قالا جانە قىز بالا
پوۆەست
كەيىپكەرلەر — ن. قالاسىنداعى كوپ قاباتتى ءۇيدىڭ تۇرعىندارى.
اۆتوبۋستا كەزدەسكەن جىگىت — قىرىقتاردى قۋسىرىپ قالعان، از سويلەپ، كوپ تىڭدايدى.
ايگۇل – ون بەس جاستا، ورتاشادان جوعارى وقيدى، ياعني ۇلگەرىم جاعىنان ماقتاۋ، داتتاۋ دا قيىن. كلاستاستارى: «ەسەت اتتى توعىزىنشى كلاسس وقۋشىسىنان ماحاببات جايلى حات العان»، - دەسەدى. وسى نوبايدا ازداپ ۇشقالاقتاۋ ما دەگەن كۇدىگىمىز بار. پاتەرى ونىنشى قاباتتا. تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇرا سالا بالكونعا جۇگىرىپ شىعادى دا، كۇنگە قولىن سوزادى.
ەرگەجەيلى شال — الپىستان اسقان كولگىر جان. توعىزىنشى قاباتتا تۇرادى، قاراقان باستى، جالعىزىلىكتى كىسى. تاڭەرتەڭ بالكوندا كوتەرىلىپ قالعان كۇنگە قاسقاسىن قىزدىرادى. بۇرىن سيركتە ىستەگەن. ءقازىر كەپتەردى قولعا ۇيرەتىپ، ساتىپ، اقشا تاباتىن ادەتى بار. اۋلادا جەكە مەنشىك «جيگۋلي» اۆتوماشيناسى بايلاۋلى تۇرادى.
كەپتەر — قولعا ۇيرەتىلگەن قۇستار. قىز دا، قاريا دا – ءارقايسىسى كەپتەر مەنىكى دەپ وزەۋرەيدى. قارا قىلدى قاق جارىپ، ادىلدىككە جۇگىنسەك: «كەپتەرگە يە مىناۋ!» - دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋ شىندىققا قيانات، سەبەبى قۇستار كەيىنگى كەزدە ايگۇلدىڭ بالكونىنا دا قوناتىن. كەيدە قىز: «كەپتەر مەنىڭ اپپاق قارداي دەنەمنەن جارالعان»- دەيتىنى بار.
ىستىك مۇرت تارعىل مىسىق — شالدىڭ جۇمساعىن كەرتىپ جەپ، جىلىسىن جالاپ جۇرگەن ماۋباسى. ابدەن ەرىككەن، جالىققان. كۇنى بويى بولمەگە تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىن اۋلايدى. بالكون كەمەرىنە جاپىرلاپ قوناتىن قۇرقىلداق كەپتەرلەردىڭ ەڭ سەمىزىن بۇقپالاپ؛ كەپ باس سالسام دەگەن ەسەبى دە مىقتى.
اپپاق ساۋلەلەر — بۇلاردى كەيىپكەرگە سانايمىز با، جوق پا، ءوزىمىز دە ءدۇدامالمىز. قىزعا سالسا، اق ساۋلە مەن اق كەپتەردى كۇن نۇرىنان جارالعان دەيدى. ويلاپ قاراساق، مۇنىڭ دا نەگىزى بار سەكىلدى.
اۆتوبۋستاعى كەزدەسۋ
تاڭەرتەڭنەن اسپان بوزامىق تارتىپ تۇنەرە باستادى. ءتۇس اۋا شۋلى ۇلكەن قالا جاستانىپ جاتقان سۇڭگى شىڭداردىڭ باسىنا بۇلت بايلانىپ، كۇننىڭ قالپاعى قيسايىپ سالا بەردى. كەشكە قاراي بۇلت اراسىنان قالىقتاپ تۇسە باستاعان كارى قۇدا قىس كەڭ مول پىشىلگەن شاپانىنىڭ ءوڭىرىن ايقارا اشىپ، سىلكىنىپ-سىلكىنىپ قالدى. قوينى-قونشىنان، ساقال-مۇرتىنىڭ اراسىنان اپپاق قار قاپالاقتادى. ول ول ما، جەرگە تۇسكەن قىس اپپاق التى ايىر تىماعىن جالاڭاش جارتاسقا سوعىپ-سوعىپ قالىپ ەدى، قۇيىن ءۇيىرىلىپ، جەر دۇنيەنى قار باستى. تاۋ ەتەگىندە موينىن ىشكە الىپ، قالعىپ جاتقان قوڭىر كۇز قار استىندا كومىلىپ قالدى. كەشكە قاراي تامام قالالىق اق كوبىكتى تىزەدەن ومبىلاپ ءجۇردى.
قار ءالى جوڭكىلە جاۋىپ تۇر. بۇرتىكتەرى بەتىنە شىققان بەتون ۇيلەر بوكسەلەرىن ۇلپامەن اينالدىرا وران، كوشەنىڭ ەكى بەتكەيىن الا مالداس قۇرىپ وتىر. اعاش اتاۋلى — ءبىر-بىر قول شاتىر. زىلدەي اۋىر اق قول شاتىرلار. كۇنى كەشە پلاشش، بىلعارى پالتولارىن جەلبەگەي جامىلعان قالالىقتار بۇگىن ءۇي-ۇي تاساسىن ىقتاپ، بۇرسەڭ-بۇرسەڭ ەتەدى. قولى جەتكەندەرى وڭدەلگەن تەرى مەن تۇبىتكە، ال قالعان كوپشىلىك قولعا ىلىككەنىنە ورانىپ-شىمقانىپ، كولدەنەڭى ەسىپ، ۇزىنى قىسقارعان پۇشايمان قالىپتا ەرسىلى-قارسىلى ىزعىپ ءجۇر. قار تۇستەس تورت-بەس اق قاندەندى اۆتوماشينا باسىپ كەتتى. قاپىلىستا وڭباي جىعىلعان ون شاقتى كەمپىر-كەپشىك، شال-شاۋقان مەرتىگىپ قالىپ، اۋرۋحاناعا جونەلتىلدى. العاشقى قار باسقاداي كەساپات اكەلگەن جوق. قايتا ءجۇز مىڭداعان باتەڭكە مەن تۋفلي، شالبارلار التى اي جاز بويى ارىلماعان اق شاڭنان قۇتىلىپ، ءسال جاڭاردى. شىرىگەن جاپىراق ساسىعان دىمقىل اۋانى قار ءيىسى اڭقىعان كاۋسار اۋا الماستىردى. جۇرەگى اۋىراتىن، قانى كوتەرىلەتىن ءبىراز قۋقىل بەت پەن كەزەرگەن ەرىنگە قان جۇگىرىپ، كىلبيگەن كەزدەرگە جىلى نۇر شاپتى. قاس قارايماسا دا سىبىرلاپ قۇلاعان ميلليون قيىرشىق كەشە قولاتتارىنا اق بوز دالادا شىمىلدىقتى سالبىراتا-سالبىراتا ىلىگى قويدى.
سول كۇنى جۇمىستان ابدەن شارشاعان جىگىت اقشام تۇسە كەڭسەدەن كوشەگە شىقتى. ايالدامادا ءتۋفليىن بىر-بىرىنە سوعىپ، كوپ تۇردى. ىشقىنىپ كەلىپ توقتاعان اۆتوبۋسقا تالاسىپ-تارماسىپ كىردى اقىر سوڭىندا. كىرگەن دە، سالوننىڭ ۇزىن بويىنا تارتىلعان جىلتىر بىلىك تەمىرگە تولعاق قىسقان جاس كەلىنشەكتەي بار سالماعىن سالا قوس قولداپ اسىلا كەتكەن.
كيىز قالپاق پەن ونداتر، جارعاق قۇلاقشىنداردى كوزدەرىنە ءتۇسىرىپ، ميلىقتاتا كيگەن ەركەك قاۋىمى باسىم ەكەن. ايەل حالقى بۇل كەزدە سۋمكالارىن جۇمىستان سۇيرەتە شىعىپ، ازىق-تۇلىك دۇكەندەرىن ارالاپ سورەلەردى جاعالاپ زىر جۇگىرۋلى ەدى. ءار قالپاق پەن قۇلاقشىن استىن اۋىزدان شىققان ساقينا-ساقينا بۋ العان.
سالون ءىشى كوڭىلسىز. قاراقۇرىق بەيۋاق ءبارىنىڭ بەتىنە شىم-شىم كولەڭكە سەۋىپتى. شىلدە كۇنىندە شالقالاي ءتۇسىپ، ورىندىق ارقالىقتارىن اياۋسىز جانشيتىن جالپاق جاۋىرىن مەن كەڭ يىقتار بۇگىن جيناقى. جۇرت العا يتىنە ءتۇسىپ، جاعالارىن كوتەرىپ تاستاپ، كۇرجيىپ-كۇرجيىپ وتىر. كۇن جىلىدا كوبەيىپ سالا بەرەتىن كوپ قارقىل مەن قاۋقىل ساپ تىنعان، جۇرت توماعا-تۇيىق، كۇبىر-سىبىرعا ساراڭ. جاپىراق-جاپىراق قار جابىسقان الا شۇبار اينەككە، سىرتتاعى قاراڭداعان شولاق اياق ادامدارعا – تىزەگە دەيىن ومبى قارعا مالتىقسا، شولاق بولماي قايتەدى – زەرىگە قاراپ، الاقانمەن اۋىز كولەگەيلەي ادەپپەن ەسىنەپ قويادى.
«قات-قابات قاربالاسقا تولى، ارقا ەتتى ارسا، بورباي ەتتى بورشا قىلعان مىڭ-سان بوياۋلى كۇز جارىقتىق ءبىر جىلعا دەيىن كەلمەسكە كەتتى، «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى كارى قۇدا» -قاھارلى قىس تاياعىن توقىلداتىپ، تابالدىرىق اتتادى. اش ىشەكتەي سوزىلىپ، تاۋسىلىپ بەرمەيتىن بۇل قاتال ماۋسىم ەندى تەپەرىشتى مولىنان كورسەتىپ ءۇش اي تابان اۋدارماي جاتىپ الادى. كولدەنەڭ ءجۇرىس-تۇرىس ازايادى. جۇمىس كوبەيەدى».
كوپشىلىگى وسىنى سارىلا ويلاپ وتىر.
كەلەسى ءبىر ايالداماعا توقتاعان اۆتوبۋس ەسىگى سارت-سۇرت اشىلدى دا، ىشكە ون بەس جاستىڭ بەرىسىندەگى قىز بالا كىرە بەردى. ول جۇرت كوزىن وزىنە الماستاي تارتتى. موينىن ىشكە العان تالاي باس قالت كوتەرىلىپ، تالاي جاۋىرىندار جازىلدى. قىز ساتۋعا جاڭا تۇسكەن قۋىرشاقتايىن مالىنىپ كيىنىپتى؛ باسىندا — بۇرقىراعان ءتۇبىت بوكەباي، ۇستىندە — ەتەك-جەڭى، ءوڭىرى، جاعاسى بۇرمەلەنگەن قوڭىر تون، اياعىندا قاسىقتاي اق ەتىك. قۋىرشاق مۋلتفيلمدەردە قار ۇيىرگەن اق تۇتەك اراسىندا تۇلكى، قارساق، تيىندەرمەن قۋالاسپاق ويناپ، قاتار جارىسىپ جۇرەتىن تومپاق بەت، تومپاق ەرىن، تۇيمە كەز قىز ەرتەگى ەلىنىڭ قىزى بولۋشى. ەدى، مىناۋ سودان اۋمايدى ەكەن. ارقاسىنداعى كونكيلى باتەڭكە ەمىس-ەمىس سىلدىرلايدى. قىز اق قۇبا ەدى. قۇلاقشىن، قالپاقتى باسا كيگەندەر ونىڭ ءوڭىن تىپتەن اشا تۇسكەندەي.
جامىراعان كوپ كوزدىڭ سۇعىن قىز قاپەرىنە دە العان جوق، كونكيىن قوڭىراۋلاتقان كۇيى سالوننىڭ ورتان بەلىنە ءوتتى. كوپ ۇزاماي قالىڭ جولاۋشىلاردىڭ اراسىنا كىرىپ، كورىنبەي كەتتى.
كىرىپ-شىققانداردى ەسەپكە الماسا سالونداعىلار كوپ ۇزاماي تاعى دا قالعىپ-مۇلگي باستادى.
تەك جىگىتتە مازا جوق. قىز بالانى كورگەندە وسىنداي ءوندىر كەزى ەسكە ءتۇستى. Heگe ەكەنىن كىم ءبىلسىن، جاڭاعىداي بەتىنەن قانى تامعان باقىتتى بالانى كورسە بولدى، كوڭىل كۇيى بۇزىلا باستايدى. ەرتە، ەرتە، ەرتە، ەشكى قۇيرىعى كەلتە زاماننىڭ قوينى-قونىشىندا كوزى جىلتىراپ قالىپ قويعان جىرتىق ءيىن، جۇدەۋ ءجۇزدى بالالىعى ەلەستەيدى.
اتاڭا نالەت قۋ سوعىس بۇلاردى جورگەگىندە جارالاپ، يت جەيدەلەرىن ورتەپ كەتتى عوي. اكەسىنىڭ بەت-بەينەسى بۇلدىر-بۇلدىر عانا ەسىندە. بۇل ەس جيا بەرە ەسكى جارادان قايتىس بولىپتى. قايعى مەن قۇسا، جوق-جىتىكتىك مەڭدەتكەن شەشەسى دە كوپ تۇرعان جوق. بالالار ۇيىنە الىنىپ، سوندا ەستى. ءقازىر ءوزى اكە. ءبىراق نە الىپ جىقپايتىن، نە ادا-كۇدە جازىلىپ تا كەتپەيتىن سارى اۋرۋداي الگى جەتىمدىك شىركىننىڭ ءوستىپ اندا-ساندا شىمشىلاپ قوياتىنى بار.
ءبىر وي ەكىنشى ويدى جەتەلەدى.
«اپتاسىنا بالالىق شاعىڭدى ەسىنە ءبىر الساڭ ءبىتتى، قارتايدىم، شالدىقتىڭ ەگىنىنە ءتۇستىم دە،- دەيتىن ءبىر قىلجاقباس دوسى. — كۇندەلىكتى قام-قارەكەتتى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، قاي-جايداعى بالالىقتىڭ بالاعىنا جارماساتىندار شەتىنەن شال... جوعالعان پىشاقتىڭ سابى التىننىڭ كەرى انشەيىن». سول ءسوزدىڭ نەگىزى بار سەكىلدى. «جاستىقپەن قوشتاسىپ، جاسامىس تارتۋدىڭ باسى وسى شىعار»،- دەپ ەگىلە بەرگەندە بىرەۋ جەڭىنەن تارتتى.
— اعاي، اعاي...
قاراقات كوزى مولتىلدەگەن قىز بالا جىگىتكە تومەننەن قاراپ تۇر. بىردەڭە دەمەك-اۋ، شيە ەرىندەرى «و» سەكىلدى بۇرىلە قالىپتى. سوندا بارىپ ءبىر سۋرەت جىگىت كوكەيىنە قونا قالدى. ونىڭ ءوزى قىز كىرگەن بەتتە ەلەس بەرىپ ەدى، الايدا اپاش-قۇپاش قاربالاستا جەلكەسىنەن ناق تۇسە الماعام. «بۇتكىل بولمىسى، تۇرعان بويى «و» ءارپى ەكەن عوي». قوڭىر توننىڭ دوڭگەلەنگەن بۇرمەلى ەتەك-جەڭى، تولعان ايداي ءجۇزى، تۇيمە كوزى - ءبارى-بارى «و» ءارپى...
ءقازىر ول شىراداي جانعان جانارىنىڭ بار جىلۋى مەن نۇرىن جىگىتتىڭ جاق كۇنى ۇرپيگەن بوزاڭ بەتىنە باعىتتاپ.
— سالەمەتسىز بە؟
جىگىت باسىن يزەپ، ەرنىن قىبىرلاتتى.
— ءسىز رەنجىمەڭىز... مازالاعانىما. مەن ءسىزدى بىلەمىن. ءسىز ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شەتكى پودەزىندە تۇراسىز... ىلعي كورىپ جۇرەمىن.
جىگىت قىز بالا بەتىنە باجايلاپ، ۇزاعىراق قادالدى. تانىمادى. ال ول بولسا تەز-تەز سويلەپ كەتتى.
— مەنى، ارينە، تانىمايسىز. ءبىز جۋىردا عانا وسى قالاعا كوشىپ كەلگەمىز. ۇلكەندەر بالالارعا نازار اۋدارا بەرمەيدى،- دەپ، ءۇنسىز قالدى دا، الدەن ۋاقىتتا: — ماعان بيلەت الىڭىزشى، اعا!- دەپ تۋراسىنا كوشتى.
جىگىت قالتاسىن قاعىپ ەدى، تەرەڭدە جاتقان باقىر تيىن الاقانىن قارىدى. الدى دا، كاسساعا دەيىن بىلىك تەمىرگە قاز-قاتار اسىلىپ تۇرعان ادامداردىڭ بيالاي، بيالايسىز كوپ قولىنىڭ دوداسىنا تاستاپ جىبەردى.
بەس تيىندىق باقىر ءبىر جاپىراق بيلەت بولىپ ورالعاسىن:
— اتىڭ كىم، اينالايىن؟- دەدى سۋىق سورعان ەرنى دوبىرەيىپ.
— ايگۇل...
ءسال ەڭكەيىپ، سىبىرلاپ قانا:
— تيىندى ۇيدە ۇمىتىپ كەتتىڭ بە؟- دەدى قازىمىرلانىپ.
قىز قۇلاعىنا ىلمەدى. سارعىش بيلەتتى استىن ۇستىنە توڭكەرىپ قارادى، ءقارىپ تانىمايتىن قارياداي ەرنى جىبىرلاپ، التى قاتارلى سيفردى كوزىنە تاقاپ ساناپ شىقتى. لەزدە ءبىر ۋىس كۇلكى بەتىنە قايناپ شىعا كەلدى.
— مىنا قاراڭىز، باقىتتى بيلەت! و، جاقسى بولدى! باقىتتى بيلەت!- دەدى جىگىت بەتىنە ريزالىقپەن قاراپ. — بىلەسىز بە، ەرتەڭ ءبىز تاۋ ىشىندەگى سىرعاناققا بارامىز. جولىمىز بولادى ەكەن. مىنە، باقىتتى بيلەت... مەن كونكي تەبە بىلمەيمىن. ۇيرەنەمىن عوي، ۇيرەنەمىن، قايدا قاشادى. ءبىز بيىل كۇزدە كوشىپ كەلدىك دەپ جاڭا ايتتىم عوي. بۇرىن تۇستىكتە تۇرعامىز. قىسى جىلى ەدى. جاڭا جىلدى كەيدە قارسىز قارسى الاتىنبىز. — ءسال توقتالىپ، اجەپتاۋىر ويلاندى. ءسوزىن جالعادى. — قار بولماسا كونكي تەبۋ قايدا-ا! باتەڭكەمىزدى قارا جەر جەپ قويۋشى ەدى. ال مىنا قالا را-قات! قار جاۋادى. ەندى بوران بۇرقاقتاتسا، شىركىن! بۇكىل كلاسس بولىپ بارارمىز سىرعاناققا. مىڭ تۇرىپ، مىڭ جىعىلاتىن شىعارمىن. مۇرنىم دا قانايدى. ءوزى دە ەكى-ۇش كۇننەن بەرى قىشىپ ءجۇر،- دەپ، قولعابىمەن مۇرىن ۇشىن ەپتەپ ءتۇرتىپ قويدى.
قوڭقاق مۇرنى كوگىس تارتىپ بوزارعان جىگىت قىزعا كوز قۇيرىعىن تاستاعانى بولماسا، ءتىل قاتقان جوق. قىز ەكى اراداعى سالقىندىقتى سەزدى مە، تاقاي ءتۇستى.
— اعا، مەن سەكىلدى قىزىڭىز جوق پا؟
جىگىت جانارى اينەككە اينالدى، يەگى ىلگەرى شىعىپ، كەيكيە ءتۇستى، قوڭىر فەتر قالپاقتىڭ العى ەتەگى ءسال جوعارى كوتەرىلدى. ىلە بىلىك تەمىردى قاپسىرا ۇستاعان ساۋساقتارى ءسال-سال قوزعالدى.
— جوق...
— قاپ! — قىز وكىنىپ قالدى. — بولسا، ەرتەڭ سىرعاناققا بىرگە بارساق دەپ ويلاپ ەم.
جىگىت قوڭىرايعان قالپى:
— بولعان... ءقازىر... جوق. كۇزدە... قايتىس بولدى،- دەدى ءار ءسوزىن ارەڭ جەتەلەپ.
— ا-ا! — قىز دا اينەكتەن سىرتقا جاپاقتاپ قارادى.
ءبىر ۋاقىتتا تۇيىرشىك قار قاتقان اينەكتەن نازارىن تايدىردى دا، قالتاسىنا قول سۇعىپ، الدەنەنى كۇيبەڭدەپ ىزدەدى. الىپ شىقتى. ماناعى بەس تيىندىق بيلەت... تومەن قاراعان كۇيى جىگىتتىڭ الاقانىنا قىستىردى.
— الىڭىز، ءما، مەنىڭ باقىتتى بيلەتىمدى الىڭىز.
جىگىت: «راقمەت!»- دەگەن ىڭعايدا باسىن يزەدى.
— توڭىپ قالعان جوقسىز با؟ — قىز ەتىگىن بىر-بىرىنە سوعىپ، تىپىڭداپ الدى. ارقاسىنداعى كونكيىن سىلدىرىن شىعارماي جەرگە قويدى. — ۇيگە بارا جاتىرسىز با؟
جىگىت باسىن يزەدى.
— و، جاقسى بولدى. مەن دە ۇيگە كەتىپ بارامىن. جولىمىز ءبىر ەكەن. مىنا كونكيدى ساتىپ الىپ ەم. اۆتوبۋس ءىشى قانداي تار...- دەپ، قاباق شىتا توڭىرەگىنە قارادى. سونان سوڭ ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي: — اعا، ودان دا ۇيگە جاياۋ بارمايمىز با؟ كوشە، انە، قانداي تاماشا!... قار جاۋىپ تۇر... اپپاق!- دەپ شەكەسىمەن اينەكتى نۇسقادى.
نەگرلەر تابىناتىن اعاش پۇت قۇساپ قاتىپ-سەنىپ، ىزديىپ تۇرعان جىگىت بىردەن جاۋاپ قايتارمادى. مىنەزى اۋىر-تىن. ءارى كەنەتتەن قايتىس بولىپ كەتكەن جالعىز قىزىنىڭ ازاسىنام ءالى ارىلا قويعان جوق ەدى. ىشتەي جەلىنىپ، ىشتەي قايعىراتىن. ال ول قايعىنىڭ بەلدى قايىستىرىپ جىبەرەر ەڭ اۋىرى عوي. ءا دەسە اۋزىنان جۇرەگى كورىنىپ تۇرعان مىنا اق جۇرەك ايگۇل، ءبىر جاعىنان، ءوزى دە بايقاماي ەسكى جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناپ الدى. سول ارسىز اجال قاپىلىستا ورنىنان باسپاسا، ءقازىر ويدا جوقتا كەزدەسكەن ايگۇلدىڭ ورنىندا ءوز قىزى: «كوكەلەپ!»- ەركەلەي سويلەپ، قاسىندا تۇرار ما ەدى. ءبىر ەسەپتەن، كورشى تۇراتىن قىزدىڭ كەزدەسكەنى جاقسى، بولدى. گۇلدەي جايپاپ، ەركىن ەسىپ كەلە جاتقان بالا ەكەن، سالدىرلاي سويلەن، انانى-مىنانى ايتىپ، اۋىر ويدان سەرپىلتكەندەي بولدى. وعان قوسا: «ۇيگە جاياۋ بارايىق!»- دەپ تۇر. شىنىندا دا، ۇيگە دەيىن ءبىر، ءبىر جارىم ساعات جاياۋ ءجۇرىپ بارسا شە؟ ايگۇل ايتپاقتايىن: «قار جاۋىپ تۇر... اپپاق!» ونىڭ ۇستىنە مانا زايىبى قالا سىرتىندا تۇراتىن توركىنىنە كىرىپ شىعاتىنىن، ۇيگە ساعات ونداردا باراتىنىن ايتىپ، تەلەفون سوققان. باس ۇشەۋدەن ەكەۋگە كەمىگەلى قوساعى ۇيگە توقتاي الماي ءجۇر. كوبىنە دوس كەلىنشەكتەرى ەكەۋىن شايعا شاقىرىپ، شەر تارقاتىپ اڭگىمەلەسەدى. ايتپەسە ولارعا تەلەفون سوعىپ، ءوزى شاقىرىپ الادى. ءقازىر ۇيدە ەشكىم جوق، تەك قاڭىراعان جالعىزدىق قانا كۇتىپ تۇر. وسىنىڭ ءبارىن قورىتا كەلگەن جىگىت ءبىر دەممەن:
— بولسىن!- دەدى. ءسال ويلانىپ تۇردى دا: — كەشىككەنىڭ ءۇشىن بايقا، اتا-اناڭ ۇرسىپ جۇرمەسىن. ساباعىڭدى قاراپ پا ەڭ؟- دەدى. تاعى دا ءوز قىزى ەسىنە ءتۇستى — سوڭعى سۇراقتى ءار كەش سايىن سوعان قويۋشى ەدى.
ايگۇل تومساردى. اقىرىن عانا:
— اعا، مەن ون بەس جاستامىن عوي،- دەدى.
جىگىت ۇندەمەدى — بۇل سەبەپكە داۋ ايتۋ قيىن بولاتىن. تەك قىزعا كوزىنىڭ استىمەن قارادى دا قويدى. ايگۇلدىڭ شارعى بويىنا قاراپ، ەشكىم دە وعان ون بەس جاستى بەرمەس ەدى. ءسوزى مەن مىنەزى بوي جەتە باستاعان قىزدان گورى ون ءۇش جاستاعى ەركە بالاعا كەلىپ قالعانداي. ون بەس جاستاعىلار، ادەتتە، ورتاسىنان سىرتتاپ، تۇيىقتالا بەرۋشى ەدى. ايگۇل كەرىسىنشە. ىلعي جاس بالاداي اق جارقىن، اق كوڭىل قالىپتا جۇرەتىن، ماڭگى-باقي قارتايماي وتەتىن ادامدار بولۋشى ەدى. مىنا قىز بالا دا سول توپتان بولدى.
ءدال وسى كەزدە اۆتوبۋس سولق ەتىپ توقتادى دا، توبەدەگى ميكروفون قىرىلداپ-سىرىلداپ: «قۇرىلىس» ايالداماسى»- دەدى. شوفەر شارشاعان داۋىسپەن ەكىنشى قايتارا: «قۇرىلىس ايالداماسى!»- دەگەندە بارىپ ويعا باتقان جىگىت سەلت ەتتى دە، قىز بالاعا بۇرىلدى:
— تۇسپەيمىز بە؟
ايگۇل باسىن يزەدى.
ىركەس-تىركەس كۇيى ەسىككە بەتتەدى. كەنەت الدىڭعى جاققا جايعاسقان كەلىنشەكتىڭ الدىندا مانادان ساۋساعىنىڭ سىرتىن ەمىپ، اركىمگە ءبىر جاپاقتاپ وتىرعان ءسابي شىر ەتتى؛ ۇزىن بەتى ۇڭعىل-شۇڭعىل، جاعىنا پىشاق جانىعانداي كەكسە ادام «بالالى ۇيرەك، ورعان تەرەگىن» ۇشكىرەيتىن الىپ، ءبۇلدىرشىننىڭ تامپيگەن تاناۋىنا ءالسىن-الى توندىرە تاقايدى.
— سۇيكىمدى بالا! جاقسى بالا! ماماڭ اتى كىم، ءاي؟ ۋليۋ-ليۋ...
ءسابي وكسۋىن قويا قويىپ، الگىنىڭ بەتىنە قاراپ الادى دا، ازا بويى قازا تۇرا ما، ءجۇزىن جالت بۇرىپ، تاعى جىلايدى. كەلىنشەكتىڭ قانى بەتىنە تەۋىپ سىزداپ-اق وتىر، الايدا تابان استىندا ىستەيتىن امالى دا جوق، ءتۇسى سۋىق جاندى: «سەن نەگە ويتەسىڭ؟»- دەپ جازعىرا دا المايدى، ويتكەنى، ول وزىنشە بالانى ەركەلەتتىم دەپ تۇر. تاسىرايا قاراپ، تىپىرشىعاننان باسقا قولىنان كەلەرى شامالى. الگى بولسا، كەلىنشەك پەن بالانىڭ بۇل ءحالىن جۋىر ماڭدا ۇعاتىن ەمەس، جوقتان ەرمەك تاپقانىنا ءماز...
سابيگە تاعى ۇڭىرەيىپ ۇڭىلە بەرگەندە جىگىت ارقاسىنان قاقتى. اناۋ جالت قارادى.
— و نە؟
جىگىت بيپاز عانا:
— قويساڭىزشى!- دەدى.
— نەنى قويامىن؟
— ءسابيدى قورقىتۋدى... نە ءوشىڭىز قالىپ ەدى؟
— مەن ەركەلەتىپ تۇرمىن. شىمىلدىعىڭ جەلپىلدەپ... وتىرمايمىسىڭ ءوز جايىڭا.
— ەركەلەتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ايناعا قاراڭىز. بالا تۇگىل ءوزىڭىز شوشىپ، اعاش اتقا ءمىنىپ كەتەرسىز.
ءتۇسى سۋىق جان كىدى سويلەگەن جىگىتكە مە، كەلىنشەككە مە، الدە بەتى جاڭا بەرى قاراعان سابيگە مە، كىمگە ارناعانى بەيماعلۇم:
— عافۋ، ويبوي، عافۋ! بوركىڭىز قازانداي ەكەن، قويدىم! ءشاي دەسپەيىك،- دەدى دە، اۆتوبۋستىڭ ارتقى جاعىنا شەگىنىپ، ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. جىگىتكە ءتۇيىلىپ قاراپ قويادى.
— راقمەت!
العىس ءجۇزى جىلىپ، ءوڭى كىرىپ قالعان كەلىنشەكتىڭ، الدە تۋ سىرتىندا اۆتوبۋستان تومپاڭداپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان ايگۇلدىڭ اۋزىنان شىقتى ما، ول اراسىن جىگىت ايىرا العان جوق.
قار جاۋىپ تۇر. جەر دۇنيە اق ماقتا. اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋدىڭ ءار جەرىن تەرەزەلەر تەسىپتى. قىز بالا قالىڭ قاردى شوقايىمەن تەپكىلەپ، وكشەسىنەن اينالىپ تۇرىپ:
— راقمەت، اعا!- دەدى. العاشقى العىستى اۆتوبۋس ىشىندە قالعان كەلىنشەك ايتىپتى.
— ءجۇر، ءجۇر، بوگەلمە! قىزىم-اۋ، ءبىز سەندەردى قاناتتىعا قاقتىرىپ، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرا قويماسپىز. كەتتىك، كانە!
ەكەۋى اق الەمگە سىڭە بەردى.
— جاڭاعى ادام ءسابيدىڭ قورقىپ وتىرعانىن قالاي بىلمەيدى؟
بۇل قىزدىڭ سىبىزعى ءۇنى.
— ماسەلە سوندا. زيان، جاماندىقتى ادەيى ءبىلىپ ىستەيتىن ادام بۇل دۇنيەدە ىلۋدە بىرەۋ. كوپشىلىگى بىلمەي ىستەيدى. — جىگىتتىڭ ءۇنى سەرگەك شىقتى.
— ءبىر اۆتوبۋستىڭ ىشىندە ءسابي دە، الگى ءتۇسى سۋىق كىسى دە بىرگە كەتتى...
جىگىت كۇرسىندى.
ءومىر عوي... اڭگىمە ايتشى، قىزىم، جول قىسقارسىن، ءارى... اپپاق قار جاۋىپ تۇر ەكەن.
ايگۇلدىڭ اڭگىمەسى
«جاڭاعى اۆتوبۋستىڭ ءبىر اينالىمىنا قانشا ۋاقىت كەتەتىنىن بىلەسىز بە؟ تۇپ-تۋرا ەكى ساعات! مەن ءار ەكى-ۇش كۇن سايىن ساباق بىتكەسىن وسى اۆتوبۋسقا مىنەمىن. اۆتوبۋسپەن قىدىرۋدى جاقسى كەرەمىن، بولعان-بىتكەنى سول. Heگe بەتالدى قاڭعىپ، باسىڭ اۋعان جاققا كەتە بەرەسىڭ دەيسىز بە؟ جالىقتىم... ەڭ اۋەلى پارتا جالىقتىردى. بيىل سەگىزىنشى كلاستا وقيمىن. سەگىز جىل بويى كۇندە-كۇندە التى ساعات بويى كىتاپ وقيمىن، جازۋ جازامىن، تاقتاداعىنى داپتەرگە كوشىرەمىن، ءمۇعالىمدى تىڭدايمىن... ءبىرىنشى كلاستا دا وسى ەدى، سەگىزىنشى كلاستا دا وسى. كىتاپ، داپتەر، قالام، قالام، داپتەر، كىتاپ... ال ساباق ساعىزداي سوزىلىپ، ءبىتىپ بەرمەيدى. قۇرىعاندا پاستام تاۋسىلىپ قالسا ەكەن دەيمىن. سونى كيوسكىدەن ساتىپ الۋ ءۇشىن سىرتقا شىعىپ، دەمالىپ قالار ەدىم. اۆتوقالامدى اشىپ قارايمىن -پاستانىڭ بۇگىن تاۋسىلاتىن ءتۇرى جوق، شىپىلدەپ تۇر. ال كوشەدە قىزىق-اق... قالا توبەسىنەن سامولەت ۇشىپ وتەدى. ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ءبىرى ۇستاعان سابيلەر مۋلتفيلم كورۋ ءۇشىن كينوتەاترعا شۇبىرىپ كەتىپ بارادى. ادام تولى اۆتوبۋستار، تروللەيبۋستار، ترامۆايلار الدە-قايدا سىرعىپ بارادى. تەرەزەنىڭ ءدال تۇبىندە تورعايلار بۇتاقتان-بۇتاققا قونىپ، شار-شۇر تالاسادى. انە، سوندايدا كىپ-كىشكەنە تورعايعا اينالعىم كەلەدى. قايدا ۇشامىن، قايدا قونامىن دەسە دە ءوز ەركى. ايتپەسە كۇنى بويى دامىل تاپپاي كوشە-كوشەنى كەزىپ، سايران سالاتىن اۆتوبۋس بولسام دەپ قيالدايمىن.
قالاداعى مەكتەپ قىزىق ەكەن. مىسالى، ءبىزدىڭ كلاستاعى بالالار ءبىرىنشى كلاستا دا بىرگە وقىپتى. ويلاپ كورىڭىزشى ءوزىڭىز، سەگىز جىل بويى جۇپتارىن جازباعان. ويتكەنى ولاردىڭ اتا-انالارى ءۇش-تورت بولمەلى جايلى پاتەرىن تاستاپ، باسقا ولكەگە، ايتپەسە اۋىل جاققا كوشىپ كەتپەيدى. كەرەمەتتەي قىزىق دەگەن «ءۇش نويان» كىتابى دا قايتالاپ وقي بەرسەڭ جالىقتىرىپ جىبەرەدى. بۇلار دا بىر-بىرىنەن مەزى بولا باستاعان سياقتى. ۇلدار قىزدارعا سوزبەن سوقتىعىپ تيىسەدى. ەسەسىنە قىزدار كينو، سىرعاناققا كوبىنە جوعارى كلاستىڭ ۇلدارىمەن بىرگە بارادى. Heگe وسى اپايلار بوي جەتكەسىن ۇيرەنشىكتى پاتەرىن، كوكە، تاتەسىن تاستاپ، تەز-تەز تۇرمىسقا شىعىپ، جيھازى دا جوق، تەك سورايعان اعايلارى بار باسقا ۇيگە كەتىپ قالادى دەپ ويلاۋشى ەم. توقتاۋ سۋداي ءبىرقالىپتى ومىردەن جالىعادى ەكەن عوي.
ال اۋىلدا باسقاشا ەدى. اكە-شەشەم كەم ىزدەيتىن گەولوگتار. قورجىندارىن ارقالاپ، دالا بەزىپ، تاۋ-تاس ارالاپ جۇرەتىن. ءتورت كلاستى بيىك-بيىك تاۋ اراسىنداعى باستاۋىش مەكتەپتەن وقىدىم. وتكەن جىلى اكە-شەشەم وبلىس ورتالىعىنا كوشىپ، پاتەر الدى. بيىل وسىندا اۋىسىپ كەلدىك. مىنا بالالارعا ءالى ۇيرەنگەن جوقپىن. كوبىنە جالعىزدان-جالعىز جۇرەمىن. ەرمەك ىزدەسەم، اۆتوبۋسقا وتىرىپ قىدىرامىن. قالاي وتىرساڭ ولاي وتىر، ەشكىمنىڭ شاتاعى جوق. بار-جوعى ەكى ساعاتتا كوز الدىڭىزدان قانشاما ادام اعىلىپ وتەدى. مۇحيت! ەشكىمنىڭ ەشكىمدە شارۋاسى جوق، اركىم وزىمەن-وزى... ءار تاقىرىپقا سالىنعان قىزىق-قىزىق سۋرەتتەر ىلىنگەن ۇلكەن كورمەگە كىرىپ شىققانداي بولاسىز. بيلەتى بەس-اق تيىندىق گالەرەيا! قانشاما ۇلكەن بولسا دا گالەرەيانىڭ سۋرەتتەرى بىر-ەكى ساعاتتان كەيىن ءبىتىپ قالادى. اۆتوبۋستا كەرىسىنشە. ادامداردىڭ ءبىرى تۇسەدى، ەكىنشىسى كىرەدى. كورمەدەگى سۋرەتتەر بەدىرەيگەن-بەدىرەيگەن جانسىز بەينەلەر عوي. ال ادامدار كۇلەدى، ازىلدەيدى، كەيدە ۇرسىسىپ تا الادى. نە وقيعا بولمايدى دەيسىز. ءارى سيرك، ءارى گالەرەيا! اۆتوبۋستىڭ ءجۇرىسى تەربەپ، ارى-بەرىدەن كەيىن ۇيقى كەلسە، اينەككە ماڭداي تىرەپ قالعىپ ال!
پاتەر دە كۇن اسقان سايىن كوڭىلسىز تارتىپ بارادى. بالا جاستان كوز قانىقتى جيھاز، ۇيرەنشىكتى اكۆاريۋم، ساباق قارايتىن ەسكى پارتا... سورەلەردە قاز-قاتار تۇرعان جىلتىر تىستى قالىڭ-قالىڭ كىتاپتار... باياعىدا وقىلىپ بىتكەن كىتاپتار...
ال اۋىلدا الەم كەڭ دە ۇلكەن ەدى. اسپان بيىك بولاتىن. ەرتەگىدەي ەكى بولمەلى توماشاداي عانا ءۇيىمىز بولدى. جاز تۋا اينالدىرا گۇل ەگىپ تاستايتىنبىز. توقال قوڭىر سيىرىمىز جىل ارا قىسىر قالاتىن. ءسۇتى مول ەدى. كۇن ىسي باستاسا تاۋعا شىعىپ، بۇلدىرگەن، جۋا، كوكبوياۋ، قىزىلقات، توشالا، قاراقات تەرەتىنبىز، جەمىس-جيدەكتىڭ استىندا قالاتىنبىز. ىشسەڭ ماڭدايىڭنان ءبىر-اق شىعاتىن تاۋ وزەنىنە سۇڭگىپ الىپ، جالما-جان قايتا اتىپ شىعاتىنبىز... كوكەم مەن تاتەم تاۋ-تاس ارالاي شىققاندا مەنى وزدەرىمەن قوسا ەرتىپ الا كەتەتىن. كۇنى بويى شوتپەن شاعىپ، تاستاردىڭ ۇلگىسىن جينايمىز. كەشكە ۇلگەرسەك ۇيگە قايتامىز، ۇلگەرمەسەك، ءبىر قاباقتىڭ ۇستىنە شاتىردى شوشايتىپ تىگە قويامىز. اشىق اسپان... جىپىرلاعان جۇلدىزدار... ساي تۇبىندە وزەن سارقىراپ اعادى... الىستان مىلتىق اتىلادى، بۇل قاسقىرلاردى قورقىتىپ جاتقان قويشىلار... شاتىر الدىندا وت جىلپىلداپ جانادى، باسىما بۇركەگەن شاپان استىنان مەن وعان كوز تىگىپ جاتىرمىن. كوكەم مەن تاتەمنىڭ ءجۇزى شارشاۋلى، كوزدەرى كىلبيىپ كەتكەن، بىرەۋ الدا-جالدا ءتۇرتىپ قالسا، وتىرعان جەرلەرىنە قۇلاي-قۇلاي كەتەتىندەي ەكەن. ولار وتقا قويعان شايدىڭ قايناۋىن توسىپ وتىر...
ءبىر كۇنى تۇسكە تامان تاۋدان ەڭىستەگى وتكەلگە قاران قۇلديلاپ كەلە جاتىپ، سۋعا شومىلعان ايۋدىڭ ۇستىنەن تۇستىك. قورىققانىمىزدان ورنىمىزدا قاققان قازىقتاي سوستيىپ-سوستيىپ تۇردىق تا قالدىق. بىر-ەكى رەت جىلتىراي قاراپ قويعانى بولماسا، ايۋ ءبىزدى مەنسىنگەن جوق سۋدى ودان ءارى شالپىلداتا بەردى.
ەرتەگى ءومىر ەدى ءبارى دە... ءقازىر ونىڭ ءبىرى جوق — قالادا تۇرامىز.
ءسىز عوي مەنى كوكەم مەم تاتەمنىڭ قىزى دەپ ويلايسىز. شىندىعىندا، مەن اجەمنىڭ بالاسىمىن. جەتىنشى كلاسقا دەيىن اجەمنىڭ جار دەگەندە جالعىز قىزى بولدىم. كوكەمدى – اعا، شەشەمدى — جەڭەشە دەيتىنمىن. «كوكە، تاتە»- دەپ كور، اجەم بۇدىر-بۇدىر تاياعىمەن ەدەندى ءتۇيىپ قالىپ: «كوزىمە كورىنبە، شوشقانىڭ قىزى! اۋزىمدى قىشىتپا دەگەندە قىشىتپا! مىنا تاياقپەن سالىپ-سالىپ جىبەرەيىن بە؟»- دەپ اقىرسىن. بەسىنشى كلاستا وقىپ ءجۇرىپ تاياق جەگەنىم ۇيات. ودان دا اجەمنىڭ قىزى بولا سالمايمىن با؟ اجەم ماعان ايۋداي اقىرسا دا، ءبارىبىر كوزى كۇلىپ تۇرادى. اجىمدەرىنە دەيىن كۇلەدى. ونداي ادام جامان ەمەس. اجەم: «سەنى كور دە، بالاۋسا قىز كەزىمدەگى مەنى كور. تەنتەكسىڭ، ەركەسىڭ. جۇندەي ءتۇتىپ، ساباپ الايىن دەسەم، وزىمە قول كوتەرگەندەي بولامىن. مەن دە كەزىندە ەكى يىعىن جۇلىپ جەگەن ەركەكشورا ەدىم»،- دەيتىن شاشىمدى تالداپ تاراپ وتىرىپ. «ءوزىنىڭ ەركەتوتاي قىز كەزىن ساعىنىپ وتىر عوي شالكەس اجەڭ. كوڭىلىن قالدىرا كورمە، ايگۇلجان! نەمەرە باۋىر ەتى بالادان گورى ىستىق. اجەڭ نەنى ويلاسا، سونى ايتاتىن اق كويلەك ادام. كەزىندە بۇكىل اۋىلعا ەركە كەلىن اتانعان، بەتىن بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي تۋرا ايتادى»،- دەيتىن كوكەم دە.
وي-وي، اجەم پەنسياسىن العان كۇنى ءبىر جىرعاپ قالۋشى ەك. ول كەزدە وبلىس ورتالىعىندا تۇرامىز. تاڭعى استى ىشە سالا كويلەكتەرىمنىڭ ەڭ ادەمىسىن ءوزى سۇرىپتاپ، قولىما ۇستاتادى. مەنى جاساندىرىپ بولعاسىن سارى جەزدى ساندىقتا ساقتاۋلى جاتقان بار اسىلى مەن جاسىلىم كيىپ الادى. كوزىلدىرىگىن مۇرنىنىڭ ۇستىنە ىلەدى. اقشاسىن ورامالعا ءتۇيىپ، مەنىڭ قالتاما سالادى - ساناۋدى بىلمەيدى عوي. ۇيدەن شىعا بەرىپ، باسىمنان اياعىما دەيىن قاراپ شىعادى. كەنەت: «ءاي، ءجۇر بەرى!»- دەپ، بىلەگىمنەن مىتىپ ۇستاپ، اس ۇيگە بۇكشەڭدەپ جەتەلەي جونەلەدى. اڭ-تاڭ بولامىن. كىرە بەرە گازدىڭ ۇستىندە تۇرعان اق شاينەكتىڭ قۇلاعىنا جارماسادى. تۇبىندەگى قارا كۇيەنى ءبىر سىزادى دا، ساۋساعىن جوعارى شوشايتىپ تۇرىپ: «بەرى كەل!»- دەيدى. تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ايتسە دە قاسىنا بارامىن. ءماسساعان كەرەك بولسا! كۇيەنى ءبىر-اق وسىپ، ماڭدايىما جاعا سالادى. «اجە، ونىڭىز نە؟»- دەپ، بۇلان-تالاندى باستايمىن الگى جەردە.
— ساسپا، قىزىم، كۇيە جاقسا، كولدەنەڭنىڭ كوزى تيمەيدى،- دەيدى ۇلكەن ءىستى ءبىتىرىپ تاستاعانداي مارقايىپ. — ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن جاسقا جەتتىڭ، ايگۇلجان! سىرت كوزدىڭ سۇعىنان ساقتاسىن!- دەپ كۇبىرلەپ قويادى.
مەن ايناعا ءبىر قارايمىن دا، بۇلان-تالان كۇيى ۆانناعا جۇگىرەمىن.
— قايدا باراسىڭ دەدەكتەپ؟
— جۋىپ تاستايمىن!
— جۋىپ كور، شايتاننىڭ قىزى! — تاياعىمەن ەدەندى ءتۇيىپ قالادى. — جۋىپ كور وسىدان، مىنا تاياق قاي جەرىڭە سارت ەتە قالار ەكەن! — بىرتىندەپ ءجۇزى جىليدى. — قويا قوي ەندى، قارعاشىم! جۋماي-اق اپ-ادەمىسىڭ. ايناعا قاراشى ءوزىڭ. كۇيەدە تۇرعان نە بار! الگى ءۇندى دەگەندەرىڭ ماڭدايىن بوياپ الادى دەۋشى ەدىڭ عوي.
— ءيا، ساعان، ول كۇيە ەمەس، مەن!- دەيمىن جەر تەپكىلەپ.
— تارىداي مەنى نە، تۇيمەدەي كۇيە نە، ەكى ەسەپ، ءبىر قيساپ.
ءورشي تۇسەمىن.
— ەسەپ تە، قيساپ تا ەمەس.
— ءاي، ەلىرمە! قوزدىرما جىنىمدى! ساعان ەندى بىردەڭەنى ساتىپ اپەرگەن كىسى مە؟
بۇعان كەلگەندە، ارينە، جىم بولامىن.
ەكەۋمىز ىركەسىپ-تىركەسىپ كوشەگە شىعامىز. مەن ۇياتتان ءولىپ بارامىن. كەكىلىمدى ماڭدايىما ءتۇسىرىپ تاراپ قويامىن امالسىز. قىزىن سىرت كوزدىڭ سۇعىنان قورعاشتاپ جۇرگەنىنە اجەكەم ابدەن ريزا. تاياعىن توقىلداتىپ، ارتتا كىبىرتىكتەي باسىپ كەلە جاتادى. ول كىسى عۇمىرىندا اۆتوبۋسقا وتىرمايدى. «وسى ازىناعان پالەڭە ەش سەنبەيمىن. ءبىر بۇرىشتا موڭكىپ جىعىپ كەتەر. قارا جەردەن تابان ايىرعاننىڭ نەسى جاقسى. كەل، قىزىم، ودان دا اياڭمەن بولسا دا جاياۋ جۇرەيىك». ارى-بەرىدەن سوڭ بۇل اياڭ اجەمدى شارشاتىپ تاستايدى.
— قايدا باراسىڭ سەكەكتەپ؟ انەۋ اعاش بىردەڭەگە قۇيرىق باسىپ، ءسال اياق سۋىتىپ الايىق. باسىم اينالىپ، دۇنيە دوڭگەلەپ بارا جاتىر،- دەيدى. ەكەۋمىز ايالداماداعى وتىرعىشقا بارىپ، دەمالامىز. مەن ماڭدايىما جاعىلعان كۇيەنى قالاي ءسۇرتىپ تاستاۋدى ويلاپ، سول ەكى ارادا ءبىر ايلا تابا قويامىن.
— اجە-ەۋ!
— وۋ، قارعام؟
— ءسىز كوزىلدىرىكتى ماعان بەرىپ قويىڭىز.
— و نەگە؟
— كوپ كيە بەرسەڭىز، باسىڭىز اينالادى.
— ونى كىم ايتتى؟
— ءبىزدىڭ كلاستاعى ءبىر قىز كوزىلدىرىك كيەدى. سول قىزعا دارىگەرلەر سولاي دەپتى. اسىرەسە قارت ادامدار كوپ كيمەۋ كەرەك ەكەن. كوزى بۇزىلادى دەيدى.
امالىنىڭ جوقتىعىنان كوزىلدىرىك كيىپ جۇرگەن اجەكەم بۇعان قۇلاپ تۇسەدى.
— ءما، اكەت ءارى، ەندەشە! قالتاڭا تىعىپ قوي. باسە، ءتىپتى الدىم شۇبارتىپ بارا جاتىر. ۇيگە بارعان سوڭ كيەرمىن.
كوزىلدىرىكتى ساعاعىنان بۇكتەپ قالتاما سالىپ جاتىپ، سىق-سىق كۇلەمىن. سىرت اينالا بەرىپ، قالتامنان ورامال الامىن دا، ماڭدايىمداعى كۇيەنى ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەرەمىن. كوزىلدىرىكتەن ايرىلعاسىن اجەم ماڭدايداعى كۇيە تۇگىل، اياعىنىڭ استىنداعى تۇيەنى كورمەيدى.
ءبىر ءجۇرىپ، ەكى توقتاپ، ارەڭ دەگەندە «بالالار الەمىنە» جەتەمىز دە ىشكە كىرەمىز.
— ال نە الۋشى ەڭ، ايت، كانى! كەشە كۇنى بويى ىزىڭداپ قۇلاعىمنىڭ ەتىن جەپ قويىپ ەڭ، ايت، كانى، ادامنىڭ قۇنى بولسا دا!- دەيدى اجەم ساتۋشىلار جاققا تاياعىن شوشاڭداتىپ.
ماعان كەرەگى جالپاق كەلگەن دوڭگەلەك بەرەتكا. توبەسىندە كۇلتە-كۇلتە شاشاعى بار. ونى جانە سورەدەن كورىپ تە تۇرمىن. ايتسە دە اجەكەمە سالعان جەردەي ساتىپ الا قويايىق دەمەيمىن. مەنىڭ ءوز ەسەبىم بار. بەرەتكا كەرەك دەسەم كوكەم، تاتەم بىلاي دا الىپ بەرەدى. ولار بەرەتكا، كويلەكتەن اقشا ايامايدى. كەرەكسىزدى ءولدىم دەسەڭ دە المايدى. ال مەن ىلعي كەرەكتى زاتتى ساتىپ الا-الا، كەرەكتى كويلەكتەردى كيە-كيە جالىققانمىن. جالپى، تىم قاجەت زاتتى الۋ تاڭسىق ەمەس. قارايعان ەلدىڭ ءبارى دە سويتەدى. كەرەكسىز زات ساتىپ الساڭ، و، ۇلكەن جاڭالىق! ول اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. اجەكەم، قىزىق بولعاندا مەن نەنى نۇسقاسام، سونىڭ ءبارى ايگۇلجانعا وتە، وتە قاجەت دەپ ويلايدى. بۇل قاسيەتىن مەن دە بارىنشا پايدالانىپ باعامىن.
ارلى-بەرلى بۇرىلىپ، سەرەلەرگە كوز جىبەرىپ تۇرامىن دا:
— قۋىرشاق ساتىپ الايىق!- دەيمىن توبەدەن تۇسكەندەي.
— نە دەيدى؟! — اجەم اڭ-تاڭ.
— مىنە، مىناداي ۇلكەنىن. — قۇشاعىمدى جايىپ كورسەتەمىن. اجەم ماعان ءبىراز قاراپ تۇرادى. ازدان سوڭ ءتۇسى جىلي باستايدى.
— ە، اينالايىن-اي، ءسابي كەزىڭدى ساعىنعان ەكەنسىڭ. ال، الا عوي. اينىماي ماعان تارتقانسىڭ. مەن دە اتاڭ وتاۋىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانشا ەركەكشورا اتانعان ەدىم،-جادىراپ سالا بەرەمىن. اجەم اۋزىنان: «اينىماي ماعان تارتقانسىڭ»،- دەگەن ءسوز شىقسا، ءبىتتى، قالاعانىڭدى الادى. شىنىندا دا، اجەم دەرەۋ ساتۋشىلارعا بەتتەيدى. — قايدا الگى كوزىڭ تۇسكەنىڭ؟
ەكەۋمىز شاشى جالبىراعان ءداۋ قۋىرشاق ساتىپ الامىز. ۇيدە ەكەۋ-ۇشەۋى جاتسا دا، كورسەك بولدى، قويمايمىز. ايتسا ايتقانداي، ءسابي كەزىمدى ساعىنامىن با، الدە ۇيدە جاپادان-جالعىز وسكەسىن جانسىز دا بولسا وزىمە سەرىك ىزدەيمىن بە، ايتەۋىر، ويىنشىققا قۇمارمىن. نەسىن ايتاسىز، الگى جەردە ماعان دا، وعان دا تۇككە كەرەكسىز فۋتبول، حوككەي ويىنشىقتارى دەيسىز بە، ايتەۋىر، كور-جەردى قۇشاقتاپ ۇيگە قايتامىز. اقشانىڭ قاق جارتىسى «بالالار الەمىندە» قالادى. وعان قينالىپ جۇرگەن ءبىز جوق، ەكەۋمىز دە ماز-مەيرام، رازىمىز وز-وزىمىزگە. جاتار كەزدە كوكەم، تاتەم الگى ويىنشىقتاردى بىرتىندەپ كورىپ وتىرىپ، ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ كۇلەدى. ارينە، وندا دا اجەم جوق كەزدە عانا... ال كوزىنشە: «وھو، اپا، ساۋدانى قاتىرعان ەكەنسىزدەر. كىل كەرەك زاتتار. قۋىرشاقتى دا، ايۋدى دا دۇرىس العانسىزدار. ايگۇلجاننىڭ ويىنشىقتارى توزىپ قالىپ ەدى. جاقسى بولعان ەكەن...»- دەيدى قاۋقالاقتاپ.
اجەكەم جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى...
بۇرناعى جىلدىڭ قاڭتارىندا اجەم قايتىس بولدى. كوپ اۋىرعان جوق. ۇيدە ەكەۋمىز وڭاشا قالعان كەزدە قاسىنا شاقىرىن الىپ، باسىمدى سيپايتىن: «كوپ ۇزاماي كەلمەس ساپارعا كەتەتىن شىعارمىن، قىزىم. ادىم اتتاسام بولدى، قارا جەر ەمەس، بالانىڭ ەڭبەگىن باسىپ جۇرگەندەي ەدەن بىلق-بىلق ەتەدى. اكە-شەشەڭدى قويشى، ءوز قولدارى ءوز اۋزىنا جەتتى. سەن قارعاشىمدى ويلايمىن دا. قايدا جۇرسەڭ دە، جاقسى ادامدارعا جاقىن بول، قارعام. وسيەتىم وسى»،- دەيتىن. اجەمنىڭ بۇل اقىرعى رەت ارمانداسقانى ەكەنىن مەن بىلمەدىم عوي.
ەندى مەن كوكەم، تاتەمنىڭ باسىبايلى قىزىمىن. ەكەۋى بىرىگىپ، ءبىر اجەمنىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. «اينىماي ماعان تارتقانسىڭ» دەمەيدى. اپام قۇساپ الدانا دا سالمايدى. كۇلىپ تۇراتىن اجىمدەرى دە جوق. قۋىرشاق، ايۋ سەكىلدى كەرەكسىز زاتتار دا كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى.
ايتپاقشى، جاڭا كلاسس مەنى جاپپاي جۇمىلا زەرتتەپ ءجۇر. زەرتتەۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتە مە، كىل ادام ويىنا كەلمەيتىن قىزىق سۇراقتار قويادى. ۇزدىك وقيتىن كاميلا: «بۇرىنعى باعالارىڭ قانداي ەدى؟»- دەيدى كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگى جارقىلداپ. جاقسى وقىسام، دوس بولىپ العىسى بار. ناشار وقىسام، سىرتىن سالماقشى. ادام باعاعا قاراپ دوس تاڭدايدى ەكەن-اۋ. ادەيى: «بيىل كۇزگى سىنعا قالىپ، جەتىنشىگە ارەڭ كوشتىم»،- دەپ ەم، شوشىپ كەتتى. ال ەلۋ ءبىر دەگەن ءبىر بارماعىن ىشكە بۇككەن تۇڭعيىق بالا ءىزىمدى باعادى دا جۇرەدى. نە جان ادامعا قوسىلمايدى. ۇزىلىس-ۇزىلىستە مەن ءبىر قازىنا ارالدا تىعۋلى جاتقان التىن ساندىق سىرىن بىلەتىندەي، كەزىنىڭ استىمەن قارايدى، قارايدى كەلىپ.
سوڭعى اپتادا ستيۆەنسوننىڭ «قازىنا ارالىن» وقىپ ءجۇرمىن. مەكتەپكە باراردا الگەبرا، گەومەتريا سياقتى ادامدى تارتپايتىن كىتاپتار بار پورتفەلگە سالىپ الامىن. كوبىمە ساباق ۇستىندە پارتا استىنا تىعىپ، تىزەمە قويىپ كوز جۇگىرتەمىن. ىشىمدە ونداي قىزىق كىتاپ جاتپاسا، پورتفەلدىڭ اۋزىن كەيدە اشقىم دا كەلمەيدى. كۇندەردىڭ كۇنى مەن دە دجون گوكينس سەكىلدى بەلگىسىز ءبىر كومبەنىڭ ۇستىنەن شىعامىن. وندا دا التىن، كۇمىس، جاھۇت ەمەس، باسقا قازىنا. اجەم قازىنا ادام ەدى. ءسىز قازىنا قىزىڭىزدان ايرىلىپ قالدىڭىز. قاباعىڭىز قاتىڭقى. قىمبات ادامىن ماڭگىلىك ىزدەپ جۇرگەندەر ىلعي شارشاپ جۇرەدى. «ءبارىمىز دە جاقسىلىق ماتەريگىن قايدا-قايدالالاپ شارق ۇرعان كىشكەنە كولۋمبتارمىز» دەيسىز بە؟ مۇمكىن... مەن اجەمدى ىزدەگەن كىشكەنە كولۋمبپىن.
ۇيدە كوكەم گەولوگيالىق پارتيادان الا كەلگەن ءدۇربى بار. اكە-شەشەم كومانديروۆكاعا كەتكەن كۇندەرى ءىشىم كەرەمەت پىسادى. اسىرەسە جەكسەنبىدە قيىن. انە، سوندا بالكونعا شىعامىن دا، كوشەدەگى قالالىقتارعا ءدۇربى سالىپ، كوزىم تالعانشا ءسۇزىپ قارايمىن. بالالارىن قازداي شۇباتقان ولار ءبىر جاققا جەدەل-جەدەل باسىپ كەتىپ بارا جاتادى. ولار، ارينە، قازىنا ادامدار - دوس-جاراندارىنا، تۋعان-تۋمالارىنا، قازىنا جەر - سيرك، پارككە بەتتەگەن. ال ءسال جوعارى قاراسا، اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا ءدۇربى سالىپ، دوس ىزدەپ تۇرعان مەنى كورەر ەدى... سۇمدىق جالعىزسىرايمىن. كوكەم مەن تاتەم بولسا، باۋىرىنداعى ايگۇلدى كورمەي، جەر استىنداعى التىن مەن كۇمىستى ىزدەپ ءجۇر. جادىراپ وتىرعان كۇندەرى: «ايگۇل دە ءبىزدىڭ جولىمىزدى قۋىپ، گەولوگ بولادى-اۋ»،- دەپ قويادى. يت باعىپ، يرەك قامشىلاپ كەتسەم دە، گەولوگتان ساقتاسىن! مەن جەر استىنداعى التىن، كۇمىس ەمەس دوس-تۋىس بولۋعا تاتيتىن ادامداردى ىزدەپ ءجۇرمىن عوي.
بەسىنشى كلاستان التىنشى كلاسقا كوشكەن كەزىم. ول كەزدە وبلىستا تۇرامىز. تامىز ايى اياقتالا بەرە ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىرە بەرىس ماڭدايشاسىنا: «104 ءۇيدىڭ بيىل مەكتەپكە باراتىن ءبىرىنشى كلاستىقتارى! بۇگىن كەشكى ساعات 7-دە 23 پاتەردە سالتاناتتى تۇردە وقۋشى كۇندەلىگى اشىلادى. تۇگەل قالماي كەلىڭىزدەر!»- دەگەن قىزىق حابارلاندىرۋ ءىلىندى. وقىدىم دا 23 پاتەردە «قازىنا ارالداعى» قىزىقتان دا اسىپ تۇسەتىن وقيعا بولاتىنىن ۇعا قويدىم.
كەشكى جەتىدە 23 پاتەردىڭ قوڭىراۋىن باسىپ ەم، باكەنە بويلى، جىلى ءجۇزدى اپاي ەسىك اشتى.
— كەشىرىڭىز، وقۋشى كۇندەلىگى وسى پاتەردە سالتاناتتى تۇردە اشىلا ما!
اپاي كۇلىپ جىبەردى.
— ءيا، ءيا، وسىندا، قىزىم. ءبىراق ءبىز ءبىرىنشى كلاستىقتاردى شاقىرىپ ەدىك. ءجا، وقاسى جوق، كەلىپ قالعان ەكەنسىڭ، كىرە عوي...
كىرىپ بارسام، وڭكەي ءۇپىر-شۇپىر ۇساق بالا بولمەنى باسىنا كوتەرىپ، ۋ دا شۋ. كەيبىرى اسىر سالىپ، قىم-قۋىت ويناپ ءجۇر. ەكەۋ-ۇشەۋى شەكىسىپ ۇلگەرگەن بە، ۇرتتارى سالبىراپ، بۇرىش-بۇرىشتا تومسىرايىپ وتىر. ستول ۇستىندە قاتتاۋلى جاتقان سۋ جاڭا كۇندەلىكتەردى نۇسقاپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتكەندەر دە بارشىلىق. اكە-شەشەلەرى مە، تورت-بەس ەركەك: «قوي-قويلاپ!»ء-جۇر.
اپاي كوپ ۇزاماي بالالاردى توڭىرەگىنە شىرق ءۇيىرىپ جيناپ الدى. شۋ تىيىلدى. جۇقا تىستى كۇندەلىكتەردىڭ ۇستىنە الاقانىن سالعان اپاي ءبىر جاپىراق قاعازعا ءۇڭىلىپ:
— ءسابيت الماسوۆ!- دەپ قالىپ ەدى، قاۋعا باس سارى بالا، ءىشى تولىپ ءجۇر مە، ورتاعا قاراي «دىر-رر!» دەپ شاۋىپ شىعا كەلدى. ۇمتىلا تۇسكەن اپايعا دا ۇستاتپاي، بولمەنى ءۇش-تورت رەت قۇيىنداتا اينالدى. اقىرى قولعا تۇسكەن ءداۋ باستىڭ كىشكەنە الاقانىن اپاي قىسىپ تۇرىپ:
— ال، ءسابيت، سەن ەرتەڭ مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايسىڭ، ءبىرىنشى كلاسقا باراسىڭ. ءالى-اق كۇندەلىك دەپ اتالاتىن مىنا داپتەرگە ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى ادەمىلەپ جازاسىڭ. جاقسى-جاقسى باعا الساڭ ەشقايدا قاشپايدى، وسى كۇندەلىككە قونادى. اكە-شەشەڭ، اجەڭ، اتاڭ كۇندەلىكتى اشىپ وتىرىپ: «و، مىنا قارا! كىل جاقسى باعالار! ءبىزدىڭ ءسابيت ازامات! ءوسىپ كەلە جاتىر ءوزى!» - دەپ، بەتىڭنەن ءشوپ-شوپ سۇيەدى. ول ءۇشىن، ارينە، سەن جاقسى وقۋىڭ كەرەك. ءمۇعالىم اعاي، اپايلارىڭنىڭ ءتىلىن الىپ ءجۇر. مىنا كۇندەلىكتى كىلەڭ «بەس» پەن «تورتكە» تولتىر!- دەپ، داپتەردى ءسابيتتىڭ قولتىعىنا قىستىردى، ءداۋ باستىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. سودان سوڭ:
— كانە، مۋزىكا! ال، بالالار، قول سوعايىق!- دەدى دە ماگنيتوفوننىڭ قىزىل ءتىلىن باسىپ قالدى. ەرتە باستان پلەنكاعا جازىلعان تۋش وينالدى. قازدىڭ تابانىنداي الاقاندارىن قۋانا-قۋانا سوققان قۇرتىمداي بالالار ماز-مەيرام. كوپ ۇزاماي كۇندەلىكتەرىن قولتىققا قىسىپ، قالتاعا كامپيت سالىپ، ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ءبىرى ۇستاپ شىعىپ كەتتى. قاۋعا باس ءسابيت ەڭ الدا «دىر-دىرلاپ» كەتىپ بارا جاتىر.
بالالارىنا ىلەسە كەلگەن كەيبىر اتا-انالار اپايدىڭ قولىن قىسىپ:
— راقمەت، كوپ راقمەت سىزگە! توبەمىز كوككە جەتكەندەي بولدى. بۇل كەشتى بالالار ەشقاشان ۇمىتپايدى. باسە، كۇنى بويى كۇندەلىك اشىلادى دەپ قۇلاعىمىزدىڭ ەتىن جەدى. «سالتاناتتى تۇردە كۇندەلىك اشىلاتىنى قالاي، سان-سالتاناتپەن كورمەلەر اشىلماي ما؟»-دەپ، ايران-اسىر تاڭ قالىپ جۇرسەك... يگى ءىس، يگى ءىس، ايتارى بار ما! قيال قانداي! وسى سەنبىدە ءبىزدىڭ ءۇيدى كورىپ قايتىڭىز. اۋىلدان ەت كەلىپ ەدى. ءدام تاتىپ كەتىڭىز. قىزىڭىز حاليمانى ەرتە كەلىڭىز. جۇمىس، بالا باقشاسى، ودان قالسا دۇكەننەن-دۇكەنگە قىزىل تاناۋ شاپقىلاپ، وزىڭىزدەي جاقسى جانداردى ەسكەرمەي كەلىپپىز. امان-سالەم الماسىپ، حابارلاسىپ تۇرايىق! ۇمىتپاڭىز، وسى سەنبىڭىزدى بىزگە قياسىز،- دەپ، نە قيلى بايسالدى ادامدار جاس بالاداي دىبىرلادى.
سويتسە جامال اپاي باستاۋىش كلاسقا ساباق بەرەدى ەكەن. كۇندەلىكتەردى ءوزى ساتىپ الىپتى. بەسىنشىدە وقيتىن قىزى حاليما حابارلاندىرۋ جازىپ، پودەزد ماڭدايىنا جاپسىرىپتى.
بۇرىن مەن بالەرينا بولعىم كەلەتىن. سول كەشتەن باستاپ جامال اپاي سەكىلدى مۇعاليما بولۋدى ارمانداي باستادىم.
قۇربى قىزدارعا: «وسكەن سوڭ ءمۇعالىم بولاسىڭدار ما؟»- دەسەم، ات-تونىن الا قاشتى. ءبارى دە نە مانەرلەن كونكي تەبۋشى، نە پيانينوشى، سكريپكاشى بولعىسى كەلەدى. چەمپيون بولسام، تەليەۆيزوردان كونسەرت قويساق دەيدى.
بۇرىن مەن دە مۇعالىمدىكتى ۇناتپاۋشى ەدىم. كلاسس جەتەكشىمىزدىڭ ءبىر تەنتەك بالانىڭ شەشەسىنە: «ءبىزدى تۇسىنىڭىزدەر. قازىرگى بالالاردىڭ جاي-جاپسارىن بىلمەيسىزدەر دە، سويلەي سالاسىزدار. تىپتەن ماعان دا، سىزگە دە ىڭعايسىز. اكسەلەراسيانى ۇمىتپاڭىز. ءبىز دە وقۋشى بولدىق. ايتقان اقىلدى قاعىپ الىپ، كىتاپ وقىپ، ساباقتان باسقا شارۋامىز بولماي تومپيىپ-تومپيىپ جۇرە بەرۋشى ەك. مىنا زاماندا بالالار ۇيرەنەتىن ءجون-نۇسقاعا كينو، تەليەۆيزور، تەاتر، راديو تاربيەسى قوسىلدى. الەمنىڭ ءار كۇنى قاپشىق-قاپشىق جاڭالىققا تولى. وقۋشىلاردىڭ بىلەتىنىن كەيدە ءبىز بىلمەي اڭىرىپ قالامىز. ينستيتۋت ءبىتىرىپ كەلگەن باياعى جىلدارى بالالار: «اپاي، و نە، بۇ نە؟»- دەپ، اۋزىمىزعا قاراپ، ايتقان ءسوزىمىزدى جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الىپ وتىراتىن. ءقازىر، ماسەلەن، «كلارا بايبولوۆنا، پالەنشە ءانسامبلدىڭ كۇيتاباعى قايدا ساتىلادى؟ بىلسەڭىز ايتىپ جىبەرىڭىزشى؟»- دەپ وزىڭە قارسى كەلەدى. كۇيتاباق تۇگىل، ونداي ءانسامبلدىڭ اتىن العاش ەستىپ تۇرسام مەن نە دەيىن. ولار بولەك، مەن باسقا تىلدە سويلەپ وتىرعاندايمىز. ءقايبىر جاقسى نىشان دەيسىز. كەيدە مەكتەپتەن اۋلاق دەپ، قولدى ءبىر سىلتەپ، باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ الۋدى ويلايمىن. ويتەيىن دەسەم، اقشاسى كوپ»،- دەپ تۇرعانىن اڭداۋسىزدا ەستىپ قالعانمىن.
ال مەن سەرۋەن-ساياحات جاساۋ ءۇشىن الگىندە ءبىز تۇسكەن 13 اۆتوبۋستى نە سەبەپتەن تاڭداپ الدىم، سونى ايتىپ بەرەيىن بە سىزگە؟ ءتۇۋ، كوپ سويلەپ كەتتىم بۇگىن. قار جاۋىن تۇر عوي، قار جاۋىپ تۇر. مۇندايدا سويلەي بەرگىڭ كەلەدى، سويلەي بەرگىڭ بار. «ادامىنا قاراي اڭگىمەسى» دەيتىن مۇندايدا اجەم. تىڭداڭىز...
بيىل كۇز ەدى. 13-نەن تاڭەرتەڭ مەكتەپكە كەلە جاتقامىن. ءبىر ايالدامادا ىشكە ءۇش-تورت جاسار بالا جەتەكتەگەن اپاي كىردى. بالانىڭ باسىن دوبالداي عىپ، ءجۇن شالىمەن شاندىپ بايلاپ تاستاپتى. «كۇن جىپ-جىلى، ونىسى نەسى ەكەن؟ قۇلاعى اۋىرا ما الدە؟»- دەپ ويلادىم ارت جاقتا تۇرىپ. اپاي اشۋلى. جاۋتاڭداعان بالانى جۇلقا تارتىپ، بوس ورىندىققا دىك قويدى. ءوزى قاسىنا جايعاستى. ءالسىن-الى قيعاش قاسى قايشىلاسىپ كەتەدى.
كوپتىڭ نازارى بىرتىندەپ دوبال باس بالاعا اۋدى. ونى بالا دا سەزگەندەي. بىردەڭەنى تىندىرىپ تاستاعانداي ماڭايىنا موينىن سوزا-سوزا قاراپ، الدەقانداي بولىپ وتىر. دوبال باستىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن جۇرت تا ىشتەي پايىمدايدى. شەشەسىنەن: «بۇل قالاي؟»- دەپ سۇراۋ ىڭعايسىزداۋ. ونىڭ ۇستىنە ول كىسى اشۋلى.
بالا ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن ورامالدىڭ سىرتىن الاقانىمەن قاعىپ-قاعىپ قالىپ:
— مەن كوسموناۆتقا ۇقسايمىن عوي، ءيا، تاتە؟- دەمەسى بار ما؟
شەشەسى باستاعان بۇكىل سالون جامىراي كۇلدى. جۇرت بىردەڭەنى ءبىلىپ كۇلدى دەسە كەرەك، مايمۇرىن دا ۇساق تىستەرىن كورسەتىپ، شىقىلىقتاپ قويادى.
مانادان جۇمساق فەتر قالپاعىن ارەن كوتەرىپ، ىزديىڭقىراپ تۇرعان ءبىر ۇزىن تۇرا اعاي اپايعا ءسال-پال ەڭكەيىپ:
— كەشىرىڭىز... مىنا كىشكەنە باتىردىڭ باسىن نەگە ۇپتەپ-كۇپتەپ وراپ تاستاعانسىز؟ كۇن بولسا ماي توڭعىسىز،- دەپ اۆتوبۋس اينەگىن كوزىمەن نۇسقادى. — كوسموناۆتپىن دەدى. وسىنى ءتۇسىندىرىپ جىبەرسەڭىز...- دەپ تىم ەڭكەيىپ كەتكەنىن سەزدى مە، وقتاۋ جۇتقانداي قالدىڭ قايتا تاپتى.
اۋەلى اپايدىڭ ءجۇزى قايناعان سۋداي بۇزىلىپ سالا بەردى. بەتىنە قان تەپتى. سوسىن كۇلدى. بالانىڭ جەلكەسىندەگى ءتۇيىندى جالعىز-اق تارتىپ، ءشالىنى شەشىپ ەدى، ەل جاعاسىن ۇستادى. بالا كوك پلاستماسسا تەگەشتى باسىنا كەپتەپ كيىپ الىپتى! تەگەشتىڭ ەكى قۇلاعى ەكى جاققا ەدىرەيىپ تۇر. كىشكەنە باتىر جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، باسىن وڭعا، سولعا كەزەك بۇرىپ ەدى، قوس قۇلاق زىر قاقتى.
اۆتوبۋس ءىشى قىران-توپان. ۇزىن تۇرا اعاي قالپاعىنىڭ ەتەگىن شىمشي ۇستاپ ءۇنسىز كۇلدى. تەك قالپاعىنىڭ شەتى، يەگى مەن ەرنى، مۇرنىنىڭ ۇشى، پلاششىنىڭ تاماق تۇيمەسى ءدىر-دىر ەتەدى. ءبىر قاراسام، سىپايى اعاي قالپاعىن قولىنا الىپتى، تەگى، كۇلكىدەن باسىنان ىرشىپ، جەرگە ءتۇسىپ قالا ما دەپ ءقاۋىپ ويلاسا كەرەك. ال بالا قوسىلا شىققان كوپ كۇلكىدەن قورقىپ قالدى ما، تەگەشىن الاي دا بۇلاي زىر اينالدىرىپ، اركىمنىڭ بەتىنە ءبىر جاپاقتاپ قارايدى.
شەشەسى بۇرق-سارق.
— نەسىنە كۇلەسىزدەر؟- دەيدى شالىمەن تەگەشتى اسپەتتەپ اينالدىرا وراپ جاتىپ. — كىمگە كۇلكى، كىمگە ءتۇرپى. وسىعان بولا جۇمىستان قالدىم. ساعات توعىزدا جينالىس باستالۋشى ەدى. جۇمىس تا جوق، ول دا جوق. داۋرەندى ەمحاناعا سۇيرەپ بارا جاتىرمىن. وندا قانشا اينالاتىنىمدى قۇداي ءبىلسىن.
اڭگىمە بىلاي ەكەن. داۋرەندى شەشەسى اپاق-ساپاقتا توسەگىنەن سيراعىنان سۋىرىپ الىپتى. كوزىن ۋقالاپ:
— كامپيت!- دەپ قىڭقىلداعان بالانى جۋىنىن بولعاسىن، اس ۇيگە كىرگىزىپ، الدىنا ايران قويادى.
سودان ءسۇرىنىپ-قابىنىپ زىر جۇگىرگەن اپاي توسەك جيناپ، ۇيدەگى اعايدى جۇمىسقا اتتاندىرىپ سالادى. ەكى ارادا داۋرەندى ەسكە الادى. «ويبۋ، بۇل نە عىپ تىمپيىپ ءۇنسىز وتىر؟» Ac ۇيگە كىرە بەرگەندە داۋرەننىڭ:
— مەن - كوسموناۆت! مەن - كوسموناۆت!- دەگەن شات ءۇنى ەستىلەدى. جەمىس سالاتىن تەگەشتى باسىنا توڭكەرىپ العان داۋرەن قوساياقتاپ سەكىرىپ ءجۇر. شەشەسى ءمان-جايدى تۇسىنە قويادى. جۋىقتا عانا تەليەۆيزور كوسموناۆتار تۋرالى دوكۋمەنتتى فيلم كورسەتكەن. فيلم بىتىسىمەن داۋرەن اس ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ، ستول شەتىندە. تۇرعان شۇڭعىل تارەلكەنى باسىنا توڭكەرە سالىپ، قيراتىپ الىپ ەدى. ازداپ ۇرىس تا ەستىگەن. بالانىڭ اتى بالا، ولاردىڭ باسىنا بىردەڭە كىرمەسىن، كىرسە اقىرى ونىسىنا ورىنداماي قويمايدى. داۋرەن اقىرى اس ۇيدە «كوسموناۆت» بولىپ تىنعان عوي.
شەشەسى اۋەلى ەمەن-جارقىن كۇلەدى.
— قىزىق-قىزىق قىلىعىڭنان اينالايىن، كوسموناۆت بولامىن دەگەن اقىلىڭنان اينالايىن! بولاسىڭ، ءبىز امان جۇرسەك، بولماعاندا!- دەپ، بەتىنەن ءشوپ-شوپ سۇيەدى. ءشوپ-شوپ ءسۇيىپ تاستاپ، بىلەگىندەگى ساعاتقا قاراسا، قىسقا ءتىلى سەگىزگە ءىلىنىپتى. — ويباي، بالام، تەگەشىڭدى تاستا! تەز كيىن، كەتتىك باقشاعا!
داۋرەن باسىنداعى تەگەشتى قوس قولداپ تارتىپ، سىپىرىپ الايىن دەسە، قايدا-ا، بىلق ەتپەيدى. شەشەسى دە ارلى-بەرلى ىرعاپ كورەدى. تەگەش داۋرەننىڭ باسىنا كەپتەلىپ قالىپتى. تارتقان سايىن داۋرەن قولدى-اياققا تۇرماي شىرىلداپ جىلايدى.
ابدەن ساسقان شەشە جۇمىستاعى جولداسىنا تەلەفون سوقسا، سەح ارالاپ كەتىپتى. دەرەۋ «03»ء-تى تەرىپ، ءمان-جايدى قىسقا باياندايدى. «03»-تەگى اپاي اۋەلى:
— ءبىر بالاعا يە بولماي اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ جۇرسىزدەر مە؟- دەگەن ءزىلدى سوزدەردى توگىپ-توگىپ تاستايدى. كوپ ۇزاماي اقىلعا كەلىپ: — ءسال توقتاي تۇرىڭىز، مۇنداي وقيعانى بۇعان دەيىن كورمەك تۇگىل ەستىمەپ ەك. كەزەكشى دارىگەردەن سۇراپ كەلەيىن،- دەگەن.
بەس مينۋتتان سوڭ الگى اپايدىڭ قاتقىل داۋسىنان گورى جۇمساق ءۇن:
— اللو-ۋ، تەگەشتى بالانىڭ ماماسى بولارسىز. مەن كەزەكشى دارىگەرمىن. ءيا، ءيا، سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا. ارينە، ارينە. ءسىز بالانى تاڭەرتەڭ تىپ-تىنىش، مامىراجاي ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن وياتىپ الدىڭىز. جۇيكەسى قان اينالىمى قالىپتى كەزىندە ياعني. انە، سول كەزدە تەگەش باسىنا سىپ بەرگەن. ودان كەيىن بالا قۋاندى، سەكىردى، ياعني قان اينالىمى تەزدەدى. ءسىز ۇرىسقان سوڭ سىپىرىپ الماق بولدى، ونىڭ ءساتى تۇسپەگەن سوڭ ىزالاندى. ياعني مىڭداعان ۇپ-ۇساق تامىرلارى ىسىنگەن. تەگەش سول سەبەپتى كەپتەلىپ قالعان. ياعني...- دەپ ۇزىن سونارعا سالادى. تەگى، اتكوپىر ءبىلىمىن قايدا جۇمسارىن بىلمەي جۇرگەن جاس دارىگەرگە ۇقسايدى.
يت جىنى كەلگەن اپاي:
— تەگەشتەن قالاي قۇتىلامىز، سونى ايتىڭىزشى، ءسىڭلىم!- دەپ جاس دارىگەردىڭ بەتىن قايتارىپ تاستاپتى. داۋرەننىڭ تاتەسىندە بار مىنەز دارىگەردە دە بار:
— تەگەشكە بولا شالا بۇلىنەتىندەي شاما جوق. جەدەل جاردەمنىڭ ءبارى جۇرەك، قان قىسىمى، دەمىكپە اۋرۋلارىن اداقتاپ ءجۇر. ءوز اۋدانىڭىزدىڭ ەمحاناسىنا اپارىڭىز،- دەپ ترۋبكانى تاستاي سالعان. سونىمەن ەكەۋى اۋدان ەمحاناسىن ىزدەپ شىققان...
اپاي اڭگىمەسىن وسىلاي اياقتادى. مانادان شەشەسىنىڭ قاباعىنا قاراپ وتىرعان داۋرەن تاعى دا جىمىڭداي باستادى. ءتاۋباسىن ۇمىتتى، ءتىلى شىقتى.
— تاتە، ءتات،- دەدى شەشەسىنىڭ جەڭىنەن جۇلقىلاپ. — لاكەتا قايدا؟ مەن قاشان لاكەتاعا وتىرامىن؟
دۋ كۇلكى.
— داۋرەننىڭ كوسموس كورابلىن تەليەۆيزوردان كورگەنى راس ەكەن. مىنا كولىكتى كوسموناۆتاردى كوسمودرومعا اكەپ تاستايتىن اۆتوبۋس دەپ وتىر. قارسى بولماساڭىز، كەلىڭىز، تۇسەلىك. ءسىزدى كىشكەنە كوسموناۆپەن قوسىپ، تاكسيمەن ەمحاناعا اپارىپ سالايىن. جۇمىستان دا كەشىكپەيسىز، داۋرەن باتىر دا مىنا پلاستماسا سكافاندرىنان تەزىرەك قۇتىلادى،- دەدى دە، الگى ۇزىن تۇرا اعاي قولىنداعى قالپاقتى ەلپىلدەتىپ اپارىپ، توبەسىنە قوندىردى.
سالون جەل سوققان قامىستاي شۋلادى.
— ءجون ءسوز!
— ءيا، اۆتوبۋسپەن سەلكىلدەپ ءىشتى تۇسىرگەنشە تاكسيلەتىپ بارىپ قالمايسىز با؟
— ەمحاناعا دەيىن ءالى اۋدەم جەر...
اپاي:
— راقمەت، راقمەت، وتاعاسى!- دەپ ءسال قىزارىپ، ءسال بوزاردى دا، ورنىنان تۇرىپ، بالانى قولىنان تارتتى.
— ءجۇر، جۇرە عوي، قۇلىنىم، تاكسي ۇستايمىز. تەز بارامىز.
بالا كەرى تارتىندى.
— بالمايمىن، مەن بالمايمىن! اۆتوبۋس مەنى لاكەتاعا اپالادى، تاكسي اپالمايدى.
شەشەسى جارىلىپ كەتە جازدادى. ءبىراق جارىلىپ كەتە جازدادىم دەگەن جوق.
— ياپىر-اي، قىرسىقتى قاراشى! قايداعى كوسموناۆت، قايداعى راكەتا؟ سەن باسىڭا تەگەش تونكەرگەن جاي عانا داۋرەنسىڭ، ۇقتىڭ با؟
كىرپىگى جاسقا شىلانعان بالا:
— وتىلىك ايتپا! مەن كوسموناۆپىن، كوسموناۆپىن!- دەپ توڭىرەگىنە جالىنىشپەن قارايدى.
سول ارادا داۋرەن اۆتوبۋستان ءتۇسىپ، ەمحاناعا تاكسيمەن بارسا، ەندى قايتىپ كوسموناۆت بولۋدى ارماندامايتىنىن ۇققانداي بولدىم. «بالىقتىڭ ءتىلىن باقا تۇسىنەدى»،- دەر ەدى مۇندايدا اجەم.
قالىڭ جولاۋشىلاردىڭ اراسىنان ارەڭ ءوتىپ، اقىرى ۇشەۋىنىڭ قاسىنا جەتتىم-اۋ.
— اپاي، داۋرەندى اۆتوبۋسپەن مەن-اق اپارايىن. سىزدەر تاكسي ۇستاپ، ەمحانادان كەزەك الا بەرىڭىزدەر. مەن، مەن اپارايىن...
ەكەۋى ابىرجىپ قالدى. داۋرەن ىپ-ىستىق قولىمەن بىلەگىمنەن ۇستاي الدى.
سالونداعىلار ءارى-سارى.
— جۇمىستىڭ اتى جۇمىس.
— بالادا جازىق جوق، بىلگەنىن ەمەس، كورگەنىن ىستەگەن.
— ءتورت جاستا اسپاندى ويلاپ جۇرگەن بالا كەيىن قايتەر ەكەن، ءا، جاراندار؟
— سەن دۇرىس ايتتىڭ، قىزىم!- دەدى ۇزىن تۇرا اعاي قالپاعىن شىمشىپ كوتەرىپ قويىپ. — ءبىز دە بالا بولعامىز، تارى، تالقان جەگەمىز... بالالىق دەگەن جاتقان ءبىر كوسموس. كىم ءسابي كۇنىندە اسپانداعى ايدى الىپ بەر دەپ جىلامادى. بالا جانىن تۇسىنبەسەك، ولار بىزگە جات جانعا اينالادى. قايتتىم رايدان. داۋرەنجان قۇرىعاندا ەمحاناعا دەيىن كوسموناۆت بولا تۇرسىن.
سالون ءۇنسىز.
اپاي سىلق ەتىپ ورنىنا وتىرا كەتتى. داۋرەن ءىشتى ەلجىرەتەتىن كوزبەن ماعان قارادى دا، تەگەشتىڭ سىرتىنان: «وۋ، سكافاندرجان، سەن دە ساۋسىڭ، مىنە، مەن دە ءدىن امانمىن!»-دەگەندەي كىشكەنە الاقانىمەن قاعىپ-قاعىپ قويدى.
بار وقيعا — وسى.
سودان بەرى 13 اۆتوبۋس ماعان ىستىق. اپتاسىنا بىر-ەكى رەت ەستىپ قىدىرامىن. كىم بىلەدى، داۋرەندەي تاعى ءبىر قىزىق بالاعا ءساتى ءتۇسىپ جولىعىپ قالارمىن. اۆتوبۋس ىزعىپ بەرگەندە كەي-كەيدە كوسمودرومعا بەتتەپ بارا جاتقانداي جۇرەگىم لوبلىپ، اۋزىما تىعىلادى.
ءوزىڭ تۋرالى ايت دەيسىز بە؟ مانادان بەرى ءوزىم تۋرالى ايتىپ كەلە جاتىرمىن عوي، اعا. كوكەم — گەولوگيالىق پارتيانىڭ باستىعى. جەر استىنداعى بار التىن مەن كۇمىستى قايتسەم دە جارىققا شىعارام دەپ، دالا كەزىپ جۇرگەن جان. اۆتوبۋستا، كوشەدە، مەكتەپتە جاقسى ادامداردى ىزدەيتىن قاسيەت اكەمنەن جۇققان. ونى كور دە، مەنى كور. كوكەم مەن تاتەم دالادا، مەن — قالادا تۇرتىنەكتەپ ىزدەنىپ جۇرگەن سونداي قىزىق سەميامىز. ەكەۋى دە وت باسىنان الىستاعان ادام. مىنە، ءبىر اپتا ۇيدە جوق، التى اي جاز بويى نە تاپتى، نە قويدى، سول جايلى ۇلكەن قالاداعى ۇلكەن باستىقتارعا ەسەپ بەرۋ ءۇشىن ۇشىپ كەتكەن.
اتامدى كورگەن ەمەسپىن. مەن ءۇش جاسقا تولعاندا قايتىس بولىپتى. سودان با، اق ساماي، ءوزى ەڭكىشتەۋ، قولىنا تاياق ۇستاعان بەيتانىس قاريالاردىڭ ءبارىن اتاما ۇقساتامىن. ارتىندا فوتوسۋرەت تە قالدىرماپتى. «بوتو-سوتو — سايتاننىڭ ءىسى، تەرىمنەن كورىم جۋىق قالعاندا، ول شىركىننەن الىس جۇرەيىن»،- دەپ، ازار دا بەزەر بولىپتى.
تاعى نە ايتسام سىزگە؟
ەلۋبىر دەگەن بالا ىلعي مەنى سىرتىمنان باعىپ جۇرەدى دەدىم عوي. ءوزى اپپاق شولمەكتەي جۇدەۋ، ارتقى پارتادا وتىرادى. اكە-شەشەسى ۇزاق جىلدار پەرزەنت كورمەي، ەلۋ ءبىر جاسىندا وسى بالا دۇنيەگە كەلىپتى. ەلۋبىر دەپ سول سەبەپتەن اتاپتى. ەكى السا دا، بىرەۋمەن قاعىسىپ قالسا دا كوز جاسى دايىن. شاشى بۇيرا. قىزعا ۇقسايدى. سول سەبەپتەن بە، رەتى كەلسە شالىپ قالعىم كەلىپ، سوزبەن ءىلىپ-قاعىپ جۇرەمىن. بۇيرا شاشىن مەنەن تارتىپ العانداي كورىنەدى دە تۇرادى. ءوزىن ەلۋبىر دەمەي، مەمە دەيتىنبىز. ون بەس جاستاعى بالانى قالاي ەلۋبىر دەپ اتايسىڭ.
سول ەلۋبىر-مەمە كەشە قوڭىراۋ سوعىلىپ، بالالار كلاستان شىعىپ كەتكەندە:
— ءۇزىلىس... ۇزىلىستە كلاستان شىقپا. بۇگ-گىن كەزەكشىمىن،- دەمەسى بار ما.
مەمە وڭاشا قالعاسىن باتىلدىعىنان ايرىلىپ قالدى. ماعان جولاماي، كلاسس ورتاسىندا سوستيىپ تۇر.
— مەمەجان، كلاستان شىقپا دەگەن مەن ەمەس، سەن. ال نە ايتاسىڭ؟- دەدىم ونى كورىپ. ول ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، جاقىنداي بەرىپ، ءتورت بۇكتەلگەن قاعازدى سوزعان الاقانىما قىستى. باسىن كوتەرىپ، بەتىمە تۋرا قارادى. «مەمە اۋىرىپ قالعان جوق پا؟»- دەدىم ىشتەي. كوزى جاساۋراپ تۇر.
— تۇماۋ ءتيىپ قالعان جوق پا؟ — ماڭدايىنا الاقانىمدى باسىپ ەم، جىلۋ شاشاتىن باتارەيا! مەمە جاق اشقان جوق الاقانىمدى ىسىرىپ تاستادى، بۇرىلىپ الىپ توڭقالاڭداي باسىپ، ەسىكتى سارت ۇردى دا، كلاستان شىعىپ جۇرە بەردى. شىعا بەرە شەكەسىمەن ەسىك جاقتاۋىن ءسۇردى. اۋىز اشقانىمشا: «ساباققا كىر-رىڭدەر-ر!»- دەگەندەي قونىراۋ قاقساپ قويا بەردى.
قاعازدى بۇكتەۋىن جازباستان پورتفەلىمە سالىپ قويدىم. ءارى قاراي الگەبرامەن ايقاسىپ كەتىپ، ەستەن تازا شىعارىپپىن. ساباق ءبىتىپ، اۆتوبۋسقا مىنگەسىن عانا تىك تۇرعان كۇيى — ون بەس جاس دەگەن اۆتوبۋستا كوبىنە تىك تۇراتىن، ايىنا ورىندىققا تورت-بەس-اق جايلانىپ وتىراتىن قىزىق جاس — وقىسام، ماسقارا! «ايگۇل! ساعات التىدا «دينامو» ستاديونىنىڭ الدىنان توسامىن، ول جەرگە كەلمەسەڭ، جەتىدە «الاتاۋ» كينوتەاترىنىڭ كاسساسىندا تۇرامىن. كەلەر جىلى بىرگە وقيىق دەسەڭ، توعىزىنشىدان ونىنشىعا كوشپەي-اق قويايىن. ەسەت»،- دەپ تىكەسىنەن-تىك سالىپتى.
ەسەتتى بىلەمىن. ول بۇكىل مەكتەپكە بەلگىلى سوتاناق بالا. تەمىردەي كەكىلىن ماڭدايىنا شاشىراتىپ سەۋىپ تاستاپ، تيىسەرگە قارا تابا الماي جۇرەدى ىلعي. اپتا بۇرىن بەتىمنىڭ وتىن شىعارعان. دالىزدە پورتفەلىمدى بۇلعاڭداتىپ اياڭداپ كەلە جاتقانىمدا، ەكى قولىن قالتاسىنا سالعان كۇيى:
— مىناۋ قايدان شىققان فەيا، ەي؟ كىم كەرەك، ءسوزدىڭ اشىعىن ايتشى، كانە، جەردىڭ جارىعىنا كىرىپ كەتسە دە جەلكەسىنەن سۋىرىپ الىپ، الدىڭا تىك قويايىن. مەنى ىزدەسەڭ، ونىڭدى ايت!- دەپ جارىلقاپ تاستاعان. «سەندەيدى تاربيەلى قىز كوزىنە دە ىلمەيدى» دەگەن كەيىپ تانىتىپ، تۇستارىنان وتە بەرىپ ەم، ونىم كۇلكىلى بىردەڭە بولىپ شىقتى ما، الگىنىڭ قاسىندا تۇرعان توعىزىنشى كلاستىڭ سەرىلەرى .«اھا-ھالاي» شۇرقىراسىن كەپ. ىزا قىستى بويىمدى. بۇرىن ونداي قالجىڭدى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي دىك-دىك باسىپ كەتە بەرۋشى ەدىم. بۇل جولى كىشكەنە عانا كەكىلدى كەك پەن ىزاعا اينالدىم. اشۋلانساڭ ءبىتتى، اۋزىڭا كىل اقىلسىز سوزدەر تۇسەدى ەكەن. كيىپ-جارىپ بارىپ، تەمىر كەكىلدىنىڭ بەتىنە تىكە قاراپ تۇرىپ:
— كوكە مىلجىڭسىڭ!- دەدىم. ول ءسوز جاندارىنا تىم جاعىپ كەتتى مە، ەسەتى بار، قالعانى بار، الگى توپ ەكى جەپ، بيگە شىققانداي تىپتەن قارقىلداپ كۇلسىن. ويباي ۇتىلعانىمدى بىلە قويدىم دا، ءدالىزدى قۋالاي جۇگىرگەننەن جۇگىرىپ شىعىپ كەتتىم. بەت — ءورت. ورتكە قولجۋعىشتان كەسىپ الىپ ەۋ سەۋىپ ەم، جانىم سوندا كىردى.
مەن سىر جاسىرا المايتىن قىزبىن. ۇلكەن ۇزىلىستە حاتتى كلاستاعى قىزدارعا كورسەتتىم. حات ولارعا سۇمدىق اسەر ەتتى. كەيبىرەۋلەرى: «بوسپەسىڭ-اۋ»،- دەگەندەي كەكەسىن جىميىپ، دەرەۋ رەتىن تاۋىپ، ماڭايىمنان جىلىستاپ كەتتى. ال قىسقا دا نۇسقا سويلەپ، كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن، بيىل ستاروستالىققا تاعايىندالعان اقتورعاي اتتى قارا قىز:
— ايگۇل، بۇل - قىپ-قىزىل ماحاببات!- دەپ شاڭق ەتتى. ءجۇزى الەم-تاپىرىق. «بۇعان نە بولدى؟»- دەپ ەداۋىر شوشىپ قاپ، بەتىنە ۇزاق قارادىم.
— ماحابباتى قالاي؟- دەيمىن تاڭ قالىپ. حاتتىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن ءىشىم سەزەتىن. سويتسەم ماحاببات ەكەن عوي!
— حات جازدى، سول - ماحاببات!- دەپ جانە تەپسىندى اقتورعايىم. ءوزى ەلەۋرەپ، كوتەرىلىپ الىپتى.
تۇك بىلمەگەنسىپ:
— حات جازعانى دۇرىس بولدى. اپتا بۇرىن ماعان: «بۇل قايدان شىققان فەيا. ءاي!»-دەگەن. سول قىلىعىنا كەشىرىم سۇراپ، تاتۋلاسقىسى كەلگەن شىعار. ءبىر اۋىز سوزگە بولا ەسەت ەكەۋمىز مەكتەپ بىتىرگەنشە ءوستىپ ءدۇردىاراز جۇرە بەرەمىز بە؟- دەدىم. اقتورعاي ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزارىپ:
— بۇل — ماحاببات!- دەدى سىبىرلاپ. ىلە قايتا اۋەلەپ: — مۇز ايدىنعا دا، كينوسىنا دا بارما. وڭاي ادامدى تاپقان ەكەن. ەكى كوزى ءتورت بولىپ توسسىن،- دەپ، كىجىنىڭكىرەپ كەتتى. وقتاۋ جۇتقانداي سىرەسىپ، دىك-دىك باسىپ شىعا بەردى دە، كىلت اينالىپ، ورالىپ كەپ:
— سەن جاڭاعى سەزىمدى باسقا قىزدارعا ايتىپ قويىپ جۇرمە. سىر ساقتاي ءبىل، ايگۇل!-دەپ جانە كەتتى. وڭاشا قالعاسىن ال كۇلەيىن. «ءاي، ەسەت-اي، ماعان ەمەس، اقتورعايعا حات جازۋىڭ كەرەك ەدى. ءوزى سىرىن ساقتاي الماي، ماعان ءبىلدىرىپ الىپ ءجۇرىپ، باسقاعا اقىل ايتقىشىن!»
كينوعا دا، ايدىنعا دا بارعانىم جوق. وعان ونسىز دا جۇلدىزىم قارسى. كينو كورۋ، كونكي تەبۋ قالىپتى ەندى. ءبىر شەكىسىپ، ەكى بەكىسەتىن اڭقاۋبايدى تاپقان ەكەن.
مىنە، قىزىق! حات تاسىعىش مەمە كەلەسى كۇنى ۇندەمەس ويىن باستادى. سويلەسۋ قايدا، سالەمدەسپەيدى. «اۋزىڭا مارجان سالعاسىڭ با؟ قىزدارعا كەرەك مونشاق شىعار، كورسەتشى، كانە!»- دەيىن دەپ ەم، قاتارىنان سىلەيتىپ ءۇش «ەكى» الىپ، كەتەۋى كەتىپ قالدى.
كەشكى استان كەيىن كۇندىزگى ۋاقيعانى تاتەمنىڭ سىڭلىسىنە — اپكەمە ايتىپ بەردىم. اكە-شەشەم جولاۋشىلاپ كەتكەن كەزدە كەبىنە سول ۇيگە قونامىن. جيەندەرىم جىرتىلىپ ايرىلادى. ساباق قاراۋ قيىن، سوندىقتان كەيدە جوقتى سىلتاۋراتىپ، ۇيگە كەتىپ قالامىن. اپكەم وندايدا كەشكە تەلەفون سوعىپ، بار-جوعىمدى ءبىلىپ تۇرادى. ارەدىكتە جۇگىرىپ كەلىپ، ءۇيدى جيناپ بەرەدى. سول كۇنى كەشكە قاراي اپكەم ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ شىققان. ەكەۋلەپ جاساعان تۇشپارانى سوعىپ وتىرىپ، ءبارىن ايتىپ بەردىم.
ول كىسى دۇرىس، بۇرىس دەمەدى. ىدىس-اياقتى جۋىپ تۇرىپ: «ءسىڭلىم، بوي جەتۋدىڭ الدى وسى. قايدان، قالاي تابىلساڭ دا اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس، ايتەۋىر»،- دەپ كۇرسىندى.
وسىنداي قىزىق وقيعالاردى باستان كەشىپ جاتىرمىن، اعا. بۇرىن ءبارى قولمەن قويعانداي ايقىن ەدى.. سىرتتا ساباق، ۇيدە ىدىس-اياق جۋۋ بولسىن، تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ، لەزدە تىندىرۋشى ەدىم. بۇل جولى ولاي بولمادى. اقتورعاي باسقا، اپكەم باسقا دەدى. ماحاببات دەگەن ەشكىمنىڭ اقىلى جەتپەيتىن بىردەڭە بولۋ كەرەك. جالپى، سوعان جولاماعان دۇرىس سەكىلدى.
مەن ەشكىمدى دە جەك كەرمەيمىن. ەسەتكە دە دالىزدە عانا تاس-تالقان اشۋلاندىم. حات جازباي-اق ادام قۇساپ: «كەل، دوستاسايىق!»- دەسە، تاتۋلاسا سالار ەدىم. «مىناۋ قايدان شىققان فەيا، ەي؟ كىم كەرەك، سەزدىڭ اشىعىن ايتشى، كانە! مەن بە؟»- دەسە، فەيا كورىنسەم كورىنگەن شىعارمىن. كينوعا شاقىرعاندا نە تۇر؟ مەكتەپتەگى ءبىراز قىزدار مەن بالالار مۇز ايدىنىڭا بارىپ، جۇپتاسىپ كونكي تەبەدى، كينوعا كىرەدى. ونىڭ ءبارى ماحاببات ەمەس... مەمەنى دە جاقسى كورەمىن، تەك تومپيىپ ءجۇرىپ سىر ساقتاعىش، ۇندەمەس. بۇعىپ ءجۇرىپ ەر جەتىپ قالعان بالا سول ما دەيمىن.
ەسەتتىڭ شاقىرعان جەرىنە بارماعانىم اۋەلى سىناپ الايىن دەدىم. مەنى فەيا دەگەنىنە قاراعاندا سۋايت بالا ما، كىم بىلەدى. فەيا قايدا، مەن قايدا؟ فەيا — ەرتەگىنىڭ قۇسى. توعىزىنشىدا ەكىنشى جىل قالىپ قويامىن دەن قورقىتپاسا، قايدا قالماعان وتىز تيىن، قاشان تەپپەگەن كونكي، كينوسىنا دا، ايدىنعا دا شاۋىپ كەتەر ەدىم. اجەم ايتپاقتايىن: «شاقىرۋعا بارماساڭ، شاقىرۋسىز قالارسىڭ».
ويلاپ قالماڭىز، ەسەت، مەمە، اقتورعاي، 13 اۆتوبۋستان باسقا جولداس-جورالارىم جوق ەكەن دەپ. ءبىزدىڭ بالكوننىڭ استىنداعى توعىزىنشى قاباتتا تۇراتىن ەرگەجەيلى قاريا ون شاقتى كەپتەر ۇستايدى. ولار بالكونداعى توردا تۇنەپ شىعادى دا، كۇن كوتەرىلە اسپانعا ءدۇر كوتەرىلىپ، بيىك-بيىكتە قالىقتاپ ۇشادى، ۇشادى كەپ. مەن دە ويانا سالا بالكوندا كۇن شۋاقتا. بىلاۋدان شىققانداي بالقىپ تۇرىپ، كەپتەرلەرگە ۇزاق-ۇزاق تەلمىرىپ قارايمىن. كەيدە ءدۇربى سالامىن. ولار ءدۇربىنىڭ دوڭگەلەك اينەگىنە كىرىپ كەتىپ، تۋرا سۇيەم جەردە قالىقتاپ، ۇشۋدىڭ سان ءتۇرىن كورسەتەدى. جاقتىرماي قالسام، ءدۇربىنىڭ الىستاتاتىن كوزىمەن قارايمىن. ءبىر-بىر كەپتەر ءبىر-بىر كىشكەنە نۇكتەگە اينالادى.
قول-اياعى ءبىر تۇتام قاريا دا كۇنگە قاسقاسىن قاقتاپ تۇرىپ، قالىقتاعان كەپتەرگە كوز تاستايدى. وزىنەن ەش جاسقانبايمىن، بالا سەكىلدى كورەمىن. ول دا ماعان التىن تىستەرىن جارقىراتىپ قاراپ قويادى. پەنسيادا، جالعىز تۇرادى. بۇرىن قولعا ۇيرەنگەن كۇشىك، مىسىق، كەپتەردى ويناتاتىن سيرك ءارتيسى بولعان. الگى ون شاقتى كەپتەر — قولعا ۇيرەتىپ جۇرگەن قۇستارى. باسقا ىستەيتىن ءىسى جوق. جانە كوبىنە بالكوندا ۇيرەتەدى. جوعارىدان كورىپ تۇرامىن — كىشكەنە قاقپاعا ىلىنگەن كۇمىس قوڭىراۋدى قاقتىرادى، كىتتەي اربانى سۇيرەتتىرەدى... كونبەي بارا جاتسا، تورعا قاماپ، ەكى-ۇش كۇن اش ۇستايتىنى دا بار. اش جانۋار عانا ەمەس، اش قۇس تا كونبىس كەلەدى ەكەن. سول پالەنشەباي كۇنگى تۇتقىننان كەيىن كەپتەرلەر السىزدىكتەن ۇشا الماي، بالكون جيەگىندە ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرادى. سوندايدا كەرەمەت اياپ كەتەمىن. شال ولاردى ەمەس، مەنى اش قاماپ قويعانداي سەزىنەمىن.
كۇندەردىڭ كۇنىندە ەرگەجەيلى بالكونعا قارنى قاباقتاي ءبىر سەمىز اعايدى ەرتىپ شىقتى. ەكەۋى ءار كەپتەردى ءبىر ۇستاپ، ونەرىن تاماشالادى. ءبىر ۋاقىتتا الگى كىسى شالعا سۋ جاڭا اقشانى شاتىرلاتىپ ساناپ بەردى.
— ءجۇز سوم... از ەمەس پە؟- دەدى كاڭگىرلەي كۇلىپ.
سيركشى شال:
— از بولماسا... ماردىمسىز جالعىز پەنسيا جەتپەيدى. وسى كەپتەردى كاسىپ قىلامىن،-دەپ جىلاپتى.
اعاي جومارت ەكەن:
— ءما، تاعى ون سوم. بالامنىڭ قۋانىشى ءۇشىن ءبارى ساداعا. جالعىز ۇل... كەلىستىك پە؟-دەدى. قول الىستى. ەرگەجەيلى:
— تاعى كەلىپ تۇرىڭىز... كورشىلەرىڭىز ۇيرەتىلگەن كەپتەر ساتىپ العىسى كەلسە، تۇپ-تۋرا وسى پاتەرگە ات باسىن تىرەسىن. الدىن الا حابارلاسسا، مىنە، تەلەفون ءنومىرى،- دەيدى جالباقتاپ. مەن كۇلدىم. پەنسيا جەتپەيدى دەيدى. ال اۋلادا «جيگۋلي» اۆتوماشيناسى ىلعي دا جۇتىنىپ تۇرادى.
وسىدان كەيىن قاريانى جەك كورىپ كەتتىم. كەپتەرىنىڭ ءبارىن بىرىندەپ ساتىپ الار ەم، اقشام جوق. كەيىنگى كەزدە بالكونعا نان قيقىمدارىن، سوق تارى شاشىپ ءجۇرمىن. ەكى-ۇش رەت جاپىرلاسىپ قونىپ، جەمدى تەرىپ جەگەسىن بالكون كەنەرەسىنە قاتارلاسا قونىپ، توق باساتىنى بار. ماعان ءالى ۇيرەنگەن جوق. ەسىك اشىپ، بالكونعا شىقسام، قاناتتارى ساتىرلاپ ۇشىپ كەتەدى.
ۇمىتىپ بارادى ەكەمىن، سيركشى بالكونىنىڭ جيەگىندە كوزىن اشىپ-جۇمىپ قالعىپ وتىراتىن كەرىسكەدەي تارعىل مىسىعى تاعى بار. ۇزاق جىلدار بويى سيركتە شالدىڭ اتاعىن اسىرىپ، كەيىن الجىپ ولگەن مىسىقتىڭ بالاسى. قارا تۇمسىعىنىڭ استىنان كەپتەر ساتىرلاپ ۇشىپ شىعىپ، قالىقتاپ قونىپ جاتسا، وتكىر تىرناقتارىن تاربايتىپ جازىپ جىبەرىپ، شاپ-شۇپ سىلتەپ قالادى. كەيبىر مىسىق قانشاما ۇيرەتسە دە تابيعاتىنا تارتا ما، ايتەۋىر، مىناۋ كەپتەرگە جاۋ كوزبەن قارايدى.
وتكەن ءتۇنى سولار جايلى شىم-شىتىرىق ءتۇس كوردىم. ءۇش سەريالى ءتۇس... «ول نە؟»- دەيسىز بە؟ كادىمگى سەريالى فيلمدەر سەكىلدى ۇزاق ءتۇس... ءبارى قولمەن قويعانداي اپ-ايقىن. ايت دەسەڭىز، مەن دايىن. كلاستاعى بالالارعا اۋزىمدى اۋىرتپايمىن. وتىرىك دەيدى - ءبىر، مازاقتايدى - ەكى. ءسىز اعاسىز، ال ۇلكەندەر ءتۇستى جوري الادى. اجەم: «تۇسىڭدە تاۋعا شىقساڭ «بەس» الاسىڭ،- دەپ قۋانتىپ، — سۋعا ءتۇسىپ كەتسەڭ، جامان باعادان ساقتانا بەر، قاپى قالما، ساباعىڭا دايىندال، قارعام»،- دەيتىن.
وي، اجەمدى سونداي، سونداي جاقسى كورۋشى ەدىم. شۇيكەدەي اجەم، اسىرەسە اڭگىمە، ەرتەگى، قيسسا ايتقاندا الدىنا جان سالمايتىن. «توعىز توڭقىلداق، ءبىر شىڭكىلدەك»، «ەر توستىك»، «كەرقۇلا اتتى كەندەباي»، «الداركوسە، جيرەنشە، «قامبار باتىر»، «الپامىس»، «ەسكەندىر» — ءبارى-بارىن بەس-التى جاسىمنان قۇلاعىما قۇيىپ تاستادى. قازاق ادەبيەتى ساباعىنان ىلعي «بەس» الاتىنمىن. بيىل كۇزدە جاڭا كلاستا ادەبيەتتەن العاش جاۋاپ بەرگەندە قىزدار قاسىن كەرىپ، مەن تاپ ءبىر بوتەن تىلدە سويلەگەندەي كۇدىكپەن قاراپ قىزىق بولعان. تاقپاقتاي سويلەپ كەتسەم، ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەي داعدارىپ قالادى. ونى ءوزىم سەزبەيدى ەكەم. ءبىر كۇنى قۇربىم:
— سەن وسى قىزىق سويلەيسىڭ،- دەپ سالدى.
— قىزىعى قالاي؟
— ەسكىشە مە، قالاي؟ قالا بالالارى سەكىلدى سويلەمەيسىڭ. اۋىز ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسىن جاتتاپ العانسىڭ با ءوزىڭ؟
كۇلدىم.
— ە، مەنىڭ اۋزىما ەرتەگىنى اجەم تۇكىرىپ كەتكەن. و كىسى سويلەمەسىن دە، سويلەسە مىنا ادەبيەتتەن ساباق بەرەتىن اعايدى جولدا قالدىرار ەدى.
— باسە، باسە!- دەپ اقتورعاي بەتىمە ەجىرەيە قاراپ باس شايقادى.
اجەكەمدى ەسكە السام، دۇنيە جاپ-جارىق بوپ كەتەدى. اشۋىم دا تارقايدى. ءسىز سول كىسىگە كەلىڭكىرەيسىز. اڭگىمە تىڭداي الاسىز. ال ونداي اعالار بىرەن-ساران.
مىنا قالادا اپالار از ەكەن. ءبىز اۋىلدا تۇرعانبىز دەپ ايتتىم عوي. كوشەگە جۇگىرىپ شىقساق، ەسىك الدىندا تاياققا سۇيەنىپ ءتىزىلىپ وتىرعان اجەلەر: «تاك، تاك! ءاي، بالا، كوزىڭە قارا! ماشينەنى باسىپ كەتپە!»- دەپ جەكىپ الادى دا، ىلە: «ءاي، اينالايىن، تۇيمە كوزىڭنەن، قاي ءۇيدىڭ جارىعىسىڭ؟»- دەپ، اينالىپ-تولعانىپ تۇسە قالاتىن.
ايتتىم عوي، ءسىز اجەمە ۇقسايسىز، ەندەشە، ءتۇس جوري الاسىز. مامام ءتۇس جوري المايدى. سوعان ءوزى ىزا بولا ما، قولىن ءبىر سىلتەپ: «باسىڭدى اۋىرتپاشى. ءتۇس — تۇلكىنىڭ قيى»،- دەي سالادى. دەي سالۋ وڭاي. ال مەنىڭ ءۇش سەريالى سول ءتۇسىم كەي-كەيدە ءوزىمدى تاڭ قالدىرادى. ايتايىن، تىڭداڭىزشى».
ايگۇلدىڭ ءتۇسى
تەرەزە كاسەگىنىڭ شەتىنەن كۇن قۇلاعى قىلتيدى.
سول مۇڭ ەكەن، قوس ۋىس ساۋلە شىڭىلتىر اينەكتى كوكتەي ءوتىپ، بولمەگە سەكىرىپ ءتۇستى. جارق ەتىپ، قولما-قول ديۆان كەرەۋەتكە قارعىپ شىقتى. ءتورت قۇلاعى تۋىرلىقتاي كورپەنى كوتەرىپ تاستاماق ەدى، سىرىعان ماقتا كورپە زىلدەي اۋىر ەدى. اۋىر كورپە قوس ۋىس ساۋلەنى ميزەمەدى. سوسىن ساۋلە شىركىن كورپە بۇكتەسىنىنەن سىعالاعان ويماقتاي ساڭىلاۋدان جىپ بەرىپ، قىز بالانىڭ قوينىنا كىرىپ كەتتى. ەركەتوتاي ساۋلە ميزامداي نازىك ساۋساقتارىمەن قىزدىڭ جەبە كىرپىكتەرىن سيپاپ، ءسال كوتەرىپ، جازىپ جىبەردى.
ويىن وسىلاي باستالعان.
كىرپىگىنە ءدىرىل، دەنەسىنە قىتىق جۇگىرگەن جاس قىز ويانىپ كەتتى.
قىزدى وياتقاسىن قاعازداي جەڭىل ساۋلە قالىقتاپ ەدەنگە ءتۇستى، ەنى ەكى جارىم دا، بيىگى ءبىر جارىم كەز ءتورتبۇرىش اق الاڭقايعا اينالدى، الاڭقاي جارقىراعان اق بىلەگىن تەرەزەگە سوزدى، تەرەزەدەن قامشى سابى كوتەرىلگەن كۇنگە جالعاسقان ءتۇپ-تۇزۋ كولبەۋ كۇمىس باعاناعا اينالدى.
اشىق جاتقان قالىڭ كىرپىك قاق جارىلعان اشىلمالى كوپىردەن نەسى كەم، قىزدىڭ ەكى كولى — توستاعانداي قوس قارا كوزى شىبىن تايىپ جىعىلاتىن تاز توبەگە ءتۇستى، ودان قابىرعاعا اۋىستى، قابىرعا جاپون ايەلىنىڭ بەتىندەي تەپ-تەگىس-تىن، تابان تىرەي الماعان جانار تەرەزەگە قول سوزعان ساۋلەگە كەزىكتى. قۇيىلعان مول ساۋلە قىز كوزىنە دەرەۋ اق شۇبەرەك تارتا سالىپ ەدى، بىرەر سەكۋندقا تۇك كورمەي، اۋا قارمالاپ قالدى. ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، بالبىراپ جاتقان قىز بالا الما-كەزەك قۋالاسقان بۇل سوقىرتەكە ويىنعا ىنتى-شىنتىمەن ارالاسىپ كەتتى. قايقى كىرپىكتەرىن قوس توستاعانعا قۇلاتىپ، وتىرىك ۇيىقتاعانسىدى؛ قايتا اشىپ، بەتىن سيپاعان ساۋلەنى قۋىپ تاستادى. ەرىككەن قىز كىرپىكتەرىن جالپىلداتىپ، كوزىن ءبىر جۇمىپ، ءبىر اشىپ، ساۋلەنىڭ جىبەكتەي جۇمساق، ءدۇريا، شاعيدان دا نازىك الاقانىنا تۇلا بويىن سيپاتىپ، ءبىراز جاتتى. ويىن، ونىڭ ىشىندە ۇزاق ويىن سوڭى وسىلدىرىپ تىناتىنىن ون بەس جاستى جيناعان ايگۇل جاقسى بىلەتىن؛ قاپسىرا قۇشاقتاعان ماقتا كورپەنى جالعىز-اق تەۋىپ، سەرپىپ تاستاپ ەدى، سىرما كورپە سىرىلا ءتۇسىپ، اياق جاقتا بۇگىنەن ۇمار-جۇمار بۇكتەلىپ جاتىپ قالدى. كورپە دەيىن جۇڭگو قورعانى قۇلاعاسىن شاپقىلاعان اق تۇلپارعا اينالعان ساۋلەلەر جاپپاي سابىلىپ، نەسىن ايتاسىڭ، سانىن شاپاتتاپ، ساۋىق-سايراندى ەمىن-ەركىن سالىپ ءجۇر. جاعىن جاندىرا شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ، اۋلاق قۋىپ تاستايىن دەسە، ايايدى، وعان قوسا ساۋلەلەر ەتىنە تاياق دارىتپاس جىلپوس-اق، قۋسا قاشىپ، قاشسا قۋىپ، تالكەك ەتەدى.
امال جوق، الاقانىمەن كوزىن كولەگەيلەپ، ساۋلە مۇحيتىنا وڭاشادا ارمانسىز شومىلىپ، سۇلق جاتىر.
ايتسە دە، جاڭا عانا قىز كىرپىگىنىڭ ءار تالىن جەكەلەپ جازىپ، كوتەرۋگە عانا شاماسى كەلگەن نازىك ساۋلەلەر قىزدى شومىلدىرا المادى، كۇشى جەتپەدى. جالپاق بەت، شي بۇت تەليەۆيزور، تالىس كەۋدە اباجاداي مەبەل مەكەندەگەن، نە عالامات جارقىل دا جۇرقىل جيھازعا اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ ىڭقىلداپ تۇرعان بولمەگە قالىڭ پەردە جىگىنەن ساۋلەلەر ساباق جىپتەي سۋىرتپاقتالىپ عانا ءتۇسىپ تۇر ەدى. جەتپەس ساۋلەنى الدەكىمنىڭ راقىمىنان توسىپ، جايران جاتا بەرۋ جەلكەسىنەن تارتقان كوك جالقاۋدىڭ ءىسى قىز بالا اتىپ تۇردى.
مانادان بەرى قىزدى توڭىرەكتەگەن ويىنپاز ساۋلەلەر كولەڭكەلەردىڭ كوزىن تۇپ-تۇياعىمەن قۇرتا الماپتى. بولمە ورتاسىندا ءتورت اياقتاپ تۇرعان ۇستەل استىندا، انە، ساۋلەنىڭ جارقىراعان اق ديدارىنا تىكتەپ قاراۋعا بەتى جوق، بىرەۋى باسىن تۇمشالاپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىر. ديۆان-كەرەۋەت ىرگەسىندە ەكىنشىسى ءۇن-تۇنسىز تىستەي قاتىپ، ۇزىنىنان-ۇزاق ءتۇسىپتى. بۇكىل قابىرعانى تۇستىكتەن سولتۇستىككە دەيىن تۇتاسىمەن العان سان الۋان سۋىرمالى، ءجۇز ەسىك-تەسىكتى مەبەل ۇستىندە ساپ تۇزەپ تۇرعان سەرۆيز، ۆازالار تاساسىندا دا ۇيىرىمەن ۇيمەلەپتى. سوقىر ۇمىتپەن تەرەزەگە كوز سالدى. سىرتتاعى سامالاداي مول جارىق قالىڭ پەردەنى كوكتەپ ەتە الماي تاۋى شاعىلعان ەكەن، ونى قىز سالعان بەتتە ءتۇسىندى، ال تۇسىنگەن ادام اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ، ەرىگىپ تۇرا ما، دەرەۋ ىسكە كىرىستى. اۋەلى بار سالماعىن سالىپ، ۇستەلدى قابىرعاعا يتەرىپ ەدى، جىلتىر پاركەت بەتىمەن زىرعىپ، كونكي تەپتى. ءسال ەڭكەيىپ، سيراعىنا سۇلىكتەي جابىستى دا، ءىلىپ اپ: «اۋھ!»- دەپ، كوتەرىپ تاستاپ ەدى، جاڭا عانا ۇستەلمەن بىرگە سىرعي جىلجىپ، جان ساۋعالاپ قاشقان كولەڭكە ىققا لىپ بەرىپ كىرە بەرگەندە، ءزىلماۋىر ارابى اعاش اياسىن با، شەلپەكشە جاپسىرىپ، قابىرعاعا جانشي سالدى، شيىق ەتۋگە شاماسى كەلمەگەن كولەڭكە جان تاپسىردى.
ەندىگى كەزەكتە توسەك ىرگەسىن پاپالاعان كولەڭكەلەر. كەرەۋەتتى كوتەرىپ، قابىرعاعا تىرەگى قويسا شە؟ ءبىراق تالشىبىقتاي ون بەس جاسار قىز بالادا نە قاۋقار بار. قاۋقار كەلمەسە، اقىل جەتەدى. وكشەسىن كوتەرىپ، مەبەل ۇستىندە قاراۋىل قاراپ تۇرعان قاۋعا باس ۇستەل شامىن جۇلىپ الدى دا، توسەك استىما باشپايىمەن يتەرىپ، قوسقىشتىڭ مىس ساۋساقتارىن قابىرعاداعى اشاماي تەسىككە تىعا سالدى. جارق ەتكەن ەلەكتر جارىعى ىرگەدەگى كولەڭكەگە قىرعيداي ءتيىپ، قاس قاعىمدا ورتەدى. سودان كەيىن سەرۆانت ۇستىندە ساربازشا سامساپ، بولمەدەگى جيھاز اتاۋلىنىڭ باس اماندىعىن باعىپ تۇرعان سەرۆيز، ۆازالاردى تاعىنان سۇيرەپ ءتۇسىردى دە، تارتپالاردى سارت تا سۇرت سۋىرىپ اشتى، سوندا بىرىندەپ سۇڭگىتتى. بار سالماعىن باشپايلارىنا ءتۇسىرىپ، وكشەسىن كوتەرگەن قىز پەردەلەردى باتىس، شىعىسقا ىسىرىپ ەدى، قالىڭ نۇر ىشكە لاپ بەردى.
ايگۇل، ءسويتىپ، كولەڭكە اتاۋلىنىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتى. ساۋلە تاسقىنىمەن قۋالاسپاق، سوقىرتەكە ويناپ، كۇنى بويى قۇمارى قانعانشا توپالاڭ سالسىن، جىبەكشە ەسىلگەن جۇمساق نۇرعا دەنە توسىپ، قارا باقايدان قۇيقاعا دەيىن ارمانسىز شومىلسىن، بۇدان بىلاي بەتتەن قاعىپ، بوگەت جاسايتىن ەشكىم جوق. بيلەي باسىپ، بولمە ورتاسىنا شىعا بەردى دە، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
وڭباي قاتەلەسىپتى.
قۋىرداقتىڭ كوكەسى الدا ەكەن.
ءتورت قۇبىلادان قىسقان ءتورت قابىرعا، استىدان كوتەرگەن ەدەن، جوعارىدان تونگەن بەتون توبە ءنوپىر نۇردىڭ قاناتىن ەركىن جازدىرماي، ەمىن-ەركىن تىنىس الدىرماي تۇمشالاپ، قوس وكپەدەن قىسىپ تۇر. ال سىرتتا ۇشان-تەڭىز، شەت-شەكسىز اقشاعىرماق مۇحيت جالت-جۇلت ەتىپ، مىڭ بۇكتەتىلىپ، ءجۇز ارنامەن اعىلىپ، بۋىرقانا قايناپ جاتىر. جەر جاپاندى تۇگەل العان سول جارىق دۇنيەنىڭ ون ۋىسى عانا بولمە ىشىندە بوزامىقتانىپ قاشىپ ءجۇر. شومىلۋ قايدا، بەت-اۋىزدى ءۇش-تورت شىلاۋعا اقىل-تاقىل جەتەتىن ون ۋىس ساۋلە...
قىز قىستىقتى. قىستىققان جان — قايناعان قازان. ال بۋى بۇرقىراعان ونداي قارا قازان ساقىرلاپ قايناپ-قايناپ كەلىپ، قاقپاعىن ءبىر كوتەرىن تاستايتىنى تاعى ءسوزسىز.
نە ىستەرىن بىلمەي شيرىققان قىز بۇرىشتاعى قارىن قۇرىشى باتىسقان سىم، سان قيلى ۋاق-تۇيەك جىلتىر تەمىرگە لىقا تولى راديولانىڭ تۇيمەسىن ءتۇرتىپ قالىپ ەدى؛ ميلليون ءتۇرلى دىبىسقا مولدەكتەپ، ەسە تيمەي تۇرعان سان جاشىك سامپىلداي سويلەپ قويا بەردى: «قايىرلى تاڭ، راديو تىڭداۋشى جولداستار! تاڭەرتەڭگى بوي جازار جاتتىعۋدى باستايمىز. — اۋەلى پەردەنى ىسىرىپ، تەرەزەنى، بالكون ەسىگىن اشىپ، بولمەنىڭ اۋاسىن تازارتىپ الىڭىزدار. ءقازىر جاز ايى، جاتتىعۋدى بالكون، ياكي لودجيادا جاساۋعا بولادى». سول سەكۋندتا قىز بالا قوس اياقتاي سەكىرىپ، قولىن شاپالاقتادى: «الاقاي! الاقاي!» جەتپەگەن اقىلدى راديودا تاپتى. «ءقازىر جاز ايى، جاتتىعۋدى بالكون، ياكي لودجيادا جاساۋعا بولادى...» بۇدان اسقان اقىل بار ما؟ «قۇلاشىڭىزدى كەڭىرەك جايىڭىز... ءبىر، ەكى، ءۇش!» دەگەن سامپىلداققا قۇلاق سالعان جوق، تۇيمەنى جانە ءبىر ءتۇرتىپ ەدى، راديولانىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلدى. ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، بالكون ەسىگىنە جەتتى، العا سوزعان الاقانىمەن شالقايتا اشىپ جىبەرىپ، سىرتقا شىقتى.
الىپ اسپان استىندا بۋى بۇرقىراعان دۇنيە قۇشاعىن ايقارا اشىپ تاستاپ، قاق الدىندا كەرىلىپ-سوزىلىپ جاتىر.
ءبىر-بىرىن كيمەلەي يىقتاپ يتەرىپ، سىرەسە سىڭسىپ تۇرعان بيىك-بيىك ۇيلەردىڭ قيقى-جيقى گەومەتريالىق سۇلبالارى قاتىپ-قاتىپ تۇر. بالكوننىڭ القىمىن الا ادامدار اعىلادى، سان قيلى ماشينالار الدەقايدا قايقايىپ بارا جاتىپ: «شىقپا-ا، جانىم، شىقپا-ا-ا!» لاپ سوزالاڭداتا بەلگى بەرەدى.
ايگۇل مىڭ قايتالانىپ، قۇلاق سارسىتقان اۋەزسىز ون سەكىلدى بۇل تىرلىكتى مىسە تۇتقان جوق. كۇلمىڭدەگەن جالقىن كۇنگە قول سوزىپ ەدى، اسپان - جەردىڭ اراسىن كەزگەن ساۋلەلەر لەكىلدەپ كەپ، بالكونعا ساۋلاي قۇيىلدى دا، قىزدىڭ قوس قولتىعىنان كوتەرىپ، كۇنگە قاراي ەلپىلدەتىپ الا جونەلدى. اياق استىنداعى كوشە اتتى تەرەڭ شاتقالعا ۇڭىلسە، باسى قان كوبەلەك اينالىپ، قۇلان كەتەر ەدى، كوزىن تاس جۇمىپ الدى، نۇرعا تولى تازا اۋانى قوماعاي تابەتپەن وكپەسى ىسكەنشە جۇتتى دەيسىڭ. شالدۋار ساۋلە اۋاعا ىلەسە كەنسىرىگىنە كىرىپ، الپىس ەكى تامىرىنا بىرەگەي تارادى، دەرتكە ەم بولدى، بويى جەڭىل تارتتى. ساۋلەنىڭ بيپاز الاقانى، ىستىق ەرنى تيگەن كلەتكالارى بالقىپ بارادى، سوعان قاراعاندا كۇن دە قۇلدىراڭداپ، قىزعا قاراي دومالاپ كەلە جاتىر-اۋ...
ءتۇسسىز اۋاعا توعىتىلىپ، قالىقتاپ ۇشىپ جۇرگەن قىز قۇلاعىنىڭ ناق تۇبىنەن كەنەت قانات شاپىر-شۇپىر قاعىلدى. قۇلاققا ۇرىس جەتسە، سانادا تۇرىس جوق، جۇمىپ العان كوزىن اشىپ ەدى، ساۋلە ءۇيىرى قىزدى اسپاندا سەرۋەندەتىپ-سەرۋەندەتىپ العاسىن ونىنشى قاباتتاعى ءباز-باياعى بالكونعا ۇشىرتىپ اكەپ، ءتۇسىرىپ كەتىپتى. ءولىپ-وشىپ ساعىنىپ قالعان با، جالقىن سارى شارتاباققا قولىن سوزىپ، تالپىنۋىن قويعان جوق، ساۋساقتارى كەڭىستىكتىڭ كولدەي كوگىلدىر كوزدەرىن سيپالايدى. ال استىڭعى قاباتتان مانا جاپىرلاپ ۇشىپ شىققان ون اق كەپتەر اسپاندا اۋدارىلىپ، توڭكەرىلىپ، بىرەسە بيىكتەپ، لەزدە تومەندەپ، تاڭعى جەمنەن كەيىن توعىن باسىپ ۇشىپ ءجۇر. جاڭا قاناتتارىن شاپىر-شۇپىر قاعىپ، قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن زۋ ەتىپ وتە شىققان وسىلار ەكەن.
قىز كەپتەرگە قوسىلىپ ۇشا الماي، جەر تارتىلىسىن جەڭە الماي اھ ۇرسا دا ءوزىن قۇستارمەن بىرگە ىتقىپ اسپانعا شىعىپ، اۋادا ويناپ ءجۇرمىن دەپ سانادى. اپپاق قارداي دەنەسى كارلەن كەسەدەيىن ون اق كەپتەرگە اينالىپ، ادام تابانى تيمەك تۇگىل زەيىنى جەتپەيتىن، نوقات، نۇكتەسىز كوك مۇحيتتى شارلاپ ۇشسا، ودان اسقان باقىت بار ما؟! توبەدەگى تۇڭعيىققا قول سوزدىرتقان سول اسقاق سەزىم ەدى.
قاناعاتسىز كوڭىل كەلە-كەلە ماقاۋ كەپتەرگە دىبىس، ءۇپ دارىسا دەپ تىلەدى. دىبىستان ماقۇرىم ون كەپتەر نە، اسپاندى اينالىپ ۇشقان جۇدىرىقتاي ون قارا تاس نە، ءبارىبىر. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان قىز بالا قارا تاسقا ءتىل بىتىرەتىن سيقىرشى ەمەس، بار بولعانى بەتون بولمەلەردە جانشىلىن، از جارىقتى اۋلاي شانجاۋ وسكەن نازىك ءبىر تال گۇل. شانجاۋ وسكەن گۇلدە بوي بولماسا، وي بار. قىز ويلادى: «قولدان كەلىپ، قونىشتان باسىپ تۇرعاندا جوق دىبىستى ءوزىم جاساپ، كەپتەرگە نەگە سىيلاماسقا؟» وي سويلەسە كومەكەي سويلەيدى، قۋداي موينىن سوزىپ تۇرىپ، شىرىلداعان ۇنمەن ءان باستادى.
ا-اق كوگ-ەرشىن، كو-گەرشىن،
سەن جىلايسىڭ،
اسپان استى الاسا دەپ...
مەن جىلايمىن،
اق كوگەرشىن الىس دەپ...
كەنەت، جەردىڭ جەتى قابات استىنان بىرەۋ ىرقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. موينىنا ءبىر شەلەك سۋىق سۋ قۇيا سالعانداي، اشىق كۇندە تىتىرەپ توڭىپ كەتتى. قارىن قۇرىشىنان شىققان تۇرپىدەي كۇلكى جاڭاعى پەرىشتە اۋەزدى شوشىتىپ جىبەردى مە، ءان دە جوق، اۋە دە جوق، جاي انشەيىن بالكونعا اسىلىپ تۇر ەكەن.
قولىن كۇنگە سوزعان كۇيى كوزىن تومەن سالىپ ەدى، الا پيجامالى ەرگەجەيلى شال... بالكوننىڭ اعاش كەمەرىن بىرتىق ساۋساقتارىمەن مىتىپ ۇستاپ، قۇستارعا قاراپ قالىپتى. ارا-تۇرا كىشكەنە كەۋدەسى سەلكىلدەپ كۇلىپ قويادى. ايگۇل تۇزى اششى ءسۇرى ەت جەگەندەي قاباعىن تىرجيتتى. شال كوز سالعان اناۋ كەپتەرلەر قىز بالانىڭ اپپاق قارداي دەنەسىنەن جارالعان عوي. قالباقتاعان ون اق كەپتەر قابىرعالاردىڭ قىسپاعىنان جاڭا عانا قاشىپ شىققان، كوشەنىڭ قۇلاق تۇندىرار، ەس تاندىرار شۋىنا قايىرۋ بەرمەي كوك زەڭگىرگە قانات قاعىپ، كوتەرىلىپ كەتكەن ون ايگۇل عوي.
اۋەگە قول سوزعان بۇلا قىز جالىنىپ سىبىرلادى: «اسپانداپ ۇشقان اق قۇستار-اۋ، بىلەسىڭدەر-بىلمەيسىڭدەر، بويىما بىتكەن بار اقتىعىم مەن پاكتىگىمدى سەندەرگە سىيلادىم، ول از بولسا، كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان ون ءۇنىمدى قوسا ۇسىنىپ، اسىل مەن جاسىل قاسيەتىمنىڭ ءبارىن قارىمتا تىلەمەي قۇربان ەتتىم. اياققا جىعىلىپ سۇرايتىنىم — اينالىپ كەپ، الاقانىما ءبىر قونىپ كەتىڭدەر، اسىل مەن جاسىلدىڭ بوداۋى، قايتقان قارۋى سول بولعاي! كەپ كەرگىمەي قونىپ كەتىڭدەر-ر!».
قىز ءۇنىن قۇستار سول سەكۋندتا ەستىدى، ەستىگەنى سول عوي، قاناتتارىن باۋىرىنا جيا قۇنتيىپ بەردى، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا زاڭعار بيىكتەگى ون نۇكتە ون كەپتەرگە اينالىپ، لاقتىرعان تاستاي زىمىراپ جاقىنداي بەردى. ايگۇل كەپتەر بىلەكتى بويلاي سىرعىپ، تومەن تۇسە قويسىن دەگەن ويمەن التىن ساۋلەنى بىلەزىك قىپ كيگەن قولدارىن سەرپە لاقتىرىپ تاستاپ، كۇپ مەن بالكون اراسىنا وتكەل ورناتا قويدى. قۇلديلاعان قۇستار اسپان ەتەگىن باسىپ، جەرگە جاقىنداي بەردى، اق بىلەكتەردى بويلاي كەلە ودان دا تومەندەپ، تابان استىنداعى ءتۇپسىز تەرەڭ شىڭىراۋعا شىم باتتى.
«نە عالامات، ياپىر-اۋ؟!»
كەمەرگە اسىلىپ استىعا قاراسا، قۇستار القىمداعى بالكوندا تۇرعان شالدىڭ اياق استىنا توپىلداپ قونىپ جاتىر... سيركشىدەن امال اسقان با، قىزىل بايراق بايلانعان پەردە ىسىرعىش تاياقتى توبەسىنەن اسىرا ۇيىرە ەرسىلى-قارسىلى بۇلعاپ تۇر، ال ۇيرەتىندى كەپتەرلەر ماگنيت تارتقان تەمىر ۇنتاعىنداي ءۇيىرىلىپ كەپ، كەزەكپەن توعىزىنشى قاباتقا سۇڭگىپ كەتىپتى.
قاريا بىرتىق ساۋساقتارىمەن تۇيمەش كوزدەرى جىلتىراعان كەپتەردىڭ تۇگى قۇلپىرعان موينى، ارقاسى، تاماعىنىڭ استىن بيپازداي سيپايدى. الاقان استىنا ءتۇسىپ قالعان اق قۇستاردى بۇل قىسپاقتان قۇتقاراتىن كۇش قايدا؟ ايگۇل ازىردە عانا كۇنگە سوزعان قولىن جەرگە قاراي سالبىراتىپ، ون اق كەپتەرگە ءۇنسىز جالىنادى: «مەنىڭ وسى تىلەگىمدى قاناتتارىڭا قاۋىرسىن عىپ بايلاڭدار دا، ءتۇپسىز زەڭگىردەن قۇيىلعان اق ساۋلەنى ساتىلاپ، ونىنشى قاباتتاعى بالكونعا ۇشىپ شىعا كورىڭدەر، مەسەلىمدى قايتارماڭدار!» جالىنۋ دەگەن نانعا سالسا وتپەيتىن جاسىق كەزدىك ەكەن، قىز جانىنىڭ ايقايىن كەپتەر قۇلاعىنا ىلمەدى. ونى ايتاسىڭ، شال كەپتەرلەردى بىر-بىرلەپ جۇمىرتقا ءبۇيىر شارباق تەمىر تورعا قامادى، اپپاق قارداي وم اق كەپتەردەن قاراپ تۇرىپ تازا ايرىلىپ قالعان ايگۇل قىستىعىپ كەن، پورا-پورا جىلاپ جىبەردى، جانارىنان ءۇزىلىپ شىققان جاس استىنعى بالكون كەمەرىنە تىرس-تىرس تامادى، ودان ونعا ءبولىنىپ شاشىراپ، قايماقشىپ قاتقان اسفالتقا ءتۇسىپ، جوققا اينالىپ جاتىر.
ۇپايى تۇگەل شال توردى كوتەرىپ، كولگىر كۇلىپ، پاتەرىنە كىرىپ كەتتى.
شارتاباق كۇن جايلاپ اينالىپ، شىعىستان باتىسقا اياڭداپ بارادى.
جىلاي-جىلاي كوز جاسى سارقىلدى. ەرنىن جالاپ ەدى، تۇز تاتيدى. بالكون ەسىگىن اشىق قالدىرعان كۇيى ىشكە كىردى. قۇستاردى قاپاستان قالاي دا قۇتقارۋ كەرەك، موينىنا تاعدىر ارتقان بۇل مىندەتتى جاقسى بىلەدى، ال «قالاي؟» دەگەن امبە سۇراققا ازىرلەگەن جاۋابى تاعى جوق.
* * *
ون اق كەپتەردەن كوز الدىندا ايرىلىپ، ۇنجىرعاسى تۇسكەن ايگۇل پاتەرگە ماڭگىرىپ كىرە بەردى دە، ءىشىن تارتتى. تىم-تىرىس. ايگۇل سەكىلدى قورعاپ-قولپاشتار پەرىشتەسى مانا بالكونعا شىعىپ كەتكەسىن قالتارىس-قالتارىستان جارىق دۇنيەگە ەڭبەكتەپ شىققان قاراباس كولەڭكەلەر باعىپ-قاعۋسىز يەن قالعان از ساۋلەگە تارپا باس سالىپتى. بالكون ەسىگىنىڭ اشىلۋى مۇڭ، جانىن قويارعا جەر تابا الماي بەبەۋلەگەن از ساۋلە بىقپىرت تيگەندەي سىرتقا اتىلدى.
ءاي دەرگە اجە، قوي دەرگە قوجا جوق، وڭاشادا ابدەن ەلىرىپ، كۇشىنە مىنگەن ۇيكۇشىك كولەڭكەلەر جۇرەگى دۇكىلدەپ قاعا قالعان قىزدان دا ىققان جوق. كىرپىكتەرىنىڭ اراسىنا قاراڭعىلىقتىڭ ۇپ-ۇساق ورمەكشىلەرى جىپتەن دە جىڭىشكە قىلدىرىقتاي ورمەكتەرىن جىپ-جىپ توقي جونەلىپ ەدى، دۇنيە بۇلدىراپ سالا بەردى. ءتورت قابىرعا ورتاعا تامان جىلجي ءتۇسىپ، بىرەۋى جاۋىرىننان، ەكىنشىسى كەۋدەدەن، ءۇشىنشى، ءتورتىنشىسى قوس وكپەدەن قىسىپ، ىلعال دەمىن بەتىنە ۇرلەدى. اتارعا وعى جوق، قولدان كەلەر قايران جوق قىز بالا كەرەۋەت ۇستىندە جاتقان كويلەگىن جولاي ىلە كەتىپ، تەز-تەز كيدى دە، شىعار ەسىككە جانسەبىلدىك جاساي، جالاڭاياق جۇگىردى. دالىزدە ءبىرى شىعىسقا، ەكىنشىسى قۇبىلاعا قاراپ، قىرقاي ءتۇسىپ جاتقان جايپاق تابان ءتۋفليدى ۇمىتىپ تا كەتتى. پاتەر ەسىگىن بوساعاعا سارت ۇرىپ جاپقاسىن عانا يىعىنان بەس باتپان جۇك تۇسكەندەي كۇرسىندى. بولمەدەن بەزىپ كەتكەنى مۇنداي دۇرىس بولار ما، جابىلا بەرگەن جاپساردان كورىپ قالدى، ەلبەڭدەپ جۇرگەن جالپىلداق از ساۋلە ءىرىپ كەتىپتى. ساۋلە تۇگىل، ءوزى ءسال كەشىكسە، ەسىك تابا الماي قابىرعانى سيپالاپ قالارداي ءحالى بار ەكەن.
ءسىلىمتىر كولەڭكە تومەن تۇسەر باسپالداقتىڭ ۇزىنا بويىنا يرەتىلىپ جاتىپ الىپتى، سالقىن الاقانى بالتىرىن سيپادى، جاعاسىنا قول جۇگىرتتى، قاۋقارى جەتسە، قىتىقتاپ، ويناعىسى بار، وي، وڭباعاندار-اي، كولەڭكە بولماي كەرگە كىرسە ەتتى! قىز كوزىنە قارا شۇبەرەك تارتىپ، قاراڭعى تۇكپىر مەكەنىنە ۇيىقتاي تارتىپ اكەتكىسى بار. مانا بالكوندا ءسىڭىپ ۇلگەرگەن كۇن ساۋلەسىنىڭ سىنىقتارى قىز دەنەسىنەن ۇشقىنداپ تۇر ەدى. وڭمەڭدەپ، اياققا وراتىلعان كولەڭكەلەردى قاراڭعى باسپالداقتا ۇلان-اسىر ورتكە پارا پار ۇشقىندار سىر-سىر ورتەپ، شالعىشا شاۋىپ، جول سالدى، ساۋلە شاشىراتقان قىز مازداپ جانعان شىراققا اينالدى. جانىنا قىسىم بولعان كولەڭكە اتاۋلى بەت-بەتىنە ىدىراپ، قۋىس-قۋىسقا شۇباتىلا كىرىپ كەتتى.
قىسقا ساپاردىڭ تۇيىعى قاسقاباستىڭ قارا بىلعارىمەن قاپتالعان ەسىگى ەكەن. اۋمەسەر كولەڭكەنىڭ ءبىر قابى قاشقاننان قاشىپ وتىرىپ، ءتورتبۇرىش ەسىكتىڭ بەتىمەن بەت بولىپ، اسىپ توگىلمەي دە، تاس ەدەنگە اعىپ تۇسپەي دە تىگىنەن تىك كۇيى قاتىپ تۇرا قالىپتى. ەكى وكپەسىن سوعىپ، دەمىگىپ جەتكەن قىز بالا قولىن كوتەرە بەردى دە، قارا ەسىككە اينالىپ، تۇك بىلمەگەندەي تىمپيىپ تۇرا قالعان كولەڭكەنىڭ بەتىنە بار سالماعىمەن سالىپ قالدى.
ەسىك جايلاپ اشىلا بەردى...
* * *
تاعى دا پاتەر... ات شاپتىرىم بولمە ورتاسىندا الشايعان جالپاق ۇستەل ۇستىندە تەمىر تور دىڭكيىپ تۇر. ونىڭ ءىشى - ءۇپىر-شۇپىر اق كەپتەر. ءبىرى قاناتىن جەلپۋىشتەي جايىپ تاستاپ، تور تۇبىندە ەتپەتتەپ جاتسا، ەكىنشىسى تۇمسىعىن قاۋىرسىن استىنا تىعىپ، بەي-جاي قالعيدى، ءۇشىنشىسى موينىن قىلت-سىلت بۇرىپ، جاھۇت كوزدەرىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ، الدەبىر مازاسىز حال كەشەدى. قىز قۋانىپ كەتتى. ءدىن امان، تۇپ-تۇگەل. تەك قاپاستان قۇتقارۋ كەرەك.
كىرگەن بەتتە بىردەن بايقاماپتى، شارباق توردىڭ وڭ قاناتىن الا ءار كوزىنە بىر-بىردەن جاسىل ءتىلدى كىشكەنە شام جاعىپ العان تارعىل مىسىق مۇرتىن سىلايدى.
سول قاناتتا پيجامالى شال كىشكەنە الاقانىن جانىعا ىسقىلايدى. ماي ىشكەندەي جىلتىراعان بىتىك كوبىن تورداعى كەپتەرلەرگە ءبىر، قوڭىراۋلى قاقپا مەن كىشكەنە ارباعا ەكى قادايدى دا، كۇلمىڭ قاعادى. بولمەگە دىبىسسىز كىرگەن ايگۇلدى بايقاعام جوق.
قويدان جۋاس، قوزىدان مومىن اق كەپتەرلەر، الىپ قاشپا ساۋلەمەن قۋالاسپاق ويناپ، زەڭگىر اسپاندا قالىقتاۋدى بىلەتىن اق كەپتەرلەر كونپىس، ەش قاپەرسىز كۇيدە قۇرقىلداسىپ، سالعىرت كۇڭكىلدەسەدى.
تۇلا بويى توك سوققانداي ءدىر ەتتى. ون اق قۇس اپپاق قارداي دەنەسىنەن جارالدى دەپ شىن ساناسا، تور ىشىندە ولار ەمەس، مۇنىڭ ءوزى قامالىپ قالعان عوي. ومپى ءتۇسىپ، ون توبەشىككە اينالىپ، جايدان-جاي وتىرسا ءبىر ءسارى، توردىڭ اۋزى ءتۇپتىڭ تۇبىندە ايقارا اشىلماس پا، ەرگەجەيلى شال كەپتەرلەردى بىرىندەپ سۋىرىپ الىپ، سيرك-سيركتەن كەزىندە الا كەلگەن اناۋ شەڭبەردەن وتكىزىپ، الاسا قاقپاعا ورناتىلعان قوڭىراۋدىڭ سالبىراعان جىبىنەن تارتقىزباس پا، دىڭعىر، دىڭعىر قاقتىرماس پا؟! كانىگى قول مەن كوز قالاعان بۇيرىعى مەن جارلىعىن قالت ەتكىزبەي ورىنداتادى، ول انىق. ورىنداماسا بارار بالقان تاۋلارى اناۋ تور بولماق.
مياۋ-مياۋ مىسىق ىستىك مۇرتىن كوز الداپ، ءقازىر بەيبىت سىلاعانمەن جەمە-جەمگە كەلگەندە ەجەلگى تارعىلدىعىنا باسپاسىنا كىم كەپىل؟ كۇندەردىڭ كۇنى مايميگەن جۇمساق الاقانىنا جاسىرعان الداسپان تىرناقتارى تاربايىپ جازىلماس پا، تاڭى اعارىپ، قارعىپ كەتپەس پە، ويبوي، تارعىلدىڭ تاڭىنىڭ جارقىلداۋىن كەپتەر تۇگىل ودان زورعى قارعا، ساۋىسقاننىڭ باسىنا بەرمەسىن، ول دەگەنىڭ جەز قاۋىرسىننىڭ بۇرق-بۇرق شاشىلۋى، قۇستاردىڭ تىرناق ۇشىندە شىرىلداپ كەتە بارۋى...
قىز دا، تارعىل دا، شال دا مۇنى جاقسى ءتۇسىنىپ تۇر. ون اق كەپتەر بۇل ءيتىس-تارتىس جاعدايدان بەيحابار. قارعام، اڭقاۋ، اڭعالسىڭ. جىراعا جالپ ەتىپ جىعىلىپ قالۋىڭ وپ-وڭاي. ءتىلىمدى الساڭ، قارادان قاشىق، اق اتاۋلىعا اسىق ءجۇر. اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس. اق اپانعا ءتۇسىپ بارا جاتساڭ جىلقىدايىن جالىڭدى، تۇيەدەيىن شۋداڭدى توسە». كارى اجە دالابەزەر ۇل، كەلىنىن جوقتاتپايىن دەي مە، ۇرشىقپەن ءجىپ ءيىرىپ وتىرىپ، بىلگەن اقىلىن نەمەرەسىنەن ايامايتىن. سول اقىل ەندى ەسىنە ءتۇستى، قىسىلىپ تۇرعان كەزدە قۋات بەردى، جالما-جان قيمىلعا كوشتى.
«جىلقىدايىن جالىندى، تۇيەدەيىن شۋداڭدى توسە!»
— ا-ا-اا!
ءمارعاۋ اسقان ايقاي قۇلاق قاعاناعىن جارىپ جىبەرە جازدادى ما، شال قۇلاعىن الاقانىمەن باسا قويدى. تارعىل ءبىر-اق ىرعىپ، توبەدەن سالبىراعان ليۋسترانىڭ ءيىر مويىن بۇتاعىنا شىعىپ الدى. قالانىڭ اس ءىشىپ، اياق بوساتار ماۋباس مىسىعى ەڭ ءقاۋىپسىز جەرگە جەتتىم، ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتى دەپ مەيماناسى تاسىدى ما، مياۋلاپ سالدى.
ون اق كەپتەر باس كوتەرىپ، مويىن قيسايتىپ، جىلت-جىلت قاراعاننان اسپادى. قۇرىعاندا ساتىرلاتىپ قانات تا قاقپادى. قىز قايتسىن، قولدان كەلگەنى قۇر ايقاي دا، اتتان... دوس-جاران جينايتىنداي باليعاتقا دا تولعان جوق، بەسىكتەن بەلى شىققالى بىلەتىنى، كورگەنى اكەسى، شەشەسى، اجەسى...
— كوك-كە!
ەشكىم بىلق ەتپەدى.
— تا-تە!
ءۇن جوق.
— اجە-ە! جان اجەتاي!
سوندا بارىپ ەدەن قۇيقاسى جىبىرلاپ، قوزعالىپ كەتكەندەي بولدى. قىز: «ءار ءسوزى التىن اجەم-اي!- دەپ سىبىرلادى، — ءار ءسوزى التىنداي اسىل اجەتايىم-اي! اجە ەكەنىڭ راس بولسا، قولتىعىمنان سۇيەشى، كەۋدەڭدەگى كەڭ اقىلىڭدى، ماعان سەپ اقىلىڭدى اياماشى، اجەتاي!»
«ءتىلىمدى الساڭ، قارادان قاشىق، اق اتاۋلىعا اسىق ءجۇر. اق اتاۋلى اسپانعا ءتۇسىپ بارا جاتسا، جىلقىدايىن جالىندى، تۇيەدەيىن شۋداڭدى توسە، قارعام!»
شىنىمەن اجەسى سىبىرلادى ما قۇلاعىنا، الدە ءوز كوكەيى مە ساندۋعاشتاي سايراپ تۇرعان، ول اراسىن ايىرىپ جاتۋعا مۇرشا جوق، تورعا اتىلدى. اتىلىپ بارا جاتىپ، شاقار ايقايعا جانە باسىپ جىبەردى.
— ات-تان!
جەتكەن بويدا توردىڭ شىرما-شاتۋ شارباعىنان قوس قولداپ ۇستاي الدى دا، كوتەرە بەرىپ، ۇزىننان ءوشى، قىسقادان كەگى كەتكەندەي ستولعا تۇبىنەن ءتۇيىپ قالدى. ون اق كەپتەر جاپىرلاي قۇلاپ، ميداي ارالاسىپ، اپ-ساتتە تور ىشىندە قۇستار قالعىپ-شۇلعىپ وتىر دەۋگە ۇقسامايتىن اپالاس-توپەلەس قىزىق قوزعالىسقا كەلدى. «ادام جانعا باتسا اشىنادى، ءبىر اشىنىپ كوتەرىلمەسىن دە، كوتەرىلسە الدى-ارتىن ابايلامايتىن اداسقاق، ءاۋ باستان اقىرىن ءجۇرىپ، انىڭ باس، قارعام!» دەگەن اجەسىنىڭ انا ءبىر اقىلىن تۇڭعىش رەت المادى، ويتكەنى، توردى سىلكىلەپ تۇرعان ون بەس جاسار ايگۇل ءوز قولى ءوز اۋزىنا ەركىن جەتپەسە دە، وڭ، سولىن ايىرا باستاعان، بوي جەتكەن دەگەن بيىك تابالدىرىققا اياق ارتىپ قالعان قىز بالا بولاتىن.
بۇگىن، تاپ وسى مينۋتتا بوي جەتىپ، قارانىڭ تىرناعىنا ىلىككەن اق اتاۋلىعا اراشا تۇسكەنىن قىز بالا ءبىراق بىلمەدى، كوزى ءتىرى بولسا، اجەسى بىلەر ەدى... ول تۋرالى ويلانۋعا مۇرشاسى جوق-تىن. ايگۇل اجەسىنىڭ: «اق اپانعا ءتۇسىپ بارا جاتسا، جىلقىدايىن جالىڭدى، تۇيەدەيىن شۋداڭدى توسە!»- دەگەن كەڭەسىن قۇپ كورگەنىمەن، «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس، قارعام!»- دەگەن اقىلىن بۇگىن قۇپ المادى. ءدال ءقازىر اجەسى نەمەرەسىنىڭ كۇيىن بالعامەن ۇرساڭ سىنبايتىن اينەكتىڭ ار جاعىنان كورىپ سەزىپ وتىرسا، اقىلىن قايتىپ الىپ، ۇرشىقتان ارتىق قالعان شۋدا جىپتەي جان قالتاسىنا سالىپ قويار ما ەدى، قايتەر ەدى.
شال جاسىنا جاراسپايتىن ەپتىلىكتەن كەيىن سەكىرىپ ءتۇستى، سيركتەگى پالەنشە جىل قاتارىنان دامىلسىز قارعىپ، شورشىعان ويىن، جاتتىعۋ تەگىن كەتپەپتى، سەكىرىپ تۇسكەنىمەن مۇرتتان ۇشىپ، جىعىلىپ قالعان جوق تىك تۇرا قالدى.
قىز توردى ەدەنگە سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدى دا، جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، ەسىگىن ايقارا اشتى...
كەپتەرلەر قوس بۇيىرىنە كەزەك ىرعالىپ، قۇنجىڭداعانى بولماسا، تىرپ ەتپەدى.
قولىن تورعا سۇعىپ جىبەرىپ، كەپتەرلەردى موينىنان، قاناتىنان، بالاعىنان ۇستاپ الدى دا، بىر-بىرلەپ سۋىرىپ، شالقاسىنان اشىق تۇرعان بالكون ەسىگىنە قاراي لاقتىرا باستادى. ول جاقتا شىمىرلاپ قايناعان ساۋلە مۇحيتى بوستاندىق گيمنىن اسپانعا شاپشىتا كۇركىرەتىپ، شىرقاپ جاتىر-اۋ، قانات قاقسا اۋەنىڭ ءاستى-ۇستىن جەزدەي قاقتاپ شارلاپ، ۇرتتاپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ، سەرۋەن سوعامىز-اۋ دەگەن تەنتەك وي كەپتەرلەردىڭ شاقشاداي باستارىنا كىرىپ تە شىقپادى، ويتكەنى بۇلار كەشەلى-بۇگىن قولعا دا، تورعا دا ۇيرەنىپ قالعان ەدى، بولمە تابالدىرىعىنا كەزەكپەن قونىپ، موماقان كەيىپتە مارعاۋ وتىر.
ايگۇلدىڭ ويى مەن نيەتىن ءتۇسىنىپ قالعان سيركشى شال تارعىلعا ءتىزىلىپ وتىرعان كەپتەرلەردى كوزىمەن نۇسقاپ، ىممەن ءومىر بەرگەن...
سول مۇڭ ەكەن، جەگەن اسىنا ادال تارعىل جونى كۇدىرەيە جيىرىلىپ، ماي تابانعا تىققان الداسپان تىرناعىن جازا بەردى، شاينەكتەي عانا شاعىن دەنەدە سونشاما قايرات، جىگەر جاسىرىنىپ جاتىر دەپ كىم ويلاعان، ليۋسترا شايقالىپ كەتتى.
كەلەسى ساتتە ەكى كوزى مازداپ شامداي جانعان تارعىل قارعىپ قالىپ ەدى، اتىپ كەتكەن ليۋسترا توبەگە تارس ءتيدى: اۋادا دوعا سىزعان مىسىق ۇستەل بەتىنە ءتورت تابانىمەن تەڭ ءتۇستى. تاڭى اعارىپ، تاعى ءبىر سەكىرسە، تابالدىرىقتاعى كەپتەردىڭ ناق ۇستىنەن تۇسەتىنى داۋسىز.
— و، اجەتاي، ءوزىڭ جەبەپ، قولداي گور!- دەگەن قىز دا كەپتەرگە جان ۇشىرىپ ۇمتىلدى. – كۇش، كۇش!
ايگۇل كەپتەرلەردى بىلەگىمەن سىپىرا يتەرىپ، ۇركىتىپ ءجۇر، جانارىنان بۇل جولى جاس جىرىلا قاشقان جوق، قيمىلى بەكەم، سەنىمى نىق. ارا-اراسىندا سىبىرلاپ ءجۇر: «ۋا، مەنىڭ دەنەمنەن جارالعان اق كەپتەرلەر، اق :كەۋدەگە قارا تىرناقتى قادالتقانشا قاق ايرىلعان جەرگە كىرسەيشى، ونى كورگەنشە كىرپىكتەرىم كۇيىپ، كۇلگە اينالسايشى، كوزىم - كولىم سۋالىپ، سورعا اينالسايشى. اپپاق، اپپاق اق كەپتەرىم، قانات، قاۋىرسىننان جارالعاندارىڭ شىن بولسا، قاشىپ قۇتىلىڭدار، ۇشىپ قۇتىلىڭدار!».
بىرتىندەپ ۇشقان ون كەپتەر الىسقا شىرقاپ ۇزامادى، قالقىپ بارىپ بالكوننىڭ اعاش كەمەرىنە جىپكە تىزىلگەن مونشاقتاي قاتارلاسىپ قوندى...
قىز بالكونعا ەكىنشى مارتە جۇگىرىپ شىقتى. ونىنشى قاباتتا كولەڭكە قاماۋىنان ءوز باسىن اراشالاسا، توعىزىنشى قاباتتاعى مىنا سوڭعى جۇگىرىستە الداسپان تىرناق پەن شارباق توردان كەپتەردى قۇتقارۋدى عانا ويلادى؛ تۋ سىرتىنان شالدىڭ: «توقتا!» دەگەن جىڭىشكە داۋسى مەن تارعىلدىڭ زارگە تولى «ممياۋى» ەستىلىپ قالدى. وڭ قولىن سوزعان ايگۇل كەپتەرلەردى جالعىز-اق سىپىرىپ، كوشە اتتى تەرەڭ شاتقالعا قۇلاتتى، قۇلاعانعا قوس قانات دەمەۋ، قۇلديلاي بەرگەن قۇستار ىزىنشە قايتا اۋەلەپ، بالكون جيەگىن جاناسالاي اق ساۋلە شيىرلاعان اسپانعا تىكە كوتەرىلىپ، اۋەلەپ كەتتى.
وسى مەزەتتە وقتاي اتىلعان مىسىق قىز قولتىعىنىڭ استىنان اۋانى جارىپ وتە شىقتى، تاربيعان ون الداسپان تىرناعى - ون ەگەۋلى نايزا، كىشكەنە وتكىر تىستەرى - ءبىر-بىر قانجار، اۋزى تولعان اششى «مياۋ!» بالكون جيەگىنە تابانى ءتيدى مە، تيمەدى مە، زىرقىراعان بەتتە ءارى قاراي اتىلدى. ال ۇشىپ بارا جاتقان قۇستار تىزبەگىنىڭ ەڭ سوڭىنداعى ونىنشى اق كەپتەر اڭقاۋ نەمە مە، اربالىپ قالعانداي شارىلداپ اققان تارعىل مىسىققا قاراي جالپىلداپ ۇشتى. قىز بالا دا قارعىپ، بالكون كەمەرىنە شىقتى، سەكىرە بەرىپ، وڭ قولىن قايناپ جاتقان اق ساۋلەگە سوزىپ قالدى - التىن تۇستەس ءسۇمبىل شاشىنان ۇستاماق. التىن شاشتان ۋىستاي ۇستاپ الدى دا، تەربەتىلىپ تۇرىپ، تارعىلدىڭ تاڭىنان تارتىپ، سۋىرىپ الۋ ءۇشىن سول قولىن قالانىڭ گاز بەن شاڭعا تولى قويۋ اۋاسىنا مالدى. وقتاۋداي جۇمىر تارعىل شىركىن كەرىلە اتىلسا، كەرى قايرىلمايتىن ۇشكىر جەبە عوي، ماڭىراپ ۇشقان جەبە جەرگە جەتپەي جەرىگى باسىلعان با، ونىنشى اق كەپتەر قانجىعاسىنا بايلانباسا دا، كەڭىستىكتى وتكىر تىرناقتارىمەن سىرا سويىپ، جەرگە قاراي سورعالاپ بارا جاتتى. جايىپ جىبەرگەن قوس قولى قوس قاناتقا اينالعان قىز بالكون كەمەرىن تەۋىپ تاستاپ، تارعىل سوڭىنا قۋعىن بولىپ ءتۇستى. جەر اتام زامانعى قاسيەتىنەن جاڭىلمادى، تاباننان تارتا جونەلدى، ساۋلاپ ۇشقان قىزدىڭ كوز الدىنا بارى مەن جوعىن جايىپ سالدى؛ ۇزىن بەل كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىن التىن ساۋلە دامىل-دامىل سۇرتكىشتەيدى، ساپىرىلىسقان ادامدار، ماشينالار، جاسىل تىستى دوڭگەلەك بورىك اعاشتار قىز بالاعا الاقايلاپ قارسى ۇشتى، ۇشقانى نەسى، تۇپ-تۋرا زىمىراپ، سەكۋند ساناپ جاقىنداي بەردى. لاقتىرعان تاستاي قۇلديلاپ كەلە جاتقان قىزدىڭ بار ويلاعانى - اققا بارىمتاشى تارعىل مىسىق پەن جەر ۇستىندە ايقالاسىپ، ءبىر توقايلاسارمىن، جەر-انادان كۇش الىپ، جەكپە-جەكتى سالارمىن دەگەن جارىق وي. جانە ايقىن سەزگەنى، انىق بىلگەنى - شال مەن كولەڭكەلەر ەكى ەتەگىن بەلگە قىستىرىپ قۋسا دا، ماڭى تۇگىل شاڭىنا شالدىرمايتىن سارابدال سارا جولعا ءتۇستى، ءتۇستى-ى...
* * *
قار قاپالاقتاپ جاۋىپ تۇر... جىگىت ءۇنسىز، مانادان بەرى قىرشىن كەتكەن ءوز قىزىن ويلاۋمەن بولدى ما، ايتەۋىر، ءۇنسىز. ال ايگۇل ويناقتاعان بوتاداي جانىندا كەلەدى جايراڭداپ. ەكەۋى سالدەن سوڭ اق تورعىن دۇنيەگە ءسىڭىپ بارا جاتتى...
You Might Also Like
-
رايكۇل ورىندىق ۇستىندەگى ساعاتتىڭ بەزەكتەگەن شىرىلىنان ويانىپ كەتتى. وياندى دا، جىلى كورپە استىن قيماي ءبىراز بۇيىعىپ جاتتى.
