سۋرەت سالعىم كەلمەيدى...
پوۆەست
پرولوگ نەمەسە اسپاققا اسىلعان ءيىر مويىن كەمپىرقوساق. و. تاڭسىقبايەۆ دەگەن كىم؟ يۋنەسكو جانە شوقان. ماڭگىلىك ساپار ۇستىندەگى جالعىز دا جاراۋ جولاۋشى — شوقان... ادامدار جاماندىقتى ادەيى جاسامايدى، بىلمەي جاسايدى.
— بالالار، ەھ، بالالار!
گۋىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
سالاۋات اعاي قولىن ارتىنا ۇستاپ، كوشەگە تەلمىرە قاراپ تۇر. داۋسى ادەتتەگىدەن وزگەشە. وكىنىش سەزىلەدى. كەيىپ تە تۇرعانداي. ۇستىنە قىلاۋ جۋىتپاي، قاشان دا سىپايى، سىرداڭ جۇرەتىن ءمۇعالىم بۇگىن باسقاشا.
— كانە، تۇمشالانباي تەرەزەنى اشىپ تاستاڭدارشى...
تەرەزەلەر ايقارا اشىلدى.
بەسىنشى كلاستىق كوگەن كەزدەر دىرىلدەگەن دەمدەرىن ىشكە جۇتىپ، سىبىر-كۇبىردى ساپ قويىپ سىرتقا ءۇڭىلدى.
كۇن باتۋعا تاقاۋ اپاق-ساپاق شاق. جاڭبىر جاۋىپ ەتىپتى. سالقىن دا ساف اۋا... بالاۋسانىڭ تازا ءيىسى تاناۋ جارادى. الىستاعى تاۋلار نوسەر جۋىپ وتكەن بە، اعى اق، كوگى كوك. اپ-ايقىن بولىپ بەرمەن جىلجىپ، جاقىنداي تۇسكەن، ءسىرا. شىڭ، شوقىلاردىڭ باسىنا قىزىل باۋىر بۇلت بايلانىپتى. ءيىر مويىن كەمپىرقوساق اۋەگە اسىلىپ، جەل تەربەي مە، جايلاپ قانا ارلى-بەرلى التىباقان تەبەدى. اپپاق مامىق مارقا بۇلتتار ساي-سايدى ورلەپ، جەر باۋىرلاي بيىككە ورمەلەپ بارادى. سالقىن سامال لەكيدى. بەتكەي-بەتكەيدەن قويشىلاردىڭ گوي-گويى تالىپ جەتەدى. انە، تاۋ باۋرايىنان الدەنەشە ەلەكتر جارق ەتىپ، لىپ-لىپ ەتىپ قالتىراي قالدى: ءداۋ دە بولسا قىرقىم پۋنكتىنىڭ شامدارى...
ءمۇعالىم سەلت ەتىپ باسىن كوتەردى، ماڭدايىنا شاشىراپ تۇسكەن شاشىن ارتقا قاراي جىعا سىلادى.
— ال، ورنىمىزعا وتىرالىق. كوز بايلانىپتى. ەرجان، جارىق جاعا قويشى.
الاسا بويلى اق سۇر بالا العا ەڭكەيە، ادىمىن الىس تاستاپ، قابىرعاداعى قارا تۇيمەگە بەتتەدى. ءتۇپ-تۇزۋ عىپ ۇستاعان الاقاندارى اعاشتاي قاتىپ قالعان. ول ۇستازىن، سۋرەت ۇيىرمەسىن تىم-تىم جاقسى كورەتىن؛ ويدا جوقتا مىناداي سەنىم ءبىلدىرىلدى؛ سوعان وراي ءوزىن ءتارتىپتى، ىقتياتتى بالا عىپ كورسەتۋگە، بولماسا دا ۇقسا باعۋعا مەيلىنشە تىرىسىپ بارادى.
تۇيمە شىرت ەتتى — كلاسس ءىشى سامالاداي جارقىرادى. ەرجان وكشەسىنەن كەرى اينالدى. سول ەكپىنمەن ءوز پارتاسىنىڭ تۇسىنان اسا بەرىپ كىلت بۇرىلدى، ءوسىپ قالعان اياق-قولى سارتىلداپ ورنىنا وتىرا كەتتى. بەتى جالما-جان دۋ ەتتى: تىم تىراشتانساڭ، اقىر اياعى بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ تىناسىڭ.
اعاي ەرجانعا كوزىنىڭ استىمەن جىميا قاراپ قويىپ، ۇستەل ۇستىنە قوس كاسسەتالى ماگنيتوفون شىعاردى. جالپاعىنان جاتقان قالىڭ البومنان الدەنەشە سۋرەت سۋىردى. قاتار-قاتار جايىپ، اناداي جەردەن اۋەلى ءوزى تاماشالادى. سۋرەتتەردى جانارىمەن سوڭعى رەت سۇيسىنە سيپاپ ءوتىپ، باسىن كوتەردى.
— بالالار، كەلەر اپتادا جازعى كانيكۋلدەرىڭ باستالادى... بۇگىن سۋرەت ۇيىرمەسىنىڭ سوڭعى ساباعى. ەندى سوناۋ قارا كۇزدە ءبىر-اق كەزدەسەمىز...
اعاي ءمۇدىردى — جالپىلاما جۇردەك سوزدەرگە شورقاق ەدى. ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز ساپتاسى، مىنەزى وزگە مۇعالىمدەرگە ۇقساي بەرمەيدى. تاقىرىپتى كىل تۇرەگەلىپ ءجۇرىپ تالدايدى. كەيدە ول تالداۋ، ءتۇسىندىرۋى قىزىق اڭگىمەگە ۇلاسادى. بۇتكىل دۇنيەنى، بالالاردى ۇمىتىپ، قارا تاقتاعا اق بوردى توق-توق ۇرعىلاپ، سۋرەت سالىپ كەتەتىن دە ادەتى بار.
—...بۇگىنگى ساعاتتى ورال اعايعا ارنايمىز. ول كىسىنى كىم بىلەدى، كانە، قول كوتەرىڭدەرشى!
جىم-جىرت...
تاڭ قالعان ءمۇعالىم قاسىن كەردى.
ارت جاقتان ءبىر ۇيقىلى-وياۋ ءۇن:
— بىلتىرعى قىرقىمدا ءجۇندى كەم ولشەپ، سوتتالىپ كەتە جازداعان ورال ما؟— دەدى.
وقۋشىلار ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ ەتكەنىمەن، تەز سايابىرلادى — اعاي كلاسقا ءارى جانى اشي، ءارى اياي قاراپ تۇر... بىرتە-بىرتە تىنىشتىق ورنادى.
— ال شوقان ءۋاليحانوۆ كىم، ايتىڭدارشى؟
تىم-تىرىس...
الدەكىم:
— ساياحاتشى...— دەپ باستاي بەردى دە، قورىققانداي ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويدى.
اعايدىڭ كوزى كىشىرەيىپ، كىلميە قالدى. اشۋلانسا سويتەتىن.
— كولۋمب شە، كولۋمب كىم، بىلەسىڭدەر مە؟— دەدى قىرىلداڭقىراپ.
كلاسس كولۋمبتى جاقسى بىلەدى ەكەن.
— امەريكانى العاش اشقان...
— قازىرگى كولۋمبيا مەملەكەتى سونىڭ اتىندا.
— يسپانيا كورولىنە قىزمەت ەتكەن. گەنۋيا قالاسىنان شىققان ۇلى تەڭىزشى.
اعاي قۇمىعا جوتكىرىندى.
— جار-رايسىڭدار! ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن حريستوفور كولۋمبتى بەس ساۋساقتاي بىلەسىڭدەر... وتە جاقسى. ال وتكەن عاسىردا عانا عۇمىر كەشكەن، بەيىتى مىنا التىنەمەلدە جاتقان، قازاق حالقىنىڭ تۋما ءتۇڭعىش عالىمى، ساياحاتشىسى، ادەبيەت زەرتتەۋشى فولكلوريسى، فيلوسوفى شوقان اعا كىم، ونى بىلمەيسىڭدەر. تۋعانىنا 150 جىل تولۋىن يۋنەسكو باستاپ، بۇكىل الەم اتاپ وتكەن اسىل اعانى ساياحاتشى عانا دەيسىڭدەر. ۇيات، ۇيات! ورال تاڭسىقبايەۆ تۋرالى ءتىپتى دىم سەزبەيسىڭدەر. — ءسال ويلاندى، ءسال قىزاردى. — بۇل، ارينە، بىزدەن كەتكەن كەمشىلىك... — سۋرەتتەردى جيناستىرىپ جاتىر؛ ساۋساقتارى بولار-بولماس دىرىلدەيدى. ىلە ءار دىبىسىن ناقىشتاپ، قارىشتاي سويلەدى.— ورال تاڭسىقبايەۆ — سسسر حالىق سۋرەتشىسى، اكادەميك. ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى سۋرەت ونەرىن جاڭا ساتىعا كوتەرگەن داڭعايىر اعامىز. الدى الەم، قالدى سوۆەت بەينەلەۋ ونەرىنىڭ زاڭعار شىڭدارىنىڭ ءبىرى. ۇلتى قازاق، 1904 جىلى تاشكەنت قالاسىندا تۋعان.
— اعاي، اعاي!— دەدى امزە ادەيى اڭقاۋسىپ.— ماگنيتوفوندى قايتەمىز؟ بي بيلەيمىز بە؟ جاڭا ءان تىڭدايمىز با؟
كەسەل ىزدەگەن سۇراقتى ءمۇعالىم جاقتىرمادى، شورت كەستى.
— سابىر، بالاقاي! اسىقپاساڭ — اربامەن قويانعا جەتەسىڭ.
سالاۋات اعاي ءسۇت پىسىرىمدەي اعىلدى. ەجەلدەن قونىستاس، ورىستەس اعايىن وزبەك، قازاق حالقىنىڭ ءتول ۇلى ورال تاڭسىقبايەۆ پەيزاج جانرىنىڭ شەبەرى ەكەن. ول كىسىنىڭ سۋرەتتەرى موسكۆا، لەنينگراد، لاتۆياداعى گالەرەيا، مۋزەيلەردە، وزبەكستان، قاراقالپاقستاندا كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋلى. استانامىز الماتىداعى گالەرەيانىڭ قورىندا دا سۋرەتتەرى ساقتاۋلى تۇر. تاۋ مەن تاس، سايىن دالانىڭ ۇلى جىرشىسى تاڭسىقبايەۆتى بۇكىل الەم بىلەدى...
— ءجا، قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى. مەن بۇگىن سەندەرگە ورال اعانىڭ باستى ەڭبەكتەرىنىڭ رەپرودۋكسياسىن الا كەلدىم،— دەپ، قازاننىڭ قاقپاعىنداي البومنىڭ جالپاق مۇقاباسىن ايالاي سيپادى. "ورال اعا" دەگەندە كلاسس سىلتىدەي تۇندى. مۇعالىمگە دە اعا بار ەكەن. بالالار تۇگىل، ولاردىڭ اتا-انالارىن تىك تۇرعىزىپ قويىپ، ۇرسىپ الاتىن مۇعالىمدەرگە دە اعا تابىلادى ەكەن...
— بۇگىنگى كەزەكشى كىم؟ ءسابيرا ما؟ اينالايىن، پارتا باسىنا ءبىر-بىر رەپرودۋكسيادان ۇلەستىرىپ بەرە قويشى. تالاسىپ-تارماسپاي، كەزەكپەن كورىڭدەر. قاس ونەر ورىنسىز داۋ-داماي، تالاس-تارتىستى كوتەرمەيدى...
ءتۇرلى ءتۇستى جىلتىر قاتىرما قاعازدار پارتا-پارتا بەتىنە كوگەرشىندەي قالبالاقتاپ قونىپ جاتتى. كەنەت قوڭىر كۇي كۇمبىرلەپ باستالدى. كاسسەتالار اقىرىن اينالىپ تۇر — اعاي قوسقان ەكەن. ءوزى ەكى قولىن ايقاستىرىپ كەۋدەسىنە سالىپ، باياۋ، نىق سويلەيدى.
— ۇلى دۇنيە قاشان دا سابىرلى، سالقىن قاندى... ورال اعانىڭ تۋىندىلارى توقپاق جالدى تورى اتتى اياڭداتىپ، قارا كۇڭگىرت بەيۋاقتا ساپار شەككەن قاياۋ كوڭىل جولاۋشىعا ۇقسايدى.
اۋىر وي ەڭسەسىن ەزگەن جالعىز دا جاراۋ جولاۋشى... كۇرەڭ جولدان سەلدىر شاڭ شۇبىرادى...
اعاي كەيدە ءوستىپ جۇمباقتاۋ سويلەيتىن. كەزىندە وبلىس ورتالىعىندا مىقتى سۋرەتشى بولىپتى. كەيىن تاعدىر ايداپ اۋدان ورتالىعىنا، تۋعان جەرىنە ويىسقان. ءقازىر پلاكات، ۇران جازادى. ۇستەمەگە ورتالىق ىرگەسىندەگى وسى مەكتەپكە سۋرەتتەن ساباق بەرەدى. سۋرەت ۇيىرمەسىنە جەتەكشىلىك ەتەدى.
— اسىرەسە "اڭساۋلى ءانىم"، "تاۋداعى جول"، "الاي جازىعى"، "كۇزگى تاڭ" پەيزاجدارىنا ءجىتى ۇڭىلىڭدەر...
ەرجان، اعايى ايتقاسىن، الدىنداعى سۋرەتكە "ءجىتى ءۇڭىلدى".
مىنە، "الاي جازىعى..." "ورال اعا پالە ەكەن!"— دەپ ەرجان ىشتەي قاتتى ءسۇيىندى. رەپرودۋكسيانى الاي اينالدىرىپ، بۇلاي اينالدىرىپ، بەس مينۋتتاي زەرتتەدى. اناۋ ايتقانداي ۇلكەن كەمشىلىك تابا المادى. ويلاندى. الدەكىم ءتۇرتىپ قالعانداي سەلت ەتىپ، باسىن كوتەرىپ، تەرەزەدەن سىرتقا قارادى. تۇپ-تۋرا الدىندا جاتقان رەپرودۋكسياداعى كەڭ جازىق كوز الدىندا كوسىلىپ جاتىر. مۇڭ مەن سۇس كىلكىگەن قارا كوك جازىق... ودان ءارى سەڭگىر-سەڭگىر اقباس تاۋلار... مىناۋ كۇڭكىلدەگەن كۇي سول اينالاسى ات شاپتىرىم جازىقتىڭ قالىڭ قويناۋىنان جىڭىشكەلەپ جەتكەندەي.
— اكەشى انداعىنى! مىنا" بىرەۋ جامان سۋرەت ەكەن.— امزە ەكەن جەلكەدەن مىنبەلەپ، قىلقىلداعان. وعان بۇرىلىپ تا قارامادى، قولىن شوشايتىپ كوتەردى.
— اعاي، اعاي!
— ءيا، ەرجان، جاي ما؟
— مىناعان قاراڭىزشى!
— سۋرەتىڭدى الىپ، بەرى كەلە عوي!
باردى.
— ال، نە ايتاسىڭ؟— دەدى ءمۇعالىم رەپرودۋكسيانى وزىنەن الىستاتا، كوزىن ءسال سىعىرايتا قاراپ. جاقىننان ناشار كورەتىن.
— مىناۋ تاۋ... اناۋ جازىق...
اعاي كوپە-كورىنەۋ قۋانىپ قالدى.
— تاۋ، ارينە، تاۋ... ءيا، جازىق... جازىق ەمەگەندە. وسىدان نە تۇسىنگەنىڭدى بالالارعا، كانە، ايتىپ بەرشى.
بالا بوگەلدى. كوكەيى سايراپ تۇر، اتتەڭ، ايتۋعا ءتىلى جەتپەيدى. جايشىلىقتا اۋىز جاپپاس، توي دەگەندە ولەڭ تاپپاستىڭ كەرى...
كومەك كۇتكەندەي كلاسقا ءسۇزىلىپ قارادى. قۇرداس-قۇربىلارى مۇنىڭ مۇشكىل حالىندە شارۋالارى جوق، باس ءتۇيىستىرىپ، الدارىنداعى سۋرەتكە جاپپاي ۇڭىلەدى. پىش-پىش سىبىرلاسادى. ەرجان "الاي جازىعىنا" كوز قيىعىن تاعى ءبىر تاستادى. كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن:
— ءبىر ءتۇرلى قورقىنىشتى!— دەپ سالدى.
ءمۇعالىم جايلاپ جىميدى.
— ءجون، ءجون... سەستى ەكەنى سەستى. بالالار، بەرى تامان جاقىنداڭدار. ەرجان "الاي جازىعىن" ءسال وزگەشە، وزىنشە ۇعىپتى. كانە، ءبارىمىز قوسىلىپ تالداپ كورەيىك.
امزە باستاعان ەتى تىرىلەر الدىمەن ورە تۇرەگەلدى. يىرىلە تۇرىپ الىپ، كوزدەرى شىراداي جانىپ سۋرەتكە ۇڭىلەدى. باستارى ءبىر قازانعا سىيماي، مۇعالىمگە بىلدىرمەي ءبىر-بىرىن ءتۇيىپ قالعاندارى قانشاما.
— مىنە، قاراڭدار! ەرجان ايتپاقتايىن، از-مۇز قورقىنىشتى. قارا، كوك جانە جاسىل بوياۋلاردىڭ گيمنى...
وقۋشىلار سۋرەتكە شۇقشيۋىن شۇقشيىپ باققانىمەن، قورقىنىشتى ەش نارسەنى كورە المادى. بوياۋدا تۇرعان قايداعى گيمن؟ گيمندى حور ايتپاۋشى ما ەدى؟ سالاۋات اعاي كەي كەزدە نە دەپ كەتەدى وسى؟
ءمۇعالىم دە ماڭدايى كىرجيىپ، قينالىڭقىراپ سويلەدى.
— قالاي دەسەك؟ مەنىڭشە، مىنا سۋرەت "جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ اناسى مەن اتاسى — تابيعات، ونىڭ شىرقىن بۇزباڭدار!" دەيدى. مۇلگىگەن شىڭدار مەن تاۋ جاستانىپ، جالپاعىنان جاتقان جازىقتى، كەشكىلىك قازاندىق استىنا تەزەك قالاپ، وت جالپىلداتىپ جاققان مالشىلاردى بىر-بىرىنەن ايىرىپ الۋ مۇمكىن بە؟ جوق، جوق، ارينە، جوق! مۇنداي ءدىلى مەن ءدىنى، ءتىلى ءبىر ۇندەستىكتى ونەر دۇنيەسىندە گارمونيا دەيدى. وسىناۋ سۋرەتتىڭ شەتىنە وت تيگىزىپ، ورتەپ جىبەرۋگە ءداتىمىز جەتە مە؟ جوق! كانە، مىناۋ مۇڭ مەن سەسكە تولى قارا كوك جازىقتىڭ قاق ورتاسىنا قۇلاشتاپ تۇرىپ تاس لاقتىرىپ كورەلىك. سىرت ەتىپ سىنعان، ءولىپ كەتكەن الدەبىر جاننىڭ سوڭعى ايقايىن، جانتالاس ءۇنىن ەستىر ەك!— ءمۇعالىم كىبىرتىكتەپ باستاپ، سوڭىنا تامان بۇلدىراي اعىپ، قولتىعى قىزا شاپتى.— تابيعات پەن ادامدى ەشقاشان دا، ەشقاشان دا بىر-بىرىنەن ايىرا المايمىز. ول — كۇنا! اۋىر كۇنا! ەندەشە، تابيعات-انانى ايالاپ سۇيەتىن وقۋشى اتا-اناسىن، ءىنى-قارىنداسىن، كورشىلەرىن، مەكتەپ، مۇعالىمدەرىن دە توبەسىنە كوتەرىپ قادىرلەيدى. توڭىرەكتەرىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ سوققان تىرلىك پەن ءتىرى جان، بالالار! سول رەپەتتە اباي اتا ايتپاقشى، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىڭدار! ادام جاماندىقتى ادەيى جاسامايدى، كوبىنە بىلمەي جاسايدى. ورال اعالارىن "ويناقتاپ ءجۇرىپ، وت باسپاڭدار، بوتاقاندارىم!" دەيدى مىنا سۋرەتتە.— قالتاسىنان ءتورت بۇكتەلگەن قول ورامالىن الىپ، ماندايىن مايپازداپ ءسۇرتتى. كلاسقا شاراسىز كۇيدە جاسقانىپ قارادى.— ۇقپاي قالدىڭدار، ءا؟ جارايدى، بۇگىن ۇقپاساڭدار، ەرتەڭ ءومىردىڭ ءوزى تۇسىندىرە جاتار.
سالاۋات اعا ۇزاق جولدان ابدەن شارشاپ كەلگەندەي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كۇمبىر-كۇمبىر كۇي ۇزاپ بارادى. توقپاق جالدى تورى اتتى، مۇڭلى دا جالعىز جولاۋشى ىمىرت قاراڭعىلىعىنا ءسىڭىپ، ءۇنسىز سورىلىپ بارا جاتتى.
كلاسس ءۇنسىز.
تراكتور دا، يتتەر دە كورىنبەيدى — كۇن جەكسەنبى! "Oh-ho، — دەپ قارقىلداپ كۇلدى فيگارو — اندا، فيگارو — مىندا! كىرپىش قۇيمايتىن تاۋلار... ەرجان ەشقاشان دا، ەشقاشان دا كەلىنشەك المايدى. ەشكىم ماقتامايتىن ەڭبەك. قىتىمىر ءومىر... "قۇلىنىم"— ادامدى تەز شارشاتاتىن ءسوز. اسپانعا ۇشقان تراكتور.
ەرجان بالاعىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇرىپ الىپ، پەش كىرپىش قۇيىپ ءجۇر.
كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن. الىستاعى تاۋلار بۇگىن بۇك ءتۇسىپ، كامپيتكە وكپەلەگەن بالاداي ەتپەتتەپ-ەتپەتتەپ جاتىر. كوز كورىم جەر كولكىگەن جاپ-جاسىل الەم... ءشوپ شاۋىپ، تىرما سالىپ، دەستە جيناپ جۇرگەن تراكتور بۇگىن ءىزىم-قايىم كورىنبەيدى — كۇن جەكسەنبى! قۇيرىقتى قايقيتىپ تاستاپ، بورس-بورس جەلگەن ماڭعاز توبەتتەر، شارباق ءتۇبىن يىسكەلەپ تاناۋ تىرجيتىپ، ىرىلداسقان كوپەكتەر دە جىم-جىلاس. ەندى شە! تىر-تىرلاپ وت الىپ، وياتىپ جىبەرەتىن تراكتور، ماشينالار بۇگىن ءۇنسىز قاڭتارىلىپ تۇر، سوندىقتان يت اتاۋلى اۋلا-اۋلادا ۇيقىنى سوعىپ جاتىر — كۇن جەكسەنبى!
كۇن جەكسەنبىدە تەك ەرجاننىڭ قۋ جانىندا تىنىشتىق جوق، قالىپ كوتەرىپ، پەش كىرپىش قۇيىپ ءجۇر... بالتىرىنا جابىسقان تامشى-تامشى باتپاق كەبىرلەنىپ قاتىپ ۇلگەرىپتى — ەتىن قىشىتادى. الاقانىمەن قاعىپ كورىپ ەدى، تۇگىمەن قوسا جۇلىنىپ، جانىن كەزىنە كورسەتتى.
وبالى نە كەرەك، مانا، و باستا كىرپىش ءقۇيۋ تىم قىزىق كورىنگەن. سابان، توپانى قىلتاناقتاعان باتپاققا كۇرەكتى ىرعاپ-ىرعاپ تۇرىپ، قورس ەتكىزىپ سالىپ جىبەردى، ءىلىپ الىپ قوس ۇيالى قالىپقا ۇرىپ ەدى، زۋلاعاننان زۋلاپ كەپ بەتىنە بىلش ەتتى. ونىڭ ۇناپ كەتكەندىگى سونداي، "و-و!" دەپ، قوس اياقتاپ سەكىرىپ ءتۇستى. ۇيا بەتىن تەگىستەپ، ارتىق-تىرتىعىن قولىنىڭ قىرىمەن سىلىپ تاستادى، قالىپتى كوتەرىپ اپارىپ تاقتاق الاڭعا تارس ۇردى. قىرى قىلىشتاي بولىپ تۇسكەن كىپ-كىشكەنە قوس كىرپىش ەگىز بالاداي جاراسىپ، قاتار جاتىر... "و-و!" دەپ، قايتا جۇگىردى باتپاققا. نەسىن ايتاسىڭ، الگى ءبىر كوڭىلدى ارياداعى "فيگارو اندا!"، "فيگارو مۇندا!" دەگەندەي، ەرجان ارى شاپتى، بەرى جۇگىردى، اندا شاپتى، مۇندا جۇگىردى، قىسقاسى، قىزىق تىرلىك قىزىپ بەردى.
ءبىر ساعاتتان سوڭ ماڭدايى بۋساندى، كارى دا سىرقىراپ تالا باستاعانداي. ساپتاعى ساربازدارداي سامساعان كىرپىشتەردى كورگەندە كوڭىلى بەك تويدى، شارشاعانىن ۇمىتتى. كەيبىرىنىڭ بۇرىشى شىقپاي، باتپاعى ىرتىكتەلىپ تۇرسا دا: "قانداي سۇلۋ كىرپىشتەر ەي، ءوزى!" — دەپ ءسۇيسىندى.
ودان ارى قىزىق شىجىققا اينالا باستادى. سوقا باسى جالعىزدىق جالىقتىردى — ءبىر. ساحنادا دىڭعىرلاتىپ گيتارا شەرتىپ، قۇيقىلجىتىپ ءان شىرقاعان "فيگارو — اندا!" "فيگارو — مۇندا!" مەن ايدالادا لاي باتپاقپەن الىسقان جالاڭ اياق، قىزىل اسىق "ەرجان — اندا!"، "ەرجان — مۇندا!" ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەن. ونداي فيگاروسى دا، ەرجانى دا قۇرىسىن. شارشاعاندا ويىن سوعاتىن، قۇرىعاندا شەكىسىپ الاتىن بالا دا جوق، ءبارى دە ءۇيدى ۇيىندە ۇيقىنى سوعىپ، تىرايىپ جاتىر. ال قىرمان باتپاقتىڭ شەكەسى جاڭا ويىلىپتى...
ەكى قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ شالقايىپ قالىپ ەدى، بەلى كىتىر ەتىپ، ءبىر ساتكە كوز الدى مۇنارلانىپ سالا بەردى. شەمىرشەگى ءۇزىلىپ كەتكەن جوق پا ءوزى؟ ەسى اۋىپ قالا جازدادى ءتىپتى... الىستاعى تاۋلارعا قىزىقتى ءبىر ءسات. ولار ەشقاشان دا، ەشقاشان دا كىرپىش قۇيمايدى، "جاتقانىمنان جارىلقاسىن" دەپ جامباستاپ-جامباستاپ سۇلاپ ءتۇسۋدى عانا بىلەدى. يت ەكەش يت، بۇزاۋ، اتەش، تاۋىقتار دا كىرپىش قۇيمايدى. تاڭ سارىدەن ەڭكەڭدەپ-توڭقاڭداپ كىرپىش قۇياتىن تەك قۇدايدىڭ ق ۇلى ەرجان عانا... وسىدان كەيىن: "بۇل ومىردە حاق شىندىق، ادىلەتتىلىك بار" دەپ، قالاي ۇزىلدى-كەسىلدى ايتاسىڭ!
قۇرىعاندا ماي باتپاق اراسىنان اينەك سىنىعى، تات شەگە نە تابانىن، نە الاقانىن ءتىلىپ تۇسسە عوي... تىلسە ءبىتتى — قۇدايى بەردى، قاناعان جەرىن الاقانىمەن باسىپ ۇيگە قاراي اتتانداپ جۇگىرەدى. ماماسى: "اللا، اللا، نە جازدىق، نە بولدى، قۇلىنىم؟"— دەپ قۇلدىق ۇرىپ، قۇراق ۇشادى، جاراسىنا يود جاعىپ، اق داكەمەن بايلاپ بەرەدى. ەڭ تاماشاسى: "ي-يي، ءبىزدىڭ شال دا قابىرعاسى قاتپاعان جاس بالانى باتپاققا سالىپ... بار، ويناي عوي، تەك الىسىپ-جۇلىسامىن دەپ داكەنى ورنىنان قوزعاپ الما"،— دەيتىنى مىندا تۇر.
قىرسىققاندا باتپاق اراسىنان اينەك سىنىعى، تات شەگە جۋىر ماڭدا تابىلمادى. قايدان تابىلسىن! كەشە كەشكە كوكەسى كۇرەكپەن توپىراقتى ادەمىلەپ تۇرىپ جايمالاعان. انە، سوندا قيىرشىق تاس، شىنى سىنىعى، قۋراي اتاۋلىنى بىرىندەپ تەرىپ، بىلاي لاقتىرىپ تاستاعان. ەرجان جۋان ءسىڭىر شابدار اتتى لايدى اينالدىرا جەتەلەپ ءجۇر ەدى.
— بالام، ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي...— دەپ، اقىل ايتىپ ماردىمسىدى. ەرجان ىشتەي مىسقىلداي كۇلىپ قويدى. كوكەسى قۋ! اباي اتانىڭ ەلەڭىن ءوز جانىنان شىعارعانداي ماقامداتتى. بۇل ۇرلىق ەمەي نەمەنە! وسىنى ەرجاندار ىستەسە عوي، ءمۇعالىم ادەمىلەپ تۇرىپ "ەكى" قويار ەدى. ءتارتىپ، قۇلقىن تالقىلاتىپ، كلاسس جينالىسىنا دا سالۋى ىقتيمال.
— ەڭبەك، ەڭبەك دەپ قىلقىلدايسىز...— دەپ كۇڭكىلدەدى كوكەسىنە قارادان قاراپ ىزاسى كەلىپ.— مىرقىمباي، داركەمباي، جابايلار عۇمىر بويى ەڭبەك ەتتى، نە بولدى؟ جاباي بورانعا ۇشىپ ءولدى، داركەنباي دا وڭعان جوق. ويلامايسىز با وسىنى؟
كوكەسى كوپە-كورىنەۋ ءىش جيىپ، سەسكەنىپ قالدى. كۇرەگىن جەرگە تىگىنەن شانشىپ، ماڭدايىنىڭ تەرىن الاقانىمەن سىپىرىپ تۇرىپ ەداۋىر ويلاندى. مىنا بالا نە دەپ كەتتى؟ كىم، كىم دەيدى مىنا اس تا تەك باقىتتى زاماندا جارىماي، جالشىماي جۇرگەن؟!
— بەرى كەلشى!— قاسىنا جاقىنداپ كەلگەن ۇلىنا ەشكىم ەستىمەسىن دەگەندەي سىبىرلاپ:— بالام، جاڭاعى كىسىلەرىڭ كىم، ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇرا ما؟ ولاردى مەن نەعىپ بىلمەيمىن، كورمەيمىن؟— دەدى.
ەرجان ماز-مەيرام.
— وي، كوكە! كىتاپ وقىماعاننىڭ زيانى وسى... ءبارى دە ريەۆوليۋسيادان بۇرىن ءومىر سۇرگەن. الدەقاشان ءولىپ قالعان... مايلين، اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ سياقتى اعالار جازعان ءبارىن.
كوكەسى جەڭىل كۇرسىندى.
— ە، سولاي دەمەيسىڭ بە؟ مەن دە قارعاداي كەزىمنەن قوي باعىپ، عۇمىر بويى ەڭبەكتى ەمىپ كەلە جاتىرمىن. سودان زيان كوردىم بە. بىرەۋدىڭ الدى، بىرەۋدىڭ سوڭى دەگەندەي... اسكەن، سەيسەن اعالارىڭ، شۇكىر، ەر جەتتى. انە-مىنە دەگەنشە كەلىن دە تابالدىرىق اتتايىن دەپ وتىر...— كوكەسى ءبىر اۋىق ءۇنسىز قالدى. اسكەننىڭ دە اسكەرگە اتتانعانىنا ءبىر جىل.— ءيا... شاعىن دا بولسا شاڭىراعىم بار.— الاسا عانا قوس قورجىن تامعا ريزالىقپەن كوز سالدى.— مىناۋ بەس بولمەلى ءۇيدى ءبىتىرىپ، كۇز اياقتالا كىرىپ الساق...— شوشاق شيفەر شاتىرلى، ايتسە دە ءىشى-سىرتى سىلانباعان زىڭگىتتەي ءۇيدى يەگىمەن نۇسقادى.— ەڭبەكتەن قاشپا، بالام! انەۋگۇنى اتا-انالار جينالىسىندا مۇعالىمدەرىڭ دە ەستىدى. "جازعى دەمالىستا بالالاردىڭ ۇستىنە وبەكتەپ تۇسە بەرمەي، جۇمىسقا سالىڭدار" دەپ تاپسىردى. جوعارى جاق تا سولاي دەيتىن كورىنەدى. بيىل بريگاداڭدى جيىپ قوي. قىرعىن جۇمىس كۇتىپ تۇر ءبىزدى. مىنا ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن باتپاقپەن ۇرىپ، نەشە قايتارا سىلايمىز، ەدەن توسەيمىز، پەش سالامىز، اعارتامىز. مۇعالىمدەرىڭنەن سۇراپ الامىن، ساسپا!
اتا-انالار جينالىسىندا مۇعالىمدەر نە دەدى، ەرجان ونى كوكەسىنسىز دە بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. سول مۇعالىمدەر، قىزىق بولعاندا، كلاسس جينالىسىندا باسقاشا دەدى. كلاسس جەتەكشىسى: "اتا-انالارىڭ سەندەردى شىلىڭگىر ىستىقتا اياماي جۇمىسقا سالسىن" دەگەن جوق. "ءتورت توقسان بويى وقۋ وقىپ، شارشادىڭدار. ەندى كانيكۋلدا جاقسىلاپ دەمالىڭدار، سۋعا تۇسىڭدەر، بالىق اۋلاڭدار، قىستايعى قۇرىس-تىرىستارىڭدى جازىڭدار. ءبىر ايدان سوڭ سوۆحوزدىڭ قاۋىن-قاربىزى ءتۇيىن تاستايدى. بەسىنشى-التىنشى كلاستان باستاپ وقۋشىلاردىڭ وندىرىستىك بريگاداسىن جاساقتايمىز. جەتى-سەگىز شاقىرىم جەردەگى قاراويعا باراسىڭدار، باقشانىڭ ارام ءشوبىن وتايسىڭدار. بريگادير، زۆەنو باستىقتارىن ءوز ارالارىڭنان سايلايمىز. ەڭبەكتەرىڭە نارياد جابىلادى، اقى تولەنەدى. بريگادانىڭ اقشادان گورى قىمباتىراق پايداسى مىناۋ: سەندەر ءبىر جاعادان باس، ءبىر جوننەن قول شىعارىپ، كوللەكتيۆتىك ەڭبەك نە، مىنە، سونى ۇعاسىڭدار. كىم جالقاۋ، كىم ەڭبەكقۇمار، جۇمىس ۇستىندە تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى. ارەدىك-ارەدىكتە سۋشى اعالارىڭا كونسەرت قويىپ، پلاكات، ۇران جازاسىڭدار"،— دەگەن.
ەرجان "كوللەكتيۆتىك ەڭبەكتى" وتە جاقسى بىلەدى. وتكەن جىلى ءوزى قۇرالپى بالالارعا ەرىپ، قاۋىن-قاربىزدىڭ ءارامشوبىن وتاعان. وقۋ جىلى باستالاردا سوۆحوزدان باقانداي جەتپىس سوم اقشا الدى. وي، قۋانعانى-اي، سوندا! سۋداي جانا قىزىل قۇلاقتار الاقانىندا سىتىر-سىتىر جانىپ، انشەيىن ورتەپ بارا جاتتى. "بايىعان دەگەن وسى!" دەدى وڭاشادا. شاپقىلاعاننان شاپقىلاپ كەك دۇكەنگە كىرىپ، بەس سومعا قانت-كامپيت الدى. جانە وڭكەي قىمباتتارىن. جولدا ەپتەپ ءدامىن تاتىپ كورمەك بولدى، ۇيگە نە اپارا جاتقانىڭدى ەڭ الدىمەن ءوزىڭ ءبىلۋىڭ كەرەك قوي! بىرەۋىن اۋزىنا تاستاپ ەدى، تاڭدايىنا تاتىدى. دەرەۋ ەكىنشىسىنىڭ قاعازىن ارشىدى. و دا... ءۇشىنشىسىن ىتقىتتى. كامپيتتەر ەرىگەن ۇستىنە ەرىپ، ءتيىستى جەرگە كەتىپ جاتىر. جولاي امزەلەر كەزىكتى.
ءبوسىپ كەتىپ، ولارعا دا ۋىس-ۋىس ۇلەستىردى. الگى جەردە قاي كامپيتى كىمنىڭ قولىندا كەتتى، و جاعى ەسىندە جوق. ۇيگە كەلسە، كامپيت تاۋسىلىپتى. ابدەن ۇيالدى. ۇيالعان تەك تۇرماس، كۇلە سالدى. قالعان اقشانى كوكەسىنە ۇستاتقان. كوكەسى مۇرتىن سىلاپ:
— ازامات، ازامات! اكە-شەشەسىن اسىرادى دەگەن وسى!— دەپ قاۋقالاقتادى.
— كوكە، پالتو ساتىپ الىڭىز انداعىعا! ءۇستىڭىز توزىپ ءجۇر.
كوكەسى ۇلىنىڭ بەتىن مۇرتىمەن ىسكەكتەپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. كەلەسى كۇنى وزىنە پالتو ەمەس، ەرجانعا شاباعى جالتىلداعان ۆەلوسيپەد ساتىپ اپەردى.
ە، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ۆەلوسيپەدتىڭ جىرىن ايت! اۋىلداعى ەڭ جۇيرىك، ەڭ ادەمى ۆەلوسيپەد ەدى عوي. ۋاقىتىندا مايلاپ، ۆينتتەرىن بۇراپ، وي-شۇقىردان سەكىرتپەي بيپىلداتىپ قانا وتە شىعادى. سەبەبى ول جاي ۆەلوسيپەد ەمەس، ماڭداي تەرگە كەلگەن ۆەلوسيپەد، ەڭبەك ۆەلوسيپەدى!
ەرجانعا سالسا، بريگادادان ولسە قالعىسى جوق. بىلاي قاراساڭ، پەش كىرپىش ءقۇيۋ دا ەڭبەك، ارام ءشوپ وتاۋ دا ەڭبەك. "ەكى ەسەپ ءبىر قيساپ"، كوكەسى ايتپاقتايىن. ۇققان ادامعا ەكەۋىنىڭ اراسى كوش قۇلاش. پەش كىرپىشتى جاپادان-جالعىز قۇياسىڭ — ماسەلە قايدا! جالىعاسىڭ — ءبىر. كىرپىش قۇيدى دەپ سەنى ەشكىم ماقتامايدى — ەكى. جاماندامايدى دا. ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى ءوز ءۇيىڭنىڭ جۇمىسى. ونداي جۇمىس كوزگە كورىنبەيدى. ءۇي جۇمىسى كوزگە كورىنسە، لايىقتى باعاسىن السا، ەرجاننىڭ ماماسى باس بولىپ، ءبىراز ماما، اجە، جەڭگەلەر وسى اۋىلدا وردەن، مەدالمەن ناگرادتالار ەدى.
سوڭعى كەزدە جالعىزدىق جانىنا قاتتى باتىپ ءجۇر... تەتە اعاسى سەيسەن قۋ بولسا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە جيىلىپ-تەرىلىپ، شوپكە تارتىپ كەتتى. "كوكەمدى رەنجىتپە، مامامنىڭ دەنساۋلىعىن بىلەسىن، ايانباي قولعابىس ەت. بىلتىر مەن دە الا جازداي تىرپ ەتپەي ءۇي قالاستىم، ءولىپ قالعامىن جوق"،— دەپ ۋاعىز ايتىپ كەتتى اتتانارىندا. بۇل: "كوكەمدى رەنجىتپە، رەنجىتپە... ونداي مىقتىنى رەنجىتىپ كور، نە بولعانىڭدى بىلمەي قالارسىڭ!"— دەپ كۇڭكىلدەدى.
بريگادا شە؟ و، كەرەمەت قوي! ەرتەدەن كەشكە دەيىن تىزەنى تىكەنەك، قياق تىلەدى. كۇن ۇزاق اتىزدى قۋالاپ بۇكەڭدەيسىڭ دە جۇرەسىڭ، بۇكەڭدەيسىڭ دە جۇرەسىڭ، ءبارىبىر كەرەمەت! ارام شەپ دەگەنىڭ مىڭ ميلليون: تاۋسىلىپ بىتپەيدى! وندا دا كەرەمەت! ەڭكەيىپ قالساڭ، اششى تەر كوزىڭە، بوي جازساڭ، موينىڭا قۇيىلادى — تۇك تە ەمەس، ولمەيسىڭ! مۇعالىمدەر ايتپاقتايىن، كوپپەن كورگەن — ۇلى توي. ەسەسىنە تۇسكە تامان ۋلاسىپ-شۋلاسىپ وزەنگە جۇگىرەسىڭ، بىر-بىرىڭە سۋ شاشىپ وينايسىڭ، قوستاعى اسحاناعا بارىپ، كوجە-كولمەك ىشەسىڭ. ارى قاراي قوسقا كىر دە، مىزعىپ ال، نەمەسە كىتاپ وقى. كەشكە تىپتەن تاماشا! تاۋ جاقتان سالقىن سامال جەلپىپ، بۇلتتاي قايناپ ۇشقان ماسا، شىركەيدى كوز كورمەسكە قۋىپ كەتەدى. اۋانىڭ مولدىرلىگى سونداي، تىپتەن كوزىڭدى قانشاما اشىپ قاراساڭ دا كورىنبەيدى. ۆولەيبول، فۋتبول وينا، ەشكىم قوي دەمەيدى. ۇيىقتار الدىندا ءار بالا كەزەكپەن بىلگەن ەرتەگىسىن ايتادى. نەبىر جىن-شايتان ەلەستەپ، بىرەسە قۋانىپ، بىرەسە شوشىنعان بالالار كەزەكپەن تىرقيىپ، ۇيقىعا كەتەدى... ءوستىپ، ءوستىپ وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن جۇمىس قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا زىرلاپ وتە شىعادى.
ال مۇندا شە؟ قىل اياعى يت تە وينامايدى سەنىمەن. كولەڭكەدە ءتىلى سالاقتاپ، ەكى وكپەسىن سوعىپ جاتقان الىپ سوقتى "كەل، وينايىق، كانە، وينايىقشى!" دەپ شاپقا تۇرتكىلەپ كور. قايداعى ويناعان! ىرىلداپ، تىستەرىن اقسيتسىن. ايتپەسە "ىرىلىمدى ساعان قور ەتپەيمىن!" دەگەندەي، ورنىنان سىلبىر تۇرەگەلىپ، قورا اينالىپ كەتەدى.
"ءومىر — قىتىمىر!" دەيسىڭ مۇندايدا.
— شارشادىڭ با، قۇلىنىم؟ كەل، ايران ىشە عوي.
جالت قاراسا، اناسى بوساعا كوزىندە قالبيىپ ءتۇر. كوزى كىرتيىڭكى. مانا باسى اۋىرىپ جاتىپ قالعان. سودان جاڭا تۇرىپتى. ەرجان بىلق-سىلق ەتىپ، ۇيگە بەت تۇزەدى. ماماسى: "قۇلىنىم!" دەسە ءبىتتى، اياق استىنان تەز شارشاپ قالادى. ول كىسى ىلعي دا ۇلى كىل بەل قايىستىرار اۋىر جۇمىستىڭ استىنا ءتۇسىپ، ىڭىرشاعى شىعىپ، جۇدەپ-جاداپ ءجۇر دەپ ويلايدى. كەيدە كۇن ۇزىنعى ويىننان ازىپ-توزىپ كەلەدى. سودان كەشكى استى سوعىپ اپ، ءبۇيىرى شىعىپ ىڭقىلداپ وتىرسا دا ماماسى: "قابىرعاڭ ىرسيىپ، ارىپ كەتىپسىڭ. قاراشى، مىنە، ساناپ الۋعا بولادى" دەپ، ۇستىنە شۇرقىراپ ءتۇسىپ جاتقانى. "ىرسيىپ تۇرعان ول قاي قابىرعا؟ كانە، سيپاپ كورەيىكشى، قولىما تۇسەر مە ەكەن؟" دەپ ىشتەي ماماسىنىڭ اڭقاۋلىعىنا كۇلىپ ءماز بولسا دا، سىرتتاي: "ءيا، ماما، ولەسى بوپ شارشاپ ءجۇرمىن. ايران ۇيىتىپ قويدىڭدار ما؟" دەپ، ويدان ويىپ، قىردان قىرىپ كەلگەندەي الدىنا قيسايا كەتەدى. وتىرىك ايتقان ءقايبىر جاقسى. ايتكەنمەن، انادان باسقا كىمگە ءوستىپ ەركەلەيسىڭ، كىمگە ءوستىپ وتىرىك ايتاسىڭ!
كارلەن كەسە ايراندى باسىنا ءبىر-اق توڭكەرىپ:
— كۇن ىس-تىق، ما-ما! — دەپ ەنتىكتى.
شەشەسى ۇلىنىڭ كۇن ساسىعان شاشىنان سيپاپ:
— كىرپىشى قۇرعىر دا بيىل بىتەر ەمەس... شىدا. كوكەڭ دە جەتىسىپ جۇرگەن جوق. قايتەيىن ەندى، قولىمنان كەلسە مىنا شىجىعان شىلدەنىڭ بەتىنە ءبىر شەلەك سۋىق سۋدى شاشا سالار ەم...— دەپ، قولىنان كەلگەنشە جۇباتىپ جاتىر.
ماماسى ءقايبىر كەزدەردە ءوستىپ تاۋسىلىڭقىراپ سويلەيدى. اسىرەسە، جۇرەگى مازالاپ تۇرعان شاقتا... وندايدا قويا قويعان ءجون. ەرجان ءبىراق باستاپ العان كۇڭكىلىن قويا المادى.
— شىدا، شىدا! بۇدان باسقا ءسوزدى بىلمەيسىڭدەر مە وسى! بالالار جاتىر، انە، ۇيدى-ۇيىندە تىرايىپ ۇيقى سوعىپ...
ماماسى ءسال قاتايدى.
— باسقا بالالاردىڭ اعاسى، جاعاسى بار. سەنىڭ كىمىڭ بار؟ The، تھە، ءتىلىم تاسقا، قايداعىنى ايتقىزىپ. بارمىز، بايمىز. ءبىراق ءبىرى ويدا، ەكىنشىسى قىردا. اسەنتاي ارميادا. سەيسەنتاي شوپتە. كىشى بولعانشا، كۇشىك بول...
ەرجان كىرجىڭ ەتتى. شىر ەتىپ تۋعاننان كىشى بولىپ كەلەدى. باستاۋىش كلاستا كىشى، بەسىنشى كلاستا دا كۇشىك... بۇل كىشىلىك پەن كۇشىكتىك جۋىر ماڭدا تاۋسىلا ما، جوق پا؟ بيىل التىنشى كلاسقا كەشتى. باتىر بالا بولاتبەكتىڭ جاسىنا. وسى جاسقا دەيىن كۇشىكتىك پەن كىشىلىك ەرجاننىڭ سوڭىنان نەگە قالمايدى وسى؟
ايتكەنمەن ءسوزى ءسال باسقاشالاۋ شىقتى.
— كىرپىشتى سوۆحوزدان ساتىپ الايىق، ماما. ءبىر كىرپىشى ەكى-اق تيىننان!
ماماسى ازار دا بەزەر.
— باسقانىڭ كىرپىشى بىزگە ءۇي بولمايدى. ءوز ماڭداي تەرىڭمەن كەلگەن كىرپىشتەر جاي كىرپىش ەمەس، التىن كىرپىشتەر، قۇلىنىم! جاس كۇنىمدە كىرپىش قۇرعىردى بۇيىم قۇرلى كورمەي، مىڭداپ قۇيىپ تاستاۋشى ەم. اتتەڭ، اتتەڭ...
ەرجان ماماسىنا كوزىنىڭ استىمەن بىلدىرتپەي قاراپ قويدى. ءۇشىنشى جىل، مىنە، ماماسىنىڭ جۇرەگى اۋىرادى. ريەۆماتيزم جۇرەككە شاپقان. "سوعىستان سوڭعى جۇدەۋ جىلدارى اقىرعان ايازدا مەكتەپكە رەزەڭكە بوتيمەن بارۋشى ەم. قارا تاباننان وتكەن سۋىق اقىرى توبەمە جەتتى"،— دەيدى. كۇز، كوكتەم سياقتى الاساپىران ماۋسىمدا اياق-قولى سىرقىراپ، دومالانىپ جاتىپ قالادى.
ءبارىن دە ىشتەي وقىپ-توقىپ تۇر-اۋ، ايتكەنمەن، ەركەلىكتى باستاۋ قيىن، باستاعان سوڭ تاستاۋ ودان دا قيىن.
— قاراشى، ماما، الاقانىم كۇلدىرەپ، ويىلىپ قالدى. كەشكە قالاي سۋرەت سالامىن؟— دەپ قىڭقىلدادى.
— ءالتامان كۇنباعىستىڭ مايىمەن سىلاپ تاستايمىز، تۇك تە ەتپەيدى. جانتايىپ مىزعىپ ال، كىرپىشىڭە ىستىق قايتقاسىن كىرىسەرسىڭ، ەشقايدا قاشپاس.
سونىمەن، سەنەكتەگى سىقىرلاۋىق توسەكتە ۇزىنىنان ءتۇسىپ، دامىلداپ جاتىر... دامىلدادى دەگەن اتى عانا. وي دەگەنىڭ — ون-اۋ. ەرجان ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ومىرگە وكپەلى. ءسۇت كەنجە — ماسەلە قايدا! اسىرەسە، "ءۇيدىڭ كىشىسى بولعانشا، ءيتتىڭ كۇشىگى بول" دەگەن ماتەل ەسىنە تۇسكەندە، ءبىر مينۋتكە جىندانىپ قالادى. ۇلكەن اعاسى اسكەن باردا كەنجە بولۋ جامان ەمەس-تىن. ءۇيدىڭ ۋاق-تۇيەك شارۋاسى اعاسىنىڭ موينىندا. باۋىرساقتىڭ جۇمساعى، ءسۇتتىڭ قايماعى الدىمەن ەرجانعا، قالسا سەيسەنگە تيەسىلى. اعاسى باردىڭ — جاعاسى بار دەگەن وسى. ءاي، قايدام! اعا دا، جاعا دا ادامىنا بايلانىستى كورىنەدى. بىلاي قاراساڭىز، سەيسەن دە ەرجانعا تەتەلەس اعا. ويتكەن اعاسى قۇرىسىن. بالا جاستان ەكەۋى ويىنشىققا تالاسىپ ءوستى. سەيسەن رەتى كەلسە مۇنىڭ اسىعىن ۇرلايتىن. ەرجان بوتاداي بوزداپ، ونىڭ ۇستىنەن ۇلكەندەرگە شاعىم ايتادى. ءقازىر دە كەيدە تاتۋ، كەيدە يت پەن مىسىقتاي. اسكەن شە؟ وھو، ول ما، ول ناعىز اعا! سەيسەنگە عۇمىر بويى ساباتقىزعان ەمەس. مەكتەپتەن سوڭ سوۆحوزدىڭ تراكتورىن ايدادى. ايلىق العاندا: "ءما، كينوڭا كىر!"، "ليموناد الىپ ءىش!"، "سۋرەتىڭە كەرەكتى قالام-قارىنداشىڭ بار ما؟"— دەپ، كوكە، ماماسىنا كورسەتپەي الاقانىنا اقشا قىستىراتىن. اسكەننىڭ كوكساۋ، ەسكى "بەلارۋسى" شە! ونىڭ يگىلىگىن ەرجان كورىپ باقتى عوي! اعاسى تۇستە شايلاتىپ ۇيگە كەلەدى. ەرجان تىرباڭداپ دەرەۋ تراكتوردىڭ كابيناسىنا ورمەلەيتىن. اۋزىمەن "تىر-تىرلاپ" وت الدىرادى. "قىپ-ھ!" دەپ جىلدامدىققا قوسادى، و، سودان ەرجان تەمىر تۇلپاردى گۇرىلدەتىپ اۋلادان كەڭ دۇنيەگە شىعادى. قاسقايىپ تاۋعا بەتتەيدى، گازدى ۇستى-ۇستىنە باسادى. تراكتور ەكەڭ سولق-سولق ەتىپ، جەلدەي جۇيتكىسىن باياعىسىندا. ءبىر ۋاقتا دوڭگەلەگى جەرگە اندا ساندا ءبىر ءتيىپ، دەلتوپلانداي قالىقتاپ ۇشا باستايدى. سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلاردان دا اسىپ، تىكە جۇلدىزدارعا قاراي كوتەرىلەدى...
كوكسۇڭگى شىڭدارعا شىعىپ كەتكەن تراكتور مەن ەرجاندى:
— وۋ، باتىر، بولساڭ ەندى ءرۋلدى ماعان بەر!— دەپ، اعاسى جەرگە ءتۇسىرىپ الادى. ەكى قولى، ەكى اياعى تورموز، رۋل، جىلدامدىق اۋىستىرعىش اراسىندا ەربەڭدەپ، كوزى اقشاڭداپ كەتكەن ەرجەكەڭ بۇل كەزدە تازا ەسالاڭ. اعاسى ونى بەك جاقسى تۇسىنەدى، تۇسىنەدى دە قاتارىنا وتىرعىزىپ، اۋىل سىرتىنا الىپ شىعادى. جازىق جەرلەردە ءرۋلدى ەرجانعا بەرىپ-بەرىپ الادى. بۇگىندە شە؟ ونىڭ ءبارى كورگەن تۇستەي. اسكەن اسكەردە. "سلۋجبا قيىن. سەندەردى ساعىندىم" دەپ جىلانادى. ال، تەليەۆيزوردان كورسەڭ، سلۋجبا تاماشا! سارتىلداتىپ ساپپەن جۇرەدى، شىرقاتىپ ءان ايتادى، بۇرقىلداتىپ مىلتىق اتادى. اباجاداي تانك استارىندا. ەرىككەن كەزدەردە جەتى قات اسپانعا ۇشىپ شىعىپ، پاراشيۋتپەن جەرگە قاراي قۇيعىتىپ سەكىرەدى. ىشەتىندەرى بورشش، جەيتىندەرى كولباسا... "سلۋجبا قيىن..." قايدا-ا؟ انشەيىن كوكە، ماماسىنا حات ارقىلى بولسا دا ەپتەپ ەركەلەگىسى كەلەدى. ەرجان پاراشيۋتپەن سەكىرەتىن، تانك جۇرگىزەتىن سلۋجباعا بارسا، سول جاقتا ماڭگى باقي قالىپ قويار ەدى.
سەيسەن شە؟ سەيسەن بۇعان اعا بولاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. اۋەلى دەسەڭ اسكەن اسكەرگە كەتكەلى كىسىمسىنىپ، قوجانداعىسى كەلەدى. اقىل ايتادى شاتپاقتاپ.
ءيا، جاعداي ءماز ەمەس... وسى بىلتىر عانا اۋىل سىرتىنداعى كەڭ جازىققا مەنشىك مال جايىلاتىن. بيىل كوكتەمدە جازىققا تەمىر سوقا جارقىلداپ ءتۇستى. اينالاسى ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە تراكتورلار تاس-تالقان عىپ جىرتىپ، جوڭىشقانى ەكتى دە تاستادى. بۇل كۇندە كەڭ جازىعىم — جايقالعان جوڭىشقا. اۋىلداعى تايىنشا-تورپاق، سيىر بىتكەننىڭ دە بۇل كۇندە ايتار ءانى — جوڭىشقا، جوڭىشقا! شەتىنەن جازىق جاققا اۋكەسىن سالىپ، موينىن سوزىپ، ءيىس اۋلايدى دا تۇرادى. كەشكە تامان ورىستەن قايتا بەرە جازىق جاققا وڭكىلدەپ، جىرىلا قاشاتىنىن قايتەرسىڭ. سيىر تويعانىن بىلمەيدى. اڭگۇدىك بىر-ەكەۋى انەۋگۇنى ىسىنىپ-كەبىنىپ، ءىشى جارىلىپ ءولدى. سودان بەرى، امال جوق، ەرجان كۇندە-كۇندە اۋىل سىرتىنان كوك سيىردى قارسى الادى. قاراسان كەلگىر كوك سيىرىڭ، ىشتەن وقىپ تۋعان قۋدىڭ ناق ءوزى. جوڭىشقاعا بۇرىنعىداي اۋىل سىرتىنان قاشپايدى. تۇك بىلمەگەندەي اۋىلعا تارتىپپەن كىرەدى، كىرگەسىن-اق ءۇي-ۇي اراسىن قۋالاپ، شەتكى كوشەگە شىعادى، شىعادى دا تۋرا جوڭىشقاعا قايقايادى. بيىل قىسىر قالعان، قورادا موڭىرەپ تۇرعان بۇزاۋى جوق، كۇنى-تۇنى ويلايتىنى قۋ قۇلقىن قامى. قاشاعان كوك سيىردى ىزدەيتىن كىم؟ ارينە، ەرجان. ءشي-شيدى ارالاپ، ۆەلوسيپەدتى تومارعا سوعادى، شىرماۋىق اتاۋلى شيراتىلىپ شاباققا وراتىلادى. ماسا، شىركەي، بالتىر، بىلەكتى قىزىل جوسا قان قىلادى. اقشاتىر اۋلىنىڭ ماسا، شىركەي، سوناسى دا جوڭىشقا جەي مە، الدە ءان سالىپ، بي بيلەيتىن التىباقانى وسى جەر مە، ايتەۋىر، ىمىرت تۇسە جوڭىشقا اراسى ىزىڭداعان، سىڭسىپ ءان سالعان ناسەكومدارعا تولىپ كەتەدى. اتتاعان سايىن ءشوپ اراسىنان قارا بۇلتتاي قايناپ، تۇمەن-تۇمەنىمەن كوتەرىلەدى. كوتەرىلەدى دە، نە ءوشى، نە قاسى بار، قايدام، كوك سۇڭگىلەرىن سايلاپ، ءاي-شاي جوق، ادامدى ىرەۋگە كىرىسەدى. جىن ۇرعانداي قىزىل قۋراي، جالبىزبەن ءوز-وزىڭدى باس-كوزگە سابالايسىڭ كەپ، سابالايسىڭ...
بۇل كوك سيىردىڭ قۇيرىعىن قاشانعى بۇرايدى؟ قاراسان كەلگىردى قۋالاۋدان قۇتىلاتىن كۇن بولا ما، بولماي ما؟
ەرجان قامىعىپ جاتىپ، كىرپىگىنىڭ قالاي ءىلىنىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى.
ويدا-جوقتا موڭكىگەن ۆەلوسيپەد. سۇلۋ كىرپىشتەر، بۇلىنگەن كىرپىشتەر... دالتونيكتەر، سيىرلار جانە جوڭىشقا. كوكەمنىڭ كوزىندە رەنتگەن اپپاراتى بار ما؟ شىبىن بولىپ كىرىپ، تۇيە بولىپ شىقپايتىن پالە... بالتىرى كۇس-كۇس بالا بولعىم كەلەدى!
اۋىل سىرتى يۋ-قيۋ. سيىر موڭىرەيدى، قوي-ەشكى ماڭىرايدى؛ تابىن مەن وتار ميداي ارالاسىپ كەتكەن. سولاردىڭ قالىڭ ورتاسىنان بىرەۋ ماس ادامداي ءپارۋايسىز باقىلدايدى. جىندى كوك تەكە عوي ءبۇل كىلكىگەن قالىڭ شاڭعا قاقالىپ جۇرگەن.
كۇن كوكجيەككە تابانىن تيگىزىپ ۇلگەرىپتى، بۇتىنا ءپىش ەتىپ قويعان جاس بالانىڭ بەتىندەي تالاۋرايدى. تەرەكتەر تۇلەپتى، اق مامىقتار اۋادا ۇلبىرە ۇشىپ، بەت الباتى ماڭيدى.
ەرجان ون اياعىمەن جەر تىرەپ، سول اياعىن ۆەلوسيپەدتىڭ راماسىنىڭ اراسىنا سۇعىپ جىبەرىپ، كوك سيىردى تورىپ تۇر.
سول ەكى ارادا بىرەۋ قاسىنا زىر ەتىپ كەلىپ توقتاپ، ۆەلوسيپەدىنەن دىك ەتىپ تۇسە قالماسى بار ما. مويىن بۇرسا... سوۆحوزعا بيىل كوكتەمدە كوشىپ كەلگەن تاشەن! ەشبىر توپقا قوسىلماي، توماعا-تۇيىق جۇرەتىن كىسىكيىك بالا — تۇتىقپا. سوندىقتان كوپشىلىك جەردە اۋزىن بارىنشا از اشۋعا تىرىسادى. ءجۇرىسى دە ەلدەن ەرەكشە. اتتاعان سايىن ۇزىن. موينىن اتا قازداي قىلقىڭداتىپ، كۇلكىڭدى كەلتىرەدى. بالالار دا ۇرىنشاق وزىنە، ورىنسىز مازاقتاپ، جابىرلەي بەرەدى. تاشەن سوعان وراي وڭاشا وينايدى، وڭاشا ويلايدى. ءقازىر دە مۇرنىن قوس-قوستان تارتىپ، شەتتەۋ تۇر.
ەرجان دا وي ۇستىندە... ويلاناتىن نارسە كوپ. ويلاي-ويلاي ءتىپتى جەلىنىپ كەتەسىڭ.
وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن كىرپىشتەردى قۇيىپ بىتىرگەن. "ۋھ!" دەدى، راقاتتانا جۋىنىپ-شايىندى. كارلەن كەسە ايراندى باۋىرساققا قوسىپ، ءداس قويدى. ماماسى كورشى ۇيگە كەتكەن. قارنىنا ەل قونعاسىن راحاتتانا ءبىر سيپادى دا، قوراعا كىردى، ۆەلوسيپەدىنىڭ بوساعان شاباقتارىن قۇرتىمداي كىلتپەن تارتىپ، قاتايتا باستادى.
مينۋت ءوتتى، وتپەدى، اۋلادان قىزىل اتەش شوشىنا قىت-قىتتادى. قورا ەسىگىنەن باسىن قىلتيتىپ اۋەگە كوز سالىپ ەدى، قاراقۇس كورىنبەدى. ەندەشە، قىزىل اتەشتىڭ مىنا شاتقانى قاي شاتقان؟ دەگەنشە قاۋىرسىن، كانات اتاۋلى سارت تا سۇرت قاعىسىپ، ءبىر ەمەس، ەكى اتەش قوسارلانا جان ۇشىرىپ باقىردى. تۇسىنىكتى-ە... قىزىل اتەش پەن كورشىنىڭ قارا اتەشى توبەلەسىپ جاتىر.
ەرجان قوراعا قايتا كىردى.
بيە ساۋىمنان سوڭ اۋلا سىرتىنا ماشينا پىس ەتىپ توقتادى. كوكەسى! اتەشتەردىڭ قىت-قىتى ۇزاي بەرە ءۇزىلىپ كەتتى. بىرەۋىنە كەسەك ءتيدى مە، شوشىنا باقىردى. كوكەسى عوي، ماشينادان تۇسە سالا قۋالاپ جۇرگەن... ەرجان جىميدى. وسى مينۋتتا كوكەسى، قۇداي بىلەدى، كىرپىشتەردى جاعالاپ، بالاسى تاڭەرتەڭنەن بەرى قانشاسىن قۇيدى، ساناپ ءجۇر... تەكسەرەتىن تۇگى جوق، كىرپىشتەردىڭ بۇرىشى شىققان، اپ-ادەمى. ەرجان ءباز بىرەۋلەردەي ماقتانشاق بالا ەمەس. كىرپىشتى كوپ قۇيىپ قويعان ەكەمىن دەپ اكەسىنىڭ الدىنان بالاعى جالپىلداپ جۇگىرە شىقپايدى. ۇلكەندەر ايتاقتايىن، ەڭبەگىنە قاراي ونبەگى. ءبىراز پۇلدانۋ كەرەك. كوكەسى ءوزى شاقىرىپ الىپ، ءوز اۋزىمەن ماقتاسىن.
شىنىندا دا، كوكەسى شاقىردى.
— ءاي، ەرجان، بارمىسىڭ، بادالعىر!
ەرجان سەلك ەتتى. مىناۋ ماقتايىن دەپ تۇرعان ءۇن ەمەس... كارلى دە، ءزارلى ءۇن!
قورادان اتىپ شىقتى.
— بارمىن!
— بار بولساڭ، بەرمەن كەل!
كەلدى. اكەسىنىڭ جەل قاققان ءجۇزى — ءورت.
— اناۋ نە؟
ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. كىرپىش اتاۋلىنىڭ بەتى كەمى ون سايتان ويناقتاپ وتكەندەي سان-ساپالاق قالىڭ شيماي! كەيبىرىنىڭ ساۋ-تامتىعى جوق، ۇگىتىلىپ كەتىپتى، ەكىنشىسى وپىرىلىپ قالعان، جارتىكەش قانا. ءۇشىنشىسى مۇجىك شەكە. ءاي، اياقتارىڭ سىنعىر قوس اتەش-اي! جەر جەتپەگەندەي ءالى قاتىپ ۇلگەرمەگەن، بىلبىراعان سۋ كىرپىشتەردىڭ ۇستىمەن ءبىر-بىرىن قۋالاپ ءجۇرىپ توبەلەسىپتى... كۇرەسىن ۇستىندە قىزىل اتەش قوقىرايىپ تۇر. قان-قان ايدارىن اسپانداتا كوتەرىپ، كوزىن ويناقتاتىپ، ەرجانعا "قو-قوق!" دەپ قويادى. "ءسال بولعاندا قارا پالەنى جەر جاستاندىراتىن ەم، كوكەڭ ەمەس پە مەشايت بولعان. قاپ! قاپ!" دەيتىندەي.
— سەنگەن قويىم سەن بولساڭ... قۇيعان ەكەنسىڭ، قورىمادىڭ با يت-قۇستان!
اكەي ەكى يىعى سالبىراپ، ۇزىن ورىندىقتىڭ ءبىر شەتىندە ەكى بۇكتەتىلە ەڭكەيىپ وتىر. ەرجان اكەسىنىڭ قارتايا باستاعانىن العاش رەت اڭعاردى. بالا بولۋ قيىن. ال اكە بولۋ ودان دا قيىن. كوكەسى سوڭعى جىلدارى سىر بەردى. ساماي شاشى اعارا باستادى. اسكەن قىسقا قولىن ۇزارتا بەرىپ ەدى، وتكەن جىلى اسكەرگە الىندى. مامالارىنا اياق استىنان ريەۆماتيزم جابىستى. بيىل كۇزدە ماماسى كاۆكازداعى كۋرورتقا جۇرمەكشى. كوكەسى سوعان دەيىن ءۇيدىڭ كاكىر-شۇكىر جۇمىسىن ءبىتىرىپ، كۇزگى سۋىق باستالعانشا ەدەل-جەدەل كىرىپ الماقشى. كاكىر-شۇكىر ايتۋعا وڭاي بولعانمەن، ونىسى ءبىتىپ بەرمەيتىن بىردەڭەلەر ەكەن... ازىرگە ۇشى-قيىرى كورىنبەيدى. پەش كىرپىش ءقۇيۋ دا سول كاكىر-شۇكىرگە جاتادى.
ەرجان بىلىنەر-بىلىنبەس كۇرسىنىپ سالدى. ءيا، اكە بولۋ دا، بالا بولۋ دا وڭاي ەمەس.
باسىن كوتەرسە، مالدىڭ الدى اۋىل شەتىنە ىلىگىپتى... اۋەلى قوي شىركىن بۇقپانتايلاي تىپىڭداپ ءوتتى. شىركەي-ماساسى قۇجىناپ، قوس ساۋىرىن قۇيرىقتارىمەن كەزەك سابالاپ، زاڭگى بابانىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى — سيىر جارىقتىقتار ىڭىرانىپ، بۇيىرلەرى شىعىپ ىڭقىلداپ جەتتى. ەرجان رۋلگە يەگىن ارتا ۆەلوسيپەدكە جاتىپ الىپ، سىعىرايىپ كوك سيىردى ىزدەدى.
الدەكىم جەيدەسىنىڭ سىرتىنان تىرنالاپ-تىرنالاپ جىبەردى.
— و نە، ەي؟!— شوشىپ قالىپ، الگىنىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. سويتسە — تاشەن! كىشكەنە كوزدەرىن تابىننان الار ەمەس.
— انە بىرەۋ ءبىزدىڭ قوڭىر سيىر ما، قوڭىر سيىر ما؟— دەي بەرەدى.
ەرجان اڭ-تاڭ. ءوز سيىرىن ءوزى تانىماي، ابىلەت باستى ما؟
— سەن نە... الىستان كورمەيسىڭ بە؟
تاشەن باسىن شايقادى.
— كورەمىن...
— ەندەشە، "قوڭىر سيىر، قوڭىر سيىرىڭ" نە؟
تاشەن: "مىنا بالا سىر ايتۋعا تۇرا ما؟" دەگەندەي، ەرجانعا سىناي قارادى. كىدىرىپ-كىدىرىپ ءسوز باستادى.
— مەن... دالتونيكپىن.
— دالتونيك؟!
— ۇقساس تۇستەردى ايىرا المايمىن.
— نە؟
— جاسىل — كەيدە سارى، ال سارى — قوڭىر...— ىشكە دەمىن جۇتتى، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.— قوڭىر سيىر كەيدە قىزىل بوپ كورىنەدى.
ەرجاننىڭ تاڭ قالعانى سونشالىق، اۋانى ارەڭ جۇتتى.
— ەي، سەن ءوزى... بوياۋدى ايىرا الماساڭ، سۋرەتتى قالاي سالىپ ءجۇرسىڭ؟
— اعاي: "قاتىسپاساڭ دا بولادى، جالپى ۇلگەرىمىڭە قاراپ، توقساندى قورىتا سالارمىن" دەگەن. ءبىراق... سۋرەت ساباعىنا، ۇيىرمەگە قاتىسپاسام، بالالار دالتونيك ەكەنىمدى ءبىلىپ قويادى عوي.
ەرجان كۇلدى. تاشەن اۋزى تومپيىپ تۇرىپ كۇڭك ەتتى.
— انە، سەن دە...
— ءوي، كۇلمەي، ەندى جىلايمىن با؟
سويتكەنشە قوڭىر سيىر دا "م-مم"...— دەپ اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، جەلىنى جەر سىزىپ كەپ قالدى.
ەرجان:
— ءاي، تاشەنيك، تانىپ ال، انە، قوڭىرىڭ...— دەي بەرىپ ەدى، تابىن اراسىنان كوك سيىردىڭ تۇمسىعى سۋماڭ ەتىپ كورىندى. سول مۇڭ ەكەن، ماناعى "كوك سيىردىڭ قۇيرىعىن بۇراۋدان قاشان قۇتىلام؟" دەگەن وي ميىنا ساپ ەتىپ ورالا كەتتى. مينۋت بويى سول ويدى قورىتا الماي اۋرەلەندى.
الدەن ۋاقتا:
— تاپتىم، تاپتىم!— دەدى جۇدىرىعىنىڭ سىرتىمەن ءرۋلدى پەرىپ-پەرىپ قاپ.
تاشەن دىم تۇسىنبەي الاق-جۇلاق ەتتى.
— نەنى؟ سيىرىڭدى ما؟
ەرجان وعان اسقاقتاي قارادى.
— ايدا، داۆاي، ەكەۋمىز سيىر ايىرباستايىق.
تۇتىقپا بالا ۆەلوسيپەدىنەن اۋىپ ءتۇسىپ قالا جازدادى.
— ونىڭ نە، نەگە؟
— كەيىن ايتامىن. قورىقپا، قوڭىر سيىرىڭدى قاسقىر جەمەيدى. ەل ورىنعا وتىرا تاياقتىڭ استىنا الىپ، قاقپاڭا كىرگىزىپ سالامىن.
تاشەننىڭ كەلىسكىسى جوق. تومەن قاراپ، كۇمىلجىپ تۇر. ەرجان توتەسىنەن سالدى.
— ءاي، وسىدان بار عوي، ءسوزىمدى جەرگە تاستاساڭ... بۇكىل كلاسقا دالتونيك ەكەنىڭدى...
"دالتونيك" دەگەندە تاشەن قولدى-اياققا تۇرماي، زىر ەتە ءتۇستى.
— الا بەر، ايدا، اكەتە بەر!— الدەكىمنەن قورعانعانداي، بىرەۋدەن جاسقانعانداي، قولىن سىلتەي بەرەدى.
ەكەۋى ەكى سيىردى ەڭكىلدەتىپ قۋىپ، ەكى كوشەگە ءتۇستى.
...قوڭىر سيىر باسقا، بوتەن قورانى جەرسىنبەدى مە، ساۋىرىن قۇيرىعىمەن سابالاپ، مازاسىزدانا بەردى. ماماسى دا ءسۇقتانا قاراپ، جانۋاردى ەكى مارتە اينالىپ شىقتى. ساۋىرىنا قولىن اپارا بەرىپ ەدى، قوڭىر سيىر ارتقى اياعىن سارت ەتكىزىپ، تەبىنىپ قالدى.
ماماسى:
— بالام، مىناۋىڭ بوتەن سيىر،— دەدى قۇپ-قۋ بولىپ.
ەرجان ءمىز باقپادى.
— قويىڭىزشى، ماما. ايتا بەرەدى ەكەنسىز. ءوزىمىزدىڭ كوك سيىر...
ماماسى وعان تۋرالاپ، ۇزاعىراق باجايلاپ قارادى.
— بالام... بۇل شىنىڭ با؟
— وللاھي، مىنە، جانىم، مىنە...
— كوزىڭدى بيىل دوعدىرعا كورسەتىپ پە ەڭ؟
— جوق.
— باسە-ە! كوزىڭدى بۇزىپ تىنىپسىڭ. كوپ اۋەس بولما كىتاپقا دەسەم بولمايسىڭ. اتاڭ الپىستان كەيىن كوزى كەتىپ، قابىرعا سيپاپ قالىپ ەدى. سەنىڭ دە جانارىڭ جاسىق پا دەيمىن. كوك سيىر دەپ بوتەن مالدى قۋىپ كەپسىڭ.
— راس پا، ماما؟— ەرجان ويلاندى. دۇرىسىندا، ويلانعان بولدى. سيىردى "زەرتتەگەنسىپ" ەكى مارتە اينالدى، تاڭدايىن تاقىلداتىپ قاقتى. تەرەڭنەن تىنىس الدى دا، ءبىر دەممەن:— وندا... مەن دالتونيك ەكەنمىن، ماما،— دەدى.
ماماسى تىكسىندى.
— دالتونىگى نە، ءباتىر-اۋ؟
ەرجان اۋزى جالپىلداپ، تەز-تەز سويلەي باستادى.
— سونداي كوز اۋرۋى بار، ماما...—"اۋرۋ" دەگەندە شەشەسى بوزارىپ سالا بەردى. بالا تەز ارادا باسقا سايعا سالدى.— قورىقپا، ماما، تۇك زيانى جوق. دالتونيكتەر جاسىلدى كوك، سارىنى جاسىل، كەيدە كوك شۋلان سيىردى قوڭىر عىپ كورەدى. قىزىق، ءا، ماما؟ باسقالار بىلاي، ال، مەن بىلاي...
ماماسى باسىن شايقادى.
— ءاي، قايدام، ءتۇبى شيكى... ەلدەن ەرەك بىلاي كورگەنىڭ ماعان ۇنامايدى، بالام!
— كوكتەمدە كوشىپ كەلگەن تاشەندى بىلەسىز بە؟ قىسىق كوز، تۇتىقپا بالا شە؟ مىنە، بىلاي سويلەيدى... ىر-ررر...
ماماسى قولىن سىلتەگىشتەدى.
— قۇرىسىن، قۇرىسىن! ەلدى مازاقتاما، ءوز باسىڭا كەلەدى.
— ول دا دالتونيك ەكەن. ءبىر اۋىلدا ەكى دالتونيك، ابدەن جاراسىپ جۇرەتىن بولدىق.
— تەك تۇر!
— ايتپاقشى، ماما، تاشەن مانا ءبىر سيىردى الدىنا سالىپ، قۋالاپ كەتتى. ءبىزدىڭ سيىرعا... ءيا، ءيا، ۇقسايدى، ۇقساعاندا قانداي! كوك سيىردىڭ قانداي بەلگىلەرى بار ەدى، ماما؟
شەشەسى ويلاندى — ۇلى كوك سيىردى تانىماسا ورنى بار. تايىنشا كەزىنەن قويداعى ناعاشىلارىنا قوسىپ جىبەرگەن. "ساناق ءجۇرىپ جاتىر" دەپ قىڭقىلداي بەرگەن سوڭ، وتكەن ايدا تاۋدان اكەلىپ، تابىنعا قوسقان. ويىن بالاسىنىڭ ەسىندە سيىر-پيىردىڭ قايداعى ءبىر بەلگىلەرى تۇرا ما؟
— ءبىر ءمۇيىزى قىسقا ما ەدى، ءباتىر-اۋ؟ ءا، ءيا، وڭ كوزىندە بۇرشاقتاي اعى بار.
— تۇپ-تۋرا، ماما. وڭ جاعىنان كەلسەڭ، قاشپاي بەدىرەيىپ تۇرىپ الادى. تاشەن قۋىپ كەتكەن سيىردى ايتامىن دا.
كوزىندە بۇرشاقتاي اعى جوق، ەكى ءمۇيىزى دە ءتۇپ-تۇزۋ بوتەن سيىرعا ماماسى جەك كورىپ قارادى.
— قايدان قۋىپ كەلدىڭ، سول جەرگە قۋىپ تاستا!
ەرجاننىڭ ەستىگىسى كەلىپ، جانىعىپ تۇرعانى دا وسى ەدى. اۋىل سىرتىندا ويلاپ-پىشكەن كىشكەنە قۋلىعى ىسكە اسا باستادى. ەندى تەمىردى قىزعان ۇستىنە قىزدىرىپ، سوعا بەر، سوعا بەر...
— ايتسام، بولمايسىزدار...— دەپ، بۇگىن بىتپەيتىن كۇڭكىلدى باستاپ جىبەردى.— ناعاشىلار اقىرى باققان ەكەن، تاۋدان ويعا قۋالاپ ءارى قاراي دا باعا بەرمەي مە. سۋ سۇراي مە، ءشوپ سۇراي ما. كيىم كەرەك ەمەس بۇعان. ءبارى تەگىن...
— تابىنعا ۇيرەنە بەرسىن دەپ...
— ۇيرەنەتىندەي جانا تۋعان جاس بۇزاۋ ما؟ تۋار كەزدە، كەلەر كوكتەمدە ءبىر-اق اكەلۋ كەرەك. ءوزىم دالتونيكپىن، ساباق تا قيىن. بۇگىنگىدەي مەن بوتەن سيىردى قۋالاپ جۇرگەندە، بۇل جوڭىشقاعا ءتۇسىپ...
ەرجان قايداعى جوق پالەنى تۇس-تۇستان قاپتاتا بەرىپ ەدى، قاقپا ايقارا اشىلدى. كوكەسى... ماشيناسىن گاراجعا اپارىپ كەلىپ تۇر-اۋ، شاماسى، قاباعى قاتىڭقى. ەرجان جۇرەگى تومەن تارتىپ قويا بەردى — وتىرىك ايتىپ قويعاندا سويتەتىن. قورانىڭ قاراڭعى تۇكپىرىنە قاراي جىلىستاپ كەتتى. كۇرەك تاۋىپ الىپ، ۇيىلگەن اكتىڭ ەتەگىن تۇرتكىلەگەنسىدى. قولى كۇرەكتە، قۇلاعى اكە مەن شەشەدە.
— دالتونىك دەيدى... قۇرىسىن، تاۋعا اپارىپ تاستا. جايلاۋدىڭ سۋ تەگىن ءشوبىن اياي ما. نە دەپ بولمايدى... جوڭىشقانىڭ تولىقسىپ تۇرعان شاعى... دوعدىرعا كوزىن قاراتايىق بالانىڭ.
كوكەسى ءتىس جارمادى. ەرجاننىڭ ءىشى قىپ-قىپ ەتەدى. اكەسى ماماسى ەمەس. اناۋ-مىناۋ وتىرىكتەرگە نانا بەرمەيدى. كوزىنە كىشكەنە رەنتگەن اپپاراتى ورناتىلعان، ويتكەنى قادالىپ قاراماسىن، قاراسا ءبىتتى، ارعى-بەرگىڭدى الاقانعا سالعانداي ءبىلىپ الادى. رەنتگەندىگى سول عوي، بۇل كىسى باياعىدا شەكارا بۇزۋشىنى باقىرتىپ ۇستاپ العان. جاڭبىردا شەكاراشىلاردىڭ قاسقىر يتتەرى ءىز كەسە الماپتى — ءيىستى سەزبەيدى. الگى قاشقىن كەزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى ءتۇن جامىلىپ، جاڭبىر استىمەن شەكارادان ءوتىپ كەتىپتى. ەرتەڭىندە الگى مۇندار اۆتوبۋسقا وتىرىپ اپ، اۋدان ورتالىعىنا تۋرا تارتىپتى. ارى قاراي قايناعان قالىڭ جۇرتقا ارالاسىپ، مۇلدەم اداستىرىپ كەتپەكشى. سور ايداعان با، قاشقىن ءبىر جۇمىسپەن اۋدان بارا جاتقان كوكەسىنىڭ قاسىنا جايعاسىپتى. اۋدانعا جەتە بەرە كوكەسى جاڭاعى پاقىردىڭ ەكى قارىنان قىشقاشتاي قولىمەن ساپ بەرىپ ۇستاي الىپ، شوفەرگە: "تارت ميليسياعا!" دەپ اقىرىپتى. "سونداعى تەمىربەكتىڭ ءتۇسىنىڭ سۋىعى-اي! كوزى وڭمەنىنەن وتەدى. الگىنى ءولتىرىپ تاستاي ما دەپ قورىقتىق. قاشقىن قوزعالىپ، قارۋ جاساماق تۇگىل، تىپىر ەتە المادى"،— دەپ جۇرت كەيىن كوپكە دەيىن جاعاسىن ۇستاپ ءجۇردى. كوكەسى جاڭاعىنىڭ قاشقىن ەكەنىن قالاي تانىپ قالعان دەيسىز بە؟ تۇيمەسىنەن تانىپتى. پەنجاگىنىڭ جەڭىندەگى سارى جەز تۇيمەگە سالىنعان گەرب ارعى بەتتەگى ەلدىكى ەكەن. كوپ ۇزاماي شەكاراشى مايور اۋىلعا ارنايى كەلدى، كلۋبتا جينالىس اشىپ، تەمكەڭە العىس جاريالادى، ىستىك مۇرتى جالتىراعان ترانزيستور سىيلادى.
سونىمەن شپيون ۇستاعىش كوكەسى قوراعا كىردى. ەرجاننىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
بالادا باس كوتەرۋگە بەت جوق، تۇقشىڭداپ، ۇشكىر كۇرەكتى تىرت-تىرت دەگىزەدى.
— ساعان نە بولىپ ءجۇر، ۇلىم؟ ءۇنى جۇمساق، قوڭىر بارقىن.
سول-اق ەكەن، ەرجەكەڭنىڭ ەمەشەگى ەزىلىپ، كوڭىلى بوساپ قويا بەردى. ءبار-بارىن، كوڭىلىنە ساقتاعاندىعى مەن سىرىن اق جۇرەكتەن اقتارىپ سالعىسى بار: ءۇيى قۇرعىر بىتپەدى، بىلتىر جازدا دۇڭكيتىپ-دۇڭكيتىپ سامان كىرپىش قۇيدى، بالشىق يلەدى، بيىل دا سول كىرپىش، سول باتپاق، توپان... سەيسەن بولسا، انە، قۇرداس-قۇربىلارىمەن ىرجاقتاپ كۇلىپ-ويناپ، ءشوبىن شاۋىپ ءجۇر. كوك سيىردىڭ الدىنان ەرجان شىعادى. باسە دەيدى، كوكتەمدە كوك سيىردىڭ سارى ۋىزىن ەرجان عانا كەرتىپ جەي مە؟ بالەم، كۇنى ەرتەڭ سەيسەن شوپتەن ۋىس-ۋىس قىپ اقشا الادى، الادى دا، ەكى قالتاسىن تولتىرادى. سوندا ەرجان نە بەتىن ايتادى؟ سەيسەننىڭ قولىنا قاراپ، قالتاسىنا كوزىن ساتىپ تۇرا ما؟ "مالدىڭ الدىنان شىقتىم، كىرپىش قۇيدىم" دەسە، كور دە تۇر، جۇرت: "ە، شىقسا، قۇيسا نەسى بار، ءوز ءۇيىنىڭ جۇمىسى" دەيدى. ال، سەيسەن ماقتالادى، ماراپاتتالادى. مۇعالىمدەر كۇزدە لينەيكا الدىندا: "مال ازىعىن دايىنداۋدا كوزگە تۇسكەن كومسومول مۇشەسى" دەپ داسىرتەدى. ەشقاشان، ەشبىر بالا "ءۇي شارۋاسىندا كوزگە تۇسكەنى ءۇشىن" دارىپتەلگەن ەمەس. بۇگىن، ماسەلەنكي، ەكى ءجۇز كىرپىش قۇيدى، ال ەستىگەن ماقتاۋى، كانە؟ قايتا سوتقار قوس اتەشتىڭ كەسىرىنەن قوساق اراسىندا سوگىس ەستىدى. سو قۇرلى قوتيىن اتەشتەرگە: "كەپپەگەن كىرپىش ۇستىنە شىعىپ توبەلەسسەڭدەر قايتەدى؟" دەپ جالىنىپ پا؟
ويلاۋ وڭاي دا، ويدىڭ سوزگە اينالۋى قيىن. ءوز-وزىن اقتايتىن وڭتايلى ءسوز اۋزىنا تۇسپەدى. بەرەكەسى كەتىپ، بوجىراي باستاپ ەدى، كوكەسى:
— باياعىدا شوپىر وقىر كەزدە ءبىز دە مەدكوميسسيادان وتكەمىز. ارامىزدا ءبىر جىگىت دالتونيك شىعىپ، جاراماي قالعان. مەن بىلسەم، دالتونيكتەر سەن سياقتى كوك سيىردى قوڭىر دەمەيدى، ولار تەك ۇقساس تۇستەردى ايىرا المايدى. ايتالىق، قىزىل مەن ال قىزىل، سارى مەن جاسىل...— دەگەنى.
ەرجان:
— مەن، مەن...— دەپ، بىتپىلدىقتاي باستادى.
— ماماڭ اۋىرادى...
وتىرىك شىركىن ءبىر باستالسا بوي بەرمەي مە:
— مەن، مەن... شىنىندا دا، دالتونيكپىن،— دەپ سالدى. نەگە بۇيتەدى، بىلسە بۇيىرماسىن، بەينە ءبىر بۇل ەمەس، مۇنىڭ اۋزىمەن بوتەن، ماسەلەن، الگى ءبىر ەرتەگىدەگى قىرىق وتىرىكشى تازشا بالا سويلەپ تۇرعانداي.
كوكەسى شارت كەتتى.
— شىن دالتونيكتەر ءوزىنىڭ دالتونيك ەكەنىن بىلمەيدى، ولاردى دارىگەر عانا ايىرادى. قاي دارىگەردەن قاعاز الىپ ەڭ، كورسەتشى، كانە؟
ءۇن جوق.
— مەن بولسام سوۆحوز جۇمىسىندا ءجۇرمىن جانىمدى جالداپ. قاراشاش ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ. ءۇيدىڭ اۋى مەن باۋى مىناۋ بىتپەي جاتقان. نە ويلاعانىڭ بار؟ شەشەڭ ەكەۋمىز بۇل تامدى و دۇنيەگە الا كەتپەيمىز. يگىلىگىن سەندەر كورەسىڭدەر، ءبارى دە ءبىر سەندەردىڭ قامدارىڭ. ال، سەن كوپە-كورىنەۋ شاماڭ جەتەتىن، قولىڭنان كەلەتىن جۇمىستان جالتاراسىڭ. بۇگىن ءبىزدى الدارسىڭ. ەرتەڭ كىمدى الدايسىڭ؟ ءوزىڭدى مە؟ وتىرىك دەگەن و باستا ىشكى سارايىڭا شىبىن بولىپ كىرەدى دە، كەيىن تۇيە بولىپ شىقپايدى. سونى بىلەسىڭ بە؟
ەرجاننىڭ سامايى ىسىپ، شەكە تامىرى لىپىلداپ، تەز-تەز سوعا باستادى. كوكەسىنىڭ ۋاعىزى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇق بولمادى. "كلاستاس بالالار جازدا ارام ءشوپ وتايدى، سۋعا تۇسەدى، بالىق اۋلايدى، فۋتبول وينايدى، مەن... جۇرگەنىم جاپادان-جالعىز كىرپىش قۇيىپ" دەگەن ىرىمتىك وي اراداي تالادى...
تەمكەڭ كوپ قاجامادى. قامشى سابىنداي قىسقا ۇكىم ايتىلدى.
— ەرتەڭ كۇنى بويى قامالاسىڭ. ۇيگە... سيىر باعۋ، كىرپىش قۇيۋدان جالىققان ەكەنسىڭ، دەمال. قايدان شىقتىڭ، قايدا باراسىڭ، ويلان. ءقازىر ولجا سيىرىڭدى يەسىنە ايداپ اپارعىن. بۇزاۋىنا وبال، انە، جەلىنى جەر سىزىپ تۇر. قايدان ىزدە، ودان ىزدە، كوك سيىردى بۇگىن جەردەن قازساڭ دا، تاۋىپ اكەل.
ەرجان الدەنە دەپ مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ ەدى، كوكەسى وعان قۇلاق اسپادى، قورادان شىعىپ جۇرە بەردى.
سەيسەن مەن جيرەن شاش قىز — و، شىكىندەر! سوۆەت ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرى وتىرىك ايتپايدى. ءايبات اپكەسى كوپ قوجالاق نەگە ەسىرەدى؟ اسكەن نەشە بالاعا اعا؟ كەك، كەك جانە كەك! شاق-شاق ەسكى پورتفەل، جامباس ەت، سەللوفان قاعاز، ءبىر بولكە نان، قوس ۋىس كامپيت...
"اسكەن اعا، ساۋسىز؟ سلۋجبا قالاي؟
ءبىز امانبىز. كوكەمنىڭ "كاماز-ى" بۇزىلعان جوق، امان. مامام اندا-ساندا اۋىرادى. امان. بىزگە رەنجىسە اۋىرادى. سەيسەن شوپتە. انەۋگۇنى كەلىپ كەتتى.. ول جاقتا بورشش ءىشىپ، كوتلەت جەيتىن كورىنەدى. جاقسى ءومىر، ءا! بورسىق سەكىلدى سەمىرىپ الىپتى ءوزى. جۇمىس قيىن دەپ جىلانادى. وتىرىك ايتا ما دەيمىن. اقشانى كوپ تابامىن، كۇزدە موتوروللەر ساتىپ الامىن دەدى. ءسىز بىلمەيسىز، سەيسەن ماقتانشاق بولىپ كەتكەن. بايقايم، كورشىنىڭ وزىمەن بىرگە وقيتىن انە بىرەۋ جيرەن شاش قىزىنا عاشىق. كوپتەن بەرى. جاسىرادى، ەلدىڭ ءبارىن تۇك بىلمەيتىن اڭقاۋ، اقماق دەپ ويلايدى. و، شىكىنىڭ! كوكتەمدە الگى قىز (كورشىنىڭ قىزى) ونىنشى كلاستا وقيتىن بوتپايمەن كوشەدە سويلەسىپ ەدى، قاتتى بۇزىلدى. وتىن جارمادى دەپ سىلتاۋراتتى، مەنى ۇرعىسى كەلدى اۋەلى. و شىكىنىڭ! تاز اشۋىن تىرنادان الادى، سولاي ەمەس پە، اعا؟ ولار ىلعي دا كىشىلەرگە كۇش كورسەتەدى. مىقتى بولسا بوتپايدى سوقپاي ما؟ اعا دەيمن، سەيسەننىڭ توعىزىنشى كلاستان قىزدى ويلايتىن نەسى؟ ولاي بولمايدى عوي. ەرتەڭ بۇزىلىپ كەتسە قايتەدى؟"
ەرجان قالامىن تىستەلەپ ويلانىپ وتىر. سەيسەندى تىم سۇمىرەيتىپ جىبەردى مە، نەمەنە؟ سول تۇستاردى سىزىپ تاستاسا شە؟ قالام ۇشىن قاعازعا تاقاپ، سەيسەندى جامانداعان جولداردى ەجەلەپ قايتا وقىدى. جوق-جوق، سىزۋعا بولمايدى، نەگە سىزادى؟ ءبارى دە ومىردە بولعان وقيعالار. ولسەڭ دە، شىندىق كەرەك، سەيسەن موتوروللەر ساتىپ الامىن دەپ ماقتاندى ما؟ و شىكىنىڭ! موتوروللەردى جىندى تەكەدەي باقىلداتىپ ءمىنىپ اپ، جيرەن شاش قىزدى قۋىپ كەپ بەرمەك قوي. ول قىزبەن كوشەدە قارسى ۇشىراسىپ قالسا، ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانادى. ماحاببات پا؟ قىپ-قىزىل ماحاببات!
ماي ايىنداعى انە ءبىر وقيعا شە؟ شەشەلەرى اۋدانعا، ەمحاناعا كەتكەن. سەيسەن ەكى بىلەگىن سىبانىپ اپ، نان يلەپ، ءيىرىپ سوعىپ، ءيىرىپ سوعىپ تۇر. پالە ەمەس پە، ماماسى قىڭقىل-سىڭقىلدى باستاعالى باۋىرساق، شەلپەك ءپىسىرۋدى ۇيرەنىپ العان. پەشكە نان سالۋدى عانا بىلمەيدى. ءسويتىپ تۇرعاندا كورشىنىڭ جيرەن شاش قىزى جىپ بەرىپ كىرىپ كەلسىن. سەيسەن نارتتاي قىزارىپ، شىنتاعىنا دەيىن قامىر-قامىر ەكى قولىن ارقاسىنا جاسىرىپ، ۇستەل جانىندا باتىر پيونەر پاۆليك موروزوۆقا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەي قاقيىپ تۇردى دا قالدى. جيرەن شاش قىز اقىلدى عوي، سىر بەرمەدى. بۇگىن ۇيگە نە تاپسىرما بەرىلدى، سونى سۇرادى. ەرجان گازعا وت قويىپ پىشىلداپ جۇرسە دە، قوس قۇلاعى ەكەۋىندە، ءولىپ كەتە جازداپ تىڭ تىڭدايدى. جايشىلىقتا ىنىسىنە اقىل سوعىپ اكىرەڭدەگەندە ەشكىمگە ءسوز بەرمەيتىن سەيسەندە ءۇن جوق. سونىمەن اياق استىنان بايعۇس بولىپ قالعان اعاسى يەگىن شوشايتىپ، سورەدە جاتقان كۇندەلىكتى نۇسقاي بەردى.
— انە، انە، ءوزىڭ جازىپ ال...
ەرجان تەرىس قاراپ توڭقاڭداپ، تۇنشىعا پىرس-پىرس كۇلەدى. ءاپ بالەم، سەيسەكە، شوق، شوق، وزىڭە دە سول كەرەك! عاشىق بولۋ وڭاي ەمەس. ءوستىپ قينالۋعا تۋرا كەلەدى. ارينە، كورگەندى بالا تاپسىرمانى كۇندەلىكتەن ءوز قولىمەن جازىپ بەرەدى. سەيسەن — كورگەندى بالا! جازىپ بەرە قويايىن دەسە، شىنتاعىنا دەيىن قامىر...
جيرەن شاش قىز يەك شوشايتۋدى باسقاشا ۇقتى. سەيسەن: "جازساڭ، انە، جازباساڭ ءوزىڭ ءبىل" دەپ تۇر" دەپ ويلادى ما، كوزىنەن وت شاشىراتىپ شالقايىپ كەپ قالعاندا، كەكىلى جەلپ ەتە قالدى.
ءار ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ:
— مەن بۇل تاپسىرمانى بوتپاي دەگەن بالادان جازىپ الامىن،— دەدى دە، ەسىكتى بوساعاعا سارت ۇرىپ، كەتە بەردى.
وندايدا ەرجان تىنىش تۇرا ما، جۇدەپ-جاداپ تۇرعان اعاسىن اياپ كەتىپ:
— ماعان نەگە ايتپادىڭ، مەن جازىپ بەرەتىن ەدىم،— دەپ جانتاڭدادى.
اعاسى ارس ەتە ءتۇستى.
— ءوي، كەتشى ءوزىڭ، قۇيىسقانعا قىستىرىلماي!
سەيسەن ىنىسىنە سونداي ءبىر وشپەندىلىكپەن ىشىپ-جەپ قاراسىن. ۇرىپ جىبەرمەگەنىنە ءتاۋبا! سول ءبىر كوكيگەن قىزعا بولا سونشاما شات-شالەكەيى شىعىپ، بۇلىنگەنى نەسى؟ ول ول ما، سەيسەنىڭ سول كۇنى قارا باسىپ، كىل كۇيىك شەكە باۋىرساقتار ءپىسىردى.
ءا، مەيلى، سەيسەننىڭ قىزدا باسى قالسىن. ەرجان توعىزىنشىدا دا، ونىنشى كلاستا دا قىزدى ويلامايدى. ەشقاشان دا، ەشقاشان دا كەلىنشەك المايدى — بولدى، ءبىتتى.
سيپاقتاتىپ جازا باستادى.
"اسكەن اعا! ءسىز كوكەمە حات جازڭشى. قوس بەتتى تولتىرىپ جازڭز... جۇمىستان شارشاي ما، ماعان تيىسە بەرەد. نەرۆىسى بۇزىلعان. كەشە ءوزىڭز بىلەتىن قىزىل اتەش پەن كورشىنىڭ قارا اتەشى (قارا اتەشتى بىلمەيسىز، ءسىز باردا شيقىلداعان قارالا-تورالا بالاپان، كەيىن ەر جەتكەن) پەش كىرپىشتەردى بۇزىپ كەتتى. كوكەم ماعان ۇرستى. كوك سيىردى باسقامەن شاتاستىردىڭ دەپ ۇرسپ ۇيگە قاماپ كەتتى. ونىسى نەسى؟ تۇسىنبەيمن".
اياعىن ۇستەل استىنا سوزىپ جىبەرىپ، تىپىلداتا باستادى. وتىرىكتى سوقتىرتقاندا سويتەتىن. ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن كوك سيىر مەن قوڭىر سيىردى قالاي شاتاستىرۋعا بولادى؟ ويلاپ قاراسا، وعان باسقا تۇگىل ءوزى دە سەنبەيدى ەكەن. ەكىنشىدەن، كوكەسى ەرجاندى قاماپ كەتكەن جوق، ەسىك، انە، شالقاسىنان اشىق جاتىر. "ۇيدەن شىقپا، مەن ساعان سەنەمىن، نەگە ءبۇيتىپ جازالاندىڭ، وڭاشادا قابىرعاڭمەن كەڭەس. اسكەنگە ءبارىن بايانداپ، حات جاز. جامانىڭدى جاسىرما، جاقسىلىعىڭدى اسىرما. ماعان وقىتپاي-اق پوچتاعا سالا بەر" دەگەن تاڭەرتەڭ. سودان كوكەسى جۇمىسقا، ماماسى دارى-دارمەك ىزدەپ اۋدانعا كەتكەن. ەرلان ءقازىر كوكەسىنىڭ سول تاپسىرماسىن تاق ورىنداعان سەكىلدى. اسكەنگە حات جازدى، جاقسىلىعىن اسىرمادى، جاماندىعىن جاسىرمادى. ەشكىمدى ناقاق كۇيدىرگەن جوق. ازداپ، ارينە، اسىرىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. ءاي، قويشى، اسكەن دە ەرجانداي كەزىندە تالاي رەت اقساقتى تىڭداي، وتىرىكتى شىنداي ەتكەن شىعار. سوۆەت ارمياسىنىڭ دىڭداي سولداتى بولىپ العاسىن عوي: "وتىرىك ايتپا، شىنشىل بول، كوكە، ماماڭدى تىڭداپ ءجۇر" دەپ حات جازادى. ەرجان دا ءالى اسكەرگە بارادى، پوگوندى قاتىرىپ تاعادى، يىعىنا اۆتوماتتى ىلەدى، انە، سوندا جالعان ايتۋدى قويا قويادى. ويتكەنى سوۆەت ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرى وتىرىك ايتپايدى. قالامى قاعاز بەتىمەن جورعالاپ، جۇيتكي جونەلدى. "اعا! سىزدەر وت-جالىن كەشىپ، ۇلى وتاننىڭ تىنىشتىعىن قورعايسىزدار..."— بۇل ەندى اعاسىنىڭ استىنا كوپشىك قويىپ، ەپتەپ جاعىمپازدانعانى. اسكەن اسكەرگە الىنعالى، كوكەسى "كراسنايا زۆەزدا" اتتى تۋىرلىقتاي گازەتتى جازدىرىپ الادى. ۇيقتار الدىندا كوزىلدىرىك تاعىپ، گازەتتى قولىنا الادى. باسقاشا وقىسا تۇسىنبەي قالاتىنداي قاباعىن قارس ءتۇيىپ، گازەتتىڭ العاشقى ارپىنەن سوڭعى ارپىنە دەيىن ەرنى جىبىرلاپ وقىپ شىعادى. نە ىزدەپ وتىرعانى بەلگىلى — گازەت اسكەن تۋرالى بىردەڭە دەپ قالا ما دەگەن ءۇمىتى كۇشتى. ازىرگە "كراسنايا زۆەزدا" قاتارداعى جاۋىنگەر اسكەن شىنباتىروۆ تۋرالى ءتىس جارمايدى. كوكەسىنەن سوڭ ەرجان وقيدى. بۇعان كەرەگى — شپيون... "ۇلى وتانىمىزدىڭ تىنىشتىعىن قورعاعان جاۋىنگەرلەر" دەگەن عاجايىپ سوزدەردى سول شپيونداردى ىزدەپ وتىرىپ كەزدەستىرگەن. سودان ەسىندە قالىپ قويىپتى.
حاتتى جالعاستىرىپ جازا بەردى. "ءسىزدى كوكەم تىڭدايدى. انا قاراسان كەلگىردى جايلاۋعا اپارپ تاستاسىنشى. جوڭىشقا جەپ قويپ، ءىشى كەۋىپ، ءولىپ قالسا قايتەمىن؟ و شىكىنىڭ! ىلعي دا تۇسىمنەن جىلاپ ويانامن. كوك سيىر قارنى تەڭكيىپ، كوزى الايپ ءولپ جاتاد..."
حات قاتىپ كەتتى. ءارى قىسقا، ءارى نۇسقا. ەندى بارىنشا مازمۇندى دا اسەرلى اياقتاعان ءجون. ال مىنا حات اياق جاعىنا تامان كىل ارىز ايتىپ، جىلانىپ تۇر. "كراسنايا زۆەزدا" گازەتى "وتان قورعاۋ وڭاي ەمەس" دەيدى. جاقىندا تەليەۆيزوردان "وتانىما قىزمەت ەتەمىن!" دەگەن حاباردى وڭاشادا ادەيىلەپ كورگەن. سولدات اعالار وت ورانعان دۋالدان ەشكىشە سەكىرىپ، قارعىدى ما-اۋ، بەلدەرىنە ارقان بايلاپ، جالاما جارتاسقا ورمەلەدى مە-اۋ... ءتۇۋ، اياپ كەتتى اسكەندى. ەندەشە، اسكەننىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ تاسيتىنداي جاقسى جاڭالىقتاردى جازۋ كەرەك. مىنە، تاپتى، تاپتى!
"اسكەن اعا! كەشە اقساق قابدوللانىڭ قىزى سارانى كوردىم... "اسكەن اعاڭ قاشان وتپۋسكىگە كەلەدى؟" دەدى. ءوزى ءبىر ءايبات اپاي. كەشكە كينوعا كورشى پودرۋجكالارىمەن عانا باراد. قايتقاندا دا ەشكىمدى قاسىنا جولاتپايد. ءسىڭلىسىن بىلەسىز عوي، ءبىزدڭ كلاستا وقيد. ساباعىن جاقسى وقيد، جاقسى قىز. ال، قايىر حوش. كۇن ىسىپ بارا ما، باسم اۋىرىپ كەتتى. كەلەر جولى حاتتى كوبىرەك جازارمن".
پىشىلداپ وتىرىپ حاتتىڭ قاتەلەرىن تۇزەدى. كوپ جەردە ى،ءى ءارپىن قالدىرىپ كەتىپتى. ماسەلەن، "جازڭز"، "وتاننڭ"، "ءىلىنپ" دەگەن جەرلەردە. قىزىق ارىپتەر ءوزى. قالدىرىپ كەتسەڭ دە، قوسىپ قويسان دا ءبارىبىر، تۇگى قۇرىمايدى. ماسەلەن، "جازڭز" دەپ بىلايشا، ايتپەسە "جازىڭىز" دە ەرەجەدەگىدەي ايتىپ كورىڭىز. اينا قاتەسىز بىردەي ەستىلەدى، ايىرماشىلىعى جوق. جىل قورىتىندىسىندا ەرجان وسى "ى،ءى"— ءنى مەنسىنبەيمىن دەپ قۇرىدى. ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە تاستاپ كەتە بارىپتى. ونىسى قىپ-قىزىل قاتەگە سانالادى ەكەن. شىعارماسى مازمۇن جاعىنان "بەس"، ورفوگرافيالىق قاتەدەن "ەكى" دەگەن قىزىق باعا الدى. ونىڭ ورتا شەنى "ءۇش" ەكەن. اسكەن ارميادان كەيىن "فيلولوگيا دەگەن وقۋعا تۇسەمىن" دەيدى. تۇسە بەرسىن، ودان فيلولوگيانى كىم ايايدى، ءبىراق ەرجاننان كەلەتىن حاتتاردى شيمايلاپ، ەكى جولىنىڭ بىرىنەن قاتە شىعاراتىنى جامان. مىنا قالىپ قويعان "ى، ءى"ء-نى قالت جىبەرمەيدى، جوقتاپ تاۋىپ الادى. ونىمەن قويسا جاقسى. ەڭ جامانى، حاتتى قىزىل فلوماستەرمەن قان-جوسا قىپ تۇزەتىپ، كەرى سالىپ جىبەرەدى. ەرجانعا ەمەس، كوكەسىنە. فيلولوگياعا، مۇعالىمدىككە جاساعان ازىرلىك سىماعى. ەرجان مۇنى "ءىنىسىن كوكەسىنە استىرتىن جامانداۋ" دەپ ۇعادى. اسكەن "اۋىلدا قالعان ەرجانتايعا جاساعان جاقسىلىعىم، باقىلاۋ، قامقورلىعىم" دەيدى. ال، ءتۇسىنىپ كور!
امال جوق، ى-ى-لەردىڭ بارلىعىن تۇزەدى. "اقساق قابدوللانىڭ" "اقساق" دەگەن ءسوزىن باستىرا بوياپ، ادەمىلەپ ءوشىردى. اسكەن بولاشاق قايىن اتاسىن "اقساق" دەپ كەمىتكەن ادامدى جاقتىرا قويار ما ەكەن؟ قابدوللا اسكەنگە قايىن اتا بولسا، سول ءبىر اياعى كەم كىسى ەرجانعا دا بوتەن ەمەس. كەلەشەك تۋىستاردى كەلەمەجدەپ، كەمسىتۋگە بولمايدى.
ەندى نەنى ەرمەك ەتسە؟ ءۇي ءىشىن مانا، تاڭەرتەڭ تاپ-تازا عىپ سىپىرىپ، جيناپ قويعان. سىرتقا شىعا المايدى. كەشكە دەيىن بايلاۋسىز "تۇتقىن". مۇنىڭ قۇلىپسىز قامالىپ قالعانىن ماماسى دا بىلمەيدى. ايتپەسە ءسۇت كەنجەسىنىڭ كوزىن جىلتىراتىپ اباقتىعا قاماتىپ قويا ما، اراشا تۇسەر ەدى. كوكەسى قۋ ەمەس پە، تاڭەرتەڭ "ەركەكتەردىڭ ىسىنە بوتەن ارالاسپاسىن، ماماڭا ايتپا"،— دەپ شەگەلەپ كەتكەن.
شارشى تاقتاعا دويبىنىڭ تاستارىن تىگىپ، وز-وزىمەن ويناي باستادى. وڭ قولى — اق، سول قولى — قارا تاس... تەز جالىقتى. ون قولدىڭ نە ويلاعانىن سول قول، سول قولدىڭ كەلەسىدە نە جۇرەتىنىن وڭ قول ءبىلىپ وتىرسا، ويىن بولا ما. ءوز كولەڭكەڭمەن بوكس ويناعان سەكىلدى بىردەڭە.
اۋلاعا كوز سالدى. كولەڭكە اتاۋلى جوعالعان — كۇن تاس توبەدە شاقىرايا جارقىراپ، ىپ-ىستىق وت ساۋلەلەردى ۋىستاپ شاشادى. سۋعا ارمانسىز ءتۇسىپ، قۇمداق جاعادا ارقاڭا، قارنىڭا قۇم سەۋىپ، قالعى-ەپ جاتساڭ عوي... جاڭا ءۇيدىڭ شيفەر شاتىرىنا ءبىر اق تاماق قارلىعاش قونىپ وتىر؛ ابدەن شولدەگەن بە، اۋزىن اشىپ، ەڭكەيىپ قاپ، قالت-قۇلت ەتەدى.
فلوماستەردى قولىنا الىپ، قاعازعا شاتىردىڭ، قارلىعاشتىڭ سۋرەتىن سالا باستادى. سۋرەت ساباعىنان العان "بەستەرىن" ويلاپ ەدى، ءسال سەرگىدى.
ويدا جوقتا اۋلانىڭ قاقپاسى ايقارا اشىلدى. اقساق... ە-ە، ول بولمايدى، اياعى كەم قابدوللا اعانىڭ كەنجە ۇلى قوجالاق ىشكە ادىراڭداپ كىرىپ كەلدى. قوجەكەڭ ەكىنشى كلاسقا كوشتى بيىل. بالا ەمەس، قول-اياعى جوق دومالاق پالە. سارا اپايدى قوسقاندا ءتورت پە، بەس پە اپكەسى بار. شەتىنەن ادەمى اپكەلەر. ەڭ كىشىسى ەرجانمەن بىرگە وقيدى. اپكەسى جىرتىلىپ ايرىلاتىن قوجالاقتى اۋىل جىگىتتەرى قاتتى ەركەلەتىپ، ەسىرتەدى. قوجەكەڭ كۇندىزگى سەانسقا كينوعا بارسا، بيلەت الىپ بەرەدى. "سارا بۇگىن كەشكە كينوعا كەلە مە، كەلمەي مە؟"— دەپ، ارنەنى تۇرتپەكتەپ سۇرايدى. قوجەكەڭ دە ابدەن دانىگىپ العان، اپكەلەرىنىڭ ساۋ باسىن ساۋداعا سالىپ باعادى. جوعارى كلاستىڭ وقۋشىلارىنان قورىقسا، ىقسا، كانە. قاشان كورسەڭ، وكتيابريات باسىمەن ال قىزىل گالستۋكتى پيونەرلەرمەن مايدانداسىپ جاتقانى. شاماسى جەتە مە، جوق پا، وندا شارۋا جوق. سەبەبى كۇنى ەرتەڭ قوجەكەڭ ول پيونەرلەردى سوۆحوزداعى كومسومول اعالارىنا ايتىپ، ساباتىپ الاتىنىنا كامىل سەنىمدى. سوندىقتان دا قوجەكەڭ بەت قاراتپايتىن سوتقار، قوتيىن. ءقازىر دە قوجەكەڭ جاس تالدى ات قىپ ءمىنىپ، اۋلا ورتاسىندا تاناۋراي ەكىلەنىپ تۇر. "ماعان قارسى كەلەتىن كىمىڭ بار؟" دەگەندەي توڭىرەگىنە كىسىمسىپ قارادى. جىڭىشكە ۇنمەن شىڭگىرلەپ كىسىنەدى، ودان وقىرانىپ، قارعىپ-قارعىپ ءتۇستى تۇرعان ورنىندا. كينوداعى اتتى اسكەرلەرگە ۇقساپ باققانى. تال "تۇلپارىنىڭ" تۇمسىعىن بەتون ناۋاداعى سۋعا مالدى — سۋارعانى. ءوزى دە اي قاراپ تۇرماي، دەرەۋ ىشقىرىنا قولدى سالىپ جىبەردى. مىنا بالا نە ىستەمەك، ياپىرم-اۋ؟! قوجەكەڭ ءبۇلدىردى — جارقىراعان كۇنگە قاسقايىپ تۇرىپ، ناۋاعا... ءپىش ەتتى.
ەرجاننىڭ جان داۋسى شىقتى.
— ءاي، قوجالاق! ءيت-اي، ونىڭ نە؟
قوجەكەڭ بەرى بۇرىلدى، اسپاي-ساسپاي ىشقىرىن كوتەردى. ەرجاننان تۇك قورقىپ تۇرعان جوق. ەرىن ۇشىمەن كەرەناۋ عانا:
— نە؟— دەدى.
— نەگە ءپىش ەتەسىڭ؟
— كىم؟
— سەن؟
— وتىرىگىڭە بولايىن!
قاپ، مىنانىڭ بەتسىزىن-اي! قالاي ۇيالمايدى-ەي، ءا؟
— بەرى كەل!
— كەلمەيمىن! وت سول!— دەدى قوجەكەڭ بەزەرىپ.
— كەلە عوي، تيىسپەيمىن.
— ءتيىسىپ كور، دادەڭدى قولىڭا بەرەيىن.
ەرجاننىڭ ەكى كوزى ماڭدايىنا ءبىر-اق شىقتى.
— نە-مە-نە؟
— نەمەنە، نەمەنە! تەگەنە، ال، انە. ءتيىسىپ كور، وسىدان اسكەن اعاما ايتىپ، كوكەڭدى تانىتتىرايىن.
— ول قاي اسكەن؟
— اسكەن اعام ارميادا سلۋجيت ەتەد. گدر دەگەن جەردە...
ەرجان ابدەن كۇيدى.
— اسكەن ساعان ەمەس، مىنە، مىنا ماعان اعا. سەنىڭ وندا نە اقىڭ بار؟— دەگەندە، داۋسى شاڭقىلداپ كەتتى.
قوجالاق انتۇرعان ساسپادى.
— ول — مەنىڭ اعايىم. سارا اپايىما حات جازىپ تۇرادى اۋەلى دەسەڭ. ءبىر قاپشىق حات. جەتى سايىن. وڭاشادا بىرىندەپ تۇرىپ وقىپ العانمىن. بارلىق حاتىندا "قوجالاق ءىنىمنىڭ وقۋى قالاي؟" دەپتى. اعا بولماسا مەنىڭ وقۋىمدى سۇراپ جازا ما؟ وت سول!
ال سويلەسىپ كور قوجالاق مىرزامەن!.. ەرجاننىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، ايدالادا قالدى. وبالى نە كەرەك، قوجەكەڭ، ويلاپ قاراسا، شىلقىعان شىندىعىن ايتىپ تۇر. اپكەڭ ادەمى بولسا، گدر تۇگىل، امەريكادان دا قاپشىقتاپ حات الىپ تۇراتىن سەكىلدىسىڭ. بارىنەن بۇرىن وسى ءبىر جالاق ەرىن سودىر وكتيابرياتقا "ءىنىم" دەپ اسپەنسىتىپ، حات جازعان اسكەنگە نە جوق دەسەڭشى! اسكەن بايعۇس ەركەلەتۋگە ءىنى تابا الماي، ابدەن قور بولىپ ءجۇر ەكەن دە...
امال جوق، مىسىق تابانداپ ۇساق قۋلىققا كوشتى.
— كەل بەرى، قامپيت بەرەمىن!
قوجەكەڭ دە ءبىراز نارسەدەن حابارى بار بالا ەكەن:
— كورسەت اۋەلى!— دەپ ساڭىرەيدى.
جۇگىرىپ بارىپ، بۋفەتتەن ۋىستاپ كامپيت الىپ كەلدى.
— مىنە!
اسكەننىڭ وكتيابريات "ءىنىسى" كۇمىس قاعاز كامپيتتى كورگەسىن نىلدەي بۇزىلدى، تاسىرلاتا ىشكە كىرىپ، ۇستەلدىڭ جانىنا تاڭىراڭداپ جەتىپ كەلدى. ءاي-شاي جوق، قولىن سوزدى.
— اپكەل بەرى! مەن كەتەمىن...
— قوجەكە، قايدا كەتەسىڭ، ءسال توقتاي تۇر!
— سۋعا تۇسەمىن.
— بەرمەسەم قايتەسىڭ؟
— بەرمەي كور! كوكەڭە كەشكە: "ەرجان ءسىز جوقتا كوشەگە شىقتى، كۇنى بويى تىراعايلاتىپ ويىن سوقتى" دەپ ايتامىن.
ەندى ەرجان ساستى.
— ءاي، ءۇي! ول وسەك قوي!
— تاڭەرتەڭ كوكەڭ بىلاي دەگەن: "ەرجاندى سىرتىنان بايقاتپاي باقىلاپ ءجۇر. ايىبىنا بولا ۇيگە قاماپ كەتتىم. سىرتقا شىقپايمىن" دەگەن سوزىندە تۇرا ما، جوق پا، كورەيىك". انە، سولاي. سەن كامپيتىڭدى بەر دە، اۋلاعا شىعىپ ويناي بەر. ايتپايمىن...
ەرجاننىڭ شەكەسى دىڭ ەتتى. قوجالاق ەكەش قوجالاقتان قاراۋىل قويىپ، سىرتتان اڭدىتقاسىن نە جورىق؟ جانە ونىڭ ءبارىن ىستەپ جۇرگەن باسقا ەمەس، ءوز كوكەسى... "ساعان سەنەمىن" دەگەن تاڭەرتەڭگى قۇداي ءسوزى قايدا؟
قانى بەك قاينادى، قولى ەرىكسىز وز-وزىنەن سوزىلىپ بارىپ، قوجالاقتىڭ تۇيە جاپىراقتاي قۇلاعىنا جارماستى. شاپ بەرىپ ۇستادى دا، جوعارى تارتىپ، سوزعىلاپ بەردى.
— ءبىر، ەكى، ءۇش، جاستار الىپ كۇش! قامپيت پە ساعان كەرەگى؟ سەن مەنى باققان قاراۋىلمىسىڭ؟ ال، باعا قوي! ءما، ساعان، قامپيت!
— اللا-اي، اللا-اي! بولمايمىن، قاراۋىل بولمايمىن! كامپيتىڭدى ءوزىڭ جە!— قوجالاق سىڭسي بوزداپ قويا بەردى. بەت-اۋزى بىرىسىپ-تىرىسىپ، ءبىر ۋىس بولدى.— قويدىم، قويدىم! كوشەگە شىعا بەر، ايتپايمىن، اعا!
"اعاسى" ودان ارمەن جىنىكتى.
— ءما، ساعان، اعا!
قوجالاق كەنەت بايبايىن قويا قويىپ، ەسىككە قاراپ باقىرايا قاتىپ تۇر.
— سالەمەتسىز بە، تەمىربەك اعا؟
ەرجان دا جالت قارادى. سايتان تۇگىل ساپالاق جوق... وكتيابريات بالا وتتاي جانعان قۇلاعىن ۋىستاي جۇلقىنىپ قاشىپ، اۋلاعا اتىلدى. "اعاسىن" الداپ سوقتى.
اۋلا ورتاسىنا امان-ەسەن جەتكەسىن شالقايىپ تۇرىپ، جىن سوققانداي ساقىلداپ كۇلدى. كۇلىپ-كۇلىپ قۇمارىنان شىققان سوڭ، ەسىك كوزىنە تەبىنىپ كەلدى.
— ءاي، سەن اناۋ اسكەنىڭە ايت، بۇدان بىلاي اپكەمە حات جازباسىن. تۋرا موينىن جۇلىپ الامىن. ايداي سۇلۋ اپكەمدى قالقان قۇلاق اسكەنىڭە بەرمەيمىن. زاۆقۇلىپ قۇلبەككە بەرەمىن. وت سول! ونىڭ ماتەسەكلى بار. كەشە ارتىنا مىنگەستىرىپ، قۇلىپتى ءۇش اينالدى.
— قولىما تۇسەرسىڭ، بالەم!
قوجالاق ءورشي ءتۇستى.
— مىقتى بولساڭ، كانە، شىقشى بەرمەن! كەشكە كوكەڭە ايتىپ، سازايىڭدى تارتتىرايىن!
قوجالاقتى كوزدەپ، قولىنا تۇسكەن ءبىر زاتتى جىبەرىپ قالدى. اناۋ جالت بەردى. ونىمەن قويماي تەرەزە تۇبىنە كەلدى دە، تەرىس قاراپ، شالبارىن شەشە باستادى. ەرجان ءارى-سارى — مىناۋ قوتيىن نە ىستەمەك؟ قوجالاق شالبارىن قىزىل اسىعىنا دەيىن ءتۇسىردى دە، تىرداي جالاڭاش قىزعىلت قۇيرىعىن اينەككە جاپسىرا قويدى.
— ءما، قامپيت!
ەرجان ۇيدەن شىعا جۇگىرىپ ەدى، قولدى-اياقتى بەزگەلدەك بالا تۇرا ما، ىشقىرىن قوس قولداپ كوتەرە-موتەرە الدى-ارتىنا قاراماي بەزىپ بەردى. ءوزى تۇگىل، قۇيرىعىن ۇستاتپاي كەتتى. كەشەگى، بۇگىنى بار، ەرجان كورگەن قورلىق پەن كۇيىككە شىداماي، دۋال ىرگەسىنە شوكە ءتۇسىپ ەڭكىلدەپ جىلادى. قۇمىرسقالار ارلى-بەرلى جۇيتكىپ تىرلىگىن ىستەپ، ولەرمەندىك جاساپ ءجۇر ەكەن، سوعان قاراپ ءبىراز ۋاندى. سولاردىڭ ۇستىنە ۋىستاپ قۇم سەۋىپ، مەڭىرەيىپ ءسۇت ءپىسىرىم وتىردى. ويى ون تاراۋ. جانە شەتىنەن ىزالى ويلار. اياق استىنان اۋدان كەتكەن ماماسىنا، ءبىر ەركەلىگىن كەشىرە الماعان كوكەسىنە ىزالى. جەر جەتپەگەندەي كىرپىش ۇستىنە شىعىپ اپ، باتپاقتاپ توبەلەسكەن اتەشتەردى ويلاعاندا قانى باسىنا شاپتى. قوجالاقتىڭ اينەككە جاپسىرا قويعان "ءقامپيتى" ەسىنە ءتۇسىپ ەدى، مۇلدەم ءتۇڭىلدى. باسقا قىز قۇرىپ قالعانداي، اسكەن سول قارا قوجالاقتىڭ اپكەسىنە نەمەنەگە قاپشىقتاپ حات جازىپ ءجۇر، تۇسىنسە بۇيىرماسىن. ءبىر قىزعا — ءبىر قاپشىق حات! ال، تۋعان ءىنىسى ەرجانعا ەكى ايدا ءبىر-اق حات جازادى. وندا دا "امانسىڭدار ما، امانمىن، امان بولايىق"... بۇل نە سوندا، نەنىڭ بەلگىسى؟
ەگەسكەندە بارىنەن دە — كوكەسى، قوجالاق، اسكەننەن، اتەشتەردەن كەلىستىرىپ تۇرىپ كەك الۋ كەرەك! بۇگىن، تاپ ءقازىر... ەرتەڭگە قالدىرسا ىزاسى تارقاپ كەتەدى. نامىس كەرەك!
ورنىنان تۇردى دا، ۇيگە كىردى. سەبەتتى اقتارىستىرىپ ءجۇرىپ، شاڭ-شاڭ ەسكى پورتفەلىن تاۋىپ الدى. بولكە ناندى سەللوفانعا وراپ، سوعان سالدى. وعان قوس ۋىس كامپيت قوستى. ەكى يىعىنان دەمالىپ، سەلكىلدەپ تۇرعان مۇزداتقىشتى اشتى، ىشىنەن تۇننەن قالعان پىسكەن جامباستى سولايىمەن الىپ شىعىپ گازەتكە ورادى، پورتفەلگە جىتىردى. ءۇش ليترلىك اق بيدوننىڭ بەتىمەن بەت بولىپ، مايمىلدەپ تۇرعان ايراندى قارىنا ءىلدى.
سول قولىندا بيدون، وڭ قولىندا پورتفەل، سەندەلەكتەي باسىپ سىرتقا شىقتى.
ەسىك شالقاسىنان اشىق جاتىر... ىزدەۋ سالامىز — كەكىلىن ماڭدايىنا سەپكەن اق سۇر بالا، ون ءۇش جاس شاماسىندا! ءپىرىمقۇلوۆ قولىن جايقاي سىلتەدى.—"ورنىڭىزعا، ورنىڭىزعا!" سۋرەت سالاتىن بولسا، مۇنداي قىلىققا بارا ما؟ تەمكەڭنىڭ جۇقارعان جۇيكەسى. مىنە، قىزىق — بالالار موتوسيكلگە مىنۋدەن باس تارتتى. ەسەسىنە ەكى دوربا اسىق تالاپ ەتتى!
ەل امان، جۇرت تىنىشتا، كۇن تال تۇستە اۋىلدان بالا جوعالدى.
ماسەلە بىلاي ەدى.
قاراشاش اپاي اۋدان ورتالىعىنان ارتىنىپ-تارتىنىپ قايتپاي ما. اۋلاعا شارشاپ كىرسە، ەسىك شالقاسىنان اشىق جاتىر دەيدى. ىشتە ەشكىم جوق. "ە، ويىن بالاسى، ءوزى قۇرالپاس جۇگىرمەكتەرمەن بىرگە شابىندىقتا بۇزاۋعا باس ۇيرەتىپ جۇرگەن شىعار" دەي سالادى. كەش تۇسەدى. ەرجان جوق تا جوق. كوك سيىردى اپاي ەزى قارسى الىپ، جولاي كەزدەسكەن بالالاردان سىر تارتىپ، ىزدەۋ سالادى. ەشكىم كورمەگەن. بىلمەيدى دە...
جايلاۋعا ءتۇز الىپ كەتكەن تەمىربەك وتاعاسى ەكىنتى كەزىندە قاباعى قاتىپ ورالادى. قاراشاش اپاي دا ەسىك الدىندا ەكى كوزى ءتورت بولىپ توسىپ وتىرعان.
— الگى بالا ساعان ىلەسپەگەن بە؟— دەيدى ۇردەگەيلەنىپ.
— قاي بالا؟
— ەرجان...
— ەرجان تاۋدان نە الادى؟
ونسىز دا قالقايىپ ارەڭ وتىرعان قاراشاش اپاي قابىرعا سيپالاپ قالادى.
تەمكەڭ اپايعا سەنبەگەندەي ۇيگە كىرىپ، قوس بولمەنى ءسۇزىپ قاراپ شىعادى. جوق... سىرتقا شىعىپ، قىزعان بەنزين مەن كۇيگەن ماي ساسىعان، سۋىپ ۇلگەرمەگەن موتورى جالىن شاشقان ماشينانىڭ تەپكىشەگىنە اياعىن سالىپ، اجەپتاۋىر ويلاندى. اۋىل سىرتىنداعى زيراتتان اۋىق-اۋىق بايعىز سۇڭقىلداپ شاقىرادى. ءبىر بىتپىلدىق بەلگىلى ءانىن باستاي بەرىپ، بەيۋاق ەكەنىن سەزدى مە، قويا قويدى. تەمكەڭ:
— نز-ىڭنان بار ما؟— دەدى قىرىلداپ. اپاي ءتىل قاتپادى. "نز-سى — قوراپ شىلىم. اي بۇرىن تەمكەڭ تەمەكىنى ادا-كۇدە تاستاپ كەتكەن. دەگەنمەن، اپاي: "زامان قالاي بولىپ كەتەدى؟" دەپ، سوڭعى قوراپتى شالىنىڭ كوزى تۇسپەيتىن قۋىسقا جىتىرعان. تەمكەڭ ونى بىلەدى ەكەن.
— الىپ كەلشى!
تەمكەڭ شىلىمدى قوماعايلانا سورىپ، شىدامسىزدانا بۇرقىلداتىپ-بۇرقىلداتىپ جىبەرگەسىن تەز جادىرادى. مۇرنىن قۇرت جەپ بارا جاتقانداي، قولى قالتىراپ-دىرىلدەپ ەكىنشىسىن تۇتاتتى. بۇل تۇقىلدى دا تابانىنا سالىپ، مىجىپ ءسوندىردى، قاقىرىنىپ-تۇكىرىندى، كابينا ەسىگىن اشتى.
— جامان نەمە ماعان وكپەلەپ، شوپتەگى سەيسەنگە قاشىپ كەتكەن دە.— تومەن قاراپ، باسىن شايقادى.— يت نەمە، ءوزىم عوي، ءوزىم... قىرسىق... ارتىق كەتتىم-اۋ دەپ، كۇنى بويى بارماعىمدى شايناپ ەم.
سول سول ەكەن، اپاي كۇشەيدى. ءزىلدى ۇنمەن:
— نە ىستەپ ەڭ؟— دەدى.
— ۇيگە قاماپ كەتكەنمىن.
— باسە-ە! سەنەن بە، سەن تاس جۇرەكتەن ول شىعادى.
تەمكەڭ دە وكىنىش پەن قاتەر قىسىپ، ءقايبىر جەتىسىپ تۇر دەيسىڭ، تۇجىرىپ، قىسقا سويلەدى.
— ءجا، سىرتتان تون پىشپەيىك. مەن جوق قارايمىن. ءتۇن ورتاسىنا تامان ورالارمىن. جاقسى ادامنىڭ اشۋى جىبەك ورامال كەپكەنشە، جامان ادامنىڭ اشۋى جەرگە باسى جەتكەنشە... ەرجان اقىلدى جىگىت.— تەمكەڭ قاراشاش اپايدى جۇباتامىن دەپ تۇرىپ، ەرجاننان قولما-قول اقىلدى جىگىت جاساي سالدى.— ءوز اياعىمەن كەتكەن بالا ءوز اياعىمەن كەلەر.
...ءشوپ بريگاداسىنان بالا تابىلمادى.
...تەمكەڭ ەرتەڭىندە تاڭ سارىدەن كوزىن تىرناپ اشىپ، ەلدەن بۇرىن سوۆحوز كەڭسەسىنە باردى، جۇمىستان سۇراندى. ەرجان بالانىڭ جاي-جاعداياتىنان جالپاق ەل قۇلاقتانىپ قالعان ەكەن، باستىق سوزگە كەلمەستەن بوساتتى.
تەمكەڭ ءقايتسىن، ماشيناسىن دودەتتەتىپ، ويداعى وتىز، قىرداعى قىرىق تۋىسىن ارالادى. جوق... قاراشاش اپاي دا قاراپ جاتپادى، ەتەگىنە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ءجۇرىپ، ەرجاننىڭ دوس-جاراندارىن، كلاستاستارىن تۇگەندەدى. ءبارى دە ەرجاندى كورمەپتى، بىلمەپتى. بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە ءتۇيىپ، اقساق، ە... اياعى كەم قابدوللانىڭ — بولاشاق قۇدانىڭ ۇيىنە دە باس سۇقتى. ەكى ءۇي دە سارا قىز بەن اسكەن اسكەردىڭ حات الىسىپ تۇراتىنىن بىلەتىن. كۇنىگە اۋىلدىڭ ءتورت پۇشپاعىن تۇگەندەمەسە ىشكەن اسى بويىنا باتپايتىن قوجالاق تەرگەلدى. قوجەكەڭ بىلمەيمىن دە بىلمەيمىن دەپ بەزىلدەدى.
بولاشاق قۇدا بالا جوعالىپ، قامىعىپ وتىرعان قابدوللا اعاي شىداماپتى. "ا، اكەڭ، سەنىڭ بىلمەيتىنىڭ جەر استىندا، ايت، كانە، جانىڭ بارىندا!"— دەپ، بالداعىن تىك كوتەرە، جالعىز اياقتاي قارعىپ، تۇرا ۇمتىلعان ەكەن. قوجالاق: "كەتىڭدەرشى وزدەرىڭ!"— دەپ ىشقىنا باقىرىپ، كوشەگە قاشىپ شىعىپتى. سودان ءالى تاپتىرماي ءجۇر دەيدى.
كەشكە تامان تەمكەڭ ورالدى. ءۇستى شاڭ. قاباعى قارس جابۋلى. كوزىمەن جەر شۇقيدى. قاراشاش اپاي ءتىس جارمادى.
ەكىنشى كۇنى اۋىل شەتىندەگى اڭعال-ساڭعال ەسكى مونشا ءتىنتىلدى. ەسكى تام، مەكتەپ شاتىرى، كلۋب ماڭايى مۇنىڭ سىرتىندا. تۇستەن كەيىن كىشكەنە وزەننىڭ ارعى-بەرگى جاعاسى ءسۇزىلدى. اۋدان مەن اۋىل اراسىنا قاتىنايتىن اۆتوبۋستىڭ شوفەرىنە سۇراۋ سالىندى. "كەشەلى-بۇگىن كەكىلىن ماڭدايىنا سەپكەن اق ءسۇر بالا ءمىندى مە اۆتوبۋسقا؟ ون ەكى، ون ءۇش جاس شاماسىندا..." مىنبەپتى... اتام زاماندا اڭداۋسىزدا وپپاعا ءتۇسىپ، مايىپ بولعان بالا، اتام زاماندا قۇتىرعان يت تالاعان بالا جايلى ۇرەيلى اڭگىمەلەر ورتتەي قاۋلادى.
كەشكە قاراي جۇرەگى قىسىپ، قاراشاش اپاي جاتىپ قالدى.
...تەمكەڭ ءۇشىنشى كۇنى دەگەندە ساعات ءنول-نول توعىزدا ۋچاسكەلىك ينسپەكتور، ميليسيانىڭ اعا لەيتەنانتى حامزا ءپىرىمقۇلوۆتىڭ الدىنان تابىلدى. العاشىندا ول تەمكەڭە اناۋ ايتقانداي قۇنىعىپ، قۇلاق اسا قويعان جوق. ەرىن ۇشىنان الدەبىر اۋەندى ءۇنسىز ىسقىرىپ، ۇستەل استىنداعى قىپ-قىسقا اياعىن ارلى-بەرلى شولتاڭداتىپ وتىرىپ الدى. "سولاي دا سولاي، بالا جوعالدى..." دەگەندە بارىپ، الدىنداعى قاعازدان باسىن كوتەردى.
— قاي بالا؟ مەن بىلەمىن بە؟
تەمكەڭ اينالاسى ەكى كۇندە جاعى قۋسىرىلىپ، جۇدەپ قالىپتى، ءسوزى دە شاشىراپ شىقتى.
— بىلەسىز... باياعىدا، جەتى جىل بۇرىن سۇندەت تويىندا بولعانسىز. ەرجان اتتى سۇيكىمسىز نەمە... ىزدەمەگەن تاۋ-تاسىمىز جوق.
تەرىسى تىم قالىڭ با، ءپىرىمقۇلوۆ اعاي ساسپادى. "ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن وسى... ءوزىڭ ەمەس پە؟" دەگەندەي، استىڭعى ەرنى سالبىراپ، تەمكەڭە باقىرايىپ ۇزاق قارادى. سۇراق قويمادى. تەمكەڭ الدەنەگە كىنالى جانداي قوزعالاقتاپ، قىپىلىقتاي باستادى. اۋىل اراسىندا: "حامزا ما، بۇل حامزا جەر استىنداعىنى يىسكەمەي بىلەدى" دەگەن داقپىرت بار-تىن. تەز جۇرسە ىرسىلداپ، دەمىگىپ قالادى. ەتجەڭدى. ايتسە دە ءپىرىمقۇلوۆ دەمىگىپ ءجۇرىپ-اق نەبىر الاياقتى اتتاتپاي ۇستايدى. كينودا ميليسيونەرلەر، قىلمىسكەردى تارسىلداعان ناگاننىڭ استىنا الىپ، كارەتە قولدانىپ، ارەڭ قولعا تۇسىرەدى. ءپىرىمقۇلوۆ ۇستەلىنىڭ باسىندا وبيىپ وتىرىپ-اق ويداعى-قىرداعى بۇزىقتاردىڭ تىرلىگىن جازباي بىلەدى. كورىپكەل ينسپەكتوردان قىلمىسكەر دە سەسكەنە مە، اقشاتىر اۋىلى ازىرگە تىنىش... "حاكەڭ ءومىردى ميليسيونەرشە ەمەس، اۋىل ادامىنشا زەرتتەيدى" دەيدى بىلەتىن ادامدار.
بۇل جولى دا تەمكەڭنىڭ ءسوزىن بولمەي، اياعىنا دەيىن بايىپتاپ تاڭدادى. ەڭ سوڭىندا كيتەلىنىڭ جاعاسىنا قول ورامالىن سۇعىپ جىبەردى دە:
— تەمكە، سونىمەن قالاي ءوزى... بىلاي... قولىڭىز ءتيىپ پە ەد؟ بالا بولعاسىن تەنتەكتىك جاساماي، بۇلدىرمەي تۇرا ما؟— دەدى.
تەمكەڭ ءسال كىدىردى.
— بۇيىرماسىن. ايتكەنمەن...
ءپىرىمقۇلوۆ ۇستەلگە اسىلا موينىن سوزىپ، تەمكەڭە تونىڭكىرەپ قالدى.
— يە-يە، بوگەلمەڭىز، بوگەلمەڭىز.
— جوعالعان كۇنى... كەپپەگەن جاس كىرپىشتەردى ءبۇلدىردى. ودان بوتەن سيىردى قۋىپ اكەلىپ... سوعان اشۋلانىپ: "ۇيدەن كۇنى بويى شىقپاي قامالىپ وتىراسىڭ" دەپ ەم. الدە سوعان ەگەستى مە؟ ۇستەل سۋىرماسىنان اسكەردەگى اعاسىنا جازىلعان حاتى تابىلدى. مۇنداي ىسكە باراتىنداي...— تەمكەڭ اۋزىن جيىپ الا قويدى،— تھە، تھە، ءتىلى تاسقا، نيەتىنىڭ جامانىن-اي، قايداعى ءىستى ايتىپ وتىر ءوزى؟ ارينە، ەندى... ءۇي ىشىندە ىدىس-اياق سىلدىرلاماي تۇرا ما،— دەپ، ءسوزىن تياناقسىزداۋ ءبىتىردى.
— وكپەسى بار ما ەدى سىزدە؟ ۆەلوسيپەد، كاكىر-شۇكىر ساتىپ اپەر دەگەندەي...
— ۆەلوسيپەدى بار. ءا، ءيا، وقۋشىلاردىڭ بريگاداسى... سول، سول! سوعان بارامىن، جولىمنان قالدىرماڭدار دەگەن. ءۇيى قۇرعىر بىتپەي... قولعانات جوق. بيىل جازدا مۇعالىمدەرىنەن سۇراپ الايىن دەپ...
— ءاي، تەمكە، تەمكە!— اعا لەيتەنانت ورىندىق ارقالىعىنا شالقايا ءتۇسىپ، بۇكتەلگەن گازەتپەن بەتىن جەلپي جونەلدى.— مانادان بەرى ءسوي دەمەيسىز بە؟
جايشىلىقتا ۇستامدى تەمكەڭنىڭ كوزى ءبىر ۇمىتپەن شىراداي جانىپ، ورنىنان كوتەرىلىڭكىرەپ كەتتى. ءپىرىمقۇلوۆ قولىن جايقاي سىلتەدى.
— سابىر، سابىر، ورنىڭىزعا، ورنىڭىزعا! ءسىز قۋاناتىنداي دانەڭە جوق. بالاعا قيانات جاساعانسىز. جىل ون ەكى ايدا زارىعىپ بارىپ كورەتىن قىرىق كۇن تويى، وتىز كۇن ويىنى — جازعى كانيكۋلىنان ايىرا جازداپسىز. شىڭگىرلەي كىسىنەپ ويناقتاعان قۇلىنشاقتى ۇيىرىنەن ءبولىپ السا نەتەر ەدى؟ ونىمەن قويماي قارا سۋعا قاراتىپ، قوراعا بايلاپ ۇستاسا شە؟
— ءبىر كەمشىلىك كەتتى،— دەدى تەمكەڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ.— بىزدەن...
— نەمەن اينالىسۋشى ەد؟
- ؟!
— قانداي ونەرى بار؟
— سۋرەت سالادى.
ءپىرىمقۇلوۆ ويلاندى. قاسىن كەرىپ، باسىن شايقادى.
— سۋرەت سالاتىن بالا مۇنداي قىلىققا بارماۋشى ەد.
تەمكەڭ استىنداعى ورىندىعىن كوتەرە-موتەرە جىلجىپ، ينسپەكتوردىڭ ۇستەلىنە مىنبەلەدى. كوزىندە اشۋ وتى جارقىلدايدى.
— "ونداي قىلىققا بارمايدى"... ءسىز بە، ءسىز ءبارىن ءبىلىپ وتىرسىز. بالانىڭ قايدا ەكەنىن — ءبارىن، ءبارىن! ەرىككەننەن ەجىكتەپ، قايداعىنى سۇراپ... ادامدى مازاق ەتەسىز! بۇيتە بەرسەڭىز، بار عوي، بار عوي...— تەمكەڭ سوزگە شاشالىپ، ۇندەمەي قالدى. ەكى كۇننەن بەرگى ويدى-قىردى شارلاعان بوس شابىس، توزعان جۇيكە اقىرى سىر ءبىلدىردى. ۇيات، ۇيات! ينسپەكتوردىڭ نە جازىعى بار؟ ەجىكتەپ سۇراسا — مىندەتى. اشۋ الدىمەن، اقىل سوڭىمەن. تەمكەڭ تومەن قاراپ، ساۋساقتارىن بىرىندەپ بۋىنىنان سىندىرىپ، سىتىرلاتا بەردى.
ينسپەكتور جىميدى.
— ءاي، تەمكە، تەمكە! "مازاق ەتەسىز..." ەرجان عوي ءسىزدى دە، مەنى دە — ءبارىمىزدى مازاق ەتىپ جۇرگەن.— تاعى دا گازەتپەن بەتىن جەلپي جونەلدى.— ءجا، بارا بەرىڭىز. كەشكە قاراي حابار كۇتىڭىز.
ەرجاننىڭ كوكەسى "ءجا، بارا بەرمەدى".
— نە دەيسىز؟ حابار كۇت دەدىڭىز بە؟
— ءيا، ءيا،— دەدى اعا لەيتەنانت ءسال تىجىرىنىپ. ول ءوزىنىڭ ماماندىعىن ماقتان ەتەتىن، سول رەتتەن ءار ۋاق-تۇيەك ىسىنە دەيىن ءمان بەرىپ، جۇمباقتاپ جۇرەتىن. سول كىشكەنە جۇمباقتارىنا قول سۇققانداردى، ءبارىن دە الدىن-الا بىلە قويعىسى كەلىپ، وڭمەڭدەپ تۇراتىنداردى ىشتەي دە، سىرتتاي دا جاقتىرمايتىن. قول بايلايدى، ءىز كەسۋدى شاتاستىرادى، باسقا پايداسى شامالى.— كۇتىڭىز. ايتپاقشى، اۋەلى ماعان قول ۇشىن بەرىڭىز.
— نە ايتاسىز، قۇلدىق!
كۇشەيىپ العان ينسپەكتور ۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتا ءتۇستى.
— الدىمەن ەرجاننىڭ قۇرداستارىن جيىپ بەرىڭىز. جوعالعان كۇنى ءوزى سۋرەت سالىپ پا؟
— ۇستەل سۋىرماسىندا جاتىر. شاتپاق بىردەڭە...
— سول شاتپاقتى ماعان اكەلىپ بەرىڭىز. ءبىر ساعات جەتە مە؟
— ءا-ا،— دەدى تەمكەڭ ءبارىن تۇسىنگەن ادامداي باسىن يزەگىشتەپ. شىندىعىندا، ءپىرىمقۇلوۆ نەنى ءويلاپ-پىشىپ وتىر، و جاعىنان دىم سىزبادى. تابىلادى دەگەنىنە دە شۇكىر! ءپىرىمقۇلوۆىڭ انا-مىنانى قازبالاپ سۇراي بەرگەنى بولماسا، راسىندا دا، پەرعاۋىن ەكەن...
...ءبىر ساعاتتان سوڭ التىنشى كلاسس ءتورت كوزى تۇگەل ينسپەكتوردىڭ كابينەتىنە جينالدى. كوبى "زامان قالاي بولىپ كەتەدى؟" دەگەندەي قىپ-قىپ ەتىپ، بەك مازاسىز كۇي كەشىپ وتىر. اعا لەيتەنانت شاقىرمايدى، شاقىرسا — شاتاق! ويناقتاپ ءجۇرىپ وت باسقانىڭ، زاڭنىڭ كارىنە ىلىككەنىڭ. ءارقايسىسى سوڭعى كۇندەرى نە ءبۇلدىرىپ ەدى، ىشتەي سول ماسەلەنى جەكە-جەكە ويلاپ، مازاسىز كۇي كەشىپ وتىر.
...ينسپەكتور اڭگىمەنى ارىدەن باستادى. كىم كانيكۋلدا نە ىستەپ ءجۇر، سونى شۇقشيىپ سۇراپ، قازبالاي ىڭىرانىپ وتىرىپ الدى. بۇل كابينەتكە بۇرىن دا باس سۇعىپ ۇلگەرگەن قارادومالاقتار وعان قۇلاپ سەنبەدى، مەيلىنشە ساق، مازاسىز. ولار اكە-كوكە دەپ وتىرىپ ءىشى-سىرتىڭدى تۇگەل قازعىلايتىن ءپىرىمقۇلوۆ اعايدى بىلمەي مە.
مانادان كوزى تۇزداي سارى بالا تىپىرشىپ وتىر ەدى، ينسپەكتور سوعان كۇلىمسىرەي قاراپ:
— امزە، ساقاڭا قورعاسىن قۇيۋدى، قاراۋلىق جاساۋدى قويدىڭ با؟— دەپ قالىپ ەدى، امزە استىنا پرۋجينا ورناتىپ قويعانداي اتىپ تۇرەگەلدى.
— ولدا-بىلدە، قارالىقتى قويعانمىن، اعا. سەنبەسەڭىز، ءومىرالى ايتسىن!— دەپ، بەت الباتى داڭگىرلەدى. ساعات بۇرىن ەرجاننىڭ كوكەسى: "سەنى ميليسياعا شاقىرىپ جاتىر!"— دەگەندە، امزە ءبىر ءتۇرلى جىلاعىسى كەلگەن — كەشە تۇندە بىرەۋمەن توبەلەسىپ قالىپ ەدى. "ميليسيونەر اعاي ەستىگەن ەكەن، ەندى ءقايتتىم؟" دەگەندە، فەرماداعى ناعاشى اتاسىنا تايىپ كەتكىسى كەلىپ ءبىر تولقىدى. الايدا ءپىرىمقۇلوۆتىڭ قۇرىعى ۇزىن، فەرما تۇسكىردىڭ دە قوعامدىق ءتارتىبى اعا لەيتەنانتقا قارايدى. سويتسە، اڭگىمە قايداعى ءبىر اسىق-ماسىق، ساقا جونىندە. جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. قۋانعاننان اپالاقتاپ:
— اۋەلى دەسەڭىز، ماقۇلبەك قۋ ساقاسىنا قورعاسىن قۇيىپ الىپتى، سونى ۇرىپ تاستادىم،— دەپ اعىنان اقتارىلدى.
بالالار جامىراي كۇلدى. امزە اڭىرىپ تۇردى-تۇردى دا، ىرجيا سالدى. ءپىرىمقۇلوۆ بەتى بۇلك ەتپەي، تەرەزەگە قاراپ وتىردى دا:
— ال، باتىرلار، ەرجان ەردىڭ جاعدايىنا جاقىندايىق،— دەپ، ىسكە كوشتى.— ءۇش كۇننەن بەرى تاپتىرماي ءجۇر. بايقايمىن، بالا ءبىزدى از-مۇز سىناپ، جاسىرىنباق ويناعىسى بار. ونىڭ قاي قۋىسقا كىرىپ كەتكەنىن مەن مىنا سۋرەتتەن-اق ءبىلىپ قويدىم،— دەپ، ۇستەل ۇستىندەگى اق قاعازدى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شەرتىپ قالىپ ەدى، بالالار مويىندارىن قۇرىقتاي سوزىپ، جاپا-تارماعاي ۇمتىلدى.
— ءجا، سابىر، سابىر ءتۇبى — سارى التىن.— ينسپەكتور قاعازدى تەرىس قاراتىپ اۋداردى.— ەر ەكەندەرىڭدى كورەيىن، ماعان سول ەرجاندى تاۋىپ بەرىڭدەر! قىزىق بولسىن. ىزدەۋگە مەنىڭ قولىم تيمەيدى. وزگە ءىسىم دە جەتەرلىك. كۇندە قاي-قاي جەردە جاسىرىنباق ويناۋشى ەدىڭدەر؟
اعا لەيتەنانتقا رەتى كەلىپ تۇرعاندا جاعىنىپ قالعىسى كەلگەندەر جارىسا شۋلادى.
— ەسكى مونشادا...
- مەكتەپ شاتىرىندا...
— كلۋب باعىنا تىعىلامىز.
— استىق قويماسى!
— ءجون... وسى توچكىلەردى تۇسكە دەيىن تۇگەل ءسۇزىپ شىعىڭدار. قىسقاسى، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، قارالماعان قالقا، جاپسار قالماسىن. ەرجاندى تاۋىپ اكەلگەن بالاعا...— ءپىرىمقۇلوۆ تەرەزەدەن سارى جولاق، جۋان قارىن كوك موتوسيكلىن يەگىمەن نۇسقادى،— سول بالانى موتوسيكلىمە وتىرعىزىپ الىپ، اۋىلدى ءۇش اينالىپ شىعامىن.
"بۇل تاماشاعا نە ايتاسىڭدار؟" دەگەندەي، بالالارعا مارقايىپ قارادى. ولاردا ءۇن جوق، ەرىندەرىن قىمقىرىپ الىپ، ءۇنسىز وتىر. ينسپەكتوردىڭ قويۋ قارا قاسى قايشىلاسا قالدى — موتوسيكل كەز كەلگەن قارا دومالاقتىڭ ارمانى ەمەس پە؟ بالالاردىڭ باتىرى امزە الدەن ۋاقىتتا:
— اعا، ميليسيانىڭ موتوسيكلىنە مىنبەيمىز،— دەپ كۇڭك ەتتى.
— و نەگە؟
— موتوسيكلىڭىزگە مىنەمىز-اۋ... سودان كەيىن ەل ءبىزدى كوليگان دەمەي مە.
اعاي كۇلىمسىرەدى.
— و دا دۇر-رەس... ەندەشە، وزدەرىڭ ايتىڭدار، ەرجاندى تاپقان بالاعا نە بەرەيىن؟
ءومىرالى دەگەن بۇقپانتاي بالا جەردەن جەتى قويان تاپقانداي:
— اعاي، مەن ايتايىن، مەن ايتايىن!— دەپ، قولىن سىلتەگىشتەپ، ۇستەلگە شىعىپ كەتە جازدادى.
— ايت!
— انا جولى كونفەسكەلەگەن اسىقتى قايتارىپ بەرىڭىز. ساقاعا تالاسىپ، ەگەستىك قوي... ءسىز بار اسىقتى ليۋلكەگە سالىپ الىپ كەتكەسىز. ەكى دوربا اسىق...
اعا لەيتەنانت ەسىكتەي كەۋدەسىن سەلكىلدەتىپ، كەڭكىلدەي كۇلدى.
— ءاي، قۋلار-اي! تاپتىڭدار! ەرجەكەڭدى تاۋىپ اكەلىڭدەر. اسىق تۇگەل قايتادى. انە، بۇرىشتا شاشىلىپ جاتىر، ازىرگە ءشىري قوياتىن ءتۇرى جوق. ءسوزىم ءسوز، ۋادەم ۋادە.
بولمە ءبىر مينۋتتا بوساپ قالدى.
سۋرەت تە ۇستاپ بەرە مە؟ ەر ءپىرىمقۇلوۆ ورىسشا سويلەدى. ەرجاننىڭ كوزى ەمەس، ءوزى دالتونيك... ارام ءشوپ وتاۋ جاقسى ما، كىرپىش ءقۇيۋ جاقسى ما؟ قايداسىڭ، ماما؟!
...ەكى ساعاتتان سوڭ ەرجان ءپىرىمقۇلوۆتىڭ كابينەتىندە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، انشەيىن بەيشارا بوپ وتىردى. ماسقارا بولعاندا ەرجاندى ءوز ءۇيىنىڭ، ياعني جاڭا ءۇيىنىڭ شاتىرىنان تۇتىقپا تولەش تاۋىپ الدى. ەسكى كۇپايكەنى جاستانىپ، قورىلداپ تۇرىپ ۇيقىنى سوعىپ جاتىر دەيدى. ءپىرىمقۇلوۆ ەكەش ءپىرىمقۇلوۆ: "مۇنداي قايعى-مۇڭسىز بالانى العاش كورۋىم" دەپ تاڭدايىن قاقتى. ينسپەكتور ەر ەكەن، سوزىندە تاق تۇردى، اسىقتى تۇگەلدەي قايتاردى. "سوزىنەن اينىماي تۇرعاندا تابان جالتىراتايىق" دەدى مە، بالالار اسىقتى قالتاعا سالعان بويدا تايىپ تۇردى. قوش ايتۋعا مۇرشالارى كەلمەدى.
ال ەرجاننىڭ ءتۇرى ءتۇر ەمەس: ۇرپيگەن شاشى مەن جەيدەسىنە سابان قىلتاناعى، شلاك ۇگىندىسى جابىسقان. نەشە كۇننەن سابىن تيمەگەن بەتى ايعىز-ايعىز. ءتىل قاتپاي، سىرى وشە باستاعان ەدەننەن كوز الماستان ەكى بۇكتەتىلىپ وتىر.
تەمكەڭ ەكىنشى ورىندىققا يە. ۇشىنان ءتۇتىن بۇراڭداپ ۇشقان شىلىمىن بۇجىر-بۇجىر شويىن باقانىڭ — كۇل سالعىشتىڭ ارانداي اۋزىنا نىعارلاپ، مىجعىلاي بەرەدى: ساۋساقتارى انتەك دىرىلدەي مە، قالاي؟
— ال، اعايىندى قوڭىر قاز، ءبىرىڭ تاپتىڭ، ەكىنشىڭ تابىلدىڭ. مەنىڭ مىندەتىم وسىمەن ءتامام، — دەدى ءپىرىمقۇلوۆ الاقانىن قۇشىرلانا ىسقىلاپ. استىڭعى ەرنى سالبىراي ءبىر نۇكتەگە قاراپ وتىردى دا، ءبىر بەت قاعازدى ەرجاننىڭ الدىنا ىسىردى. — ءۇش كۇن بۇرىن سالعان سۋرەتىڭ! قايدا تىعىلىپ جاتقانىڭدى وسى سۋرەت ايتىپ بەردى بىزگە.
ەرجان بۇققان كۇيى كوز قۇيرىعىن قاعازعا تاستادى: شيفەرلى شاتىر، شاتىر جيەگىندە اۋزىن اشقان اق تاماق قارلىعاش... اينا قاتەسىز ءوزىنىڭ سالعان سۋرەتى. الاس اتقان قوجالاق اياقتاتپاپ ەدى.
— سۋرەتىڭدە كەمشىلىك بار، بالا.— ءپىرىمقۇلوۆ جىميدى.— پروپورسيانى ساقتاماعانسىڭ. قارلىعاشىڭ تىم ۇلكەن... جارايدى، ونى سالاۋات اعاڭ تۇسىندىرە جاتار.— ينسپەكتور تەمكەڭە بار دەنەسىمەن بۇرىلدى.— مانا بۇل باتىر جوعالعان كۇنى سۋرەت سالىپ پا ەدى دەپ ادەيى سۇرادىم. بالا، ادەتتە، سول ساعات، مينوتىندە نەنى ويلايدى، قاعاز بەتىنە سونى اينىتپاي تۇسىرەدى. كوردىڭىز بە، ەرجان تەمىربەكوۆيچ سول كۇنى شاتىردى نىساناعا العان. يناچە گوۆوريا، ۆور ناحوديتسيا ۋ پروكۋرورا.— ول كىسى اشۋلانا باستاسا، ورىسشاعا باساتىن.— ءوز شاتىرىنان مۇنى كىم ىزدەيدى... بۇل قۋ سونى ويلاعان. انا تۇتىقپا بالا... ە-ە، تولەشكە راقمەت، جاتقان جەرىنەن سيراعىنان سۋىرىپ الدى. ويىن بالاسى كىم قايدا جاسىرىنادى، كىمدى قايدان ىزدەۋ كەرەك، بەس ساۋساقتاي بىلەدى. ەرجەكەڭدى قۇرداستارىنا ىزدەتكەندە سوعان ەسەپ قۇرعانمىن.— ءسال بوسىڭكىرەپ كەتكەنىن سەزدى مە، ءسوز ارناسىن وزگەرتتى.— قاپەرىڭدە تۇك جوق، سىلەڭ قاتىپ، اۋزىڭنان سىلەكەيىڭ اعىپ ۇيقتاپ جاتىپسىڭ... سوعان قاراعاندا، ەرجەكە، كوزىڭ ەمەس، جان دۇنيەڭ دالتونيك پە دەيمىن. اكە-شەشەڭ ويدان، قىردان شارق ۇرىپ ىزدەپ، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزادى، ال، سەن... ءداتىڭ قالاي شىدادى، تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
ەرجان كۇڭك ەتتى.
— مەن كۇندىز ۇيىقتادىم.
— سۋرەت، سۋرەت... قاي جەرىڭنەن سۋرەت ساۋلاپ تۇرعانىن ءيتىم ءبىلسىن.— ءپىرىمقۇلوۆ ساعاتىنا قارادى.— ال، اعايىندى قوڭىر قاز، مەن شاي قايناتىمنان سوڭ كەلەمىن. ارمانسىز سىرلاسىپ، اڭگىمە كۇيتتەڭىزدەر.
فۋراجكاسىن سالبىراتا ۇستاپ، سىرتقا بەتتەدى.
اكە مەن بالا كوزدەرىمەن جەر شۇقىپ ءارى وتىردى، بەرى وتىردى. ورمەكشىنىڭ توبەدەگى اۋىنا وراتىلعان شىبىن ءالسىز ىزىڭدايدى. تەمكەڭ شىدامادى، اۋىر-اۋىر قوزعالىپ، تاماعىن كەنەدى.
— بۇل... نە، بالام؟
مەڭ-زەڭ ەرجاننىڭ مۇرنى شۋ-شۋ ەتەدى. نە بولدى، بىلسە بۇيىرماسىن. دۇرىس دەگەنى بۇرىس شىقتى — سونى انىق بىلەدى. ءبىر ۋاقىتتا قولى كوزىنە بارىپ قالدى، بەتىن باسىپ، قىستىعا جىلادى. تەمكەڭ ءنان قاراعايلار تيەلگەن ماشينانى نە قيلى اسۋ، كەزەڭنەن بىق دەگىزبەي امان الىپ وتەتىن وزات شوفەر ەدى. سول وزاتىڭ ءوز بالاسىن قالاي جۇباتۋدى بىلمەيدى ەكەن. ورنىنان تۇرىپ كەتتى دە، بولمەنى ارلى-بەرلى كەزدەي جونەلدى. ءۇزىپ-ۇزىپ ءسوز باستادى.
— ءجا، سوراڭدى اعىزبا... اسكەننەن جۋىقتا حات العانمىن. اسكەردەن بوساعاسىن ۇيلەنەم دەيدى. باسىنا شاڭىراق كوتەرىپ، بولەك شىعارايىن دەپ ەم. ءبىز نە؟ جەتىم وستىك، اش بولدىق، توق بولدىق. ءبىز كورگەن كەمدىكتى سەندەر كورمەسىن دەيمىز. ۇلكەن وتان كىشكەنە ءوز ۇيىنەن باستالادى. ارام ءشوپ وتاۋ دا ەڭبەك، پەش كىرپىش قۇيۋ دا ەڭبەك، ايىرماسى جوق شىعار دەپ ەم. ءۇيى قۇرعىر ەشقايدا قاشپاس، امان بولساق ءبىر بىتەر. بيىل، بيىل بولماسا كەلەر جىلى... بالالىق بازارىڭنان قالما. بارا بەر بريگاداڭا.— جالىن مەن تۇتىنگە تۇمسىعىن مالىپ، شىلىمىن پىق-پىق تۇتاتتى دا،— ماعان دا اۋىر... ەكى جاستىڭ بىرىندە قاڭىراعان ۇيدە جالعىز قالۋ،— دەي بەرگەندە، ەرجان باسىن جۇلىپ الدى.
— مامام قايدا؟
تەمكەڭنىڭ ىشىنە ءتۇتىن كەتىپ، شاشالىپ قالدى، الاقانىمەن اۋزىن كولەگەيلەپ ۇزاق جوتەلدى. جوتەلگەن سايىن ەكى يىعى شورشىپ-شورشىپ تۇسەدى. ايتىپ-ايتپا، اكەسى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءۇش جىلعا قارتايىپتى.
تەمكەڭ شىلىم قالدىعىن اشىق تەرەزەدەن سىرتقا ىتقىتتى.
— اۋدانعا "جەدەل جاردەم" الىپ كەتتى. كەشە... جۇرەگى ۇستاعان.
قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق... كوشەدەن قۇيىن زىپىلداپ جۇگىرىپ ءوتىپ ەدى، تەرەزە راماسى كاسەككە سارت ەتتى.
ەپيلوگ نەمەسە اعاي ولەۋسىرەگەن اراعا قاراپ ويعا باتتى. ءومىر كورگەن تۇستەي زىرلاپ ءوتىپ بارادى. تاس عاسىرى، ەجەلگى مىسىر، لەوناردو دە ۆينچي، پەتروۆ-ۆودكين، تەلجانوۆ — انا! انا! كەمشىلىك كىمنەن كەتتى؟
التىن كۇز تامىلجىپ تۇر... كاۋسار اۋا تاپ-تازا. اشىق تۇرعان تەرەزە ايقارا اشىق-تىن، ىشكە اعاش بۇجىر-بۇجىر بۇتاعىن سوزىپ، مىس جاپىراعىن جالتىراتىپ جايادى. قۇس ءۇنى ەستىلمەيدى، سۋىق تورعايلار عانا جاتتاندى شىقىلىقتايدى. التىنشى كلاستىقتار جۇزدەرى توتىعىپ، ەسەيە تۇسكەن بە، قولدارىن پارتا ۇستىنە تارتىپپەن قويىپ، ەرىندەرىن قىمقىرا تىپ-تىنىش وتىر. سىبىر-كۇبىر از. ءۇش اي جازعى دەمالىس قالاي عانا ءۇش كۇن قۇرلى بولماي زىرلاپ وتە شىقتى، ءارقايسىسى سوعان تۇسىنبەي، وزىنشە اڭكى-تاڭكى. سالاۋات اعاي يىعىنا جابىسقان ءالجۋاز ارانى ساۋساق ۇشىمەن قاعىپ تاستاپ ەدى، كلاسس جۋرنالىنىڭ اشىق جاتقان بەتىنە قۇلادى. اعاي ولەۋسىرەگەن اراعا قاراپ، ويعا باتتى. كلاستى، بالالاردى تازا ۇمىتقانداي. جازعى دەمالىستىڭ... ءومىردىڭ كورگەن تۇستەي ءوتىپ بارا جاتقانىنا اعاي ەكەش اعاي دا وكىنىشتى ءارى سەنبەيدى. الدەن ۋاقىتتا ۇيقىدان ويانعانداي سەلت ەتىپ، ەسىن جيدى.
— بالالار، بۇگىن جاڭا وقۋ جىلى... تاعى دا ءبىر جاسقا ەسەيە تۇستىڭدەر... حالىق "ون ۇشتە وتاۋ يەسى" دەيدى. بۇل ماتەلدىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنا جاتىر. سەندەر ەندى ازاماتتىققا اياق باستىڭدار...— ازاماتتىقتىڭ نە ەكەنىن ايتقىسى كەلىپ ءبىر تۇردى دا، اينىپ قالدى — وعان ءبىر ساعات تۇگىل، بۇتكىل ءومىرىڭ جەتەر مە ەكەن؟ ءمۇعالىم، امال جوق، وڭاي جولمەن كەتتى.— بۇگىن سۋرەت ۇيىرمەسىنىڭ العاشقى ساباعى... وتكەن وقۋ جىلىن ەسكە تۇسىرەلىك. سوڭعى ساباقتا قاي سۋرەتشىنى ءوتىپ ەك؟ كىم ەدى؟ قاپ، ۇمىتىپ تۇرعانىمدى قاراشى.
بۇل اعايدىڭ كىشكەنە عانا پەداگوگيكالىق قۋلىعى. وزدەرى ەسكە ءتۇسىرسىن دەپ وقۋشىلارعا ادەيى سالماق سالىپ تۇر. ەگەر ءساتى ءتۇسىپ، سۋرەتشىنى اتاپ جىبەرسە، جىل بويعى ءتالىمى مەن تاربيەسىنىڭ ەش كەتپەگەنى. ەگەر جەتكىنشەكتەر سول سوڭعى ساباقتى ۇمىتپاسا، بۇگىنگى العاشقى ساباقتىڭ ساتىمەن باستالعانى. ەڭ باستىسى، بۇل الەمدە سۋرەت دەپ اتالاتىن قيىن دا قاسيەتتى ونەردىڭ جولى ۇزارىپ، جاقسارا تۇسكەنى. ەگەر، ەگەر...
— و-رال ت-ا-اڭسىقبا-ەۆ ا-اعاي...— دەپ، اڭقىلداي جونەلدى ارت جاقتان بىرەۋ. بالالار جالت قاراسا، تۇتىقپا تولەش.
ءمۇعالىمنىڭ كوزى شىراداي جاندى. الاقانىن قۇلاعىنا توسىپ، موينىن قۋداي سوزىپ:
— كىم، كىم دەدىڭدەر؟— دەدى سونداي ءبىر جارقىن داۋىسپەن. تاعى دا قۋلىققا كوشىپ، تولەشتەن گورى وقۋشىلاردى سوزگە تارتىپ تۇر.
الدىن كۇرەپ العان تولەش:
— ور-رال...— دەي بەرىپ ەدى، قوسىلا شىققان كوپ ءۇن ونى باسىپ كەتتى.
— ورال تاڭسىقبايەۆ اعاي...
— "اڭساعان ءانىم" سۋرەتى.
— "الاي جازىعى". تابيعات پەن ادامنىڭ بىر-بىرىنە ءۇن قاتۋى.
— "تاۋداعى جول..."
— راقمەت، بالالار، كوپ راقمەت!— اعاي باسىن يزەپ، شاشىن ارتقا كوتەرە سىلادى. بەت ۇشىنا جۇقا قىزىل جۇگىردى.— جادىراپ كەتتىم عوي، تەگى.— پەنجاگىنىڭ ەڭ تومەنگى تۇيمەسىن اعىتىپ قويدى.— حوش. ساباعىمىزعا جاقىندايىق. بۇگىن سۋرەت ونەرىندەگى انا بەينەسىن وتەمىز... ايتپاقشى، كىم كەزەكشى؟
— ءسابيرا! ءسابيرا!
— بەرمەن جاقىندا، اينالايىن. مىنا سۋرەتتەردى پارتا، پارتاعا تاراتىپ بەرە عوي. بالالار تانىسا بەرسىن.
بۇل جولى ءمۇعالىم ءبىر ەمەس، بىرنەشە البوم الا كەلىپتى. ءتۇرلى ءتۇستى جىلتىر قاعازدار پارتا، پارتا بەتىنە كۇزگى جاپىراقتارشا قالقىپ ءتۇسىپ، شاشىلىپ جاتتى. اعاي ءال جيناعانداي از توقتالدى دا، ساتتەن سوڭ سەرپىندەي جونەلدى.
— ءبىز، ادەتتە، پلانەتامىزدى جەر-انا دەپ قاستەرلەيمىز. جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلى انادان باستالادى. بارلىق جان-جاندىك — ادامزاتتان باستاپ، قىبىرلاعان قۇمىرسقاعا دەيىن شەشە الدىندا ماڭگىلىك قارىزدار. ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، ەمشەك ءسۇتىن بەرگەن انا، بالامنىڭ تابانىنا كىرگەن شوگىر ماڭدايىما قادالسىن دەيتىن انا... ۇلى ەر جەتكەسىن، قىزى بوي جەتكەسىن اق باتاسىن بەرىپ، ۇلكەن ءومىر جولىنا اتتاندىرىپ سالاتىن دا وسى ابزال انالار. سوندىقتان دا انا ءبىزدىڭ ماڭگىلىك شىرقاپ وتەر ءانىمىز، جالىن جىرىمىز. جىلدار جىلجىپ، عاسىرلار وتكەن سايىن انا اتتى گيمن اۋەلەي بەرمەكشى. — "تىم جۇمباقتاپ كەتكەم جوقپىن با؟" دەگەندەي سالاۋات ءسال ايالدادى. جوق، بەكەر كۇدىكتەنىپتى، وقۋشىلار قويدان جۋاس، قوزىدان قوڭىر، قالت ەتپەي قۇلاق قويىپ وتىر.— كانە، الدارىڭىزداعى سۋرەتتەرگە كوز سالايىق.
اۋدارىلىپ-توڭكەرىلگەن قاعاز سۋسىلى، بالالاردىڭ سىبىر-كۇبىرى...
— ونەر الەمىندە انا تاقىرىبىن ءاۋ دەپ، العاش شىرقاي ءان سالعاندار — تاس عاسىرىنىڭ سۋرەتشىلەرى. ولار سۇيىكتى شەشە مەن اپكە، قارىنداستارىنىڭ سۇلباسىن جارتاسقا قىنا بوياۋمەن بەينەلەپ سالدى، بالبال تاس قىپ قاشادى... ودان بەرگىدە ەرتەدەگى مىسىرلىق سۋرەتشى انا مەن جار بەينەسىن نەفەرتيتيدىڭ ايگىلى مۇسىنىنە دارىتتى... الدارىڭدا جاتقان "مادوننا ليتتا" ۇلى لەوناردو دە ءۆينچيدىڭ اناعا ارناعان ۇلى گيمنى... مىناۋ رافاەلدىڭ "مادونناسى..." ورىس سۋرەتشىسى پەتروۆ-ۆودكين ۇلى وكتيابردىڭ مازمۇنىن "انا" اتتى پولوتنوسىنا جيناقتاي ءبىلدى... سۋرەتشى اعالارىڭ قانافيا تەلجانوۆتىڭ "جامال" تۋىندىسىنا نازار اۋدارىڭدار... ول كىسى ءوز اناسىنىڭ بەينەسىن سالعان. قازاقتىڭ جاس كەلىنشەگى ماڭدايىن باستىرا ورامال تارتىپ الىپ، وشاقتاعى وتقا — تىرشىلىك كوزىنە ءۇڭىلىپ، تىزەسىن قۇشاقتاي ويعا باتىپ وتىر. جاپان دالا، اشىق اسپان... جامال جۇزىنەن قازاق انالارىنا ءتان بايسالدىلىق، مەيىر نۇرى توگىلەدى.
ويدا جوقتا الدەنە تارس ەتتى. ءمۇعالىم امالسىز ءسوزىن جۇتىپ، قاباعىن شىتتى. وقۋشىلار جاپپاي بۇرىلسا... ەرجان ەدەنگە ەڭكەيىپ، شاشىلعان اكۆارەلدەردى جيناستىرىپ جاتىر. ەڭكەيىپ، كۇش تۇسكەننەن بە، ۇيالعاننان با، بەتى وت. سالاۋات اعاي مۇندايدا: "نەگە ءويتتىڭ، نەگە ءبۇيتتىڭ؟" دەپ قازبالامايدى، بايىپپەن تىنىشتىق ورناۋىن توسادى. الايدا ەرجان ورنىنا وتىرا قويمادى. اكۆارەلىنىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، پورتفەلىنە سالدى دا:
— اعا، مەن كەتەمىن...— دەدى سولبىرايىپ.
— قايدا؟— ءمۇعالىم ايران-اسىر.
— ۇيىرمەدەن...
— نەگە؟
— مەنىڭ سۋرەت سالعىم كەلمەيدى.
پورتفەلىن سالعىرت سۇيرەتىپ، ەسىككە بەتتەدى. بۇتكىل كلاسس توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي تىمپيىپ-تىمپيىپ وتىر. ەرجان تابالدىرىقتى باسىپ تۇرىپ، كەرى بۇرىلدى.
— مەنەن سۋرەتشى شىقپايدى،— دەدى ءار ءسوزىن نىقتاپ. پارتا، پارتا بەتىندە شاشىلىپ جاتقان ءتۇرلى ءتۇستى قاعازداردى كوزىمەن نۇسقادى.— مەن انا اعالارداي سۋرەت سالا المايمىن. شەشە بەينەسىن سالۋ قولىمنان كەلمەيدى.
دەگەنشە ەسىك جابىلدى. سىرپ-سىرپ سۇيرەتە باسقان اياق دىبىسى ءدالىز قۋالاي الىستاپ بارادى.
سالاۋات اعاي قىزداي قىزارىپ، ورىندىقتىڭ ارقالىعىنان مىتي ۇستاپ تۇر. بالالارعا تۋرا قاراماي بۇگەجەكتەپ:
— نە بولدى ءوزى؟ نە جازدىم؟ قاي جەردەن كەمشىلىك كەتتى؟— دەپ وز-وزىنە سۇراق قويدى. جالعىز ەمەس، كلاسس الدىندا تۇرعانىن كەش اڭعارسا دا، تەز قالپىنا كەلدى. باسىن كوتەرىپ، جاۋتاڭداعان ءار جاناردان جاۋاپ ىزدەدى.— بالالار، بيىل جازدا ەرجاننىڭ باسىنان قانداي وقيعا ءوتىپ ەدى؟
ءۇن جوق.
You Might Also Like
-
جارىق تۇسە قويماعان ءۇي ءىشى الا كولەڭكە. تەرەزەگە كوز سالىپ ەدى، اينەك-اينەك كيىزدەي تۇتاسقان قىراۋ. تۇمسىعىن كورپە شەتىنە تىعىپ الىپ، ۇيقى سوققان تارعىل مىسىق اياق جاقتا قاپەرسىز بىرىلدايدى.
-
«سق-4» تاعى دا تاناپقا قاراي بەتتەگەن ەكەن دەيدى. ەندى ون شاقتى رەت اينالسا بولدى، ات جالىنداي از عانا ەگىن ءبىتىپ قالادى. كەنەت، ۇيىعان كەشكى اۋاعا بۋالدىرلانىپ شوككەن شاڭ اراسىنان ەكى ...
