InfoHub Logo

— ءاي، قوياسىڭ با، — دەپ ءمىنايدار باسىن كوتەرىپ الدى. — جەتتى عوي... كىسىنى ورىنسىز كۇيدىرەسىڭ؟!

— مەن بىردەمە ايتسام كۇيەسىڭ دە قالاسىڭ-اۋ، — دەپ قاتىنى مارجانكۇل، اشۋلى قارقىنى باسىلا ءتۇسىپ، كۇمىلجىپ سويلەدى.

مارجانكۇل باسەڭدەگەن سول ءمىنايدار دا كەنەت كەلگەن اشۋدى ىدىراتىپ، سۇرلانعان بەتىنە ازداپ قان جۇگىرگەندەي بولىپ، تىكىرەيگەن كوزىن مارجانكۇلدەن اۋداردى. كىشكەنە ۇندەمەي وتىردى دا، اشۋىنىڭ تارقاي باستاعانىن بىلدىرگىسى كەلگەن ادامداي:

— كىسى تىلىنە كوپ ەرەسىڭ، سونىڭا اشۋىم كەلەدى. بولماسا ۇرىس شىعاراتىن وسىندا نە بار؟ جالعىز مەن بە، جۇرتتىڭ ءبارى دە، بارىپ جاتىر، — دەدى.

سوڭعى ءسوزدى ايتقاندا ءمىنايداردىڭ اشۋى تۇگەل تاراپ، قالىپتى كۇيىنە كەلىپ ەدى. مارجانكۇل وسى قالپىن سەزگەندەي بولىپ، و دا بۇرىنعىدان جۇمسارا ءتۇسىپ:

— جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ دە بارىپ جاتقانى راس-اۋ، ونىڭ ءۇشىن اشۋلانبايمىن عوي... مەنىڭ قىتىعىما تيەتىنى سارى شەشەيدىڭ ۇيىنە جيىلاتىندارىڭ، باسقا ءۇي قۇرىپ قالعانداي سونىڭ ۇيىنە جينالۋىن قاراسايشى؟.. وسى بار عوي، ويلاسام ءىشىم وت بولىپ جانىپ كەتەدى. سارى شەشەي ايتادى دەيدى: «قوجالىق ءوزىمنىڭ امەڭگەرىم. قوجالىق ءتىرى تۇرعاندا كەتىكتىڭ باسقاسىنا مويىن بۇرا المان» دەپ ايتادى، دەيدى. سەن ۇيىنە بارعان سوڭ ەكى كەزىن سەنەن ايىرماي قارايدى دا وتىرادى عوي... سونىڭ ءۇشىن كۇيەمىن، — دەپ مارجانكۇل، ءجۇنىن ءتۇتىپ وتىرىپ، ءمىنايدارعا شىن سىرىن ايتتى.

ءمىنايدار شىنتاقتاپ جاتقان كۇيى، كەڭكىلدەپ كۇلدى. كەتىك تىسىنەن ءتىلى جىلماڭداپ شىعىپ تۇردى.

—يت-اۋ، كەشە ۇرىسقاندا ساقالىڭ ساپسيىپ نە بەتىڭمەن باراسىڭ دەگەن جوق پا ەدىڭ؟ ەندى بۇگىن ەكىنشى ءتۇرلى عىپ ۇلگىرتىپسىڭ عوي...

—ونى ايتقانىم دا راس ەدى. كەشە اتام ۇيىنەن وت الايىنشى دەپ بارسام، ءبىرسىپىرا كىسىلەر جينالىپ، سويلەپ وتىر ەكەن ەپتەپ قۇلاعىمدى سالسام، قاۋقىلداق ۇيىندەگى قايناعا كۇلىپ: «ءمىنايداردىڭ ناعىز وقيتىن كەزى عوي، ءتىسى جاڭا ءتۇسىپ ءجۇر» دەيدى. سونى ەسىتكەندە مۇلدە كۇيىپ كەتىپ ەدىم، دەپ، مارجانكۇل بۇ جولى كۇلە سويلەدى.

ماناعىداي ەمەس، ەكەۋى دە اشۋلارىن تاستاپ، جادىراپ سويلەسۋگە اينالدى. شارۋاشىلىقتارىن دا ءسوز قىپ قويدى جازداي جۇمىسقا جەگىلگەن جالعىز اتتىڭ ىڭىرشاعى اينالىپ، جەگۋدەن قالعانىن، جالعىز بۇزاۋعا ايىرباستاپ العان قوڭىر توقتىنىڭ سالمالىق ەتىنىڭ بىتكەنىن ايتىستى مارجانكۇل ۇننىڭ بىتكەنىن، شايىنىڭ سوڭىن بۇگىن قاعىپ سالعانىن ايتتى. ءمىنايدار ەرتەڭىنە قالاعا بارماقشى بولدى.

— وقۋىڭدى قايتەسىڭ؟

— ويباي-اۋ، سول بار ەكەن عوي، باسە، قايتەم؟ — دەپ ءمىنايدار مارجانكۇلگە قارادى.

— سەن قالاعا بارىپ كەلگەنشە سەنىڭ ورنىڭا مەن وقي تۇرامىن، — دەپ مارجانكۇل جىمىڭدادى.

— سەنى وقىتپايدى عوي.

— نەگە؟

— ايەلدەردى بولەك وقىتاتىن كورىنەدى.

— ايەل دەپ بولەكتەي بەرەتىندەرى نەسى ەكەن؟ بىرگە وقىتا بەرسە بىردەمەسىن جەي مە ەكەمىز؟ ءالى كۇنگە كەمىتۋلەرى قالمايدى، — دەپ مارجانكۇل نازالانعانداي بولىپ سويلەدى.

ءمىنايدار تاعى كەڭكىلدەپ كۇلدى:

— «سلابودا» ەسىلە ءتۇستى مە، «سلابودانىڭ» دا ورنى بار شىعار، شىراعىم، «سلابودا» بولعاندا ايەلدەر بەتىمەن كەتە بەرسىن دەمەيتىن شىعار.

— بەتىمەن كەتكەنى نەسى، وقىعاندا بەتىمەن كەتە مە ەكەن. ونداي بولسا سەنىڭ دە وقىماۋىڭ كەرەك قوي.

— ءبىز ەركەكپىز.

— ايەلدىڭ جازىعى نە؟

— ايەلدىڭ جازىعى ايەلدىگى. ايەلدى قۇداي و باسىندا كەم جاراتقان. ەركەكپەن بىردەي بولام دەۋ اداسقاندىق.

— قوي، شىراعىم، مۇنى ءوز ويىڭمەن ايتىپ وتىرسىڭ. بىلتىرعى سايلاۋعا كەلەتىن كوزىلدىرىكتى «تورە» نە ايتىپ ەدى، ەسىڭدە بار ما؟

— نە ايتىپ ەدى؟

— ايەلدەر ەركەكپەن تەڭ ادام دەگەن؛ ايەلدەر جۇمىستى ەركەكپەن بىردەي ىستەسىن دەگەن.

— جۇمىستى بىردەي ىستەۋ مە... جازدى كۇنى بەل وراقپەن ءشوپ شاپقاندا، مەنىڭ شاپقانىمدى تىرمامەن جيىپ ۇلگىرە المايتىنىڭدى بىلەمىسىڭ؟

— كۇشىڭدى ايتىپ ماقتانباي-اق قويشى، ەركەكتەردىڭ كۇشتى ەكەنىن بىلەمىز... تورەنىڭ ونداعى ايتقانى — ەركەكتەرمەن بىرگە ايەلدەر دە اۋىلناي بولىپ باسقارا الادى دەگەن.

— بارەكەلدە، اۋىلناي بولساڭدار قيراتارسىڭدار.

— نەسى بار، جامان نەسىپباي قۇرلى ىستەي الماس دەيسىڭ بە، اۋزىنان ءسوزى ءتۇسىپ بىلجىراپ جۇرگەنىنە قاراماي، و دا اۋىلناي بولىپ ءجۇر عوي...

— جارايدى، الداعى سايلاۋدا سەنى اۋىلناي قويامىن. ازىرگە تۋر، شاي قويشى، — دەپ ءمىنايدار كەرىلىپ بارىپ كەرەگەسىنە باسىن تىرەدى. مارجانكۇل ءتۇتىپ وتىرعان ءجۇنىن جيىپ، قازان پەشتىڭ الدىنا باردى. قوزعا كومىپ قويعان شوقتى شىپشامەن قازىپ، جايناتىپ شىعارىپ، تامىزىق سالىپ ۇرگىشتەپ جاندىردى، ءۇرۋدىڭ ەكپىنىنە شىداماعان مايدا كۇل بۇرقىراپ دان توبەسىنە كوتەرىلەدى.

ءمىنايدار جاتقان كۇيى تەرەزەگە قول سوزىپ، كوك تىستى ءبىر كىتاپتى قولىنا الدى. بۇل — «ءبىرىنشى كلاستىڭ وقۋ قۇرالى» ەدى. ساۋاتسىزداردى وقىتۋ ءۇشىن اۋداننان ءمۇعالىم كەلىپ، مەكتەپتى، وسى اۋىلدان اشقان. ءمىنايدار دا كىرگەن. جاسى وتىز تورتتە. كۇرە ءتىسىنىڭ ەكەۋى قاتارىنان ءتۇسىپ، سويلەگەندە ءتىلى جىلماڭداپ كورىنىپ تۇرادى. ءمىنايدار وقۋعا جازىلعاندا قۇربىلارى، قالجىڭداپ:

— ناعىز وقيتىن كەزىڭ، ءتىسىڭ جاڭا ءتۇسىپ ءجۇر عوي، — دەپ تالكەكتەپ ەدى.

ءمىنايدار ولاردىڭ تالكەگىن ەلەگەن جوق. مارجانكۇلدىڭ قارسىلىعىن دا جويىپ كەلەدى. ونىڭ ەسىل-دەرتى حات تانۋ، قول قويا ءبىلۋ.

— قايتەيىن، وبالىم اكەمە بولسىن! جاسىمدا وقىتقان بولسا، جۇرت قاتارلى مەن دە قاعاز شۇقىپ وتىرار ەدىم! — دەپ تالاي ارمان قىلعانى بار-دى.

ءمىنايدار كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىن اشىپ جىبەرىپ، ساباعىنا كوز سالدى. بادىرايىپ تۇرعان ارىپتەر. قاراسىن جەكە-جەكە تانيدى. ءبىراق، قوسىپ وقۋ جاعىنا شورقاق. ايتسە دە ازاپتانىپ ءبىرىنشى بەتتە جازىلعاندى ءسۇرىنىپ-قابىنىپ وقىپ شىعۋعا جاراعان ەدى. كىتاپتى قولىنا الىسىمەن باستاپ تاعى كىرىستى. الدىن مەن جەكە ارىپتەردى اينالدىردى. «از» دەگەن ءسوزدى قوسىپ داۋسىن سوزىپ ايتا بەرگەندە، قازان پەشتىڭ اۋزىندا وتىرعان مارجانكۇل جالت قاراپ:

— نەنى ايتاسىڭ، وتقا سالعان تامىزىعىم با؟ — دەپ ەدى.

— ءوي، قۇرىپ قال! — دەپ جىمىڭداپ، ءمىنايدار اۋناپ ءتۇسىپ جاتتى.

***

...ءمىنايداردىڭ كۇندەگى ادەتى — كەشكى شايدى ءىشىپ بولعان سوڭ كوك كىتاپتى قولعا الادى. شامنىڭ جارىعىنا تونە ءتۇسىپ، جىمىڭداپ جاتىپ وقۋعا كىرىسەدى. وقۋدى باستاعانىنا ەكى ايدان اسىپ كەتكەن. ءارىپتىڭ ءبارىن دە تانيدى. ءبىراق بادىرايتىپ ءىرى جازعان جازۋ بولماسا، جىبىرقاي جازعان جازۋدى ايىرا الماي، مالتىعىپ قالادى...

مارجانكۇل شىنىاياق، ساماۋىردى جيناپ بولىپ، كۇندەگى قالپىمەن ءمىنايداردىڭ جانىنا كەلدى. ءمىنايدار كىتاپتىڭ ۇستىنە قاعازىن سالىپ، وتكەن ومىرىندە كۇرەك ۇستاۋمەن سەكيگەن قولىن قالام ۇستاۋعا ەرىكسىز كوندىرىپ، باداناداي قىپ شيمايدى سالىپ جاتىر ەدى.

— مۇنىڭ نە؟ تاعى دا ءوز اتىڭ با جازىپ جاتقانىڭ؟

— بۇل «ءمىنايدار دوساقايەۆ» دەگەن ءسوز بولادى، — دەپ ءمىنايدار جىمىڭ ەتتى.

— اتامنىڭ اتى قايسى؟

— مىناۋ تومەنگىسى...

مارجانكۇل ءۇڭىلىپ قاراپ وتىردى دا:

— مەنىڭ اتىمدى جازشى، قانداي بولادى ەكەن، كورەيىن، — دەدى.

ءمىنايدار ارباڭداتىپ مارجانكۇلدىڭ اتىن جازدى. «مارجانكۇل» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز قاعازىنىڭ ءبىرسىپىرا جەرىن الىپ كەتتى.

—قالامىڭدى اكەلشى، مەن جازا الار ما ەكەم، — دەپ مارجانكۇل ءمىنايداردىڭ قولىنان قالامدى الدى. مىنايدارمەن قاتارلاسا ەتپەتىنەن جاتىپ، ەز اتىن جازىپ كورمەكشى بولدى.

— ءوي، «م»-نىڭ شوقپارىن تىم ۇلكەن قىپ جىبەردىڭ...

— قويشى، سەنىكى دە سونداي عوي، — دەپ قىزاراڭداپ، مارجانكۇل موينىنا المادى.

قاتارلاسا جاتقان سوڭ ءبىرىنىڭ بەتى بىرىنە ءتيدى. ءمىنايدار دەمىن جاقىنداتا ءتۇسىپ مارجانكۇلدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الدى.

— انە، بۇل ەندى سويتەدى... بىردەمە ىستەپ جاتقاندا اينالدىرماي-اق قويساڭ قايتەدى ەكەن؟ — دەپ مارجانكۇل جىمىڭدادى.

...ءتۇننىڭ ەداۋىر ۋاقىتى وتكەن. اۋىلدىڭ ءبارى دە شامدارىن ءسوندىرىپ، قالىڭ ۇيقىعا كىرىپ جاتىر. جالعىز-اق ءمىنايداردىڭ ءۇيىنىڭ شامى سونگەن جوق. مارجانكۇل ەكەۋى كوك كىتاپ پەن قارىنداشتى كەزەك ۇستاپ، ءبىر ءارىپ بولسا دا تانىعانشا قۇمار بولىپ جاتىر. كوك كىتاپتىڭ ىشىندەگى باداناداي ارىپتەر قازاق ەلىنىڭ قاراڭعى تۇكپىرىنەن وقۋشى تاپقانىنا ءماز بولىپ، جىمىڭداپ كۇلىپ تۇرعان سەكىلدى...

1928

---