ءبىر بۋما كىلت
جارىق تۇسە قويماعان ءۇي ءىشى الا كولەڭكە. تەرەزەگە كوز سالىپ ەدى، اينەك-اينەك كيىزدەي تۇتاسقان قىراۋ. تۇمسىعىن كورپە شەتىنە تىعىپ الىپ، ۇيقى سوققان تارعىل مىسىق اياق جاقتا قاپەرسىز بىرىلدايدى.
قابىرعاعا ىلىنگەن ەسكى ساعات ۇزدىكسىز، ءبىرقالىپتى تاڭداي تاقىلداتادى. قىسقا ءتىلى جەتىنى كورسەتۋى مۇڭ ەكەن، قوڭىراۋى دىڭىلدادى. مىڭعىرلاعان تالماۋ دىبىس ۇيقىلى-وياۋ كەمپىردى: «اسىقپا! ساسپا! ءالى ەرتە! ۇيىقتاي بەر!»- دەپ الديلەي تۇسكەندەي.
قىمتانىپ قويىپ، كورپە شەتىن استىنا باسقان كەمپىر كەدىر-بۇدىرسىز جايما-شۋاق وتكەن ءومىرى جايلى وي تەربەدى. اكە-شەشەدەن ەرتە جەتىم قالىپ، جاتباۋىردا جاۋتاڭداپ ەستى. بويجەتە كەلە وت پەن سۋدا شارۋاسى شامالى، الدىنداعى ءىسىن عانا بىلەتىن مومىن جىگىتكە كەزىكتى. عۇمىرى ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنە تىكە قاراپ، شالكەم-شالىس كەلگەن دە ەمەس، كۇيىپ-جانىپ ورتەنىسكەن دە جوق. پەرزەنت كورمەدى، ءبىر قىزىعى وعان ونشا قينالماپتى دا. كەيىن اۋىلدان كوشىپ كەلىپ، جيعان-تەرگەندەرىنە قالا شەتىنەن شاعىن عانا ءۇي ساتىپ الدى. قوس بولمەلى جۇپىنى ۇيدە ەكەۋىنە جەتەرلىك، ەكەۋىنەن اسپايتىن تىنىش تا جايباسار تىرلىكتەرىن باستان كەشتى.
سويتكەن شالى بىلتىر اھىلاپ-ۋھىلەمەي-اق ەكى كۇن توسەك تارتىپ جاتتى دا، ءۇن-تۇنسىز دۇنيە سالدى. كەمپىر سودان بەرى ءبىر اۋەن، ءبىر سارىندى ۇزاق جولعا ءتۇسىپ الىپ، جايلاپ باسىپ، جىبىرلاعان اياڭمەن كەلە جاتىر...
وبالى نە، بيىل كۇزدە پەنسياعا سىي-سىياپاتپەن شىعارىپ سالدى. جۇمىس ىستەيتىن ورتاسى قوس قورجىن بولمەگە تايلى-تاياعى قالماستان كەلىپ، ءارقايسىسى ءبىر كىسىدەي ىشتى-جەدى، ماقتادى، سوسىن: «ەندى ەكى قولىڭىزدى جىلى سۋعا مالىپ قويىپ دەمالىڭىز، ەڭبەگىڭىزدىڭ يگىلىگىن كورىڭىز»، — دەستى. ءبىراق «ەكى قولىن جىلى سۋعا مالىپ قوياتىن» راقاتتان ازار دا بەزەر بولعان تاعى ءوزى. ارادا اي ەتپەي جاتىپ، جۇمىسقا قايتا جەگىلدى. سەبەپ؟ سەبەپ بىرەۋ-اق — جالعىزدىقتان قاشتى. ءبىر ۇيقى مەن ارا-تۇرا كورەتىن تۇسكە تاپسىراتىن ءتۇن ۋايىم بولىپ پا، الاقانداي بولمەدە شيكى قايىسشا سوزىلىپ، ءۇزىلىپ بەرمەيتىن، نە تابانى توزىپ توقتامايتىن ۇزاقتى كۇندى نەمەن، قالاي وتكىزەدى؟ عۇمىر بويى جۇمىسقا ۇيرەنگەن ەكى قولىن الدىنا قالاي سىيعىزادى؟ وسىنى ويلاعاندا جانىن قويارعا جەر تاپپادى. بۇل شاراسىز ءحالىن بۇرىنعى باستىقتارى دا تەز ءتۇسىندى، جۇمىسقا قايتا الدى.
سودان بەرى كۇندە تاڭەرتەڭ كونەتوز ىشىگىن يىعىنا ىلە سالىپ، جاتاقحاناعا بەت الادى. قاس قارايا كارى سۇيەگى سالدىراپ، شارشاپ-شالدىعىپ ۇيگە قايتادى. مۇنىڭ ەندىگى تاعدىرى تىلدەرى شەڭبەر بويىن قۋالاي سىرتىلداي سوعىپ، اندا-ساندا قوڭىراۋلاتىپ قوياتىن مىنا كونە ساعاتقا ۇقسايدى. ساعات قاشان بۇزىلىپ، تىنىش تابادى، ءازيزانىڭ تيتىڭ-تيتىڭ ءومىرى قاي تۇيىقتا تامامدالادى، ول جاعى ازىرگە بەلگىسىز.
...قوڭىراۋ تاعى دىڭىلدادى. بۇگىن جۇمىسقا كۇندەگىدەن ەرتەرەك شىققانى ءجون. كەشە جاتاقحانا كومەندانتى جۇمىس سوڭىنان جەكە الىپ قالىپ، ءبىراز سويلەسكەن. تىم سىپايى. سىرباز. «قويماشى مارفانىڭ اياعى اۋىر. ءيا... ەرتەڭنەن باستاپ دەمالىس الادى. ورنىنا... ءىھم، ءازيزا احمەتوۆنا، سول ورىنعا ءسىزدى قولايلى كورىپ وتىرمىن. قويماشىنىڭ نە ىستەپ، نە قوياتىنىن كۇندەلىكتى كورىپ ءجۇرسىز. سونىمەن، ءازيزا احمەتوۆنا، كەلىسەسىز بە، جوق پا؟»
تۋمىسىندا ادامنىڭ مەسەلىن قايتارىپ كورمەگەن بۇل: «قۇپ»، — دەگەن. كومەندانتتىڭ كۇندەلىكتى «ازيزۋشكادان» «ءازيزا احمەتوۆناعا» كوشىپ، قۇرمەتپەن اتاعانىنا كوڭىلى ءوسىپ، ءارى تاڭدانىپ تا قالدى. جاڭا كويلەك تىكتىرىپ كيگەندەي كوڭىلدەنىپ، ءبىر اۋەندى مۇرنىنىڭ استىنان ىڭىلدادى دا ءجۇردى. ۇيگە كەلىپ، جامباسى جايماعا تيگەننەن كەيىن عانا كۇندىزگى اڭگىمەنىڭ پارقىن پايىمداي باستاعان. وسىعان دەيىن بار بىلەتىنى تورت-بەس شەلەك، ەكى-ۇش سىپىرعىش پەن سۇرتكىش ەدى. بۇدان بىلاي كادىمگىدەي سىلدىر-سىلدىر كىلت ۇستاپ، كىشكەنە بولسا دا ءبىر مەكەمەنىڭ شەتىنە شىعىپ، ءجا دەگەن قىزمەتتىڭ قۇلاعىنا نە بولۋى كەرەك ەكەن (كومەندانت قويماشىنىڭ مىندەتىن وسىلاي تۇسىندىرگەن). تاڭ قالاتىنى — كوپ ايەلدىڭ اراسىنان باستىق مۇنى نەگە تاڭدادى؟ الىپ بارا جاتقان ساۋاتى شامالى، كەيدە شەلەكتى قايدا قويىپ، جۋعىشتى نەگە قولعا العانىن ەسىنە تۇسىرە الماي، اڭىراپ تۇرىپ قالادى. اناۋ قىزىل بەت كاتيا بولسا ءبىر ءسارى. ءبىلىمدى، مەكتەپ بىتىرگەن، قىلشىلداعان جاس. سىرعا جۇزسە سۋ جۇقپاستىڭ ءوزى. قويماشىلىق سونىڭ قولى بولاتىن.
ورنىنان تۇرىپ، جۋىنىپ، شاي ىشكەن سوڭ ءۇي ىشىندە كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ الدى. سىرى كەتە قويماعان اعاش ساندىقتىڭ قاقپاعىن اشىپ ەدى، تۇبىندە جاتقان كوك قوراپ كوزىنە وتتاي باسىلدى. ون بەس جىل بۇرىن شالى ويدا جوقتا ءتاۋىر مىنەز كورسەتىپ، ايەلدەر مەرەكەسى كۇنى سىيعا تارتىپ ەدى. قوراپتى قولىنا الدى دا، ىشىنە ءۇڭىلدى. قىزىل ماتامەن قاپتالعان ويىق-ويىق قالىپتاردا ءيىس سۋ، اق ۇلپا، سوپاقشا شاعىن قۇتى جانە دوڭگەلەك اينا جاتىر.
ايتپاقشى، جاڭا قىزمەتكە جاقسى كيىنىپ بارعان ءجون بولار. مارفا شىركىن دە اسىل مەن جاسىلىن كيىپ، جارقىلداپ جۇرەتىن، ودان قاي جەرى كەم.
ساندىق تۇبىندەگى ساتىپ العاننان بەرى ۇستىنە ءىلىپ كورمەگەن، كورمەك تۇگىل، شاق پا، جوق پا، ونى دا انىق بىلمەيتىن سۋ جاڭا قوڭىر كويلەگىن كيدى. ەندى ەرنىن بوياسا قايتەدى؟ قايتۋشى ەدى، جاراسا كەتەدى دە. قىزىل ەرىن، بوزعىلت بەت بوپ جۇرگەن ايەلدەردى ساپ رەت بايقاعان. مارفا دا، قىل اياعى كورشى تۇراتىن عاليا كەلىن دە بۇعان كەت ءارى ەمەس سەكىلدى.
كەمپىر قۇتى مەن اينانى قولىنا الدى. كوپ كۇيبەڭدەدى. كۇبىر-كۇبىر سويلەپ قويادى.
— يباي-اۋ، مۇنى قاي جاعىنان ۇستايدى؟ ادىرا قالعىر، قىلتىلداپ قولدا تۇرمايدى دا. الگى مارفا قايتۋشى ەدى؟
ول اۋەلى بوتەن جان قاراپ تۇرعان جوق پا دەگەندەي بولمەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن شولدى. «تۇكتى بىلمەيمىن، ەشكىمدى كورگەن جوقپىن» دەگەندەي كوزىن اشىپ-جۇمعان مونتانى تارعىل مىسىق ماناۋراي پىرىلدايدى. ەرنىنە قۇتى ۇشىن تيگىزىپ، ەكى-ۇش سۇيكەدى دە، اق ۇلپاعا باتىرىپ العان ماقتامەن بەتىن ءسۇرتتى. كىشكەنە دوڭگەلەك ايناعا قارادى. ماسقارا، قارا جەر حابار بەرمەسىن، ەگەر مارقۇم بولىپ كەتكەن شالى شاڭى شىققان مىنا توز-توز ءجۇزىن كورسە، نە دەر ەدى. ءسوز ايتپاستان بۇرىلىپ كەتە بەرەر، ءبىراق سونىڭ ءوزى بۇعان وقتان كەم تيمەس. قارتايعاندا بۇل قاي الجاسقانى؟ ءسۇرتىپ تاستاسا شە؟ جو-جوق... سەنىم كورسەتىلگەن ەكەن، تىرىسىپ كورەدى دە. مارفادان كەم تۇسپەي، ورنىن دا جوقتاتپاي، ايدىندانىپ جۇرگەنى ءجون.
بوكەبايىن بايلاپ، سىرتقا شىقتى. قاڭتاردىڭ قاقاعان ايازى قۋىرىپ تۇر. اۋىزدارىنان بۇرقىلداپ شىققان اق بۋعا تۇنشىققان ادامدار كوشە بويىمەن قارش-قۇرش باسىپ، الدەقايدا اسىعىپ بارا جاتىر. قۇنجىڭداي شاپقىلاعان ەكى كىشكەنتايىن قوس قولىنىڭ ۇشىندا ويناتقان عاليا كەلىن دە بالا باقشاسىنا قاراي ۇشىرتىپ بارادى. جىلتىراعان تۇيمە كوزى مەن ءتامپىش مۇرىندارىن ەسەپكە الماسا، قۇلاقشىن، ىشىك بايپاقتار عانا جۇگىرىپ بارا جاتقانداي. مۇنى تانىپ، قۇرتاقانداي قولدارىن بۇلعاپ قويادى.
— ءسا-لا-ماتسىز، اپا.
— امان، امان، قاراقتارىم.
— كەشكە بارامىز...
— كەلىڭدەر، كەلىڭدەر...
امان-سالەم سۇراسىپ تۇرىپ، عاليانىڭ ەرنىنە ەلەۋسىز عانا كوز سالىپ ەدى، كۇرەڭ قىزىل ەكەن. ىشتەي قۋانىپ قالدى.
كەلىنى بىلاي شىعا بەرە ءازيزانىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ، ميىعىنان كۇلدى.
* * *
استىڭعى قاباتتىڭ ەڭ تۇكپىر بولمەسىنە ورنالاسقان قويمادا مارفا تىقىرشي توسىپ وتىر ەكەن. كەمپىرگە قاراپ، جىمىڭ ەتە ءتۇستى. سونسوڭ دەرەۋ قۇشاقتاي الىپ، شوپاق قۇرلى كورمەستەن شىر اينالدىرا جونەلدى.
— ادەمىلەنىپ كەتىپسىز... الدا-جالدا ءبىر جۋاس شال. تاۋىپ الساڭىز، تويىڭىزعا مەنى دە شاقىرىڭىز، ءتۋفليىمنىڭ تاقاسى ءتۇسىپ قالعانشا بيلەپ بەرەيىن، بالەم.
سوڭعى ءسوزى كوڭىلىنە كەلسە دە، ماقتاعانىنا ءوسىپ قالدى. ويلاپ كورسە، جەر باسىپ جۇرگەلى ادەمىلىگى جايلى جالعىز اۋىز ءسوز ارناپ ايتىلماپتى. قىز كەزىندە دە، كەلىن بوپ تۇسكەندە دە. ەندى، مىنە، تورىنەن كورى جاقىن قالعاندا ەستىپ تۇر...
كۇلە سويلەگەن مارفا بىرنەشە قاعازعا قول قويدىردى دا، قويماشىنىڭ مىندەتى جايلى تۇسىندىرە جونەلدى. مىنا تاقتا-تاقتا بولىپ سىرەسىپ تۇرعان ورامال، كورپە، جامىلعىشتاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاماسا، باس كەتەتىن دۇنيەلەر. ەسەپ-قيساپتى شەكىلدەۋىكشە شاقپاسا، جازدىم-جاڭىلدىم سودان باستالادى. «باس كەتۋدى» پايىمداي قويماسا دا، ساق، ۇقىپتى بولۋدى مىقتاپ توقىپ الدى. سونان كەيىن كۇلەگەش كەلىنشەك بۇگىن ستۋدەنتتەر توسەك-ورىندارىن اۋىستىراتىنىن ەسكەرتىپ، جۇمساق ەرنىمەن بەتىن ءبىر ۇيكەدى دە، ەتەگى دوڭگەلەنىپ زىتىپ وتىردى.
مارفا جارادى. جايدارمان مىنەز كەلىنشەك قوي، جىلى ءسوزىن ايامادى. بويى جەڭىلەيىپ سالا بەردى. اۋەلگى جاسقانشاقتىق سىلىپ العانداي جوق.
كۇندە سۇيەگىن ساۋدىراتىپ جاتاقحاناعا جەتىپ كەلگەندە ىزدەيتىنى وسى جىلى كوڭىل، جاقسى ءسوز عوي. تار بولمەدەن تابا المايتىن جىلى ءسوز... ايتپەسە قىرىق جىل بويى سەگىز كوزىن سىرقىراتىپ ەدەن تىرنالاۋدىڭ قىزىعىنا بەك تويعان.
توسەك-ورىندارىن قۇشاقتاعان ستۋدەنتتەر ساۋلاپ كەلە باستادى. كەمپىردىڭ حال-جاعدايىن سۇراپ، جالپىلداپ جاتىر. كوپشىلىگى بەتتەرىنەن مايەك كەتپەگەن اۋىلدىڭ جارعاق قۇلاق ۇل-قىزدارى. ە، ەتەگىنىڭ اشىلعان-جابىلعانىن بىلمەي شاپقىلاپ جۇرەتىن بالا كۇندەر، سارى بەلدەن ساۋلاي سوعىپ، ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە جەتەتىن قارا سۋىق ءتيىپ كەتسە، قيىپ تۇسەتىن قياعى مەن كۇرەڭ كەكىل قالىڭ ءشيى، قوتانداعى كوڭنىڭ كۇلىمسى ءيىسى - ءبارى دە ۇمىت. تۋعان جەردىڭ توپىراعىن باساتىن كۇن ەندى قايتىپ تۋا ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن.
بالالاردىڭ توسەك-ورىندارىن تۇسكە تامان ارەڭ جاڭالاپ ءبىتتى. قاپەلىمدە قاتەلەسپەدىم بە دەگەن ويمەن جايمالاردى قايتا سانادى. ءبارى قاز-قالپىندا. شارشاعانىن، بەلىنىڭ سىرقىراپ اۋىرعانىن سەزدى. وتىرىپ دەم الدى. جاڭا قىزمەتىنىڭ ەش ىڭ-شىڭسىز ءساتتى باستالعانىنا ءدان ريزا.
كوپ ۇزاماي قويقاڭداي باسقان كومەندانت بولمەگە كىردى. ەركەك داۋىستى، بەتى دوپ-دوڭگەلەك نارتتاي سەمىز ايەل. قول استىنداعىلاردى قاس-قاباعىنىڭ ىڭعايىنا قاراي جۇگىرتىپ، ءوزى دە اپىرىپ-جاپىرىپ جۇمىس ىستەيتىن، باسقالاردىڭ دا سولاي قيمىلداۋىم تالاپ ەتەتىن ادام. ءازيزاعا دەگەن قاباعى ىلعي دا وڭ. شاشىنىڭ اعىن سىيلاي ما، الدە پالەن جىل وسى جاتاقحانانىڭ وتىمەن كىرىپ، سۋىمەن شىققان ادال ەڭبەگىن باعالاي ما، ازىرگە ءاي دەسپەگەن. ءقازىر دە حال-جاعدايىن سۇراعىشتاپ جاتىر. ءوز ەسەبىن دە ۇمىتپايدى. كىشكەنە وتكىر كوزدەرىمەن قويمانىڭ بۇرىش-بۇرىشىن ءتىنتىپ، حال-احۋال سۇراي تۇرىپ، ەسەپ-قيساپ كىتابىنا ۇڭىلە كەتتى.
— سولاي.. — دەيدى بالۋان ساۋساقتارىمەن كىتاپ بەتتەرىن مايپازداي سيپالاپ. — كانە، بولمەلەردى كەزەكپەن ارالاپ، ،تازالىعىن تەكسەرەيىك.
ءسۇت پىسىرىمدە بەس-التى بولمەگە باس سۇعىپ شىقتى. ەكى-ۇش ەسكەرتپە جاساعانى بولماسا، ەشكىمنىڭ جەلكەسىنەن باسىپ، كىنا تاعا المادى. قاباعى ماناعىداي جادىراڭقى ەمەس، ءتۇسىپ كەتىپتى. ول قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىنان، ستۋدەنتتەردىڭ ءتارتىبى مەن تازالىعىنان كۇنىنە قۇرىعاندا ەكى-ۇش كەمشىلىك تاپپاسا، باسى اۋىراتىن قىزىق جان ەدى. ءقازىر سول «قايتكەن كۇندە تابىلۋعا ءتيىستى كەمشىلىككە» كەزىكپەي، سىركەسى سۋ كوتەرمەي كەلەدى. توڭىرەگىنە كەشىرىمشىل كوزبەن قارايتىن ماناعى كوڭىل-كۇيى جوق، سوزدەن قالعان.
— باسە، باسە، ءبىلىپ ەدىم... وسىلاي بولاتىنىن.
كومەندانتتىڭ داۋسى قۋانىشتى شىقتى.
ەسىگى شالقاسىنان اشىق جاتقان بولمەنىڭ ءبىرازدان بەرى جينالماعانى كورىنىپ تۇر. ەدەن كىر، قوقىس سالاتىن شەلەكتىڭ قاقپاعى جابىلماپتى، ۇستەل ءۇستى ىبىرسىعان تاماق قالدىقتارى. ءتور جاقتاعى توسەكتە پيدجاك، شالبارىن شەشپەگەن جىگىت اق جامىلعىشتى استىنا ۋماجداي باسىپ الىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىپتى. كەشىرىم، كەڭ پەيىلگە بەيىم بولسا دا، تابيعاتى كىرپياز ءازيزا بالانىڭ مىنا قىلىعىنان ءىش جيىپ قالدى.
— ستاروستالارىڭ كىم؟ سەن بە؟ كەزەكشىلەرىڭ قايدا؟
قاتارداعى توسەكتەن ۇمار-جۇمار تۇرىپ جاتقان تاپال سارى جىگىت ۇيقىلى-وياۋ كۇيى يەگىمەن توسەكتەگىنى نۇسقادى. اۋىر دەنەلى كومەندانت قۇستاي ۇشىپ بارىپ، ونىڭ جاۋىرىنىنان بۇرە ءتۇسىپ، جۇلقي كوتەرىپ الدى دا، توسەك ۇستىنە تىك قويدى.
— بولمە نەگە جۋىلماعان؟ نەگە توسەكتە كيىمشەڭ جاتىرسىڭ؟
اناۋ وعان نازار سالىپ قاراعان دا جوق، ساڭىراۋ ادامداي ءتىل قاتپاستان مەلشيىپ وتىر. بەتى دومبىعىپ ىسكەن. ستۋدەنتتەردى ءبىر شىبىقپەن ايداپ، ءبىر ىسقىرىقپەن تۇرعىزىپ-جاتقىزاتىن كومەندانت ءۇشىن مىنا ۇنسىزدىك قۇلاق ەستىمەگەن قورلىق مازاق ەدى. جاس جىگىتتىڭ قاق الدىنا تۇرىپ اپ، كوزىن ەجىرەيتە ءتۇسىپ، ەكىلەنە سامبىرلاپ سويلەپ تۇر.
— ىشكەنسىڭ عوي، ءا؟ ىشكەنسىڭ... كەزەكشىلىكتى بىلاي ىسىرىپ قويعانسىڭ. شالبار، شۇلىق، پيدجاكشاڭ شالجيىپ جاتىسىڭ مىناۋ. ەندەشە ماعان وكپەڭ جوق. بۇگىننەن باستاپ جاتاقحانادان شىقتىم دەي بەر. ەرتەڭ دەكاناتقا حابارلايمىن. توسەك-ورنىن قويماعا اپارىپ تاستاڭىز، ءازيزا.
كەمپىر ىشتەي كومەندانتتى قوشتاپ تۇردى. ءتارتىپتىڭ اتى — ءتارتىپ، قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرۋ كەرەك. جاتاقحانادا بەس جۇزدەن استام ستۋدەنت تۇرادى، سولاردىڭ ءبارى ويىنا كەلگەنىن ىستەي بەرسە، ەرتەڭ-اق شانى اسپاننان ءبىر-اق شىعادى. مىنا بالا قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن ەدى، ايدىڭ امانىندا نە قارا باستى ەكەن؟ توسەكتى جيناپ الا بەرگەنى سول، جاستىق استىنان ۇلكەيتىلگەن سارعىش سۋرەت سىرعىپ ءتۇستى. قارقاراداي كيمەشەك كيگەن قارتاڭ ايەل... نە اجەسى، نە شەشەسى. ءۇيباي، مىناسى نە تاعى؟ ءبىر جاپىراق تەلەگرامما... ەجەلەپ وقي باستادى. «شەشەڭ قايتىس بولدى. تەز اۋىلعا قايت».
«بايعۇس بالانىڭ قارا اسپانى قۇلاپ، قايعىدان قان جۇتىپ جاتىر ەكەن عوي. كومەندانتقا جاعدايدى ايتىپ، ءتۇسىندىرۋ كەرەك...»
ءبىراق اشۋ قىسىپ، تۇتىگىپ تۇرعان ول ءازيزانىڭ: «سىرتقا شىعايىق»، — دەگەن ىمىن ۇقپادى ما، الدە تۇسىنبەگەنسىپ، ادەيى ىستەدى مە، قىڭق دەمەدى. قايتا قىزا كەلە ءتورت اياعىن باۋىرىنا الا جۇلدىزداي اعىپ شاباتىن بايگە كەردەي توپەگەن ۇستىنە تەپەگى، داۋىرلەي ءتۇستى.
— قاراعىم، بولمەدەن شىعا تۇرايىقشى.
اعىنداعان ءسوزىن ورتا جولدا جۇتىپ، اڭ-تاڭ كۇيى تۇرىپ قالعان باستىق ءازيزاعا تاڭدانا قارادى. بەس سۇراققا ءبىر-اق سوزبەن جاۋاپ قايتاراتىن بۇل كەمپىردى پىش-پىشتان اۋلاق باعىنۋ، ورىنداۋعا جارالعان جان دەپ ويلايتىن. قويماشىعا باسقانى ەمەس، ءدال وسى ءازيزانى تاعايىنداعانى دا سول سەبەپتەن ەدى. مىناۋ جۋاستان جۋان شىعادىنىڭ كەرى بولدى. ساسىپ قالعانى سونشالىق، ايبات شەگىپ، قىدىڭداماق تۇگىل بولمەدەن قالاي شىعىپ ۇلگەرگەنىن اڭعارمادى. جولاي بوساعا جاقتا تۇرعان ورىندىقتى سالدىر ەتكىزىپ قاعىپ كەتىپ، مىقىنىن اۋىرتىپ الدى.
— ال ايتىڭىز...
ءدالىز بويلاي جايباراقات كوز تاستاپ، ءبىر بۋما ۇلكەن-كىشىلى كىلتتى سىلدىرلاتىپ تۇر. ءازيزانىڭ كوزى سول بۋما كىلتكە ءتۇسىپ كەتتى. سالدىر-ر، سۇلدىر-ر، كۇلدىر-كۇلدىر-ر... جۇمىس حالاتىنىڭ قالتاسىنا ءوزى دە بايقاماستان قولىن سۇعىپ قالىپ ەدى، قويمانىڭ كىشكەنە عانا كىلتى ىلىكتى.
سوسىن-اق كەمپىر سوزىنەن الجاستى، اسپان اشىق، كۇن اماندا قارا باستى. كومەندانتقا تىكە قاراي الماي، تابان استىنا تەسىلىپ، مىڭگىر-مىڭگىر ءسوز باستادى.
— شەشەسى قايتىس بولىپتى...
— كىمنىڭ-ڭ؟
— الگى جاڭاعى بالا... سونىڭ شەشەسى. ونسىز دا قايعىلى ادام، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولمايىق دەگەنىم عوي سوسىن. عۇرىپ، ءداستۇر دە... ءداستۇر-ر...
اناۋ ەشتەڭەنى اشىپ ايتپادى.
— ورامالداردى جۋۋعا تاپسىرىڭىز، — دەپ، نىعىزدادى دا، كەڭسەسىنە كىرىپ كەتتى. ەسىكتى جاۋىپ الدى.
بالانىڭ باسىنان سيپاعىسى، جۇباتقىسى كەلىپ، ءىشى-باۋىرى ەزىلىپ تۇرسا دا، كومەندانتتىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاۋعا ءداتى بارمادى. «نەسى بار، باستىققا اندا-ساندا دىق كورسەتكەن دە جاراسادى،- دەپ ويلادى. كەيدە كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي كەتەمىز». قۇشاق-قۇشاق ورامالداردى تاسىپ ءجۇرىپ، قويماشىلىققا تاعايىنداپ، جاقسىلىق جاساعان ادامنىڭ بەتىنەن العانىنا ىزا بولىپ، ءوزىن ىشتەي جەردەن الىپ، جەرگە سالدى.
ارى-بەرىدەن كەيىن تاعى دا جەر باۋىرلاي جاستىق قۇشاقتاپ جىلاعان ستۋدەنت بالا ەسىنە ءتۇستى. باسىنان سيپاپ، باسۋ ايتاتىن جان جوق. قاسىنداعى وڭشەڭ ساۋسىلداعان كوك ورىمدەر ءقايبىر ىعىنا جىعىلىپ، ءحالىن تۇسىنەر دەيسىڭ... جۇرەكتى جىبىتەر جاقسى ءسوز بەن ايالاي سىلاپ-سيپايتىن انا الاقانىن الماستىرار جان قايدا؟
ستۋدەنتتىڭ قازىرگى ءحالى مەن قوس قورجىن بولمەدە جاپادان جالعىز تۇراتىن ءوز جاعدايى، ويلاپ قاراسا، ۇقساس تا ەكەن.
ءجىتى باسىپ، ماناعى بولمەگە بەتتەدى. تاپال سارى جوق. بالا ابدەن شارشاعان با، قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپتى. دەرەۋ بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ، ەدەن جۋىپ كەتتى. بۇرىش-بۇرىشتى سالبىراعان ىس باسقان ەكەن، تارامىسىنا تارتىلىپ ءجۇرىپ، ونى دا سىپىرىپ ءتۇسىردى. ەلەكتر پەشكە شاي قويدى. قويماعا كىرىپ، تۇسكە دەپ ۇيدەن الا كەلگەن اسىن الا شىقتى. سونان سوڭ بولمەدەگى ۇستەل ءۇستىن تازالاپ، شاي قۇيدى دا، بالانى وياتتى. ەسى شىعىپ قالعان عوي، بىرەر كەسەنى كىرپىگىنە ءىلىنىپ مەڭىرەيىپ وتىرىپ ءىشتى دە، جالعىز اۋىز ءسوز ايتپاستان دالىزگە شىعىپ كەتتى. كەمپىر ءدىلمارسىپ، ءسوز قوزعاعان جوق. قايعىلى جان ودان جۇبانبايتىنىن، قايتا بوساي ءتۇسىپ، قيتىققا سيتىق تابا الماي بۋلىققان بالانىڭ جىلاپ جىبەرەتىنىن قاريا كوڭىل قايدان سەزبەسىن. «بەت-اۋزىن جۋىپ، سەرگىپ كەلەيىن دەپ كەتكەن شىعار»، — دەگەن ويمەن قوقىس پەن بوس شىنىلار لىقا تولعان شەلەكتى كوتەرىپ، دالىزگە شىقتى.
— ...شولمەك جيناستىرىپ ءجۇر، وتكىزبەك قوي.
جون ارقاسى شىمىرلاپ قويا بەردى. بۇرىلىپ قاراماي-اق تاپال سارىنىڭ داۋسىن تانىدى. شاقىرىپ الىپ، ۇرسىپ-ۇرسىپ كومەيىنە قۇم قۇيعىسى كەلىپ ءبىر تۇردى. ءدال وسى كەزدە ءدالىزدىڭ انا باسىنان شايقاقتاي باسقان كومەندانت كورىندى.
— ماعان كىرىپ كەتىڭىزشى!
وڭاشادا باستىق ساباسىنا ءتۇسىپ، جاعدايدى سالماقتاعان. ءوزىن دە كىنالاعان. ءبىراق ويدى وي قۋا كەلگەندە كومەندانت ەكەندىگى ەسىنە ءتۇسىپ، جىنى قايتا قوزعان. الجىعان كەمپىردىڭ جەلبىر-جەكەنىنە جەتىپ، ۇرسىپ-ۇرسىپ الماق بولدى. ستۋدەنتتەردىڭ الدىندا بەدەلىن ءتۇسىرىپ، ابىرويىن توككەنىن قويشى. بۇگىن توگىلگەن بەدەلدى ەرتەڭ-اق جيناپ الارىنا سەنىمدى. ءجا دەگەن قويماشى بالا-شاعالاردىڭ بولمەسىن جۋىپ، شايىن قايناتتى، ودان قالدى قوقىس، بوتەلكە سالىنعان شەلەگىن توگىپ ءجۇر — اڭگىمە قايدا! مۇنى كورگەن سۋ مۇرىن ستۋدەنتتەر كۇندەردىڭ كۇنى «جەيدەمدى جۋا سالىڭىزشى» دەمەسىنە كىم كەپىل. اڭگىمە ناسىرعا شاۋىپتى. كەمپىردىڭ اپتىعىن باسپاسا بولمايدى ەكەن. سىپىرتقى مەن شەلەگىن ۇستاعىسى كەپ، الاقانى قىشىپ جۇرسە، قايتارىپ بەرۋ دە قيىن ەمەس.
ارينە، كومەندانت بۇل ويلارىن ءازيزاعا ءيىن قاندىرىپ، جىلى-جۇمساقتاپ جەتكىزگەن. قارت كىسىنىڭ جەڭىلتەكتىك جاساي بەرمەي، سابىرلى، سىندارلى بولعانى ءجون. بىلە بىلگەنگە قويماشىلىق اجەپتاۋىر قىزمەت. توسەك-ورنىن قاعىپ-سىلكۋمەن ستۋدەنتتەرگە جاعىنۋ قيىن. بۇلار دەگەن بۇعا بەرسەڭ سۇعا بەرەتىن تەنتەك حالىق. الپىستان اسقان ادامنىڭ كىممەن قالاي قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ ىعىن بىلمەۋى ىڭعايسىز-اق. ماناعى بالاداي پورتفەل ۇستاعان جۇگىرمەك مۇندا دا بار. ۇيسىز-كۇيسىز ستۋدەنتتەردى كوشەگە شىعارىپ، قاڭعىرتىپ جىبەرۋگە بۇل دا قۇمار ەمەس. ءتىپتى الگى ستۋدەنتتى جاتاقحانادان شىعارمايدى دا: «توسەك-ورىندى قويماعا اپار» — دەگەنى قوقان-لوقى انشەيىن. جاقسىلىقتى دا، جازانى دا كەزەك قولدانىپ، بۇلاردى اقىلمەن ۇستاماسا بولمايدى.
ءازيزا ءبار-بارىن قاعىس جىبەرمەي ۇقىپتاپ تىڭدادى. راسىندا دا، اعاتتىق جاساپتى. كومەندانتتىڭ جاسى كىشى بولعانمەن، جولى ۇلكەن. بولمەدە بەتىنەن الماي-اق بالانىڭ جاعدايىن سوڭىرا ايتسا دا ۇعا جاتار ەدى... ءبىراق تاس ەمشەگى ءيىپ كورمەسە دە، بۇل دا انا عوي...
قيسىق-قىڭىر كەتكەنىن باستىعىنىڭ جەڭىل وكپە-ناز رەتىندە بىلدىرگەنىنە ءدان ريزا. كوپ جىل ەل باسقارىپ، ءتىسى سارعايعان ساباز كىسى عوي، تۇسىنگەن، ۇعىنعان ادام ءۇشىن از سوزىندە كوپ ماعىنا جاتىر.
— عافۋ ەتىڭىز...
باستىقتىڭ قاباعى جازىلدى.
— ۇقساڭىز بولدى. بارا بەرىڭىز... تۇستەن كەيىن كىر جۋۋ پۋنكتىنەن ماشينا كەلەدى.
— بىلەمىن، بىلەمىن... — ەسىككە بەتتەدى.
— ءسال توقتاي تۇرىڭىزشى.
توقتادى. كومەندانت ستولدا وتىرعان كۇيى قويماشىنىڭ بەتىنە قادالا قارادى. كۇلىمسىرەدى.
— قارت ادامعا بوياۋ-سوياۋ جاراسا قويار ما ەكەن؟ ستۋدەنتتەردىڭ كورمەيتىنى-سەزبەيتىنى جوق. بايقاڭىز، كۇلكىگە قالىپ قويىپ جۇرمەڭىز.
— يتكە تەمىر نە كەرەك. — بولمەدەن شىعىپ بارا جاتىپ كۇبىر ەتكەنىن ءوزى دە بايقاعان جوق. كومەندانت باسىن كوتەردى.
— نە دەدىڭىز؟
— ءوزىم عوي، وزىمە ايتقانىم...
اقشام كەزىندە كىبىرتىكتەي باسىپ، ۇيىنە بەتتەدى. قاس قارايعان. ايتسە دە اسپاندا قىزىل ۇشقىندار جىلتىلدايدى. ايالداما-ايالداما بىقىعان ادام. اۋىز، قۇلاق، مۇرىن اتاۋلى قىزىل، قوڭىر، ال قىزىل... ءبىراز قارا مۇرت، كىرپىكتەر اق مۇرت، اق كىرپىككە اينالىپتى. دىڭىلداعان تەلەگراف باعانالارى سىڭسي ما-اۋ، جىلاي ما-اۋ... سۋىق قارىدى دا، كوز اياسى جاسقا تولىپ كەتتى.
* * *
ءالي، سەرىكپەن شۇرقىراسىپ وتىرىپ كەشكى استى الدىنا الدى. عاليا كەلىن دە، ول ۇيدەگى بالا دا كەشكى ينستيتۋتتا وقيدى، باعىپ-قاعاتىن ادام جوق بولعاسىن كىشكەنتايلارىن ءازيزاعا تاستاپ كەتەدى. ەدەنىنە سىرماق جايىپ تاستاعان ءتوردى ەكى بۇلدىرشىنگە باسىمەن بەرگەن. اسىر سالىپ ويناپ، كوپتەن بەرى ادام داۋسى ەستىلمەي قاڭىراپ تۇرعان بولمەنى ۋايىم-قايعىسىز كۇلكىگە تولتىرىپ جاتىر.
الىس اۋىلداعى ون جىلدان بەرى بۇل جاققا اياق باسپاي قويعان جاقىن-جۇراعاتتارىن ويلادى.
ءۇي ءىشى سۋي باستادى. ءالي مەن سەرىكتى كەلىن ەرتىپ كەتكەن. كورپەنى يەگىنە شەيىن تارتىپ الىپ، كوزىن جۇمدى. ساعات دىڭىلدايدى. قاپ، بۇراپ قويۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. توقتاپ قالىپ، جۇمىستان كەشىكپەسە جارادى. كەمپىر بۇگىنگى كۇندى، ستۋدەنت بالانى، كومەندانتتى ەسكە الدى. وتكەندى ويلاسا، تەكىتىپ وتكەن كوپ كۇندەرىنەن تەك پەنسياعا شىعارىن سالعان كەش ەستە قالىپتى. باسقاسىنىڭ ءبارى تاڭەرتەڭ جاتاقحاناعا جىبىرلاپ بارىپ، كەشكە كىبىرتىكتەپ ۇيگە قايتاتىن بىر-بىرىنە ۇقساس كۇندەر... ءيا، سول كەشتە اناۋ اق باس ادام ۇزاق سويلەگەن. ينستيتۋت كوللەكتيۆىنىڭ كەشكە ارناپ جىبەرگەن ەكىلى وسى پروفەسسور ەكەن. ءازيزا اناۋ جىلدارى، جاس كەلىنشەك كەزىندە جاتاقحانانىڭ ەدەنىن جۋىپ جۇرگەندە بۇل كىسى اسپيرانت، وسىنداعى ءبىر بولمەدە تۇرىپتى. ءازيزانى سودان بىلەدى. كەشكە ءوزى سۇرانىپ كەلىپتى. مۇنى باسقالارداي استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ماقتاعان جوق. كوڭىلىنە الىپ قالدى. ونىڭ ورنىنا قاراپايىمدىلىق پەن باتىرلىقتىڭ ارا سالماعى جايىندا ەسىلىپ سويلەگەن: «قاراپايىم ادامداردىڭ دا كۇندەلىكتى جاساپ جاتاتىن كىشكەنتاي ەرلىكتەرى بار. ادەتتەگى تاۋسىلىپ بىتپەس كۇيكى كۇيبەڭنىڭ قامىندا ءجۇرىپ، ونداي ەرلىكتەردى بايقاماي دا قالامىز. وكىنىشكە قاراي، لايىقتى باعاسىن دا بەرمەيمىز. ونداي يگى ىستەر جاقسى ادام سەكىلدى قاراپايىم ءارى ماڭگىلىك». وسىلاي دەدى مە، ءيا، ناق سولاي دەدى. ەسىندە قالىپتى. وندا دا دىم ۇقپاعاسىن ەسىندە قالعان-اۋ. ءتايىرى، قاي قالتاسىنان شىعارادى دەيسىڭ، كيىز كىتاپتان جاتتاپ العانىن سايراپ بەرەدى دە... بىلىمدىلەر قاشاننان ىلعي ەستىپ جەتىلدىرىپ سويلەيدى ەمەس پە.
سۇيەك نەگە سىرقىرايدى؟ بەل نەگە تالادى؟ ۋھ-ھ!..
* * *
كەمپىر اۋىر تىنىستاپ، ۇيىقتاپ جاتتى. توسەك استىنان تىشقان اڭدىعان تارعىل مىسىقتىڭ جاسىل كوزدەرى مازدايدى. كوشەدەگى باعانا باسىنداعى ەلەكتر شامنىڭ تەرەزەدەن تۇسكەن ساۋلەسى ساعاتتىڭ جەز ءتىلىن ايقىنداپ تۇر. ال ول بولسا توقتاۋسىز دا قاراپايىم قوزعالىسىنا باسادى - سىرت-ت، سىرت-ت...
ءازيزا ءتۇس كوردى. تۇسىندە ءبىر بۋما كىلتتى سىلدىرلاتىپ ۇستاپ ءجۇر ەكەن.
You Might Also Like
-
قىز جالعىز ەدى، توبەدەن تونگەن اسپان بىرەۋ-تىن. سارعايعان ءشوپتى كىرت-كىرت جۇلىپ جەگەن كەرتوبەل دە مىنا سايىن دالادا جىلقى نىسپىسىنان جالعىز ەدى. قىپ-قىزىل كۇن دە جاپادان-جالعىز باتىپ بارا جاتتى.
