى»، «عالىمدار ەنسيكلوپەدياسى نەمەسە تىزبەگى»، «كەمەڭگەرلىك مەرۋەرتى»، «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى»، «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى»، «اقىلدىڭ ءمانى تۋرالى»، «الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق تراكتاتتار»، «فيلوسوفيالىق تراكتاتتار» جانە ت.ب. كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازعان.
ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي ءال-فارابي مىسىر، شام قالالارىندا بولىپ، اقىرىندا شام شاھارىنا كەلىپ، سوندا تۇراقتايدى. وسىندا قايتىس بولادى. شام – قازىرگى داماسك قالاسى. سيريانىڭ استاناسى. ەجەلگى مادەنيەت ورتالىعى. «بابۋسساعير» (كىشكەنە قاقپا) بەيىتىندە عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابي جەرلەنگەن. ءال-فارابي ءىسىن جالعاستىرعان، عىلىمعا بەرىلگەن شاكىرتتەرى كوپ بولعان. ۇلى عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمانى مەن ماڭىزىن جوعالتقان جوق. ءسويتىپ، فارابي شىعىس پەن باتىستىڭ عىلىمى مەن ەجەلگى مادەنيەتىن تانىستىرۋدا زور ءرول اتقاردى. ءال-فارابي دۇنيەجۇزىلىك تاريحي تۇلعالاردىڭ ساناتىنا جاتادى.
جالپى، بيىل ءال-فارابي جىلى قازۇۋ-دان باستاۋ الدى. قازاقستاننىڭ الدىڭعى قاتارلى وسى ۋنيۆەرسيتەتى ءال-فارابي ەسىمىمەن اتالادى. ۇلى فيلوسوف ءارى عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولۋ مەرەيتويىنىڭ الەمدە ونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن بىردەن-بىر ۋنيۆەرسيتەتتەن باستالعاندىعى بىزدەر ءۇشىن زور قۋانىش، ۇلكەن مارتەبە. ۋنيۆەرسيتەت ءوز قىزمەتىندە تانىمدىق ماسەلەلەرگە نازار اۋدارىپ، ادامنىڭ مۇمكىندىكتەرىن اشۋ مەن قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ۇمتىلادى. شىعىستىڭ ۇلى ويشىلىنىڭ مەرەيتويى يۋنەسكو-نىڭ اتاۋلى كۇندەر مەن وقيعالار كۇنتىزبەسىنە ەنگىزىلگەن جانە يسەسكو، يىۇ، تۇركسوي جانە ت.ب. ۇيىمداردىڭ قولداۋىمەن حالىقارالىق مادەني الاڭدا كەڭىنەن اتالىپ وتەتىن بولادى.
سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
You Might Also Like
-
ارحاتقا، ەتەكتەگى ءبىر شوپاننىڭ بالاسى اتىلىپ ءولىپتى دەگەن سۋىق حابار جەتتى. ەستىگەن قۇلاعىنا سەنبەي، قاتتى ەسەڭگىرەدى. وتار ارالاپ جۇرگەندە ونى ءبىر-جار رەت كورگەنى بار. سوڭعى رەت ونىمەن كىشكەنتاي ق...
-
كوز قارىقتىرعان اپپاق قاردى ومبىلاي، الاتاۋدىڭ بيىگىن بەت الا جەتەكتەسكەن شىرشا مەن قاراعاي سۇلباسى قارا-كوكتەنىپ ەرەكشەلەنەدى. ءۇش سالت اتتى سول بەتكەيگە قارسى كۇجىرەيگەن بيىك جوننىڭ شوقتىعىنا شىعى...
