InfoHub Logo

«...پو پروگراممە كافەدرى گيزاتۋللا مەندىحانوۆ سوۆمەستنو س اسسيستەنتوم، ۆ تو ۆرەميا مينيستروم مياسنوي ي مولوچنوي پرومىشلەننوستي كازسسر ياكوۆوم يۆانوۆيچەم كوستينىم ي سوترۋدنيكامي ۆسەسويۋزنوگو ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوگو ينستيتۋتا ماسلودەلنوي ي سىرودەلنوي پرومىشلەننوستي (گ. موسكۆا) يزۋچالي كازاحسكيي كۋرت. كۋرت بىل پولۋچەن ۆ ۆيدە تابلەتوك، پوروشكا. سۋبليميروۆاننىي كۋرت بىل دان كوسموناۆتام. وني ۆ كوسموسە ناسلاجداليس كازاحسكيم كۋرتوم. وب ەتوم بىلو حوروشو ناپەچاتانو ۆ موسكوۆسكوي گازەتە «سوسياليستيچەسكايا يندۋستريا». گيزاتۋللا ۆمەستە س درۋگيمي يسسلەدوۆاتەليامي زا رازرابوتكۋ نوۆوگو سوستاۆا پولۋچەننوگو كۋرتا پولۋچيل اۆتورسكوە سۆيدەتەلستۆو سسسر.

سەيتوۆ زۋلحارناي، زاسلۋجەننىي دەياتەل ناۋكي كازاحسكوي سسر، دوكتور بيولوگيچەسكيح ناۋك، پروفەسسور، لاۋرەات ۆىسشەي نەزاۆيسيموي وبششەناسيونالنوي پرەميي

«پلاتينوۆىي تارلان» (ەستەلىكتەن ءۇزىندى)

باسقانى قويشى، عارىشكەرلەرگە نە قاجەت ەكەندىگىن، ونىڭ ىشىندە ولاردىڭ اس-سۋىنا قاتىستى ءبىز — قاراپايىم كوپشىلىك دىم دا بىلمەيتىن كەزەڭدە وتان يگىلىگى ءۇشىن «كەڭەستىك كىرشىكسىز» بولاشاق كوممۋنيزم ادامى بولىپ ءومىر سۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى — ءبىزدىڭ ءومىرتاريحىمىز.

قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ كيەسى بولار، اتا-بابا كوكسەگەن اسىل مۇرات بولار، ايتەۋىر قازاق ەلىنىڭ ازاماتى دەگەن مەرەيلى دە مارتەبەلى اتقا يە بولىپ، ەل داۋلەتىنە، ۇرپاق قىزىعىنا كەنەلىپ زەينەتكەرلىك جاسقا جەتكەنىمە تاۋبە قىلا وتىرىپ، كوكەيدەن وشپەي جۇرگەن ورىندالماعان ءبىر ارمان جايلى اسىل قازىناعا بالاپ كەلگەن جان سىرىمدى بولىسكىم كەلدى.

«... جان-جارىم! ءوزىڭسىز كۇندەر ءوتىپ جاتىر. تاعدىر مەنىڭ باق-تالايىما وسىنى ۇلەس قىلسا، مەندە نە شارا بار دەيسىڭ. كىسىگە مۇڭ شاعىپ، جاۋتەڭدەگىم كەلمەيدى، بار سىرىمدى اق قاعاز، قارا سيامەن ءبولىستىم...

ءيا، ءبىز جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ ارمان قۋعان جاستارى ەدىك. ادال ەڭبەكتەن باسقا ۇلگى-ونەگە كورمەگەن، كوسەگەسى كوگەرگەن ەكى وتباسىندا تاربيە الدىق. بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاۋ دەگەن ۇعىم بىزگە، سوندىقتان دا قالاي جات بولسا، ءبىزدىڭ دە الا ءجىبىمىز كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ اياعىنىڭ استىندا قالار-اۋ دەگەن ويدان ادا، الاڭسىز ەدىك...

مەنىڭ ومىرلىك جارىم مەڭدىحانوۆ عيزاتوللا مۇحامبەتقالي ۇلى 1940 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا قازىرگى اتىراۋ وبلىسى، قۇرمانعازى اۋدانى سافونوۆكا سەلوسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى مەڭدىحانوۆ مۇحامبەتقالي 1911 جىلى بوتاقان سوۆەتىندە دۇنيەگە كەلگەن، رۋى — جانبول قىزىلقۇرتى. قازىرگى اتا قونىستارى اتانعان سافون سەلوسىنا 1940 جىلى كوشىپ كەلگەن ەكەن. كوپ جىلدار بالىق شارۋاشىلىعىندا ەسەپ-قيساپ سالاسىندا جۇمىس ىستەپ، ادال ەڭبەگىمەن، ادامگەرشىلىگىمەن ەلىنە، جۇرتىنا سىيلى ازامات بولعان. اناسى مۇقسينا بيقاش قىزى 1914 جىلى ول كىسى دە بوتاقان اۋىل سوۆەتىندە دۇنيەگە كەلگەن ەكەن.

التى بالا وسىرىپ-تاربيەلەگەن، ەل-جۇرتىنا، قۇدا-جەكجاتىنا سىيلى ءارى قۇرمەتتى وتباسىنان شىققان عيزاتوللا ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى جىلدارداعى ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى بۇعاناسى قاتپاي جاتىپ سەزىنىپ وسكەن ۇرپاقتاردىڭ وكىلى بولاتىن.

ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان اتا-انا بالالارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا جول سىلتەپ، قولدارىنان كەلگەن كومەگىن اياعان جوق. عيزاتوللا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن گۋريەۆ قالاسىنداعى زووتەحنيكالىق-مال دارىگەرلىك تەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1962 جىلى زووتەحنيك-مال دارىگەرى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىعادى.

وقۋ بىتىرگەن جاس مامان اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، شادرينسك گورنيزونىندا اسكەري مىندەتىن وتەيدى.

عىلىمعا، ونىڭ ىشىندە بيوحيميا سالاسىنا ۇلەس قوسۋ جولىندا اياماي تەر توككەن ازاماتتىڭ، سۇق كوز، سۋىق قولدىڭ ارالاسۋىنان زامانىندا زاپى كورىپ، ەڭبەك ناتيجەسىنە قولى جەتپەي كەتكەن ەسىل ەردىڭ عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگى جايىندا ول تۋرالى جازىلىپ، جيناق بولىپ شىققان ەستەلىكتەن ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىم.

ول كىسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى قازاق كسر-ىنە ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «پلاتينوۆىي تارلان» جوعارى تاۋەلسىز جالپىۇلتتىق سىيلىعىنىڭ يەگەرى ز.س.سەيىتوۆ بىلاي دەپ ەسكە الىپتى: «گيزاتۋللۋ يز ناۋچنوگو رابوتنيكا يا پەريەۆەل رابوتات اسسيستەنتوم كافەدرى. زا پرەپوداۆاتەلسكۋيۋ رابوتۋ ون ۆزيالسيا وچەن سەرەزنو ي س ۋۆاجەنيەم. نو ۆ رەكتورات كتو-تو دونەس، چتو نا كافەدرۋ حيميي پرينيالي پرەپوداۆاتەليا، نە يمەيۋششەگو حيميچەسكوگو وبرازوۆانيا. يا پو ەتومۋ پوۆودۋ يمەل نەپرياتنىە رازگوۆورى س رەكتوروم ينستيتۋتا ي ۆىنۋجدەن بىل گيزاتۋللۋ ۆنوۆ پەريەۆەستي نا دولجنوست ناۋچنوگو رابوتنيكا.».

ءيا، سونىمەن عىلىمي قىزمەتكەر بولا ءجۇرىپ، سول كەزدەگى مال دارىگەرلىگى ينستيتۋتىنىڭ بيوورگانيكا جانە بيوحيميا كافەدراسىندا سەگىز جىل عىلىمي زەرتتەۋىن جۇرگىزىپ ەدى. ول زاماندا كورىنگەن ورىستىڭ جەركەپەسىن جالداي ءجۇرىپ، تۇمىستىڭ تاۋقىمەتىمەن ارپالىسا ءجۇرىپ، ەڭبەك ەتتىك، ءبىلىم الدىق، بالالى-شاعالى بولدىق. تۇرمىستىڭ قيىندىعىنا مويىماعان سەبەبىمىز — الدىمىزدا اسىل ارمان، تولعان ءۇمىت بولاتىن. سول ارماننىڭ قاناتى قىرقىلادى-اۋ، سول ۇمىتتەر بىرت-بىرت ۇزىلەدى اۋ، جىگەرىمىز كۇيرەپ، ماڭدايىمىز تاسقا اياۋسىز سوعىلادى-اۋ دەگەن تيتتەي دە كۇدىك بولماپتى...

ءبىر ەستەلىك يەسى سول كەزدەگى قىزمەتتەس ازامات ءقازىر پروفەسسور مۇحامبەتالييەۆ قاراتاي ءمۇتان ۇلى بىلاي دەپ ەسكە الار ەدى: «مەن سوناۋ 70ء-شى جىلداردىڭ ورتا كەزىندە بۇرىنعى س.م.كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى) ءبىتىرىپ، جولدامامەن الماتى زووتەحنيكالىق-مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنا جاس مامان رەتىندە جۇمىسقا كەلگەنىمدە اعا بۋىن قاتارىنا جاقىنداپ قالعان عيزەكەڭ وسى ينستيتۋتتىڭ بيوحيميا كافەدراسىندا قىزمەت ەتەتىن.

عيزەكەڭنىڭ وقۋ-اعارتۋ ءىسى تۋرالى ءسوز قوزعاسام، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، وسى ينستيتۋت قابىرعاسىنداعى قىزمەتىنەن وندىرىستىك-شارۋاشىلىق سالاعا (الماتى ەت-كونسەرۆى كومبيناتىنا) اۋىسقانعا دەيىن عىلىمي-لابوراتوريالىق زەرتتەۋ جۇمىسى مەن ستۋدەنتتەرگە ءبىلىم بەرۋ جۇمىسىن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ۇزدىكسىز ەڭبەك ەتتى. ونىڭ لابوراتوريالىق زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسى سول كەزدەگى اسپيرانتتار مەن وقىتۋشى ارىپتەستەرى ءۇشىن تاپتىرماس التىن قورعا اينالعان عىلىمي جەتىستىكتەر بولدى. بيە ءسۇتىنىڭ قۇرامىن زەرتتەپ، جاڭا قاسيەتتەرىن اشۋعا ۇلەس قوستى. ماسكەۋلىك ارىپتەستەرىمەن بىرلەسىپ قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ءبىرى - قۇرتتى جاڭا تەحنولوگيامەن وندىرىستىك تاسىلدە جاساپ شىعارۋدا دا ەڭبەگى ەلەۋلى. سول ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا اۆتورلىق كۋالىك الدى. وسى ءونىم عارىشكەرلەردىڭ داستارحان مازىرىنە ەنگىزىلگەن قۇنارلى تاعام رەتىندە باعالانادى. عيزاتوللا جۇرگىزگەن عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ جەتىستىكتەرى ارقاسىندا كەيبىرەۋلەر عىلىم كانديداتى، ال بىر-ەكەۋى عىلىم دوكتورى اتاقتارىنا يە بولدى.

عيزەكەڭنىڭ دارىسكەرلىك جۇمىستاعى ۇقىپتىلىعىنا، تياناقتىلىعىنا، جوعارى جاۋاپكەرشىلىگى مەن بىلىكتىلىگىنە ءبارىمىز ءتانتى بولاتىن ەدىك.

عيزەكەڭنىڭ عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندەگى تۇلعالىق بولمىسىنان ءسوز قوزعايتىن بولساق، ول قوعامدىق ەڭبەك كەڭىستىگىندە وزىندىك قولتاڭباسى بار قايراتكەر بولاتىن. ول كەزدە قوعامدىق عىلىمدار كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىلارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا پارتيالىق-ساياسي ساباق وتكىزىلەتىن. مەن جۇرگىزگەن وقىتۋ توبىندا وسى عيزەكەڭ دە بولعان ەدى. ول ءاربىر ساباق بارىسىندا بەلسەندىلىگىمەن، ءوزىنىڭ كوزقاراسىمەن دارالانىپ تۇرۋشى ەدى. وسىنداي ساباق بارىسىندا ەكەۋمىز ءجيى-جيى كەزدەسىپ، پىكىر الماسىپ تۇراتىنبىز. ءسويتىپ، بىر-بىرىمىزگە جاقىن، جاقسى جولداس بولىپ كەتتىك. ول قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىستارىنا بەلسەنە اتسالىساتىن. جاۋاپكەرشىلىگى مەن ۇقىپتىلىعىن بۇل تۇرعىدان دا تانىتىپ ۇلگەرگەن ازامات ەدى.

ادامي قاسيەتتەرىنە كەلەتىن بولساق، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل، ءارى شىندىقتى ۇنەمى قولداۋشى ەدى. وزىنە ءوزى جانە توڭىرەگىندەگىلەرگە دە تالاپ قويا بىلەتىن پاراساتتىلىعىمەن دارالاناتىن. ۇساق سوزگە قۇلاق اسپايتىن ىرىلىگىن جاقىن ارالاسقانداردىڭ قاي-قايسىسى دا بىلەدى. ونىڭ قاراپايىم پەندە رەتىندەگى ازاماتتىعىن ار-نامىس، ادامي پارىز، ۇلتجاندىلىق، ەلىنسۇيگىشتىك قاسيەتتەردى توپتاستىرا بىلگەن قايتالانباس دارا تۇلعا دەۋگە بولادى.

ينستيتۋتتان باسقا جۇمىسقا اۋىسقاننان كەيىن دە كەزدەسكەن تۇستارىمىز بولدى. ونىڭ ۇلتجاندىلىعىنىڭ ءبىر كۋاسى بولعانىم، 86-شى جىلعى وقيعا كەزىندە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە جاستارعا تاعىلعان ايىپتاۋلارعا قابىرعاسى قايىسا ۋايىمدايتىن، بىزبەن ستۋدەنتتەردىڭ تاعدىرىنا جانى اشي سىرلاساتىن.

اسىل ازاماتتىڭ كىسىلىك مىنەزى كىشىگە دەگەن قامقورلىق ىستەرى ارقىلى كورىنىس تاپتى. ءوز اۋلەتىن بىلاي قويعاندا، تانىستارى مەن ەلدەگى كورشى-كولەم، قۇدا-جەكجاتتاردىڭ وقۋعا كەلگەن بالالارىن قامقورلاپ، ءتىپتى تالاي ستۋدەنت ولاردىڭ ۇيلەرىندە جاتىپ وقىعانى ەسىمدە.

ول شىن مانىندەگى «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» جىگىتتەردىڭ الدىڭعىسى ەدى. زاماننىڭ ىڭعايىنا ىلەسكەن ورىس ءتىلدى ارىپتەستەرىنەن كوشىلگەرى ءبىلىمدى ازامات بولاتىن. ءوزىنىڭ تۋعان تىلىندە شەشەن سويلەيتىن، كوپ وقيتىن. سول كەزدەگى مەملەكەتتىك دارەجەگە يە بولعان ورىس ءتىلىن دە قۇرمەتتەگەن، شىن مانىندەگى ساۋاتتىلىعى، زيالىلىعى توڭىرەگىنە ۇلگى ەدى.

كەيىن ءبىر كەزدەسكەنىمىزدە رەسمي اۋدارمامەن، مەديسينا سالاسىنداعى اۋدارماعا قاتىسىپ جۇرگەنىن تىلگە تيەك ەتكەن. ولار «فارماسيا» اق قۇجاتتامالارى، ديابەتتەر قاۋىمداستىعىنىڭ تانىمدىق قۇرالدارى ەدى.

عيزەكەڭ ءومىرىنىڭ «كۇنشۋاقتى» كەزەڭدەرىندە دە، «كولەڭكەلى» ساتتەرىندە دە ءوزىن ءوزى ۇستاي ءبىلدى: شالقاقتاعان دا، ەڭسەسىن تۇسىرگەن دە جوق، ءومىرىنىڭ ءمانى ادال ەڭبەكتە دەپ بىلگەن ادامنىڭ بويىنان تاعى ءبىر ونەرىن — ولاردىڭ وتباسىندا بولعانىمىزدا اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن شەبەرلىگىن كورىپ تاڭ قالدىق.

ءوز قولىمەن جاساعان ءۇي جيھازدارى ۇلتىن سۇيگەن، ۇلتىنىڭ تۇرمىس-داعدىسىن قاستەرلەگەن، تۋعان حالقىنىڭ ونەرىن، ويۋ-ورنەگىن جاڭا زامانعا ءوزىنىڭ قولىنان شىققان بۇيىمدارى ارقىلى دارىپتەگەن، بالالارىنا يگىلىكتى ەسكەرتكىشكە قالدىرعان سول جيھازدارى جاقسىنىڭ كوزىندەي تامساندىرماي قويمايدى. جۇبايى قالامپىرمەن بىرگە وتباسىن بالا تاربيەسىندە دە، ۇلتتىق مۇرانى قاستەرلەۋدە دە ۇلگىلى وتباسى دارەجەسىنە جەتكىزگەنىنە كۋا بولدىق...» دەگەن بولاتىن.

عىلىمي جەتەكشىسى ز.س.سەيىتوۆ ءوز ەستەلىگىندە تاعى دا «گيزاتۋللا ۆمەستە س ودنيم دوكتوروم يسسلەدوۆال حيميچەسكيي سوستاۆ ي فيزيكو-حيميچەسكيە سۆويستۆا كوبىلەگو مولوكا. ناۋچنايا رابوتا پروۆوديلاس نا بازە كونەفەرمى پانفيلوۆسكوگو سوۆحوزا تالگارسكوگو رايونا. سوۆحوز ياۆليالسيا حوزيايستۆوم سوۆەتا مينيستروۆ كازاحسكوي سسر، بىل پەرەدوۆىم پو ۆسەم پوكازاتەليام. لوشادي نا فەرمە بىلي ەليتنىمي، كوبىلى ۆىسوكودوينىە. دويكا كوبىل پروۆوديلاس ۆ تەچەنيي ۆسەگو گودا پري پوموششي ەلەكتريچەسكوگو دوينوگو اپپاراتا. ۆ سوۆحوزە ۆىراباتىۆالي كۋمىس ۆىسوكوگو كاچەستۆا، كوتورىم سنابجاليس رابوتنيكي سك كومپارتيي كازاحستانا، سوۆەتا مينيستروۆ، پريزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رەسپۋبليكي ي درۋگيە ۆىسوكوپوستاۆلەننىە چينوۆنيكي. گيزاتۋللا گلۋبوكو يسسلەدوۆال سوستاۆ كوبىلەگو مولوكا، ۆپەرۆىە ۋستانوۆيل سوستاۆ بەلكوۆ مولوكا كوبىل. ون ۆمەستە س دوكتوروم دوكازال، چتو كازەين كوبىلەگو مولوكا سوستويت يز چەتىرەح بەلكوۆىح كومپونەنتوۆ، ا ەگو سىۆوروتوچنىە بەلكي تاكجە گەتەروگەننى، پودرازدەليايۋتسيا نا تري فراكسيي. كرومە توگو، وني يزۋچالي بەلكي ترانسفەررينا سىۆوروتكي كروۆي كوبىل ۆ زاۆيسيموستي وت پورودى ي پرودۋكتيۆنوستي جيۆوتنىح. نو، ك سوجالەنيۋ وتنوشەنيا مەجدۋ گيزاتۋللوي ي دوكتوروم نە سلوجيليس پو ۆينە پوسلەدنەگو. يسسلەدوۆاتەلسكيە رابوتى نە بىلي دوۆەدەنى دو كونسا.» دەپ جازعان ەكەن.

مىنە، ادال ەڭبەكتىڭ باعاسى بەرىلمەگەن، «ادالدىعى كورىنىپ تۇرار بولسا... بايگەسىن شاپپاي بەرگىزەتىن» ايبەرگەنوۆتەردىڭ ازدىعىنان عىلىم بايگەسى جولىندا باتىراشتىڭ بالتاسىنان مەرت بولعان ءبىر قۇلاگەردىڭ تاعدىرى وسىنداي ەدى... جۇيرىگىنە شوقپار سىلتەۋ بازبىرەۋ اتانعان تەكسىز قازاققا وڭاي دا شىعار، ال عىلىمنىڭ ۇلتتىق ءداستۇردىڭ وزىعى اتانعان — تۇرمىس-سالتقا قاتىستى، قۇندىلىعى شەكسىز ۇلتتىق تاعام — بيە ءسۇتىن زەرتتەۋ جولىنداعى ءبىر قازاق ازاماتىنىڭ جولىن كەسىپ، ەڭبەگىن ەش ەتكەندەردىڭ سول قاسيەتتى دە كيەلى عىلىمنىڭ دارەجەسىنە قول جەتكىزگەن وزگە ۇلت وكىلى ەمەس، قازاق ازاماتتارى بولعانى قانداي وكىنىشتى! ءار ءىستىڭ دە باقيدا سۇراۋى بار، امالناماعا تۇسكەن جازۋ وشىرۋگە كەلمەيتىنىن پەندە شىركىننىڭ ەسكەرمەيتىنى ءتىپتى وكىنىشتى-اق...

بيوحيميا عىلىمى سالاسىندا ءبىراز ەڭبەكتەنىپ، تەر توككەنىمەن، الدەقانداي سەبەپتەرمەن قىرۋار عىلىمي زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرى قورعالماي قالا بەرگەن...

ونىڭ ءوزى تاڭداپ العان تاقىرىبى بويىنشا عىلىمعا قوسقان ۇلەسى «قىمىز جانە شۇبات» دەگەن جيناقتا اتاپ ءوتىلدى.

وسى جىلدارداعى تاعى ءبىر ەلەۋلى ەڭبەگى ەل يگىلىگىنە ارنالىپ ەدى. بۇل تاسىلمەن جاسالعان ءونىم عارىشكەرلەرگە تاعام رەتىندە رۇقسات ەتىلگەنىن ەستىگەندە، قايران ازاماتتىڭ عىلىمداعى ەڭبەگى ەش بولعان ەكەن دەپ قاتتى قىنجىلىس تانىتتى دوس-جارانى.

قۇرت-ىرىمشىك ءوندىرۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن تاپقان عالىمداردىڭ ىشىندە ءاتى-جونى جازىلعان، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا كسرو ونەرتابىس جاڭالىقتارىن مەملەكەتتىك تىركەۋ تىزىلىمىندە 1977 جىلى 21 قاڭتاردا تىركەلگەن كسرو ۋاكىلەتتى ورگانى «گوسۋدارستۆەننىي كوميتەت سوۆەتا مينيستروۆ سسسر پو دەلام يزوبرەتەنيي ي وتكرىتيي» دەگەن قۇزىرلى مەكەمە بەرگەن № 557784 اۆتورلىق كۋالىگى ساقتاۋلى.

عىلىمنان شەتتەتىلگەن سوڭ مال دارىگەرلىگى سالاسىندا الماتى ەت كومبيناتىندا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا جۇمىس ىستەپ، قاتارىنان قالعان جوق. ومىردەگى ءوز ۇستانىمى، ازاماتتىق ارىنىڭ تەمىرقازىعى — ادال ەڭبەك ەتۋدەن، تازا تابىسپەن وتباسىن اسىراۋ داعدىسىنان الشاقتاعان ەمەس. بۇعان دوس-جاراندارى، كورشى-كولەمى كۋا. بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماي، جالعان ءسوز، جاساندى قىلىق دەگەنگە جۋىماي وتكەن ءومىرى كۋا. الداپ-ارباۋ، كولگىرسۋ دەگەندى بىلمەيتىن. اعىنان جارىلىپ تۇراتىن اشىق مىنەزى — ەر جىگىتتىڭ كوركى بولاتىن. ويتكەنى، العان تاربيەسى، ۇشقان ۇياسى وسىنداي ەدى!

...مەن ول كىسىمەن الماتى قالاسىندا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ بەسىنشى كۋرسىندا سىرتتاي وقىپ، «قاينار» باسپاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە تانىسقانمىن.

ءالى ەسىمدە...

قوناقتىقتا كەزدەيسوق تانىسىپ، ءجون سۇراستىق. «قاينار» باسپاسىنا وندىرىستىك-عىلىمي تاقىرىپتان اۆتورلار ۇجىمى دايارلاعان قولجازبا وتكىزىپ ەدىك، سول قولجازبانىڭ قانداي ساتىدا دايىن بولعانىن ءبىلىپ بەرە الاسىز با؟» دەگەن ءوتىنىش ايتتى. تەلەفونىن جازىپ بەردى، مەنىڭ دە تەلەفونىمدى جازىپ الدى. ءسوز اراسىندا قايدا تۇراتىنىمدى سۇراستىرىپ، قۇرمانعازى كوشەسىندەگى ءبىزدىڭ جاتاقحانامەن تۇسپا-تۇس مەدينستيتۋتتىڭ جاتاقحاناسىندا تۋعان ءىنىسى تۇراتىنىن، اندا-ساندا ءوزى بارىپ تۇراتىنىن ايتقان ەدى.

سول ءبىر كوكتەمنىڭ جايماشۋاق كۇنىن، تانىسقان ءساتىمىزدى ءالى كۇنگە دەيىن قايتا-قايتا كوز الدىمنان وتكىزىپ، ەسىمە الامىن. كەي ۋاقىتتا ەسىمنەن ەشبىر شىقپايتىن ساتتەرى دە بولادى. ۋاقىتتىڭ جىلدامدىعىنا قايران قالامىن. ول كۇنى مەن تاعدىرىمدا ماڭدايىما جازىلعان ادامعا جولىققانىمدى بىلگەن جوقپىن. ال سول كەزدەردىڭ كورىنىسىن كوز الدىمنان وتكىزە وتىرىپ، عيزەكەڭ بولاشاعىنىڭ جوسپارىنا العاشقى جوبانى وسى ساتتە قۇرا باستاعانىنا كوزىم جەتەدى.

باسپانىڭ وندىرىستىك بولىمىنەن الگى قولجازبانىڭ باسپاحانادا تەرىلىپ جاتقانىن ءبىلىپ، جەرلەس اعايىما حابارىن ايتتىم. وسى ايتىلعان قولجازبا ءبىزدىڭ بولاشاق تاعدىرىمىزدىڭ دانەكەرىنە اينالارىن مەن سەزبەپ ەدىم. مەن ءقازمۋ-دىڭ بەسىنشى كۋرسىندا سىرتتاي وقيمىن. ديپلومعا ءالى ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بار. اكەمىزدىڭ «جوعارى ءبىلىم الىپ، ديپلومعا يە بولمايىنشا، تۇرمىس قۇرۋعا اسىقپاڭدار. ادام ومىردە وزىنە ءوزى نىق سەنىمدى بولعاندا عانا تۇرمىستىڭ قىزىعى الاڭسىز بولادى» دەپ، سانامىزعا ءسىڭىرىپ ايتقان اقىلىنان بۇلجىماي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزىم بولاتىن. وسى ۇستانىمدى ءومىرىمنىڭ ۇرانىنا اينالدىرىپ العان مەنىڭ ويىمشا تۇرمىس قۇرۋ ەكىنشى كەزەكتەگى جوسپار ەدى. ال ول كىسى بولسا، وتىزدان اسقان، ومىردەن كورگەن-تۇيگەنى بار، عىلىم جولىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن سالماقتى ءارى جان-جاعىنا دا، وزىنە دە تالاپ قويا بىلەتىن دارەجەگە جەتكەن، ءجۇرىس-تۇرىسى قالىپتاسقان ادام ەدى...

ءبىر كۇنى جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتقانىمدا جاتاقحانا الدىندا جەرلەس اعايىمدى كورىپ، امانداستىق، ىنىسىنە كەلىپ قايتىپ بارا جاتىر ەكەن... سودان باستاپ، مەن جۇمىستان قايتقان ۋاقىتىمدا اعايدىڭ «ىنىسىنە كەلىپ قايتىپ بارا جاتقان» ساتتەرى جيىلەي ءتۇستى. ءبىر كۇنى وسىنداي «كەزدەيسوق» جولىعۋدىڭ بىرىندە «عىلىمي شارۋالارمەن لەنينگراد قالاسىنا ءىسساپارعا بارا جاتىرمىن» دەگەنى بار.

وسىدان ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ اعايىم جۇمىسقا تەلەفون سوعىپ، ءىسساپاردان قايتىپ ورالعانىن ايتىپ، ازداپ بازارلىق الا كەلىپ ەدىم، دەپ قوناققا كەلۋىمدى ءوتىندى. مەن ىڭعايسىزدانىپ، ونىڭ ۇستىنە جەتە تانىس بولماعان سوڭ، ەلپەڭ ەتە قويمادىم. بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن الگى ءوتىنىشىن قايتالاپ، تاعى تەلەفون سوقتى. جەرلەس ءارى اعا بولعان سوڭ، قايتا-قايتا ءوتىنىش ايتقىزىپ، قوناققا بارۋعا بۇلدانعانداي بولدىم با دەپ، ۇيالعانىمنان قۇربىم سارقىت (ىسقاقوۆا سارقىت — بەلگىلى جۋرناليست، ومىردەن ەرتە ءوتتى، وت-جالىندى، قايراتكەر جۋرناليست ەدى مارقۇم) ەكەۋمىز باراتىنىمىزدى ايتتىم. ءوزى اباي داڭعىلى مەن دزەرجينسكيي كوشەسىنىڭ قيىلىسىنان كۇتىپ الدى. كورشى بولمەدەن ايشا ەسىمدى اسپيرانت قىزدى شاقىرىپ، «جەرلەس قارىنداستارىم» دەپ بىزبەن تانىستىرىپ، «ىشپەيمىز» دەگەنىمىزدى تىڭداماي، شامپان اتىپ، تىلەكتەر ايتىلدى. سول وتىرىستا ءوزىنىڭ ءومىرى، اتا-اناسى، ءۇي-ىشى دەگەن سياقتى اڭگىمەلەردى باسىمىراق ايتىپ وتىردى. «ينستيتۋت بىتىرگەننەن كەيىن اۋىلعا بارىپ جۇمىسقا تۇرعانىن، ۇيلەنىپ، الماتىعا عىلىمي ۇسىنىسپەن قايتا ورالعانىن، اۋىلدا اتا-اناسىنىڭ قولىندا بەس جاسار قىز بالاسى بار ەكەنىن، كەلىنشەگى جول اپاتىنان قايتىس بولعانىن» ەسىنە الىپ، ءبىراز ۇنسىزدىك ورنادى.

وسى جولى بايقاعانىم، ادام ءومىرىنىڭ قىر-سىرىن بەكەر اشپايدى عوي. ونىڭ ۇستىنە ايشا ەكەۋى قاتتى قالجىڭداسادى ەكەن. جەرلەس بولعان سوڭ ءبىزدى بولاشاق جەڭگەمىزبەن تانىستىرىپ وتىرعانى عوي دەگەن وي كەلدى. ايشا دا بىزگە قاراعاندا جاسى ۇلكەن بولعانمەن، اڭعالداۋ، اشىق-جارقىن ادام ەكەن، ءبىراق ءبىر-بىرىنىڭ قالجىڭىن جاقسى كوتەرەدى. سونىمەن، اڭگىمە-دۇكەن جالعاسىپ، سارقىت ولەڭ وقىدى. اعامىز دا تۇمانباي جىرلارىنان ءۇزىندى وقىپ، جاراسىمدى اڭگىمەمەن تارقاستىق.

كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ول ۋاقىتتا الماتىداعى جاڭالىقتاردىڭ ەڭ جاڭاسىنا قۇلاعىمىز ەلەڭدەپ جۇرەتىن كەزىمىز. اعامىزدىڭ «لەنينگرادتان «ميۋزيك-حولل» كەلىپتى، كونسەرتكە بارايىق» دەگەن ۇسىنىسىنان باستالىپ، ارا-تۇرا مادەني دەمالىس كەشتەرى جيىلەي ءتۇستى. «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ استىنداعى «قىزىل» زال، «جاسىل» زالى بار مەيرامحانالاردا ءدام تاتقىزىپ، قۇربىلارىممەن بىرگە سىيلاسىپ، كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ورتاق تاقىرىپقا اڭگىمە ايتىپ، قاي ۋاقىتتا دا اشىق-جارقىن مىنەزىمەن مەنىڭ جەرلەس اعايىم قۇربىلارىما ۇناي باستادى.

سول كۇندەردىڭ بىرىندە، ەڭبەك دەمالىسىن الىپ، اۋىلعا باراتىنىن ايتتى. اۋىلدان قايتقاندا ءبىز تۇراتىن جاتاقحاناعا كەلىپ، اۋىلدىڭ ءدامىن داستارحانىمىزعا ۇسىندى — جاڭادان تۇزدالىپ، كەپتىرىلگەن قاراكوز بالىعىن (ۆوبلا)، ءوز اناسىنىڭ قولىمەن تورتاسى ايىرىلعان سارى ماي الىپ كەلىپتى. مەن قىسىلىپ، قاسىمداعى قىزداردان ىڭعايسىزدانىپ وتىردىم، ويتكەنى جەرلەس اعايىم ۇي-ىشىنە مەنى سىرتتاي تانىستىرىپ كەلگەنىن جاسىرمادى. اۋىلدىڭ ءدامىن تاتىپ، شاي ءىشىلدى.

مەن شىعارىپ سالۋعا بىرگە شىقتىم. مەچنيكوۆ كوشەسىنىڭ بويىندا ءسال ايالداپ، بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ وقتالعانىن سەزدىم. ەگەر قارسى بولماسام، قۇدا تۇسۋگە كىسى جىبەرگىسى كەلەتىنىن ايتتى. مەن بولسام، «ۋادە بەرۋگە اسىقتىرماڭىز، ويلانايىن» دەدىم.

سونىمەن اندا-ساندا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇردىق. جالپى ەر ازامات رەتىندە سىيلاسۋعا تاپتىرمايتىن ادام بولعانىمەن، جاس ايىرماشىلىعى، ومىردەن كورگەن-تۇيگەنى مەنەن كوبىرەك بولعاسىن با، مەن ءسوزىمدى بەرۋگە جۇرەكسىنىپ ءجۇردىم.

وسى جىلى جازدا كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىمدا اۋىلعا باردىم. اناما اڭگىمەنىڭ شەت جاعاسىن ايتىپ كوردىم. انام بايعۇس قاتتى ويلاندى، ءتىل قاتپادى. ۇنسىزدىك ورنادى. مەن ىڭعايسىزدانسام دا انامنىڭ جاۋابىن كۇتتىم. ەكى كۇننەن كەيىن كيروۆ سوۆحوزىندا تۇراتىن، اتا-انامىزدىڭ جاس كەزدەرىندە كورشى بولىپ، جاقىن ارالاسقان حابيرا اپايمەن ول كىسىلەردىڭ تۋىس ەكەنىن ەستىگەننەن كەيىن، مامام مەنى ەرتىپ، حابيرا اپايدىڭ ۇيىنە قىدىرىپ بارىپ قايتتىق. ونداعى ويى بولاشاق قۇدالارى جايىندا بىلگىسى كەلگەنى عوي. ءوزىنىڭ ۋايىمىن دا جاسىرماعان سەكىلدى. سونىمەن نە دەيىن، ۇيگە كەلگەن سوڭ اڭگىمە اشىعىنا كوشتى، اكەمە جاي-جاپساردى تۇسىندىردىك. انام ءوزىنىڭ قۇپ الماي وتىرعانىن جاسىرعان جوق: «ءوزىڭ ءۇي شارۋاسىنا پىسىق ەمەسسىڭ، ءارى ول جان-جاعىنا تالاپ قويعىش ادام ەكەن، جاسى بولسا ەرەسەك. بىرگە تۇرىپ كەتە الماساڭدار نە بولادى» دەگەن كۇدىگىن جاسىرا الماي، سىلاپ-سيپاپ دەگەندەي ءبىرشاما اڭگىمە ايتتى.

اكەم ويلانعاننان كەيىن: «قىزىمنىڭ تاڭداۋىمەن كەلىسەمىن. بولاشاق ماماندىعىن تاڭداعاندا دا ءوز شەشىمىن لايىق كورگەن. مەن قارسى تۇرمايمىن. قۇدالاردى كۇتىپ الۋعا كەلىسىم بەرەمىن» دەدى. سونىمەن، مەنىڭ بولاشاق قايىن اتام — پاپام قاسىنا اعايىنى ءاتي اعانى ەرتىپ كەلىپ قۇدا ءتۇسىپ، ەكى جاق تويدىڭ ۋاقىتىن بەلگىلەگەن...

ەكەۋمىز بىرگە كەشكەن داۋرەننىڭ تۇپ-تۇنىق سىرى ەدى بۇل.

ءيا... بالا-شاعاڭنان، وتباسىڭنان كەيىنگى اڭسارىڭ اۋىپ تۇراتىن بار اسىل ارمانىڭ — تۋعان جەرگە ءبىر بارىپ قايتۋ ەدى-اۋ... سەن ءۇشىن ءومىردىڭ ءمانى ورتايعان كەز بولماعان سياقتى. ولاي دەيتىنىم، الماتىعا ماقسات تۇتىپ كەلگەن عىلىمداعى جولىڭ ۇلكەن توسقاۋىلعا تاپ كەلگەننەن كەيىن سەن بيلىكتىڭ قولىنداعى كۇشكە ءالىڭ كەلمەيتىنىن ءتۇسىندىڭ، ونداي ىسكە بەيشارالانىپ، ەشكىمنىڭ الدىندا كىشىرەيگەن جوقسىڭ. ەڭسەڭدى تۇسىرمەدىڭ. سەن ءۇشىن ادال ەڭبەك، ءوزىڭنىڭ ازاماتتىق ارىڭ مەن تازالىعىڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇردى. الاسارعىڭ كەلمەدى. ادىلەت ءبىر اللادان ەكەنىن بىلەتىنسىڭ، ءشۇباسىز سەنەتىنسىڭ. سول سەنىمىڭنەن اينىعان ەمەسسىڭ. اللادان باسقانىڭ الدىندا الاسارىپ كورمەگەن ەڭسەڭدى بيىك ۇستاپ، رۋحىڭدى ەشكىمگە تاپتاتپاي ءپاني جالعاننان وزىپ ەدىڭ...

وتپەلى كەزەڭ اتانعان سوناۋ ءبىر قيىن جىلداردىڭ وزىندە بەس كۇنگە بولسا دا ەلگە، قيعاش وڭىرىنە ءبىر بارىپ كەلەتىنسىڭ. قاراجات تاپشى، كۇنكورىس قيىن كەزدە دە بۇل ساپاردان سەنى توقتاتۋعا مەنىڭ ەشقانداي قۇدىرەتىم جەتكەن ەمەس. شىنىمدى ايتسام، بوگەت بولعىم كەلمەيتىن. التىن بەسىك — تۋعان جەردىڭ تارتىلىس كۇشىن ءوزىم دە قاتتى مويىندايتىنىمدى جاسىرا المايمىن. دۇنيە، بايلىق دەگەنىڭ ونىڭ قاسىندا تۇككە تۇرمايتىن ءبىز ءۇشىن...

شارىقتاعان ارمان ءانى زاڭعار بيىكتە، سوناۋ كوكتە...، اۋەدە ءالى قالىقتاپ تۇرعانداي. سول ءبىر اسقارعا قانات سەرمەتكەن، قياعا ورلەتكەن ارمان تۇعىرى بوس تۇرعانداي كورىنەدى ماعان. ونىڭ عىلىمداعى دىتتەگەن بيىگىنەن بوگدە بىرەۋ ورىن العانىمەن، سول نەسىبەنىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەندىگىن ءبىر اللا بىلەدى عوي...

---