ىزعىرىق
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇرتىن بالتا شاپپاي داۋىرلەپ تۇرعان شاعى. شىركىن، پەندە بالاسى ءسال-پال شىر بىتسە، كەشەگى قاجاعان قۇيقاسىن ۇمىتىپ كەتە مە؟ وسى اڭگىمەنىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ — ءبىر جالمەن دەگەن كەمپىردىڭ : — ماگەزىننىڭ قارا نانىن يت-قۇسىمىزعا بەرمەسەك، داستارقانعا سالىپ كورگەن ەمەسپىن! — دەپ بارسىنعانىنان باستالعان-دى.
— ءاي، شۇناق كەمپىر، كۇندە قوي سويىپ، اۋزىڭ اق مايدان ارىلماي وتىر ما ەدى، الدە، كەشەگى اشارشىلىقتا جەگەن «لابادانىڭ» ءدامىن ۇمىتتىڭ با؟! — دەپ جوۋشەندىگە اشۋ شاقىرمايتىن اكەم، سوندا قاتتى كەيىگەن ەدى.
ەل باسىنان قيىن-قىستاۋ نەبىر زاماننىڭ وتكەنىنەن ءۇستىرت قانا حاباردار بىزگە «لابادا» دەگەن بەيتانىس تا، ماعىناسى تاڭسىق كورىنىپ: - اكە، «لابادا» دەگەن نە؟ — دەپ سۇراعانىم بار. اكەم مىنەزى تومىرىقتاۋ بولعانىمەن كوتەرمەيتىن ءسوزدى الگىندەي سالاقتاتپاي، سىلكىپ تاستايتىن شورت مىنەزدى، جايدارىلىعى ۇستاسا كەڭىنەن كوسىلەتىن مول ارىندى ادام ەدى. قىدىڭداپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر، وسى اڭگىمەنى ايتقىزعام.
— وتىزىنشى جىلدىڭ قارساڭىندا ەلدەگى بار مالدى جيىپ، «مويىنسەرىك» بوپ قۇرىلدىق — دەپ باستادى اكەم اڭگىمەسىن. — قازاق دەسە بارىمىزگە تيەدى عوي، ءاي، قىزىق-اق حالىقپىز، «ەگىن سال، مال اسىرا، بىرىگىپ كۇنىڭدى كور» دەپ قولقالاپ باسىمىزدى قوسقانى سول ەدى، كەلەر جازدا بار ەل تىم-تىراقاي بوسىپ كەتتى. سونداعى بارىپ پانالاعان جەرىن ايتساڭشى: مىنا تۇرعان شولاقبۇلاقتىڭ جىراسى، بورلىنىڭ سايى...كىمنەن جاسىرىنام دەپ ءجۇر ەكەن ەسسىز جۇرت! ءسويتىپ تاستۇمادا ءۇش-اق ءۇي قالدىق. ارتارعا جۇگى، كوشەرگە كولىگى جوق ناعىز تاقىر كەدەيلەر ەكەنبىز. ءبىز قورقاتىن بۇ دۇنيەدە قۇداي دا، قۇقاي دا قالماعان-دى. «ەل بوستى» دەگەن حاباردى ەستىپ، ويجايلاۋ لەپسىدەن اسكەر شىعىپتى. وڭكەي كوك مىلتىق اسىنعان، سارى الا كيىمدى سولداتتار. كوشە الماي جۇرتتا قالعان ءبىزدى ەسىركەپ، «باندى ءولتىرىپ كەتپەسىن» دەپ، قاسىمىزعا ەكى سولدات تاستاپ كەتتى. وزدەرى جىرا-جىرا، ساي-سايدى ساعالاپ جۇرگەن بوسقىنداردى جيناۋعا اتتاندى. كولحوزعا ارتىق مال-مۇلكىن بەرگىسى كەلمەي تايساقتاعان اۋقاتتىلار وزدەرىمەن بىرگە كوپتەگەن جالاڭ بۇت كەدەي-كەپشىكتى دە ازعىرىپ، ىلەستىرە كەتكەن ەدى. اقىرى، ءبىرازى سول جىلى «ارعى بەت» اسىپ، اسا الماعاندارى سابىلىپ تاستۇماعا قايتا ورالعان. جالعىز ءبىزدىڭ اۋىل عانا ەمەس، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتكەن كۇن جالپى جۇرتقا جايىلىپ، «ىشتەن اشتىق شىقتى» دەگەن سۋىق قاۋەسەت تە ەستىلە باستاعان-دى.
ۇركىنگە ۇشىراعان ەلدە قاي ءبىر بەرەكە قالار دەيسىڭ، قوسانجارلاپ ۇرعان قۋاڭشىلىق تا ىڭىرشاعى شىققاننىڭ اشامايىن اربيتتى. ءىنىم بەدەلبەك ەكەۋمىز تاۋ اسىپ كەتكەن توقپان دەگەننىڭ ۇيىنە يە بوپ قالدىق. ول: «استىمداعى ءمىنىپ جۇرگەن اتىمدى كولحوز تارتىپ الدى» دەپ، وكپەلەپ جۇڭگو اسقان-دى. ءوزى ەل ىشىندەگى اۋقاتتى، بارلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن. قات-قات كيىز بەن تونعا بەلشەمىزدەن باتتىق. بەدەلبەك ول كەزدە ون ءۇش-ون تورتتە بولار، مەن وسى قۋ اياعىمنىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ، شاۋ بوپ قالعام. اعايىن-جۇراعاتتان تەك سادۋاقاس اعا عانا بار. ولار دا ءوز كۇندەرىن ءوزى ارەڭ كورەرلىكتەي حالدە. دەن-ساۋلىعى دا ءماز ەمەس. اعا — ءبىر اۋىلعا باس بوپ، ەلىن اسىراعان باتىر ەدى عوي! الدىڭعى ءبىر جىلدارى سىرتتان جىلقى ايداپ، بارىمتادان كەلە جاتقاندا جولاي قۋعىنشىلاردىڭ توسقاۋىلىنا ۇشىراپ، جالتارا قاشىپ قۇتىلسا دا جالعىز وق جاۋىرىنىنا قادالعان ەدى. سودان بەرى سۋىت جۇرىستەن قالىپ، ءۇي كۇشىك ومىرگە كوشكەن. ال قالعان اعايىن-تۋمالار بوسقىن كەزىندە توز-توز بولىپ كەتكەن-دى. ايتەۋىر، نوعاي ىشىندە دەگەن ءبىر سىبىس قانا بىلەتىنىمىز.
سول جىلى قار كوپكە دەيىن تۇسپەي قويدى. جىل دا قۋاڭ بوپ، استىق از شىققان. كولحوز ءبىر بوس ءۇيدى قامبا جاساپ، بار استىقتى سوعان جيعان. كەلەسى جىلعا دەگەن تۇقىمدىعى، ەلگە ەنشىلەگەن تام-تۇمى، وكىمەتكە وتكىزەرى دە سوندا.
ءبىر كۇنى ءىنىم بەدەلبەكتى اندرەيەۆكاعا بازارعا جىبەردىم. ۇيدە تۇز تۇگەسىلىپ قالعان ەدى. تۇز دەگەن كەرەمەت قىمبات. تۋرا ۇشپاي تۇر! كەلىسى بەس سوم. ءبىر قارانىڭ قۇنى! اقشامىز جوق. تەك توقپاننان قالعان شىت-شۇبىر، كيىز-ميىز عانا ايىرباسقا دەپ اكەتكەنى. بەدەلبەك بىرگە ەرىپ كەتكەن ەلمەن ىلەسىپ، بارعان كۇنى قايتا ورالمادى. كەلىپ ونىڭ حابارىن ايتقان دا ەشكىم بولمادى. سۇراستىرار مەندە شاما جوق. سونىمەن ءۇش كۇن، ءۇش تۇنگە اينالدى، بەدەلبەگىمنىڭ حابارسىز كەتكەنىنە...
ءبىر قۇرساقتان تورتەۋ ەدىك. شەشەمىز سول تورتىنشىگە بوسانىپ جاتقاندا بالادان كەتتى. كوپ ۇزاماي اكەمىز دە ءولدى. ونىڭ ارتىنان اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ جۇرگەندە شەشەمىزدى جۇتا تۋعان ۇل دا جوق بولدى. ءسويتىپ، ورتانشىمىز كۇنبالا دەگەن قىز، بەدەلبەك ۇشەۋمىز - اكە-شەشە، باۋىردان ايىرىلىپ، سوپيىپ جەتىم قالدىق. ۇلكەندەرى ءوزىم، كۇنبالا دا بوي جەتتى، بەدەلبەگىم كىشكەنتايىنان ەستيار ەدى، قويشى ايتەۋىر، ەپتەپ-سەپتەپ ولمەس تىرشىلىككە دە قول جەتكىزدىك. كۇنبالا تۇرمىسقا شىقتى. ءىنىم ەكەۋمىز تاعى سوپيىپ جالعىز قالدىق. ىزىنشە ءوزىم ۇيلەندىم، ءبىراق ءدام-تۇزىمىز جاراسىپ كوپ تۇرا المادىق. قوس تاقىلجىرىمنان سىرەسكەن بىردەڭە جابىسىپ، جۇرە الماي شوڭقاڭداپ شاۋ بولدىم. ءبىر جەتىم مەن ءبىر مۇگەدەك كىمگە كەرەك. سوزسام قولىم، اتتاسام اياعىمداي جالعىز تىرەگىمنەن قاپيادا كوز جازىپ، قان قۇسار حالگە دۋشار بوپ، نە ويلارىمدى بىلمەي ءۇشىنشى ءتۇندى قارسى الدىم.
سونوۋ كۇزدى كۇنى ءۇيدىڭ ماڭايىنداعى قۋراي-تىكەندى وتىندىققا ورىپ العانبىز. مال جوق بولسا قۋراي دا بىتىك بوپ، قالىڭ شىعادى ەكەن. كىلەت، ودان اۋىز ءۇيدى دە ىستىكتەپ وتىنعا تولتىرىپ قويعانبىز. ءۇي جىلى. استىدا كيىز، ءبىر توندى باسقا جاستاپ، كەلەسىسىن جامىلىپ جايپاق كاننىڭ ۇستىندە اعايىندى ەكەۋ ايقاسىپ جاتۋشى ەدىك. ەگىن ورعان ۋاقىتتا ەكى قاپ بيداي جيناپ العانبىز، كورنەۋ ۇستاۋعا قورقىپ، كاننىڭ استىن ۇڭگىپ، ۇرا قازىپ سوعان جاسىردىق. وسىنىڭ ءبارىن شارۋالاپ جۇرگەن سول قارعاداي بەدەلبەگىم. كولحوز دا كۇندەلىكتى ءبىر-بىر كەسەدەن دەپ ولشەپ، تارىسىن ۇلەستىرگەن. ايتەۋىر، ولمەس كۇنگە جەتكىزەر دەگەن ازدى-كوپتى ءدام بار. بەدەلبەگىم كەلە قالسا قارنى اشىپ جەتەر دەپ تارىنى مولىراق بوكتىرىپ، كان ۇستىندە جانتايىپ جاتقام. سان-ساققا جۇگىرگەن ويىمنىڭ ىشىنەن جاماندىقتى ۇركىتىپ، جاقسىلىقتىڭ بەتىن بەرى بۇرماق بولعان دالباسپەن ارپالىسىپ جاتقاندا كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. تالايدان توسقان توسىن دۇرسىلدەن ۇيقىم شايداي اشىلدى. «ە، قۇداي، بەدەلبەگىم بوسا يگى!» دەپ كان ۇستىنەن دومالاپ ءتۇسىپ، تۇرەگەلۋگە دارمەنىم جەتپەي ەسىككە قاراي ەڭبەكتەي جونەلدىم. تابالدىرىقپەن ەكى ارا ايلىق جولداي كورىندى-اۋ، سوندا! ەسىك كوزىندە دومالاپ جاتقان مەنىڭ ۇستىمنەن تۇسكەن بەدەلبەگىم: «اعاتايىم-اي!» دەپ باس سالدى. اڭىراسقان ەكەۋمىز توقال تامدى باسىمىزعا كوتەردىك. مايىن ۇنەمدەپ ادەيى سىعىرايتىپ قوياتىن وندىق شامنىڭ پىلتەسىن كوتەرىپ، قازان استىنا وت تاستاپ، بوككەن تارىمدى جىلىتىپ بەدەلبەككە بەردىم. قارنى اش ەكەنى تۇتىككەن تۇرىنەن كورىنىپ تۇرسا دا، سۇعاناقتانباي بيازى ءىشىپ وتىرعان ىنىمنەن: «ويپىراي، وسىنشا كۇن قايدا بولدىڭ؟» دەپ اس سوڭىنا تاعاتىم جەتپەي سۇرادىم. ول ماعان كوزىنىڭ استىمەن قۋلانا قاراپ، جىميدى دا قويدى. بىرنارسەنى بىتىرگەندە، نەمەسە بۇلدىرگەندە ءوستيتىن عادەتى بار ەدى. ەلدەن قالىپ، قۇر بەكەر كوشە كەزبەگەنىن ءىشىم سەزگەنمەن نە دەپ جورىرىمدى بىلمەي دالمىن.
...بازارعا بارعان سوڭ ول اپارعان زاتتارىن ايىرباستاپ، ازعانا تۇز الىپتى دا، سوسىن ارى قاراي مەكەلايەۆكا ءتۇسىپ كەتىپتى. سونداعى ءبىر اۋقاتتى ورىستىڭ ءۇيىن تورۋىلداپتى. قىزىل اشتىق — مال-جانىنان ايىرىلعان قازاققا عانا جاۋداي تيگەنى بولماسا، ءشوپ-شالامىن جەپ جۇرە بەرەتىن وزگە جۇرتتى ماڭايلاي قويماعان-دى. الىپ شىققان امالىن قاراساڭشى: ۇزىن تاياقتىڭ ۇشىنا ءبىز قاداپ، تاقتايدىڭ ساڭلاۋىنان بۇزاۋلى سيىردى كەزەك-كەزەك پىسكەكتەپ، بۇگەلەك قۋعانداي قورانى تاس-تالقان عىپ دالاعا ءبىر-اق اتقىزادى. سودان سيىردىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ الىپ، ارتىنان پىسكەكتەپ، وكپەسى تالعانىنا قاراماي قۇستاي ۇشادى. ەنەسىنىڭ سوڭىنان تورپاعى دا قالىسپاي قوسا ەرىپتى. كۇندىز دالدالاۋ جەرگە بوي تاسالاپ، مالدى جايىپ، تورپاق پەن قوسا تالاسىپ سيىر سۇتىمەن جۇرەك جالعاپ، سونىمەن تۇندەلەتىپ جەتكەن ءتۇرى وسى ەكەن.
سيىر مەن بۇزاۋدى كىلەتتىڭ ءبىر بوس قۋىسىنا قاماپ، موڭىرەمەسىن دەپ اۋىزدارىن مىقتاپ تۇمشالادىق. تاپ سول ءتۇنى سويىپ الارلىق شاما دا، قۇرال-سايمان دا جوق ەدى. اللانىڭ راحىمى ءتۇستى مە، ايتەۋىر سول ءتۇنى قاپالاقتاپ قار جاۋدى. سول جاۋعاننان قاتارىنان ءۇش تاۋلىك توپەلەدى. تۇسەر ىزگە دەگەن ءقاۋىپتى — قالىڭ قار مۇلدەم ءوشىردى. ەرتەڭىنە سوعىمنىڭ قامىنا كىرىستىك. ۇيدە ءبىر ەسكى قىلىشتىڭ سىنىعى جاتاتىن. توقپان دەگەن كىسى وتە ءبىر ۇقىپتى ادام ەكەن: قايراق تا، اياق بۋاتىن ارقان دا تابىلدى. كۇنى بويى قىلىشتى قايراپ، قىلپىلداتىپ قويدىق. كۇن باتىسىمەن سيىردىڭ باسىن كىلەت ورتاسىنداعى دىڭگەككە بايلاپ، ەكەۋلەپ ءجۇرىپ ولدىك-تالدىق دەگەندە ارەڭ قۇلاتتىق. تەرىسىن سىپىرۋعا كۇش جەتپەدى. تەرى-مەرىسىمەن مۇشەلەۋگە تۋرا كەلدى. ەتتى كورنەۋ جەرگە ساقتاي المايتىن بولعان سوڭ، ەسىك الدىنداعى تاۋ بوپ ۇيىلگەن كۇرەسىن استىنا جاسىردىق. يىسىنە كەلىپ، ارشىپ جەر دەيتىن يت ەكەش يت تە جوق، تەك ارەكىدىك اشىققان قاسقىرلار عانا اۋىل ماڭىن تورۋىلداپ كەتەتىن. ەندىگى باققانىمىز وسى، ەتتى — وزگەنى قويعاندا يەسىنە بەرە قويارىمىز ەكىتالاي.
العاشقى كۇندەرى ىشەك-قارىن اسىپ جەپ، سورپا-سۋ ءىشىپ قارىق بولدىق. اۋىل ىشىندە قاتىناس سيرەك. ءبارى دە قاتىقسىز قارا سۋعا تەلمىرىپ، بىرەۋگە ءبولىپ بەرەر ەشتەڭەسى بولماي، شىقپا جانىم شىقپامەن وتىر. جانە ولار بەدەلبەك ەكەۋمىزدى ولەتىندەر ساناتىنا قوسىپ، ايتەۋ، كوز جۇمعان كۇنى ءبىر اپارىپ كومەرمىز دەگەن ويدا جۇرەدى ەكەن. وسى كەزدە ەتەكتەگى اشىققان جۇرت اراسىنان ءىشىنارا شەتىنەي باستاعاندار دا بوپتى. مەن — مۇگەدەكپىن، بەدەلبەگىم — ءالى جاپ-جاس. ءبىز ولمەگەندە كىم ولمەك!؟ وسىنداي تۇجىرىمعا بەلدەرىن بەكەم بۋعان اعايىن-تۋعان، اۋىلداستار ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءتۇتىنى وشەر كۇندى كورەرمىز دەگەن پيعىلعا جىعىلعانداي تالايعا دەيىن ات ءىزىن سالمادى. ءبارىبىر «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەمەكشى، ەتتى ءتۇننىڭ ەكىنشى ورتاسىندا عانا اسامىز. سيىر وتە سەمىز بوپ، جەلىن مايى بار، ايتەۋىر، ۇلكەن جاشىك تولى ماي تۇسكەن.
تۇندە تىڭقيىپ تويىپ الىپ، تۇسكە دەيىن كان ۇستىندە ايقاسىپ ۇيقىنى سويامىز. ويانعان سوڭ قالعان-قۇتقان تاماقتى جىلىتىپ ءىشىپ، ءتۇن اۋعانشا تاعى وتىرامىز. تاماق توق بولعان سوڭ، كوڭىل دە توق. ەتتى كۇندە جەي بەرگەننەن كەيىن، ىشتەگى جىلاننىڭ بەتى دە قايتادى ەكەن. كەكىرىگىمىز ازىپ، بۇرىنعىداي ەمەس، تاماقتى دا تارتىنا ىشەتىن بولدىق. ءىش مايلانىپ قالعان سەكىلدى. جەڭىل-جەلپى، وڭايعا شىعارىپ قويعان ەتىمىزدى ەڭسەرىپ تاستادىق. ەندى قىرسىق قىلعاندا جىلىك شاعاتىن بالتا تابىلسايشى!
مەن ءبىر كۇنى ەكى دوربانى ورتاسىنان بۋىپ، موينىما قورجىن قۇساتىپ اسىپ، اۋىلعا شىقتىم. تاياققا سۇيەنىپ، شويقىراڭداپ، قايىر سۇراعان بوپ ءجۇرمىن. كەزدەسكەن جەردەن بالتا ءىلىپ كەتۋ ەدى — ماقساتىم. ءاۋ باستا پريەمشىكتىڭ ۇيىنە كىردىم. كوزىمە بالتا تۇسپەدى. ايەلى دورباما ءبىر توستاقان تارى سالدى. سوسىن شاكوشكە دەگەن مەليسانىكىنە باردىم. اتى راحىمجان ەدى، بويىنىڭ كىشكەنتايلىعىن مىنەپ، اۋىلداعى قاتىندار سولاي دەپ كەتكەن. ول ۇيدەن دە ۇرىمتال جەردە كورنەۋ جاتقان بالتا كورە المادىم. ءبىر تاباق ۇن، جارتى تابا نان بەردى. وسىنىڭ ءبارىن شوقاڭداپ ۇيگە اپارىپ تاستادىم دا قايتا ورالىپ، سادۋاقاس اعانىڭ ۇيىنە سوقتىم. ءشاي ىشكەلى جاتىر ەكەن: «كەل، شايعا وتىر!» دەپ داستارقانعا شاقىردى. ەكى-ۇش كەسە شاي ىشكەن سوڭ، تاماق بۋىن-بۋىنىما ءتۇسىپ السىرەگەن ادامشا قيسايىپ جاتا كەتتىم. باسىمدا جامان تۇلكى تىماق، ميلىقتاتا كەپتەپ كيىپ العام. ەكى بەتىم قىپ-قىزىل نارتتاي، سەپ-سەمىزبىن. سونى بايقاماسىن دەپ ىستەگەن امالىم دا، تەگى اشتىقتان دا ادام ىسىپ-كەۋىپ، تولىپ كەتەدى عوي.
سادۋاقاس اعا جالعىز سيىرىن كۇندىز الدىنا ءشوپ سالىپ قوراعا قوياتىن دا، تۇندە اۋىز ۇيىنە ۇستايتىن. اشىققان جۇرت اراسىندا ۇرى-قارى دا كوبەيگەن. سول سيىرىن سۋعارايىن دەپ، شاي ىشكەن سوڭ تىسقا شىقتى. ءماليمان جەڭگەم دە ارتىنان ەكى شەلەگىن ۇستاي ىلەسە كەتتى. ۇيدە تەك وسى اپكەڭ-نۇربالا عانا قالدى؛ سوندا ءۇش-تورت جاسار، ءتىلى انىق شىققان كەزى. قيسايىپ جاتىپ ەسىكتىڭ كوزىندەگى بالتانى بايقادىم. نۇربالا وزىمەن-وزى ويناپ وتىرعان. «اكەتايىم، اناۋ بالتانى اپەرىپ جىبەرشى.» دەپ ەدىم، جارقىنىمنىڭ جۇگىرىپ بارىپ اكەلە قويعانى. «ءما، اعا.» دەپ تۋرا قولىما ۇستاتتى. جالما-جان دورباما سالىپ، قويىنعا سۇڭگىتىپ جىبەردىم. ەندى باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. ءبىراق سىر بىلدىرمەيىن دەپ، اعا-جەڭگەمنىڭ كەلۋىن كۇتىپ جاتا بەردىم. ءبىرازدان سوڭ ولار دا ورالدى. ازعانا تارى، ەكى بولەك بورشا وراپ بەردى. راحمەتىمدى جاۋدىرىپ مەن كەتتىم. ۇيگە كەلسەم بەدەلبەگىم ماناعى ۇننان نان ءپىسىرىپ جاتىر ەكەن. بالتا تاۋىپ اكەلگەنىمە ول دا قاتتى قۋاندى. ءسويتىپ، جىلىك شاعىپ، مايىن جەپ، كەمىگىن كەمىرۋگە دە قول جەتتى.
تۇسكى مەزگىل ەدى. تۇننەن قالعان استى جىلىتىپ، ورتاعا ەندى الا بەرگەندە سادۋاقاس اعا جەتىپ كەلدى. ءبىزدىڭ ءولى — ءتىرى ەكەنىمىزدى ءوز كوزىمەن كورگىسى كەلگەن بولۋى كەرەك شاماسى. «اعا، تورگە شىعىپ اسقا وتىرىڭىز!» دەپ ەكەۋمىز تومەن ىسىرىلدىق. اعا داستارقانعا جايعاسىپ، تۋرالعان ەتتەن جەدى. سوسىن راحمەت ايتتى دا تۇرەگەلىپ، كانگە قۇيرىق باسىپ ءبىراز وتىردى. جىلىك شاققان بالتانى كۇندە جاسىرىپ قويۋشى ەدىم، بۇگىن قارا باسىپ كورنەۋ قالدىرىپپىن. بالتاسىن تانىپ، ەڭكەيىپ الدى دا ارى-بەرى قاراپ، سيپاپ ءجۇزىن كوردى. باتتاسقان ماي. تاعى ءبىراز ءوستىپ ءۇن-تۇنسىز وتىردى. بەدەلبەك ەكەۋمىز دە تىم-تىرىسپىز. ەندى قايتەر ەكەن دەپ قاس-قاباعىن، قيمىلىن باعۋدامىز. ءالى دە شاعاتىن جىلىك بار؛ بىزدەگى باستى ۋايىم سول. سادۋاقاس اعا بالتانى العان ورنىنا قايتا قويدى دا ءلام-ميم دەمەستەن شىعىپ كەتتى. ۇيىنە بارعان سوڭ جەڭگەمە: «ۇيات بولدى، ماسقارا! انا ەكەۋىن ولەدى دەپ الدىن-الا كورىن قازىپ جۇرسەك، بيىل قىس ولەتىن تۇرلەرى جوق ەكەن!» دەپتى، ءبىراق ەت جەگەنى جايلى ءتىس جارماپتى.
ءسويتىپ قىستى دا ەڭسەرىپ تاستادىق. تۇندە ەت جەپ، كۇندىز تۇسكە دەيىن ۇيىقتايمىز. سيىردىڭ ۇساق-تۇيەك جىلىك، قابىرعا، ومىرتقالارىن تاۋىسىپ تا قالدىق. تەرىسىنىڭ ءوزى دە يگەرە بىلسەڭ اس. ادەمىلەپ ءۇيتىپ، ىستىق سۋعا ساپ، جاقسىلاپ قىرىپ، قايناتساڭ، ءدامى اۋزىڭنان كەتپەس تاماشا تاعام بولىپ شىعا كەلەدى. تايىنشانى ارى ۇستاۋعا جاعداي بولمادى. اننان-مىننان جيعان ءشوپ-شالامىمىز دا سارقىلدى. اقىرى ونى دا سويدىق.
تاعى ءبىر كۇنى، ءتۇننىڭ تالاي ورتاسى بولعان، ەتتى قازاننان ەندى ءتۇسىرىپ جاتقاندا ەسىك ايقارا اشىلىپ:
— اسسالاۋماعالايكۇم، كەش جارىق! — دەپ بىرەۋ ءاپپاق بۋعا ورانىپ، سايتانداي كىرىپ كەلدى. جىرىق اتانىپ كەتكەن ءماندىرباي دەگەن ەكەن.
— ۋالايكۇمسالام، كىسى ەتىن جەيتىن بولساڭ تورلەت!-دەپ، مەن وعان ورىن نۇسقادىم. قولىمدا سىنىق قىلىش، ەتتى سونىمەن قيقالاپ تۋراۋشى ەدىك. جىرىق شىنىمەن تىكسىنىپ قالدى. مەن بولارى بولدى، ەندى نەسىنە جالتاقتايمىن دەپ ءتۇيدىم دە: — كەل، قورىقپا، مالدىڭ ەتى! — دەپ اربيعان ومىرتقانىڭ بىرەۋىن الىپ كورسەتتىم. ول ابدەن تويعانشا جەپ الدى دا راحمەتىن ايتىپ، جونىنە كەتتى. بەدەلبەك ەكەۋمىز ەكى ۇداي كۇيگە تۇستىك. «ياپىراي، بۇ جىرىق ەندى قانداي لاڭ باستار ەكەن؟!» اۋزىنىڭ جەلى بار ەدى. ايتقانداي-اق ەرتەڭىندە ەلگە جايىپتى. ءبىرىنشى، اۋىلدىق كەڭەسكە بارىپ: «سيىر سويىپ، ەت جەپ جاتقان جەرىنەن ۇستىنەن ءتۇستىم!» دەپتى. كەڭەس شاكوشكە مەليساعا حابارلايدى. ول: «قوي، مۇمكىن ەمەس! وسى انەۋكۇنى عانا دورباسىن اسىنىپ، قايىر سۇراپ بىزدىكىنە كەلىپ كەتكەن.» دەيدى. سونداعى شاش ال دەسە باس الاتىن جانداي شاپ شولاق ەتەكتەر: «بارۋ كەرەك! ءتىنتۋ كەرەك!» دەپ وكىرەشتەيدى. شاكوشكە مەليسا ارى-بەرى ويلاپ، بىلاي دەگەن ەكەن: «ار-ۇيات دەگەن قايدا!؟ اناۋ بولسا مۇگەدەك، ءىنىسىنىڭ ءتۇرى اناۋ، اشا كوتەرۋگە دە جەتكەن جوق. وزدەرى ولەيىن دەپ جاتقان سورلىلاردى تىنتەمىز دەپ وبالىنا قالارمىز. ساندىراقتى دوعارىڭدار!» مەليسانىڭ ءسوزى-سوز. جەلوكپەلەر ساپ تيىلادى. تاياقتىڭ دودەسىن جىرىق جەپتى!
ءبىراز كۇن وتكەسىن، كىلەڭ بەلسەندىلەر ءبىر ۇيگە جينالىپ، اراق ءىشىپ وتىرادى. سوزدەن ءسوز شىعىپ: «وسى، ولاردا راس ەت بولسا، ءبىر اسىمدىق سۇراتىپ الايىقشى» دەپ كەلىسەدى. وزدەرى دە ابدەن تاڭ-تاماشا بولعان كورىنەدى. سيىر جوعالدى دەپ ىزدەۋ سالعان ەشكىم جوق، ياپىراۋ، اسپاننان تۇسكەن نە مال، ويتپەسە ەتتى قايدان جەپ وتىر!؟ اقىرى شاكوشكە ايتىپتى: «مەن قاعاز جازىپ بەرەيىن، بەرسە ماعان بەرەدى». سول ءۇيدىڭ قولدى-اياقتى ءبىر بالاسىنا قاعازدى ۇستاتىپ، تاپسىر دەپ جۇمسايدى.
بەدەلبەك بازارعا كەتكەن. تاعى تۇز تۇگەسىلگەن. ايىرباسقا دەپ ءبىراز پىسكەن ەتتەن العان. ۇيدە جالعىزبىن. سونىمەن الگى بالا كەلدى. قولىندا ءبىر جاپىراق قاعاز، اناداي جەردەن قورقىپ تۇرىپ ارەڭ ۇسىندى. بىزدەن بالا ەكەش بالا دا قورقاتىن حالگە جەتىپپىز. قاعازدا بىلاي دەپ جازىلىپتى. «ساكە، انا جولى جىرىقتان راس پا، وتىرىك پە ءبىر حابار ەستىپ ەدىم، ءبىراق ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە قاراپ ءمان بەرمەگەنمىن. ەگەر سول راس بولسا، مۇقانبايدىڭ ۇيىندە ءبىر توپ اۋىل ازاماتتارى باس قوسىپ وتىر ەدىك، سوعان ازعانا تىسكە باسار بىردەمەنى مىنا بالامەن بەرىپ جىبەرسەڭىز. سالەممەن، راحىمجان ەسبولات ۇلى!»
قاعازدى وقىپ، بۇكتەپ جان قالتاما سالدىم دا، جانىمدا جاتقان قىلىشتى الىپ: — اپىراي، بەدەلبەكتىڭ جوق بولعانىن قاراشى، مىنا بالانى ۇستاپ-اپ سويىپ جەيتىن ەدىك! — دەپ تاپ بەردىم. بالا جەر-كوكتى باسىنا كوتەرە اتتانداپ، شىبىن-شىركەي ۇشا جونەلدى! بارىپ كورگەن-بىلگەنىن ايتىپتى. شاكوشكە: «كوردىڭ بە جىرىق، ەگەر راس بولسا ول مەنىڭ بەتىمدى قايتارماس ەدى، سەنىڭ تاعى ءبىر باستاپ جۇرگەن كەزەكتى لاڭىڭ ەكەن عوي — بۇل! تاپقان ەكەنسىڭ تىرەسەتىن تەڭىڭدى!» دەپ جىرىققا تاعى شۇيلىگەدى.
ارتىنشا امان-ەسەن تۇزىن ارقالاپ بازاردان بەدەلبەك تە ورالدى. بولعان جايدى بايان ەتتىم. ەكەۋمىز ارى كەڭەسىپ، بەرى كەڭەسىپ اقىرى: «قوي، ازعانا ەت بەرىپ كورەيىك» دەپ كەلىستىك. ءتوس سۇيەگىن ەتەگىنە دەيىن ەكىگە ءبولىپ، بىر-ەكى سۇبە قابىرعادان، قالباعاي ومىرتقا جانە ۇلكەن ءبىر كەسەك ەت قوسىپ بەدەلبەككە ارقالاتىپ جىبەردىم. مۇقانباي قامباشىنىڭ ۇيىندە ءبارى ابدەن ۋلاپ وتىرعان ۇستىنەن تۇسەدى. تالقاجاۋ ەتكەندەرى تارىنىڭ قۇرعاق تالقانى عانا ەكەن. بەدەلبەك كىرىپ بارعاندا ءبارى ورىندارىنان ىسىرىلىپ: «تورگە شىق، شىراعىم! تورلەت!» دەپتى. بەدەلبەك سالەمدەمەنى تاپسىرادى. قامباشى سول ارادا: «اينالايىن، ەرتەڭ اۋدانعا استىق جونەلتپەكشى ەدىم، سىباعاڭدى سوندا الارسىڭ، ال بۇگىنشە مىنا ءبىر پۇت بيدايدى الا تۇر!» دەپ دورباسىن بوس قايتارماپتى.
ەرتەڭىندە بەدەلبەككە ماناعى دوربانى ۇستاتىپ، قامباعا قايتا اتتاندىردىم. مۇقانباي: «ءوي، ەنەڭدى ۇرايىن، ساعان دوربا اكەل دەپ پە ەدىم، كانە، بارىپ قاپ اكەل!» دەپ ۇرسىپ قايتادان قايتارادى. توقپاننان قالعان قوقىر-سوقىر كوپ دۇنيە ىشىنەن قاپ تا تابىلدى. اۋزى التى قارىس ءنان الا قاپتى قولتىقتاتىپ قايتا جىبەردىم. اياماي-اق نىعارلاعان ەكەن، سۇيرەتپەگە سالىپ ارەڭ اكەلدى.
سودان ەتتى تارتىنشاقتاماي ەل-جۇرتقا دا ۇلەستىرە باستادىق. كۇرەسىن استىندا سيىردىڭ جارتى ەتىنەن استامى جاتقان، بۇتكىم اۋىل قاۋجاڭداسىپ، قارىق بولدى دا قالدى. ءوزىمىز دە توقپىز.
قار ەرىپ، كۇن جىلىنايىن دەدى. ەندى ماشاققا ءبىر ىلىنسەك — ولە قويماسپىز. جىل — جاۋىن-شاشىنى مول، جاقسى بولدى. ەگىن بىتىك شىعىپ، ەل ىرىسقا كەنەلدى. بەدەلبەگىم پريەمشىك بوپ جۇمىسقا ورنالاستى. ارتىنشا كەڭەستىڭ حاتشىلىعىنا كوتەرىلدى. وكىمەت ءۇي باس سايىن ءبىر-بىر تايىنشا، ءۇش قويدان ۇلەستىرگەن. شالا بايىدىق تا قالدىق. ە، تاماشا-اي، بىزگە تيگەن ءۇش قويدىڭ بىرەۋى — قازاقى، قارا قوي بولاتىن. سول جىلى ەگىز قوزى تاپتى. كەلەسى جىلى تاعى ەگىز. الدىڭعى توقتىلار مەن باسقا قويلار دا قوزدادى. قاراپ وتىرساڭ، ىرىس كەلەيىن دەسە اياق استى ەكەن. تاعى ءبىر قۇناجىن ساتىپ الدىق، ونىمىز بۋاز بوپ شىقتى. قويشى ايتەۋىر، داۋلەتتى ۇيلەردىڭ بىرىنە اينالدىق. مەن ۇساق مالداردىڭ ءبىرازىن ساتىپ، اقشا جاساپ، الماتىعا بارىپ ۇلكەن دارىگەرگە قارالدىم. ەكى ايدىڭ جۇزىندە اۋىلعا قۇلان-تازا ايىعىپ قايتتىم. ءوستىپ ءوزدى-وزىمىز بوپ، ەلمەن ەندى تەڭەسىپ كەلە جاتقاندا ءبىر بۇيىردەن قانقۇيلى سوعىس كيىپ كەتتى. مەن ەڭبەك اسكەرىنە الىندىم دا، بەدەلبەك سوعىستىڭ قايناعان تۋرا ورتاسىنا اتتاندى. قىرىق ەكىنشى جىلى لەنينگراد قورشاۋىنان شىقتىق دەگەن ءبىر عانا حابار ءتيىپ، ارتىنشا پروحوروۆكا دەگەن سەلونىڭ تۇبىندە بولعان ۇرىستا قازا تاپتى دەگەن قارالى قاعاز جەتتى.
ال ءوزىم قىرىق جەتىنشى جىلى ءبىراق ورالدىم. اقمولا-قارتالى تەمىر جولىن سالدىق. ءشليابىن سوعىس زاۋىتىندا ىستەدىم. ايتەۋىر، بۇيىرعان ءدامدى ءبىراز تاتتىق. قىرىق سەگىزىنشى جىلى وسى شەشەڭە ۇيلەندىم. قىرىق توعىز مۇشەلىمدە سەنى كوردىم. سەن تۋعان كەزدە ەل-جۇرت سوعىس زاردابىنان ءسال-پال ارىلىپ، بەت-جۇزىنە ءقان-سول جۇگىرە باستاعان ەدى. سودان مال باقتىق. شەشەڭ ەكەۋمىز پەشەنەمىزگە جازىلعاندى بىرگە كوتەرىسىپ، كارتەيىپ، زەينەتكە شىقتىق. وسى اڭگىمە نەدەن شىقتى ءوزى؟
— انە ءبىر كەمپىر قارا ناندى مەنسىنبەي، «لابادانىڭ» ءدامىن ۇمىتقانىنان.
— ءيا، ءيا، سولاي ەكەن عوي...
— اكە، «لابادا» دەگەن نە؟
— لابادا دەگەن — كادىمگى قاراسورانىڭ ءدانى، سىرتى قاپ-قارا دا، ءىشى اپپاق بولادى. بوككەن تارىعا، بيدايعا كەنەۋى مولايسىن دەپ قوسىپ جەيتىنبىز. سولاي قاراعىم... كەڭشىلىك تە — باسقا قونعان ب ا ق ءتارىزدى، كەسەل ءتۇرتىپ بۇگىن نان تەپسەڭ، ەرتەڭ كوڭىرسىگەن قۇيقاعا زار بولماسىڭا كىم كەپىل؟!
You Might Also Like
-
ءبىر پالاتادا ساۋساقتىڭ سالاسىنداي تىزىلگەن ءتورت توسەك قاتار تۇر. ساعات وننان سوڭ شام ءوشىرىلىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا تىنىشتىق ورنايدى. دەسەك تە، كەزەكشىلىكتەگى مەدبيكەلەر مەن سانيتاركالاردىڭ ارى-...
-
بۇل — ءبىر عانيبەت توي بولدى! وسىنداي قىزىقتىڭ اياعى استە بولۋى ءتيىس ەمەس-اق. بۇنى، ءومىر بويى جالعاسا بەرەتىن، سوڭى جوق توي دەرسىڭ... جاس قوسىلعاندارعا مىقتى دەنساۋلىق پەن كەمەل كەلەشەك تىلەگەن...
