ءبىر تاعدىر - ءبىر ءجىپ...
سىر-سۇحبات
اقىن شاڭىراعىنا، جۇمەكەن اعانىڭ دۇنيەدەن وتەردەگى سوڭعى، كوزى تىرىسىندە قولى جەتپەي كەتكەن، ساعات ساناپ، كۇن ساناپ ءار كىرپىشىنىڭ قالانۋىن، قابىرعاسى ورىلگەن كىرپىشتىڭ ءار قاتارىنىڭ بيىكتەي تۇسكەنىن اسىعا كۇتكەن كوكەيكەستى ارماندارىنىڭ ءبىرى — قۇرمانعازى كوشەسىنىڭ بويىنداعى قاسيەتتى قارا شاڭىراعىنا مەنىڭ بۇل كەلۋىم ادەتتەگى، ارنايى سالەم بەرە كەلۋىمنەن بولەك ەدى.
ەردىڭ جاسى ەلۋىنە دە اياق باسپاي، 49 مۇشەلىنە دە جەتپەي، 48 جاسقا تولۋىنا التى كۇن قالعاندا، كۇزدىڭ تۇماندى، ىزعارلى كۇندەرىنىڭ بىرىندە توڭىرەگىن تۇگەل «اھ» ۇرعىزىپ، پانيدەن وزعان اقىن ارامىزدا ءتىرى جۇرگەنىندە 75-كە تولار ەدى بيىل. «اللانىڭ جازمىشى»، «ولشەۋلى عۇمىر» دەگەندى بار دىلىمىزبەن تۇيسىنە تۇرا، ادامزات ولشەمىنە سايكەستەندىرىپ العاندا «عۇمىرى قىسقا» اقىننىڭ ارتىندا ولمەيتىن جىرى، دۇنيەگە اكەلگەن اناسى، جان جارى جانە الدى ەندى عانا تۇرمىس قۇرىپ ۇلگەرگەن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس بالاسى قالدى. وڭكەي جەتىم: جىر-جەتىم، انا-جەتىم، جەسىر جار، بالا-جەتىم.
سول كۇندەرى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى كوكىرەگى قارس ايرىلا «ءامىر-اي!» دەپ ءناسىپ اپامىزدىڭ كۇرسىنگەنىن ۇمىتا الار ەمەسپىن. بۇل ءامىر — اللانىڭ ءامىرى. وعان قارسى تۇرۋ دەگەن جوق. بولىپ كورگەن ەمەس! وسى ءامىردىڭ ورىندالعانىنا كونسەڭ دە كوندىڭ، كونبەسەڭ دە كوندىڭ.
سول جەتىمدەردەن تىسقارى تاعى ءبىر جوقتاۋشىسى قالىپ ەدى جۇمەكەننىڭ. ول — اعا قايتىس بولارىنان 10-15 كۇن بۇرىن سياسى كەپپەگەن «مەنىڭ توپىراعىمدى» قولىما ۇستاتىپ تۇرىپ، «تەزىرەك، قاتەسىز باسىپ بەرەرسىڭ، شىراق» دەگەن اماناتىن ارقالاپ قالعان مەن ەدىم. اقىن اعا اماناتىن ورىنداپ ۇلگەرمەستەن، اجال شىركىننىڭ كۇتىپ تۇرعانىن كىم بولجاپتى.
ءبارى سودان باستالدى دەسەم دە بولادى. باقيلىق بولعان اقىن رۋحىمەن وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىت بويىنا سىرلاس بولىپ الدىم دەسەم، كىم سەنەدى وعان. سەنۋدى ايتاسىز، مۇندايدا «سىرقاتتانىپ قالعان» دەگەن اتقا يە بولۋ بارىنەن وڭاي بولارى ءسوزسىز.
«مەنىڭ توپىراعىم» باسپا وندىرىسىنە دايارلانۋ ۇستىندە ەكى جىلعا جۋىق باسپاگەرلەردىڭ قولجازبا سورەسىندە جاتىپ قالدى. ءبىر حابارىن ءبىلۋ ءۇشىن رەداكتوردىڭ ەسىگىن تالاي تورىعان كەزدەرىمىز بولدى.
ءبىر كۇنى مارقۇم دۇيسەنبەك اعا (قاناتبايەۆ) كىتاپتى وندىرىسكە جىبەرۋگە قول قويىلعانىن، ءبىراق جۇقا مۇقابا بەرىلگەنىن كۇيىنە ايتتى. مەن بولسام، دەرەۋ ءوزىم نان تاۋىپ جۇرگەن باسپا سالاسىنداعى قۇپيانى جاريا ەتتىم. قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ قوڭىراۋىنان كەيىن عانا اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن جازىپ كەتكەن جىر جيناعى باسپادان ءتيىستى دەڭگەيدە بەزەندىرىلىپ، جارىق كوردى. ال دۇيسەنبەك اعا بولسا «باسپا قۇپياسىن» جاريا ەتكەنى ءۇشىن باسشىلاردان ءسوز ەستىدى. وسىنداي ادامگەرشىلىگى، شىعارماشىلىققا جاساعان جاناشىرلىعى، اقىن رۋحىنا ەتكەن قۇرمەتى ءۇشىن دۇيسەنبەك اعانى قاتتى قۇرمەتتەيتىن ەدىم.
جوعارىدا ايتقانىمداي، بۇل شاڭىراققا وسى جولى كەلگەن ماقساتىم — جۇمەكەن جىرىنا ىنتىق وقىرمان قاۋىمعا اقىننىڭ 75 جىلدىعى قارساڭىندا اقىن ءومىرىنىڭ بۇرىن ايتىلماعان بەيمالىم تۇستارىنان دەرەكتى اڭگىمە ايتىلسا، سىر شەرتە الساق دەگەن ويىم بولاتىن.
اڭگىمە ۇستىندە الدەبىر جايتتاردى كومپيۋتەردەن قاراۋ ءۇشىن اپاي ءوز بولمەسىنە شاقىردى. بولمەگە كىرە بەرىس سول جاق قابىرعاعا ۇستالعان ءتۇسقاعازداعى وڭكەي سايگۇلىكتىڭ سۋرەتىنە ەرىكسىز نازار اۋداردىم. كومپيۋتەر تۇرعان ۇستەل ۇستىندە كەكىلى كوزىنە تۇسكەن تەكتى ارعىماققا كوڭىل بولمەۋگە بولمايتىن ەدى.
ەندىگى ءسات دايىنداپ كەلگەن سۇراقتارىم جايىنا قالىپ، اڭگىمە ءوز ارناسىن تاۋىپ ورىلە بەردى. ءناسىپ اپاي اڭگىمەسىن بىلاي باستادى:
«... ءتاڭىرىم مەنىڭ عۇمىرىمدى تەكتى ارعىماقتارمەن ساباقتاستىرا جاراتقان عوي. ناعاشى اتام (كوكەم) مەن اجەم (مامام) مەنى — جيەندەرىنىڭ ۇلكەنىن كوڭىلدەرىنە جۇبانىش ەتىپ، نەمەرە اڭساعان كوڭىل ءشولىن باسىپ، ەرىندەرىن جىبىتكەن.
مەنى ون ءۇش جاسىما دەيىن ەر بالاشا كيىندىرىپ ءوسىردى. كوكەم مەن مامامدى قاتتى سىيلايتىن اۋىلداستار اراسىندا بىردە-بىر جان بەتىمە قاراپ سويلەمەيتىن ەركە بولىپپىن. سوعىسقا كەتكەن ناعاشى اعامنىڭ جارى — ءسابيلا جەڭەشەم دە قاريالاردىڭ كوڭىلىنە قاراپ، ماعان قىز بالاعا لايىق ەمەس، قاينىسى رەتىندە «اق تورە» دەپ ات قويعان. كوكەم — ناعاشى اتام ماعان جورعا مىنگىزىپ، شاڭ تيگىزبەي ءوسىردى.
جۇمەكەن ەكەۋمىزدىڭ اتالارىمىز ەلگە قۇرمەتتى، كوپتى كورگەن، بەدەلدى ادامدار. بۇكىل قوشالاق قۇمىنا اتى بەلگىلى ەكى قاريانىڭ تۇڭعىش نەمەرەلەرى ەدىك. جۇمەكەننىڭ اكەسى سوعىستان ورالماي قالدى. مەنىڭ اكەم ستالينگراد شايقاسىندا ءبىر اياعىن بەرىپ ەلگە امان ورالدى. جۇمەكەن جالعىزدان قالعان تۇياق بولسا، مەنى ناعاشى اتام التى ايلىعىمدا باۋىرىنا باسىپ، ءوز اتىنا جازدىرىپ، ۇلىم دا، قىزىم دا وسى دەپ وسىرگەن. كوكەمنىڭ بۇلاي دەيتىن سەبەبى مەنىڭ شەشەمنىڭ جالعىز اعاسى دا سوعىستان ورالماي قالعان. جۇمەكەننىڭ «مەزگىل اۋەندەرى» دەگەن كىتابىنداعى «ءبىر تاعدىرمىز، ءبىر ءجىپپىز» دەگەن جولدار دا ءومىرىمىزدىڭ ۇقساستىعى ەدى.
كوكەم ماعان ەلدە جوق جورعانى تاۋىپ مىنگىزۋشى ەدى. «كۋلتترۋد» دەگەن كولحوزدا تەمىر دەگەن جىلقىشى بولدى. كوكەم كەرەمەت جورعانىڭ تۇقىمى بار دەپ ەستىپ، تەمىرگە ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءارقايسىسىنان بەرىپ، ەركەك جىلقى بولماي، تاڭداپ ءجۇرىپ، قۇلا بايتال ساتىپ الدى. قۇلا جورعا قۇلاگەر ەمەس، تازا ءمىنسىز قۇلا ەدى. قامىس قۇلا. شابىسى جوق، تازا جورعا. ءوزىمىز تۇراتىن اۋىلدا، ءتىپتى كورشى كولحوزداردا ودان اسقان جورعا جوق. بايتال كۇنىندە ساتىپ العان سوڭ قۇلىنداتپاي ەكى جىل ءمىندىم. ءتورت ات شابىسقا ءمىنىپ باردىم. مەن مەكتەپ ءبىتىرىپ، كىتاپحانادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە ۇل بالالارى بار اۋىلداستارى كوكەمە «قىزىڭىز بوي جەتتى عوي، ەندى جورعا ءمىنىپ قايدا بارادى، ءادىلجانىڭىز اتقا مىنگەنشە كوپ ۋاقىت بار عوي، بىزگە ساتىڭىز» دەپ قولقا سالعان كورىنەدى. مەنىڭ 1950 جىلعى تۋعان ءىنىم — ءادىلجاندى دا كوكەمدەر التى ايلىعىندا الىپ باۋىرىنا باسقان. قۇلاجورعاعا قاتىستى كوكەم ەشبىر ۇگىتكە كونبەدى، قايتا ولارعا رەنجىپ «قاراشى، ولاردىڭ قىز بالاعا جورعا نە كەرەك دەۋىن، ۇلدارى وسكەننىڭ كوزىنە كۇيىك بولدىرمايمىن» دەپ، قۇلابايتالدى سويىپ الادى. ارىندى ءارى ەكپىندى قۇلا جورعانىڭ جىرى وسىمەن ءتامام بولدى. شىركىن، قۇلابايتالدىڭ بويىنداعى شابىتى ەكى-اق جىل شالقىدى. ءقازىر ويلاپ وتىرسام، قاي زاماندا دا جۇيرىكتەردىڭ پەشەنەسىنە ۇزاق عۇمىر جازىلماعان. سۇقتانۋ مەن كورە الماۋشىلىق شىن جۇيرىكتىڭ ادىمىن اشتىرمايتىنى ءومىردىڭ زاڭدىلىعى ەكەن-اۋ. تاعدىرىم شىن جۇيرىكتەردى ماڭدايىما جازعانىنا ريزامىن. جۇيرىك ات پەن جورعا كىمدە بولمادى دەيسىڭ. بۇل جەردە مەنىڭ ايتپاعىم — اللاھ تاعالانىڭ امىرىمەن ەرەكشە قاسيەتتى تۋعان ادام دا، جانۋار دا ۇزاق ءومىر سۇرە الماي تىل-كوز اتىپ تۇسىرەتىنىن ايتىپ ءوتۋ ەدى. مەن قۇلا بايتالىمدى كەيىنگى كەزدەرى تۇسىمدە ءجيى كورەمىن.
جۇمەكەن كانيكۋلدا ۇيىنە بارىپ كەلگەنىندە اتاسى تۇيەمەن، ءوزى كەرەمەت اقبوز ات ءمىنىپ كەلدى. اقبوزدىڭ ءبىر قاراعاندا ءوز تۇرقىمەن سالىستىرعاندا قۇلاعى كىشىلەۋ كورىندى. قۇيرىق-جالى توگىلگەن، قۇيرىعى وتە كەلتە دە ەمەس، جەرگە جەتىپ تە تۇرعان جوق. اقبوز شىمقاي اق ەمەس، ءون بويىندا تارعاقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي تەڭبىلدەرى بولاتىن.
جۇمەكەن مىنگەن اقبوزدىڭ ۇستىندەگى ەر-تۇرمانى دا وزىنە لايىق ەدى. جۇمەكەننىڭ اكەسىنەن قالعان كۇمىس قاستى قالماقى ەر، كۇمىس ۇزەڭگى وزىنە ارناپ سوقتىرعانداي شاپ-شاق، كورمەگە دايىنداعانداي كوزدىڭ جاۋىن الادى. اق ءجىلانتوس قۇيىسقان. اق قايىستان جاسالعان جۇگەنگە اق جىلانباس قاداپ قويعان. قارا قىلدان ەسىلگەن شىلبىرىنىڭ اۋىزدىققا قوسىلار جەرىندە قىلدىڭ وزىنەن جاساعان شوق شاشاق. تەبىنگىسىن دە جۇقالاپ اق جۇننەن باسقان، تەبىنگىنىڭ شەت جاقتارىن قىزىل جۇننەن جىڭىشكەلەپ ەسكەن قىزىل جىپپەن قۇستاڭدايلاپ جيەكتەگەن. اقبوز جورعانىڭ ۇستىندە وتىرعان بولاشاق اقىننىڭ قولىندا اكەسىنەن قالعان توبىلعى ساپتى كۇمىسپەن ورنەكتەلگەن ون ەكى ورمە دويىر قامشى.
بۇگىنگى كۇنى سول كەزدەگى اقبوزدىڭ كۇمساندى ابزەلىنەن قالعانى — ون ەكى ورمە دويىر قامشى مەن قۇيىسقان عانا. ولار ءقازىر ءبىر ءتۇيىر ۇلىمىز ماعجاننىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇر.
بۇلاردىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءساندى ەر-تۇرمان، ءبىتىمى بولەك جورعا مەن ونىڭ ۇستىندەگى بوزبالانىڭ وتىرىسى، ءار قيمىلى كەرەمەت اسەمدىك پەن ۇندەستىكتىڭ ۇلگىسى ىسپەتتى.
وسى كورىنىس كوز الدىمنان كەتەر ەمەس، ءومىر بويى ەسىمدە قالعان كورىنىس. بۇل ماعان ەرەكشە ايبىن بەرىپ، قۋاتتاندىراتىن باقىتتى شاقتارىمنىڭ كەرەمەت ءبىر كورىنىسى. كوڭىلىم جۇدەپ جابىققان شاقتارىمدا وسىلاردى كوز الدىمنان وتكىزىپ، قايراتتانعان كەزدەرىم از ەمەس. ءومىردىڭ كەي ساتتەرى ەرتەگىدەي بولسا، ەرتەگىنىڭ ءوزىن ومىردەگى ىزگى نيەتتىلەردىڭ عاجايىپ اسىل ارماندارىنان قۇراستىرماعان دەپ كىم ايتا الار؟
ول كۇندەرى، سوناۋ الىستا قالعان قيماس كۇندەردىڭ بىرىندە وسىنشاما ۇندەستىكتەن اسەرلەنگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىنىڭ ارقاسىندا اقىننىڭ وزىمە ارناپ جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ بىرىنە مەن دە جاۋاپ رەتىندە ولەڭ ارناعانمىن. ولەڭنىڭ اتى «اقبوز جورعا». بالاۋسا شاقتا ادام ولەڭ وقۋعا جانى قۇمار، اقىندىققا ەلىكتەگىش بولاتىن ادەتى عوي. جۇمەكەن مەنىڭ بۇدان بۇرىنعى شاتپاق ولەڭدەرىمە «جامان»، «جاقسى» دەپ ەش پىكىر ايتقان ەمەس. «اقبوز جورعا» اتتى ولەڭدى قاتتى ۇناتتى.
وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە مىناداي ءتۇس كوردىم. جۇمەكەن كانيكۋلدان قايتقاندا ءمىنىپ كەلگەن اقبوز جورعاسىمەن، ۇستىندە كۇندەلىكتى كيىپ جۇرگەن كيىمى بار، اق بۇلتتاردىڭ ۇستىندە ۇشىپ ءجۇر ەكەن دەيمىن. اقبوزدىڭ ءتورت اياعى ءتورت قانات سياقتى جايىلىپ كەتكەن. مەن ءوزىم دە سول كورىنىستىڭ ىشىندە جۇرگەن ەكەنمىن دەيمىن. تومەن قارايمىن... اياعىمىزدىڭ استىندا ءاپپاق مامىق تاپ-تازا بۇلت. قالىقتاپ ۇشىپ، ادام ايتسا سەنگىسىز اسەرگە بولەنىپ كەلەدى ەكەنمىن. جۇمەكەن اقبوز جورعامەن بيىكتەي بەرەدى، بيىكتەي بەرەدى...
وسى كورگەن ءتۇسىمدى جۇمەكەنگە ايتىپ جەتكىزۋگە باتا الماي، ۇيالىپ ءبىراز ءجۇردىم. مازاقتاي ما دەپ تە جاسقاندىم. ەلدە ءتۇس جورىعىش مانەر دەگەن بىرەۋ بولىپتى. ونى بۇكىل قوشالاق بىلەدى. ءتۇس كورگىش، جورىعىش الدەكىمدى جاقتىرماعاندا ەل ىشىندە «مانەرشىلەپ وتىرسىڭ» دەگەن ءسوز بار ەدى. ءوزىم وسىدان جاسقاندىم. ءبىراق جاقىن دوسىم باقىت عۇماروۆا جۇمەكەنگە ايتقانىمدى ءجون كورىپ، ايتپاسىما قويمادى. جۇمەكەنگە جازعان كەزەكتى حاتتارىمنىڭ بىرىندە وسى ءتۇسىمدى جازدىم. وعان جاۋاپ حاتتا جۇمەكەن ماعان ول تۇسكە قاتتى قۋانعانىن ايتتى.
مەنىڭ تاعدىرىم شۋ اساۋ تارپاڭدارعا ەمەس، تەكتى ارعىماقتارعا سەرىك بولۋىمەن ءماندى.»
اپام اڭگىمەسىن ايتۋ ۇستىندە سوناۋ الىس، الىس تا بولسا كوكەيىندە ەشقاشان كومەسكىلەنىپ كورمەگەن اياۋلى جىلدارىن اسا تەبىرەنىسپەن ەسىنە الىپ، ءار وقيعانى مايىن تامىزا، بوياۋىن جارقىراتا كوز الدىڭا كوركەم كورىنىسپەن ۇسىنادى.
اڭگىمە اسەرىنەن ايىعا الماعان كۇيىمدە قولىما قالام الىپ (كومپيۋتەرگە تەرۋگە دە تاۋەكەل ەتپەي)، ءبىر دە ءبىر ءسوزىن قالت جىبەرمەي قاعاز بەتىنە تۇسىرە باستادىم.
...كوز الدىمدا سوعىستان كەيىنگى اۋىل. شاعىن مەكتەپ. سول كەزدىڭ بىلىمگە سۋسىنداعان شاكىرتتەرى. العاشقى پاك سەزىمىن ولەڭمەن ورنەكتەگەن بوزبالا. قولىنا قۇربىسى تابىس ەتكەن حاتتى وڭاشادا وقىپ، الما ءجۇزى قىزارىپ الاۋلاعان ءجاسوسپىرىم اقسارى سۇلۋ قىز...
You Might Also Like
