قوراپ سىرىڭكە
قىزمەتكە جۋىردا ورنالاسقان جەبەسىن ءۇشىن كەڭسە ءومىرى ءارى تاڭسىق، ءارى تاۋسىلمايتىن تاماشا. ماسەلەن، اعا ينجەنەر ەرسايىننىڭ مىنەزى جاتقان ءبىر جىر. سول جىردىڭ ءبىر شۋماعى وقيعاعا اينالسا، تومەندەگىدەي بولار ەدى.
...پىش-پىش جازادى دا وتىرادى. نە قويمايدى، نە تويمايدى. اندا-ساندا سولق ەتكىزىپ، مۇرنىن تارتادى. ءبولىم باستىعى شىعىپ كەتسە، قالتاسىنان سىرىڭكە، سيگارەت سۋىرىپ، ۇرتىن قومپىلداتىپ، شىلىم تۇتاتادى. سونسوڭ كەڭسىرىگىن كۇرت جەپ بارا جاتقانداي اۋزىنان ساقينا-ساقينا كوك ءتۇتىندى لوقىلداتادى دەيسىڭ. اۋادا قالقىپ جۇرگەن كوگىلدىر ورامدارعا كوزى تويعانشا ەجىرەيىپ قارايتىنى بار. اسىلى، كەڭسە جۇمىسى ءوزىن ابدەن ەرقاشتى ەتىپ، مەزى ەتىپ تاستاعان-اۋ. بۇل راقات كەپكە بارمايدى. كابينەتكە كىرىپ كەلگەن ءبولىم باستىعى ورتادا تۇرا قالىپ، ءيىس تارتادى. تىجىرىنادى.
— ءاي، ەرسايىن، ءاي اينالايىن، دالىزگە شىعىپ بوزداتشى انداعىڭدى. كوك تۇتىنگە قاقالىپ ولەتىن بولدىق قوي، ءتايىرى. قانشا ايتامىز، تەگى. قۇلاعىڭنىڭ قاقاسى بار ما وسى؟ — دەگەن بۇيەنگە تەپكىلەپ تۇرىپ تىققان شۇجىقتاي كەبۋ ءۇن شىعىپ قالادى. ەكى-ۇش جاس ۇلكەن بولسا دا ەرسايىندى «اينالايىن» دەپ جارىلقاپ تاستايدى. ەركىن حالىقىچ سونداي قىزىق ادام. ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ءبولىم باستىعى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. سونان كەيىن بارىپ، باسقاداي جوعارى لاۋازىمدىلاردى مويىندايدى. باستىقتىڭ ونداي مىنەزىن باياعىدان بىلەتىن ەرسايىن ءسوز قايتارمايدى. ورنىنان تۇرادى، قوزى قارنىمەن ۇستەلدى العا ءبىر، بوكسەمەن ورىندىقتى ارتقا ەكى يتەرەدى دە، جايلاپ باسىپ دالىزگە شىعىپ كەتىردى.
جىردىڭ جانعا جايسىزداۋ تيەتىن ەكىنشى شۋماعى مىناداي.
جۇمىس ىستەپ وتىرعان ەرسايىن، كەنەت، بۇكىل دەنەسىمەن وقىس بۇرىلىپ، كورشى ستولداعى جەبەسىننىڭ بەتىنە باقىرايا قاراپ وتىرىپ الادى. جاس قىزمەتكەر، ارينە، استىنا سۋ كەتكەن ادامداي قىپىلىقتايدى. ۇستەل تارتپالارىن سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز سارت-سۇرت اشىپ، تارس-تۇرس جابادى. ءبىر ۋاقىتتا جاۋىرىن تۇسى ما، بىلەگى مە، دۋىلداپ قىشي باستايدى. استىنداعى شەگەلەرى بوساپ كەتكەن ورىندىق ساي-سۇيەگى سىرقىراي سىقىرلاپ، ءتىل بىتەدى. ويى ويران بوتقا. «مىنا پالە مەنى نەگە باعا قالدى؟ بىردەڭەنى ءبىلىپ وتىر ما؟ نە ءبۇلدىرىپ ەم جۋىق ارادا؟.. الدىڭعىگۇنى جولداس-جورانى جيىپ الىپ، رەستوران باردىم. قالتانى قاعىپ، قىزمەتىمدى جۋدىم. ارمانسىز جۋدىم دا، شىعارمانعا كەلگەندە كەزەك بەرمەي وندىرشەكتەگەن انەبىر سابالاق شاش اعاش كەڭىردەكپەن كيىم ىلگىشتىڭ قاسىندا ۇستاستىم دا قالدىم. ەرسايىننىڭ ءۇيى سول رەستوراننىڭ توبەسىندە دەۋشى ەدى، بالكوندا تازا اۋا جۇتىپ تۇرىپ، جانجالدى كورىپ قالدى ما؟ باسقا بۇلدىرگەن تۇگى جوق. ويباي-اۋ، ەندەشە، مىنا قىزىلكوز سونشاما نەگە قادالادى؟ وي، ءوزى دە ءبىر مۇرنى بىتتيعان، ەرنى سالپيعان، كەيىپ-كەسپىرسىز جان ەكەن دە».
بۇل وي ازابىندا شارۋاسى شامالى ەرسايىن ايىلىن جيمايدى. شۋالشىن جۇتقان بالىقتاي ماڭگىرىپ قاراپ وتىر، قاراپ وتىر. ءبىر مەزەتتەردە موينىن مارعاۋ بۇرىپ، الدىنداعى قاعازعا ۇڭىلەدى.
جاس جىگىت قارا الا قاعازعا ۇزاق جىلدار شۇقشيىپ، كوز مايىن تاۋىسقان ادامنىڭ ادەتى وسى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. بىلمەگەن ادام ۋ ىشەدى. تاعى ءبىر وسىنداي ارباۋ باستالىپ بەرگەندە، ديپلوم قورعايمىن دەپ جۇيكەسى جۇقارىپ قالعان با، جەبەسىن قوزعالدى. قالامىن ۇستەلگە تاستاي سالدى. قاعازىن ءارى ىسىردى. ءبولىم باستىعى جوق ەدى. ورنىنان تۇردى دا، لاگى توزىپ، سان قيلى وكشە ايقىش-ۇيقىش سىزعىلاپ تاستاعان پاركەت ەدەندى ناشتەي باسىپ، نە بولسا و بولسىن، ەرسايىننىڭ قاسىنا باردى. قولىن قالتاسىنا سالعان كۇيى وكشەسىن ءالسىن-الى كوتەرىپ، اعا ينجەنەردىڭ كوزىنە كوزىن قادادى. باقسا... اعا ينجەنەر بۇعان ەمەس، مۇنىڭ ۇستەلىنە ءالى قاراپ وتىر! باياعىدا ءبىر فرانسۋز ءفيلمىن كورىپ ەدى. سوندا كەنسە جۇمىسىنان ابدەن قاجىعان قاقسال قىزمەتكەر كرەسلودا تىپ-تىك وتىرىپ، كوزىن باقىرايتىپ اشقان كۇيى جۇمىس ۇستىندە ۇيىقتاي بەرەتىن. ءبىر كۇنى قىزمەتتەس جولداسى ءوزىمسىنىپ، الگىنىڭ يىعىنان قاعىپ قالعاندا ۇيىقتاعان كۇيى ەدەنگە ءدۇرس ەتىپ، تىرايىپ تۇسكەن. سونداي تاماشا ءادىس! مىنا ەرسايىن دا ءسويتىپ جۇرمەسىن. ايتپەسە جەبەسىننىڭ ورنىنان تۇرىپ كەتكەنىن، قاسىنا كەلىپ، جارىلا جازداپ تۇرعانىن بايقاماس پا، ءبىر قيمىل-قوزعالىس جاساماس پا؟ اياپ تا تۇر ءوزىن. قاسىنا كەلگەندە كوردى، سامايىن اق شالىپتى. تەمەكى ءتۇتىنى ىستاعان قالىڭ مۇرتىنىڭ ۇشتارى قىزعىلت تارتقان. الدەن ۋاقىتتا ۇيقىدان ويانعانداي سەلت ەتتى دە، كەزىن جەبەسىننىڭ ورىندىعىنان مۇنىڭ بەتىنە اۋداردى. موماقان مورجدىڭ قورعانشاق قاراسى... الدىندا ادام ەمەس، ءتۋسسىز اۋا تۇنىپ تۇرعانداي جايباراقات. تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن ءبىر ەزۋىنەن اعىزىپ وتىرىپ:
— سونىمەن... امەريكانى كىم اشتى ءوزى؟ كولۋمب پا، الدە ۆيكينگتەر مە؟ — دەدى.
ءماسساعان، كەرەك بولسا! تار بولمەدە قامالىپ وتىرىپ تا مۇنداي تاريحي-گەوگرافيالىق ءارى بۇكىل الەمدىك دەڭگەيدەگى ويلاردى ويلاۋعا بولادى ەكەن. سوعان قوسا وسىنشالىقتى بەيبىت ماسەلەمەن باسى قاتىپ وتىرعان ادامنىڭ قاسىنا تەبىتىپ كەلگەنىنە ءوزى دە ۇيالىپ قالدى. ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى:
— امەريكانى ازيالىقتار اشتى. بالەنشە مىڭ جىل بۇرىن چۋكوتكا مۇيىسىنەن الياسكىگە، الياسكىنى باسا امەريكاعا ءوتىپ كەتكەن ازيالىقتار قازىرگى امەريكالىق ۇندىلەردىڭ اتا-باباسى، — دەپ، اعا ينجەنەردەن دە اسىپ ءتۇستى. مۇنشالىقتى باتىل وي ايتقانىنا ءوزى دە قىسىلىپ قالدى، بۇرىلىپ الىپ، ۇستەلىنە بەتتەدى. تابالدىرىقتى اتتاماي جاتىپ، مۇنداي عاجاپ تۇجىرىم جاساعان جاس ينجەنەردىڭ باتىلدىعىنا ءسۇيسىنىپ قالدى ما، ەرسايىن «ەھە-ەھەلەپ» كۇلدى.
* * *
جەبەسىن ينستيتۋتتى بيىل ءبىتىرىپ ەدى. جولدامانى وبلىسقا الدى. وقۋ ورنىن ۇزدىك بىتىرگەنى تۋرالى قىزىل ديپلوم قولعا تيگەسىن چەموداننىڭ تەرەڭ تۇبىنە سالىپ تاستادى دا: «بەس جىل بويى ينەمەن قۇدىق قازۋدان شارشاپ-شالدىقتىم، اياقتى ءبىر ەركىن كوسىلىپ، دەمالۋىم كەرەك»، — دەپ، اۋىلعا تىكە تارتقان. ارمانسىز اۋناپ-قۋناپ، تابانى كۇرەكتەي ەكى اي دەمالدى. ەكى ايدىڭ ىشىندە دە ارى قارايعى ءومىر جولىن استاناداعى بەدەلدى قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستاعان اعاسى مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرىپتى. اۋىلعا اتتاناردا: «كوكەم مەن تاتەمدى قۋانت تا، ساعان، ماعان دەپ ساقتاپ قويعان ىرىمشىگىنە سارى مايدى قالىڭداي جاعىپ جەپ جاتا بەر. مەن دە اي قاراپ، جۇلدىز ساناماسپىن. حابارىن كەيىن ەستيسىڭ»، —دەپ، ءبىر مول ءدۇم جانە زور كۇشتىڭ قۇلاعىن قىلتيتىپ قويعان. حابارىن دا ەستىدى اقىرى. سويتسە باياعى ءدۇم ۇلكەن دۇمپۋگە، ونىڭ ارتى كەلىسىمگە ۇلاسىپتى. اعاسى وبلىستاعى تانىس جىگىتتەرىنە قولقا سالىپتى. «مۇڭداي كادر بىزدە بار. دەمەۋوۆ ج. جولداس قايدا بارسا دا ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل اشىق» دەگەن قاتىناس قاعازدى الدىرىپتى. ءبىر ءىستى باستاسا اياعىنا شىقپاي قويمايتىن اعاسى جەبەسىندى دەرەۋ استاناعا شاقىرتتى. ەدەل-جەدەل جەتكەسىن: «وسىعان ءوزىڭ قالايسىڭ؟ قۇپتايسىڭ با، جوق پا؟» — دەگەن سۇراقتى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، توتەسىنەن سالدى. «قالتاڭدا قازاننىڭ قاقپاعىنداي قىزىل ديپلومىن. بار، استاناعا سىياسىڭ. كومەكتەسەمىن. وسىعان دەيىن ءبىزدىڭ ۇرىق-شارىپتەن قالادا جالعىز قاڭعىعانىم جەتەدى. ەسىڭ بار بالا ەدىڭ، ينستيتۋتتى قاعىلماي-سوعىلماي ادەمىلەپ ءبىتىرىپ الدىڭ، العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. تالابىڭ تاس جارعان ازاماتسىڭ، شىق بىلاي وڭ جاعىما!» — دەپ، كەسىپ-پىشىپ تاستادى. جەبەسىن ماسەلەنىڭ ار-ۇيات جاعىن تۇرتپەكتەپ قوزعاپ كورىپ ەدى، ول كىسى مۇنى دا ويلاستىرىپ قويىپتى. «قالادا قالۋعا مورالدىق حاقىڭ بار. كانە، كۇرسىڭدە كىم قىزىل ديپلوم الدى؟ ايتشى، كانە!» — دەپ زىركىلدەدى. ويلاپ قاراسا، كۋرستە، شىنىندا دا، ونداي ديپلومدى العان جالعىز ءوزى ەكەن. سونىمەن اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، كەلىسۋگە تۋرا كەلدى.
اعاسى بىردەڭە دەدى مە، الدە قىزىل ديپلومنىڭ كۇشى مە، ءنييدىڭ كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى كوپ تەرگەمەدى. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وسى بولىمگە ينجەنەر بولىپ ورنالاستى. قالاعا تۇرعىن بولىپ تىركەلۋ جاعىن اعاسى رەتتەپ بەردى. «وڭ باسقان اياعىڭدى ەندى سول باسپا، شىراق! مىنا ءتورت بولمەلى پاتەردەن ساعان دا بۇرىش تابىلار ەدى، ءبىراق ماعان اۋىز اشا بەرمەسىن، ءوزى دە جۇرەر جولىن، جەر نانىن باستان تاۋىپ ۇيرەنسىن دەپ بولەك شىعارىپ وتىرمىن. بۇدان بىلاي مەنەن كومەك كۇتپە. ءوز تاعدىرىڭنىڭ تىزگىنىنە ءوزىڭ نە بول. شاڭىراق كوتەرەم، وتاۋ ءۇي بولام دەسەڭ عانا شەت قالماسپىن. وعان دەيىن كورىسكەنشە كۇن جاقسى!» — دەپ، كەسىپ-پىشىپ تاستاعان.
«ە، — دەپ ويلاعان وڭاشادا، — ەمىن-ەركىن، الدىڭ-دۇلدىڭ ءومىر كەلمەسكە كەتكەن ەكەن. ەكى قاراپ، ءبىر شوقۋ باستالدى. وز-وزىڭە مىقتى بول، جەبەسىن!»
ازىرگە وز-وزىنە مىقتى سەكىلدى. بۇگىن دە ەكى شوقىن، ءبىر قاراپ، الدەبىر جوبانىڭ دوكۋمەنتىن سۇيكەكتەتىپ تولتىرىپ وتىرعان. بەلىم باستىعى مەن اعا ينجەنەر كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە ۇستىندە. العاشقى اپتالاردان باستاپ-اق ىجداعاتتى قىزمەتكەر بولىپ كورىنگىسى كەلگەندىگى سونداي، ەكەۋىنىڭ سوزدەرىنە قۇلاق سالماۋشى ەدى.
— مەنى ادام قاتارىنا سانايسىڭ با، جوق پا؟
ءبولىم باستىعى ساڭق ەتكەن. جەبەسىن سيفرىن قاتە جازىپ قويدى. ايتسە دە باس كوتەرمەي، قالامىن جورعالاتا بەردى. «ەكى تۇيەنىڭ اراسىنا تۇسە كورمە، بوستان-بوسقا ءولىپ كەتەسىڭ. بولىمدەگى ۇرىس-قاعىسقا ارالاسپا، وزىڭە تىكەلەي قاتىستى بولماسا، ارعى قۇلاعىمنان كىرىپ، بەرگى قۇلاعىمنان شىقتى دە دە، جۇمىسىڭدى ەپتەي بەر»، — دەگەن اعاسىنىڭ اقىلى دەر كەزىندە ەسكە ءتۇستى. ءبىراق بوي جاسىرىپ بۇققانمەن اقىل-وي ۇيىقتاي ما. «ولتىرە مە، نەمەنە؟ وسىنشالىقتى زىركىلدەپ... ەركىن حالىقىچ وزىنە دە، وزگەگە دە ونشا سەنە بەرمەيدى-اۋ. ۇرىس-كەرىسى دە سول سەنىمسىزدىكتەن شىعىپ جاتادى...» — دەپ، ءبىر قويدى.
— ەندى ەركىن حالىقىچ... تىڭداپ وتىرمىن عوي... — اعا ينجەنەر جۇزىمەن ۇستەل سۇرگىلەيدى. مىڭگىر-مىڭگىر ءۇنى كومەيىنەن ەمەس، ءيىر-يىر توق ىشەگىنىڭ الدەبىر قۋىسىنان شىققانداي قۇمىعىڭقى.
— ەندەشە، نەگە ماعان ادامشا باس كوتەرىپ، تىكە قارامايسىڭ؟ ايراندى سۇتكە قوسىپ، بىردەڭەنى بىلىقتىرىپ قويعانداي بۇعاسىن دا وتىراسىڭ، بۇعاسىڭ دا وتىراسىڭ. ءتىپتى قاراداي كۇدىكتەنەدى ەكەنسىڭ.
اعا ينجەنەر ءبارىبىر باس كوتەرمەدى.
— مىنا ءبىر جۇمىس وقىستا كيىپ كەتىپ...
باستىق شارىقتاي ءتۇستى.
— جۇمىستى جاۋ المايدى. وتىرمىز عوي وبيىپ-وبيىپ... بارىمىزگە دە پەنسياعا دەيىن جەتىلىپ ارتىلادى. وسى مەكەمەدەگى ماقتاۋلىنىڭ ءبىرىسىڭ. نەگە بۇگەجەكتەيسىڭ؟ كىمنىڭ بەتىنە بولسىن، تىكە قاراپ، انىق تا قانىق سويلەيتىن جاسقا جەتتىڭ، كوكەسى. ەرتەڭ مەنىڭ استىمداعى مىنا ۇستەل الدا-جالدا موڭكىپ كەتىپ، جىعىلىپ قالسام، مىنا ورىنعا سەن قونجيماعاندا كىم قونجيادى. سوندا مىنا، — ەرسايىنعا شاقشيىپ قاراعان كۇيى جەبەسىن تۇسقا قالام قۇيرىعىن شولتاڭ ەتكىزدى، — جىگىتكە قالاي عانا ايتقانىڭدى اق، قارعىسىڭدى قارا قىلاسىڭ، سونى ايتشى، كانە؟
ءبولىم باستىعى قىق-قىق كۇلدى. ەمەن-جارقىن كوڭىلدى. استىنداعى ۇستەلدىڭ تاياۋ جىلداردا موڭكي قويمايتىنىن جاقسى بىلەتىن ادامنىڭ توق كۇلكىسى.
وسىدان سوڭ عانا اعا ينجەنەردىڭ جانى كىرىپ، بەتىنە قان جۇگىردى. مانادان بەرى باستىقتىڭ جۇزىنە العاش رەت قاراپ، اۋزى ءسال قيسايىپ، جىلىمشى كۇلىمسىرەدى.
— ۇيرەنەمىز عوي، وزىڭىزدەن ۇيرەنەمىز...
جەبەسىن سيفرىن تاعى قاتە جازىپ قويدى. بۇل جولى باستىق ەمەس، ەرسايىن كىنالى ەدى.
...جۇمىس اياقتالدى. اۋەلى باستىق ودان كەيىن ەرسايىن، شىعىپ كەتتى. بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ العانداي ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. قوشتاسپادى دا. اسىرەسە اعا ينجەنەر جابىرقاۋ، جاسقانشاق سەكىلدى. ورىندىق ارقالىعىنا شالقالاعان جەبەسىن باتەڭكەسىنىڭ تۇمسىعىنا قويىپ العان قۇرتاقانداي قۇمىرسقانى كورگەندەي جانە ونى ۇركىتىپ الۋدان قورقاتىنداي قىبىر ەتەر ەمەس. بولاشاعىن ويلاپ وتىر. ون-ون بەس جىلدان كەيىن بۇل دا ەرسايىننىڭ كەبىن كيە مە؟
* * *
ميۋنحاۋزەننىڭ دۇربىسىندەي ۇزىن دا تار ءدالىزدى بويلاي كەلىپ، ليفت ورناتىلعان باسىنا شىقتى. شىلىم شەكپەك نيەتپەن قالتاسىن قاقتى. ىزدەگەن سىرىڭكەسى تابىلمادى. تەمەكى تارتقاندار دا كورىنبەدى. جوسپارلاۋ بولىمىندە ىستەيتىن ءبىر تىكباقاي كاركەستى قىز تاقاسى سارتىلداپ وتە بەرىپ ەدى، سوعان جابىستى. قىزمەتكە ورنالاسقان العاشقى كۇنى ءدال وسى جەردە شىلىمىن شەگىپ تۇرعانىن كورگەن.
— عافۋ ەتىڭىز، سىرىڭكەڭىز جوق پا؟ — دەپ، ماقامداپ سۇراپ ەدى، جوسپارلاعىش بيكەش الدىندا جاس جىگىت ەمەس، كولباسا اساعان اڭگۇدىك ات تۇرعانداي كوزىنىڭ ءيتىن سالىپ قارادى.
— كەشىرىڭىز، تاستاعانىما ەكى كۇن. كەزىندە كوك تۇتىنگە كومىلىپ باعىپ ەك، ودان كورگەن پايدام جوق. ينەلىكتەي ءيميىپ، قاراماي جاققان باعانداي سەرەيىپ قاتتىق تا قالدىق. اركىمنەن سىرىڭكە سۇراپ قايتەسىز. ءتىلىمدى الساڭىز، تاستاڭىز. مەديكتەر شىلىم شەككەندەر باسقالاردان گورى بەس-التى جىل كەم ءومىر سۇرەدى دەيدى. وقىڭىز. وكپە، تەرى راگى سياقتى كەسەلدەردىڭ ءوزى... — دەپ، كىل ۇرەيلى اڭگىمەلەردى جاڭبىرشا جاۋدىردى.
اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرعان بيكەش:
— قىلشىلداعان جىگىت ەكەنسىز، مەن ءسىزدى تىپتەن اياپ تۇرمىن، — دەۋگە دەيىن بارعاندا، شىدامادى، ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاپ شىققان:
— عافۋ... — دەگەن جالعىز سوزبەن ارەڭ توقتاتتى. قىز يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى دە، قايقايىپ كەتە باردى.
جەبەسىن ءليفتىنىڭ وڭ جاعىن تۇگەل الىپ تۇرعان قابىرعا تەرەزەگە بەتتەدى. جاڭبىر تامشىلارى شارشىلاپ قالانعان سليۋدا اينەكتى تىق-تىق شەرتىپ تۇر. يرەلەڭدەي لىپىپ سىرعاناعان قاۋعا باس تامشىلار بىرەسە بالانىڭ باشماعى، كەيدە بوكس قولعابى، ەندى بىردە بالىق، باقا كەيپىنە تەز-تەز وزگەرىپ جاتىر. اينەك قابىرعانىڭ ار جاعى قيقى-جيقى الەم... شالقاسىنان اشىق تۇرعان جەلدەتكىشتەن جاڭبىر ءيىسى اڭقىلدايدى...
شىلىمىن ۋقالاپ تۇرىپ، كوڭىلسىز ويلارعا بەلشەسىنەن باتتى.
كەڭسەدە وتكەن كەشەگى يت-ىرعىلجىڭ ەسىنە تۇسكەندە، ءوزىن عۇمىر بويى قايتىپ شىعا المايتىن تەمىر تورعا ءتۇسىپ قالعانداي سەزىندى.
كەڭسە ءومىرى ستۋدەنت الەمىنەن وزگەشە، مۇلدەم باسقاشا ورتا ەكەن. ستۋدەنتكە كوپ دۇنيەنىڭ قاجەتى جوق. كيىم ءبۇتىن، قارىن توق بولسا، دەكاننىڭ قاھارىنا ۇشىراماي اي سايىن ستيپەندياسىن الىپ، اپتاسىنا ەكى-ۇش رەت دوس-جاران، قىز-قىرقىندارعا قوسىلىپ، كينوتەاترىنا بارىپ تۇرسا، ۇپايى تۇگەل. كۇن كورىستەرى، اشتىق-توقتىقتارى بىر-بىرىنە ۇقساس، وزگەشەلىگى جوق. جاتاقحانا، وقۋ كورپۋسى، كوشە، كينو، تەاتر - ءبارىن تەڭ بولىسەدى، بىردەي كورەدى. الدا-جالدا شەكىسىپ قالسا، جورا-جولداستارى ەكى جاقتى دا تالقىعا سالىپ، كىنالىسىنە كەشىرىم سۇراتىپ، قولما-قول تاتۋلاستىرىپ جىبەرەتىن. ال مۇندا كەرىسىنشە. كۇندىزگى سەگىز ساعاتتىق قىزمەتتە عانا باس قوسىلادى، ارى قاراي اركىم ءارقالاي كۇن كەشەدى، ءار سەميانىڭ عۇرپى باسقا، يتتەرى قاراقاسقا دەگەن ەرەجەنى تۇتىنادى. مۇنىڭ ءوزى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنا دا كولەڭكەسىن تۇسىرە مە، اركىم ءارقالاي، «ايدالاداعى اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ». كەشەگىدەي سەزگە كەلىسىپ قالسا دا، ەشكىم ارالاسا المايدى. «قويىڭدار!» دەمەيدى، ال: «ولمەسەڭدەر ومە قاپ!» — دەپ، سانىن شاپاقتاۋى ابدەن مۇمكىن. ءارقايسىسى ۇرىس بىتكەسىن وڭاشادا كۇيىنىپ، ءوز-وزىن قازعىلاپ، اقىرى ءتۇتىنى بۇرقىراپ بارىپ، ءبىر كەزدە سونەدى-اۋ.
سوندا... ءومىر وسىلاي ەتپەك پە؟ جەبەسىن، جارايدى، كەلەر جىلى، ايتپەسە ودان ارعى جىلدارى ءۇيلى-باراندى بولادى، قاشانعى مىنا ۇستەلدى قۇشاقتاپ وتىرا بەرەدى. اۋەلى اعا ينجەنەر، سودان كەيىن ءبولىم باستىعىنا جوعارىلايتىن شىعار. ءبىراق ودان نە وزگەرەدى؟ ءبارىبىر الگى «ايدالاداعى اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ» ءبىر-بىرىن اڭدىپ، سوزدەرىن ساناۋ...
سليۋدا قابىرعانىڭ بەرگى جاعىنان جاڭبىر جاۋىپ، نايزاعاي جارقىلداپ، كوشەدە قولشاتىر كوتەرىپ، جۇگىرە باسىپ بارا جاتقان يۋ-قيۋ اناۋ ومىرگە ءقازىر قاراپ تۇرعان ءوزى سياقتى كوڭىلسىز ورتا ەكەن كەڭسە ءومىرى.
كۇيزەلىپ كەتتى دە، تەمەكى تارتقىسى كەلدى. ءبىر ىزا بويىن بۋىپ، كەيىن بۇرىلا بەرىپ ەدى... ليفت كابيناسى مەن بەتون قابىرعانىڭ اراسىنداعى قۋىستا، راما ۇستىندە تۇرعان ءبىر قوراپ سىرىڭكەگە كوزى ءتۇستى. «ءورت — ءتىلسىز جاۋ!» دەگەن قىزىل جالقىن ارىپتەرى مەن ۇشىندا جالىن ءتىلى قاتىپ قالعان شىرپى سۋرەتى بار جاعى بەرمەن قاراپ، تايكى تۇر.
«بوس قوراپ شىعار...» ايتسە دە قولىن سوزىپ، قۋىستان سۋىرىپ الدى. سىلكىپ ەدى، سالدىر ەتتى. شىرپى شاعىپ، تەمەكى تۇتاتتى، اۋزى-مۇرنىنان كوك ءتۇتىندى قوس-قوستاپ جىبەردى. باسى اينالىپ، تىرسەگى دىرىلدەپ، باز راقات كۇي كەشتى. كىم بولسا دا بىرەۋمەن جايما-شۋاق اڭگىمە-دۇكەن قۇرعىسى بار. ءدالىزدى بويلاي قاراپ ەدى، ەشكىم كورىنبەدى. سىرىڭكەنى قالتاسىنا سالا بەردى دە، ورتا جولدا توقتاپ قالدى، قۋىستاعى ورنىما قويدى. الاباجاق تيكەتكاسىن بەرى قاراتىپ، قالاي السا، سول قالپىنان اۋدارماڭ تايكىسىنەن قويدى. «قىزىق، مۇنى ليفت قۋىسىنا كىم تاستاپ كەتىن ءجۇر؟» شىلىم شەگۋشىلەر، ادەتتە، باسى ارتىق ءبىر سومىن سۋىرىپ بەرۋگە بار، ال ءبىر تال تەمەكى مەن شىرپىنى اكەسىنىڭ قۇنىنا بالاي ما، قينالا-قينالا ارەڭ قيادى. كەيدە بەرمەي دە قويادى. ال مىنا قوراپتى ايدالاعا تاستاپ كەتىپتى. ءارى ارنايى ءۇڭىلىپ، ادەيى قاراعان ادام بولماسا، ەشكىم كورمەيتىن تەرەڭ قۋىسقا تىعىپتى.
قالدىقتى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شەرتىپ قالىپ ەدى، بۇرىشتاعى سەبەتكە قاراي زىمىرادى. بۇل كەزدە ەرسايىن دا قويقاڭداپ، دالىزگە شىقتى. الاقانىن تولتىرا يەگىن ۋىستاپ تۇردى دا، سامايىنا قاراي ءبىر-اق تارتا سالىپ، تولقىندى شاشىن سىلاپ-سيپادى، وڭ-سول جاعىنا موينىن انتەك بۇرىپ، تولىقسي قارادى، سونان كەيىن وسى مەكەمەدەگى ەڭ ۇلكەن باستىقتىڭ جۇرىسىندەي سالماقپەن نىعىز باسىپ، بەرى بەتتەدى. ەكى قولىن ارقاسىنا سالعان. الدەنەگە ايران-اسىر تاڭ قالعانداي ۇياسىنان ءسال-پال شىعىپ تۇراتىن ۇكى كوزىن جەبەسىننەن ايىرار ەمەس. قالىن قاباعى سالبىراپ كەتكەن. جاس جىگىت ءبارىبىر ونىڭ ويى باسقادا كەلە جاتقانىن ايتقىزباي ءبىلىپ تۇر. كوز الدىنا ۇستەلىنە تاستاپ كەتكەن قاعازداعى قالىڭ سيفر قاماپ، تۇك كورمەۋى مۇمكىن. ەركىن حالىقىچ ەكەۋى ون ءۇش جىلداي بىرگە جۇمىس ىستەپتى. ونداي قازىمىر باستىقتىڭ تاقىمىندا وسىنشاما ۋاقىت جەلە جورتىپ ءجۇرۋ كەز كەلگەن جاندى شالا جىندى قىلاتىن نارسە. كىم بىلەدى، بۇل كىسى قورعالاقتاپ، ەكى يىعىنا ناردىڭ جۇگى تۇسكەندەي سولبىرەيىپ جۇرسە، سان جىلعا سوزىلعان تەكە تىرەس، قىرجىڭداعان قاباق ەزىپ جىبەرگەن شىعار. ونىڭ ۇستىنە كۇنى بويى ۇستەل قۇشاقتاپ، قالام كەمىرىپ، قاعاز جازعان ءبىر سارىندى قىزمەتتەن اۋىر جۇمىس بار ما. «ءحالىڭىز قالاي؟»—دى اۋىزبەن ايتپاسا دا، قاباعىمەن بىلدىرە العا اتتاپ ءتۇستى. ەرسايىن مۇنى كوزىمەن بۇرعىلاي:
— دۇنيەدە سەنەن ارتىق ماعان جار جوق،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا، —
دەپ، مۇرنىنان ىڭىلداي تۋ سىرتىنا ءوتىپ كەتتى. ابىرجىپ قالعان جەبەسىن سول بەتىمەن قارسى قابىرعاداعى حابارلاندىرۋ تاقتاسىنىڭ قاسىنا بارىپ تۇردى دا، ىپىر-جىپىر جازۋلاردى وقي باستادى. كەنەت، تۋ سىرتىنان سىرىڭكە قورابى سىلدىرلادى، شىرپى «در-ر» جاندى، تەمەكى تۇتاتىلدى، ىلە مۇرنى كۇكىرت پەن كوك ءتۇتىن ءيىسىن سەزدى. قوراپ ەكىنشى قايتارا سىلدىرلادى. وسىنىڭ ءبارى ەستىگەن دىبىستار سەكىلدى، قۇلاعىنا مايداي جاعىپ بارادى. ءبىر سەزىكپەن جالت قاراپ ەدى، نايقالا باسقان ەرسايىن ليفت تاساسىنان بەرى شىعىپ كەلە جاتىر. ساۋساعىنىڭ اراسىنا ءتۇتىنى شۇباتىلعان شىلىم قىستىرىپتى.
اعا ينجەنەر تەمەكىنى ءوز قالتاسىنان العام سىرىڭكەدەن تۇتاتتى ما، الدە قۋىستاعى قوراپتى پايدالاندى ما؟
«وسىنى بىلەم...» — دەگەن قۇمارلىق بويىن بيلەدى. ويتكەنى قۋىستا تۇرعان قوراپ الدەبىر قۇپيالاردى مەزگەگەندەي مە، ايتەۋىر، كوڭىلىنە سەكەم تاستاپ ەدى. سول تۇيمەدەي عانا كۇدىككە ۋاقىت وتكەن سايىن تاعى بىردەڭەلەر جامالىپ، قوسىلىپ دەگەندەي، ۇلكەيىپ، تۇيەدەي بولىپ بارا جاتقان سەكىلدى.
قالتاسىنان ءبىر تال سيگارەت سۋىردى دا، ەزۋىنە قىستىردى، جايباراقات اياڭداپ، ەرسايىننىڭ قاسىنا باردى. اعا ينجەنەر تەمەكى ءتۇتىنىنىڭ ءبىر ورامىن قۇلاعىنا وراپ العان كۇيى جايباراقات تۇر.
— حال قالاي، بالا؟
— جاقسى، جاقسى... — دەدى ءسال تىقىرشىپ. — سىرىڭكەڭىز جوق پا؟
ەرسايىن مۇرتىن سالالادى. تاپ ازىردە حال سۇراعانىن ۇمىتىپ قالدى ما:
— حال قالاي؟ كوڭىل كۇي «بەس» پە؟ — دەدى.
— ورتاشا. ەگەر مىنا تەمەكىنى تۇتاتىپ جىبەرسەڭىز، جاقسىعا جەتىپ قالار ەدى، — دەدى جىپىلداپ. مۇنداي ارزانقول جىلپىلبايلىق و باستان جەبەسىنگە جاراسپايتىن جانە شىقپاي جاتۋشى ەدى. ەش ىنتاسىز، جالعان سويلەسە، يەگە ەكەنىن قايدام، ءوستىپ مايىسىپ-قايىسىپ قالاتىن. نەعۇرلىم ۇتىمدى، توبەسىنەن ءتۇسىپ، ۇتقىر سويلەگىسى كەلسە، سوعۇرلىم جاڭاعىداي ساتسىزدىككە ۇشىرايتىن.
اعا ينجەنەر مۇنىڭ ويىن اۋادان وقىپ تۇرعانداي:
— شەتەل جازۋشىلارىن كوپ وقيسىڭ با؟ — دەدى.
قابىرعادان قويىلعان توتەن سۇراق سۇقپىتىن قاشىرا ءتۇستى.
— ەندى جاسپىز عوي. قول-اياقتى شىرماعان قاتىن-بالا جوق. سوسىن ءار ءتۇرلى اۆتورلاردى وقيمىز، بيلەيمىز، كافەگە بارامىز، — دەپ، ابدەن تانتىدى. تەمەكى تۇتاتۋ ماسەلەسى جايىنا قالدى. سويلەگەن ءوزى ەمەس، قاسىندا تۇرعان باسقا بىرەۋدەي-اق ەداۋىر كۇيزەلدى. جايشىلىقتا ەشكىمنەن قارىزعا ءسوز سۇراماۋشى ەدى. جالپى، قايتسە دە بىرەۋگە سۇيكەنىپ، جاعىمپازدانعىڭ كەلسە، وسىنداي تالكەككە ۇشىرايدى ەكەنسىڭ. جاعىمپازدىق تابيعاتىندا جوق پالە ەدى، ونىڭ ءوزىن جەك كورەتىن، ءبىراق ءومىر دەگەن مىقتى الدىنا سالىپ دەدەكتەتىپ، تاۋدان دا، سايدان دا شىعارادى، ونداي-ونداي قىسىلتاياڭ ساتتەردە دىنىنە جات، بوتەن مىنەزدەرگە دە امالسىز باراسىڭ. ساناپ وتىرسا، جاعىمپازدىقتى ەكى-ۇش رەت جاساپتى. مىناسى ءتورتىنشى بولار.
باسى تاز نەمە مە:
— ناعىز قازاق ءبۇيتىپ سويلەمەيدى، — دەپ، اعا ينجەنەر جاتا قالىپ، اتىن جانە ۇركىتتى.
جەبەسىندى توتەن اشۋ قىستى. باسقا باسقا دا، ەرسايىندى ءدال مۇنداي ەكى بەتكەي جان دەپ ويلاماعان. كەڭسەدەگى تىرلىگى اناۋ — ءبولىم باستىعىنىڭ بەتىنە تىكە قاراي الماي، كوزىمەن ۇستەل بەتىن سۇرگىلەيدى. بار-جوعى بەس ادىم بىلاي شىعىپ ەدى، لاۋازىمى ءبىر ساتى تومەن جەبەسىندى پىسپەكتەپ، جۇيكەسىن جۇقارتا باستادى. «ناعىز قازان ءبۇيتىپ سويلەمەيدى»، — دەپ، تاقياسىنا تار ۇعىمدارعا قول سالدى. سونشا شانشىلاتىنداي نەشە قازاقتى جونگە سالىپ ءجۇر ەكەن؟
تايتاڭداي باسىپ، باتىل سويلەپ جۇرگەن ستۋدەنتتىك جىلدارى ەسكە ءتۇستى. سول-اق ەكەن، بويىنا كۇش ءبىتتى.
— ەركىن حالىقىچتى ايتامىن دا... سىزگە نەمەنەگە قوجاڭداي بەرەدى؟ نەگە باسىنادى؟ — دەگەن ارسىز سۇراقتى قويىپ قالدى.
ەرسايىن ءسال قىزاردى. ويلاندى. شاشىن سىلادى.
— ءاي، قۋ بالا... — كۇلىمسىرەگەن بولدى. — جىمسيىپ وتىرىپ، ونى دا كوزىنەن تىزگەنسىڭ بە؟ باستىقتاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن تەرىپ قايتەسىڭ. ولار ونداي پىسىقتى جاراتپايدى. كۇندەردىڭ كۇنى تىمىسكىلەگەن تۇمسىعىڭنىڭ ءدال ۇشىنان شەرتىپ قالسا، نە ەتەر ەڭ؟ — دەپ، ساۋساعىن بەزەپ، سەس كورسەتتى. — نە دەسەم ساعان... ەركىن حالىقىچ تا، مەن دە باسقا تولقىنبىز... سەندەرگە، ارينە، وتىرعانىمىز وپاق، تۇرعانىمىز سوپاق كورىنەدى. ون بەس-جيىرما جىل بۇرىن باستىق پەن باعىنۋشىنىڭ ارا قاتىناسى وزگە-تىن. ءومىر ودان بەرى ۇدەرە كوشىپ، ۇزاپ كەتتى. ىلەسە الماي، شاڭىنا قاقالىپ قالدىق. حالىقىچ تا، مەن دە... ەشكىمگە ەشتەڭە دەپ ءتىس جارماساق تا، ەكەۋمىز دە ونى جاقسى بىلەمىز. قازانداي قايناعان وي-تۇيسىكتىڭ ىستىق بۋىن وقتىن-وقتىن سىرتقا شىعارىپ وتىرماساڭ، ءبىر كۇندەرى قاقپاقتى اسپانعا اتىپ جىبەرەدى. ءبىزدىڭ تەكە تىرەسىمىز دە سول اششى زاپىران عوي. تۇپتەپ تەكسەرە كەلسەڭ، وسىنىڭ ءبارى اباي اتامىز ايتىپ كەتكەن باياعى «بولىس بولدىم مىنەكيدىڭ» كوبى دە. — تومەن قاراپ تۇردى، تۇردى دا تەمەكى تۇقىلىن سەبەتكە لاقتىرىپ تاستاپ، كەڭسەگە بەتتەدى.
جەبەسىن مۇنشالىقتى سالماقتى، ورنىقتى سوزدەردى ەرسايىننىڭ اۋزىنان ەستيمىن دەپ ويلاماپ ەدى. بۇل كىسىنىڭ كوكىرەگىندە باسقاعا بەلگىسىز، تەك وزىنە عانا ايان ءبىر مۇڭ ۇيىپ جاتقانىن پايىمدادى. اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. اعا ينجەنەر ۇزاپ كەتكەسىن عانا سىرىڭكە ەسىنە ءتۇستى. جۇگىرە باسىپ، قۋىپ جەتتى.
— ەرەكە، شىرپىڭىز بولسا...
جاۋاپتى اعا ينجەنەردىڭ شوي جەلكەسى قايتاردى.
— ۇياتتىمىن. شىلىمدى ءبىر جىگىتتەن تۇتاتىپ ەم.
قۇرىعاندا قالتاسىن قاعىپ، سىرىڭكەسى بار ما، جوق پا، تەكسەرگەن جوق. ال شىلىم شەگۋشىلەر بىرەۋ سىرىڭكە سۇراسا، مىندەتتى تۇردە قالتاسىن سىرتىنان قاعىپ، سوسىن عانا ءيا بار، ءيا جوق دەيتىن. ول ول ما، اق ساماي ەرەكەڭ بەتى شىلپ ەتپەي، وتىرىك ايتۋعا دەيىن باردى. مانادان بەرى قاستارىنان شىلىم شەككەن جىگىت تۇگىل، جاي ادامنىڭ ءوزى وتكەن جوق. سوندا قالاي، اعا ينجەنەر تەمەكىنى اۋادان تۇتاتىپ الدى ما؟ ارينە، قۋىستاعى قوراپتى جاراتقانى بەسەنەدەن بەلگىلى. ەندەشە، نەگە ونى جاسىرىپ تۇر؟ قۋىستاعى قوراپ سىرىڭكەدە قانداي قۇپيا، سىر بار؟
ەرتەڭىندە كەڭسەدەن تۇسكە تامان شىقتى. سالعان بەتتەن ليفتىگە بەتتەدى. سيگارەتتى ەرنىنە قىستىردى. سىرىڭكە تۇرعان قۋىسقا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قولىن سوزبادى. ءبىر جۇرەكسىنۋ بويىن بيلەدى. قۋىسقا كوز قۇيرىعىن سالىپ ەدى... سىرىڭكە قاز-قالپى، ورنىندا. «ءورت — ءتىلسىز جاۋ!» دەگەن شيقانداي قىزىل ارىپتەرى كوز قارىپ، تايكىسىنەن تۇر. ەرسايىن كەشە تەمەكى تۇتاتقاسىن قوراپتى قالاي السا، سولاي قويىپ كەتكەن ەدى.
جەبەسىن: «مۇنىم نە؟» — دەپ، پالەندەي باس اۋىرتقان جوق. قوراپتى سۋىرىپ الدى. شىلىم تۇتاتتى. سودان سوڭ قوراپتاعى شىرپىلاردى قوقىم سالاتىن جاشىككە توكتى. «تىققىشتاۋىڭىزعا قاراعاندا بۇل تەگىن سىرىڭكە بولمادى، ەرەكە! بوس قوراپتى قايتەر ەكەسىز، ەندى سونى كورىپ الايىق، — دەپ، ىشتەي اعا ينجەنەردى تابالادى. بوس قوراپتى ورنىنا قويدى. دەس بەرگەندە بۇل قىلىعىن ەشكىم بايقاعان جوق. سوعان جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، قۋانىپ تۇرعانىن سەزدى دە، ەرىكسىز ءىشىن تارتتى. باسقانىڭ بايقاماعانىنا ءماز بولسا، مۇنىڭ ءوزى ۇرلىقپەن پارا-پار بىردەڭە دە.
وكىنگەنمەن پايدا جوق، بىتەر ءىس ءبىتىپ كەتتى.
كەلەر مينۋتتا ءدالىزدىڭ ءقايبىر تۇسىنان ەسىك اشىلدى دا، ماڭدايىنداعى «ءوندىرىس ءبولىمى» دەگەن جالتىراعان مىس ارىپتەر تۋ سىرتىنداعى تەرەزەدەن تۇسكەن ساۋلەگە شاعىلىستى. دالىزگە شىققان كوك ءدجينستى بويشاڭ قىز ەسىكتى جاپقاسىن جان-جاعىنا جالت-جۇلت قاراپ، ءسال تۇردى. انە، بەرى سالدى. ەگەركي شۇيدەسىنەن وكشەسىنە دەيىن مەترلىك ءجىپ سالىپ ولشەسە، مايىسپاي، قايىسپاي اعىپ تۇسە قالاتىنداي تۇلعاسى تىم تىپ-تىك ەكەن. ارقاسىن تۇگەل جاپقان قالىڭ قولاڭ شاشى قوبىراي ءتۇسىپ ەركىن جاتىر. جىگىت: «سول قارا تولقىندارعا تاس باتىپ، جوعالسا عوي»،- دەپ ويلادى.
دىك-دىك باسقان قىز جاقىنداپ قالدى. كوزى كوز-اق ەكەن. ۇزىن قارا كىرپىكتەرى كىرەۋكەلەگەن، ايتسە دە توقتالىپ ۇزاق قاراساڭ، تەرەڭ تۇڭعيىعىندا ءبىر ءۇنسىز ايقاي تۇنىپ جاتقان ۇلكەن كوز. «كوزى مەن شاشىنا قاراماۋ كەرەك... قاراساڭ بولدى، بۇزىلىپ كەتۋىڭ ىقتيمال. نە مەنىمەن شامالاس، ايتپەسە بىرەر جاس ۇلكەن... «وسىنداي بالدىر-باتپاق ويعا مالتىققان جىگىت اربالىپ قالعانداي قىزعا قارسى بەتتەدى. تۇرعان جەرىنەن بەكەر قوزعالىپتى. تەبىتىپ كەلىپ قالعان قىزعا جول بەرگەننىڭ ورنىنا تەڭسەلەڭدەپ، جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الدى. قاس قاعىمدىق سول بەتپە-بەتتە ءوزىن تەمىر، قىزدى الماستايىن سەزىندى. قىز وڭ جاققا جالت بەرىگى اينالىپ وتپەك ەدى؛ جەبەسىن دە سولاي قاراي اۋىستى. اناۋ ەندى سولعا قاراي اۋىستى. بۇل دا سيقىرلاپ قويعانداي ءسويتتى. اقىرى ەكەۋى دە بەتپە-بەت كەلگەن كۇيى تۇرىپ قالدى.
قىز كۇلدى. ايتسە دە جانارىندا جاسىرىنىپ جاتقان الگى ءبىر مۇڭ ەرىگەن جوق.
جىگىت تە جىميدى. وسى بويجەتكەندى كورگەلى ۋايىم-قايعىسىز ستۋدەنتتىك جىلدارى ەسىنە ءتۇسىپ ەدى. جانە دە قىزمەت ىستەي باستاعالى شاڭ الا باستاعان جان دۇنيەسىن الدەبىر لەكىپ سوققان سامال جەل ۇرلەپ وتكەندەي جاڭارىپ، تازارىپ دەي مە، ايتەۋىر، بويىنان جاستىقتىڭ الىپ ۇشپا كوڭىل كۇيىن سەزىپ قالىپ ەدى. سول البىرت ەكپىنمەن:
— سالەمەتسىز بە؟ — دەدى قىزدى تانىماسا دا.
بويجەتكەن جىميىسىن جيماعان كۇيى باسىن يزەدى.
باستالىپ كەتكەن ادەمى ويىنىڭ يىرىمىنە ءتۇسىپ قالعان جەبەسىن:
— ءسىز بەن ءبىزدى وسى دالىزدە تاعدىر جولىقتىردى، بىلەم، — دەدى.
باسىن ءبىر سىلكىپ، قالىڭ شاشىن بۇرق ەتكىزگەن قىز:
— ءيا، تاعدىر ءبىزدى ونشا قولايلى جەردە كەزدەستىرمەگەن ەكەن... جول بەرىڭىز! — دەدى جاي عانا. ايتسە دە داۋسى نىق ەدى.
— قوش كورسەڭىز، تەاتر كاسساسىنىڭ الدى، فونتان ءتۇبى سەكىلدى قولايلى جەرلەردە كەزدەسەيىك، — دەدى جىلپىڭداعان جەبەسىن.
قىز ويلانعان جوق.
— كەشىگىپ قالدىڭىز...
جەبەسىن اۋزىن اشقانشا قاسىنان زۋىلداپ وتە بەردى. قالىڭ قارا شاشتىڭ سوڭىنان ازەر-ازەر بىلىنەتىن جۇپار ءيىس شۇبالىپ قالدى.
سول تۇرعان ورنىندا بىرەر مينۋت ويلاندى. باسىن شايقادى. ءۇنسىز كۇلدى.
ءدالىزدى قۇلديلاپ كەلىپ، كابينەتكە كىرە بەردى دە، بىرەۋ اقىرىن داۋىستاپ قالعانداي ليفت جاققا جالت قارادى، اڭ-تاڭ قالىپ، تۇرىپ قالدى: قىز قوراپ تىعۋلى جاتقان قۋىسقا قولىن سوزىپ جىبەرىپتى...
كەڭسەگە الابۇرتىپ كىردى. بوساعانىڭ وڭ جاعىنداعى ورىندىقتى بايقاۋسىزدا قاعىپ كەتىپ ەدى، بۇتكىل دەنەسى توق سوققانداي ءدىر ەتتى، بويىن اۋپىرىممەن ارەڭ تۇزەدى. دەس بەرگەندە الا كوزىمەن اتىپ تاستايتىن ءبولىم باستىعى جوق ەكەن. اقساڭداي باسىپ بارىپ ورنىندا دەمىگىن باسقاسىن اعا ينجەنەرگە كوز استىمەن قاراپ ەدى، جايباراقات جۇمىس ىستەپ وتىر. قالامىن قاعاز بەتىمەن جورعالاتىپ-جورعالاتىپ تاستاپ، مۇرتىنىڭ ۇشىن ساۋساعىمەن شيراتىپ قويادى. اندا-ساندا ۇرتىن قومپيتا جەل جيناپ، ۇرلەپ-ۇرلەپ تاستايدى. وز-وزىنەن ماز-مەيرام، كوڭىل توق كۇيدە. جەبەسىن جاققا مويىن دا بۇرار ەمەس، «سەن ءبىر بالا، مەن ءبىر دانا، كانە، بىر-بىرىمىزگە تيىسپەيىك» دەگەن سىڭايداعى بەيبىت كەيىپ. قالاي دەسە دە كۇندەگىدەن گورى كوڭىلدى، شارۋاقوي.
ءسوز بار ما، وسقىرىنعان قىز، قوراپ سىرىڭكە، ەرسايىن — وسى ۇشەۋى بىر-بىرىمەن بايلانىستى. اعا ينجەنەر قۋىستاعى قوراپقا جاسىرىن بارىپ، تەمەكى تۇتاتىپ ءجۇر، مانا قىز دا قۋىسقا قولىن سالعان... اعا ينجەنەر، مىنە، ءقازىر مەرەيى اسىپ، مەيماناسى تاسىپ وتىر، قىز دالىزدە بۇعان: «كەشىگىپ قالدىڭىز...» — دەدى. ميى بار ادام ويلاپ قاراسا، ارينە، تەگىن ەمەس. ەرسايىن قارتايىپ تۇرعان جوق، قىز دا ون ەكى دە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان كەزەڭىنەن كەتىپ قالعان، كىم بىلەدى، وسىعان دەيىن ءتىلسىز ءتىل — كوزبەن ۇعىسىپ كەلىپ، ەندى مىنا قوراپ سىرىڭكە ارقىلى ىم-جىمى ءبىر قىزىق قارىم-قاتىناسقا كوشكەن شىعار. بۇل دۇنيەدە قانشا ادام بولسا، ونى ءبىلدىرۋدىڭ سونشاما ادىستەرى دە بار.
بۇل جولعى ءادىس الگى قوراپ سىرىڭكە بولدى.
* * *
تۇسكى ۇزىلىستە باسقالار استىداعى اسحاناعا كەتكەندە، بۇل اناۋ-مىناۋدى سىلتاۋراتىپ، بولمەدە قالىپ قالدى. ۋ-شۋ، ابىر-سابىر باسىلىپ، ادام سيرەگەن ساتتە تىسقا شىقتى. توڭىرەگىن شولدى. ءتىرى جان جوق. قالاي كىرگەنى بەلگىسىز، شىعارعا جول تابا الماعان ءبىر سۋىق تورعاي توبەگە شاپىر-شۇپىر سوعىلادى. تورعاي بولسا دا توبەنىڭ تاستەمىر بەتون ەكەنىن نەگە سەزبەسىن: ءبىراق تەك بيىككە ۇمتىلاتىن، اسپانداۋدى عانا بىلەتىن سامعاۋ كوڭىل باسىن تاسقا ۇرىپ ءجۇر. «مەن سياقتى ولەرمەن بايعۇس ەكەن»، — دەپ ويلادى جىگىت. الدە ەكەۋ ارا ءبىر قوراپ سىرىڭكەنى قۋىستان بىرەسە الىپ، قايتا قويىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ، الەك-شالەك بولىپ جۇرگەن ەرسايىن مەن كوك ءدجينستى قىزعا ۇقساي ما؟ تورعايدىڭ قاناتىمەن بەتون سوققان مىنا ءپارۋايسىز قىلىعى، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ۇشەۋىنە دە كەلىپ قالاتىن سياقتى.
قازداڭداپ بارىپ، قۋىستاعى سىرىڭكەنى لىقىپ كەلىپ قالعان ءبىر ىزامەن جۇلىپ الدى. ماناعى ءوزى بوساتىپ كەتكەن اۋاداي جەڭىل قوراپ ءقازىر ساپ-سالماقتى. باس بارماعىمەن ءبۇيىرىن باسىپ قالىپ ەدى، سىر ەتىپ شىعا كەلگەن ناۋادا كۇكىرت قالپاقتى اق سوڭكە شىرپىلار جايناپ جاتىر. اعاش پەن كۇكىرتكە قوسا ءاتىردىڭ سەزىلەر-سەزىلمەس جۇپار ءيىسى تاناۋىن قىتىقتادى. اياق استىنان تۇشكىرگىسى كەلىپ ەدى، مۇرنىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، الدىن الدى. ءاتىر ءيىسىن قيمادى.
كەنەت شىرپى ۇستىنەن ءتورت بۇكتەلگەن تىلدەي عانا قاعازدى كوردى. بۇكتەۋىن جازىپ ەدى، ۇپ-ۇساق، ايتسە دە كالليگرافيانىڭ بارلىق ناقىشتارىن ساقتاپ جازعان ادەمى جازۋلار كوزىن قارىپ بارا جاتتى: «درامتەاتر. باتىس بەتكەي، 3-ورىندىق. ساع. 7». جانە بۇگىنگى كۇن، اي جازىلىپتى.
جۇمباق شەشىلدى...
لىپىلداپ سوققان ساماي تامىرلارى ىسىپ كەتكەن جەبەسىن — ءبىر قولىندا قوراپ، ەكىنشى قولىندا ءۇشبۋ حات — ويلانىپ تۇر. باسىنا ەشقانداي جوندەم وي كەلمەدى. سونسوڭ قىز باسىن سىلكىگەن سايىن بۇرق-بۇرق جارىلعان قارا شاش كوز الدىنا ءبىر اۋىق ەلەستەدى. ونىڭ بەينەسىن ىلە قولىن ارقاسىنا ايقاستىرىپ سالىپ، ماڭ-ماڭ باسقان ەرسايىن وشىرە باستادى. وعان ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن وسى ەكى سۋرەتتى سالىستىرۋدىڭ ءوزى كۇنا، كەلەڭسىز ءبىر نارسە بولىپ كورىندى. «ونى بىلاي قويعاندا، اعا ينجەنەر سەميالى جان ەمەس پە؟» — دەپ ويلاعاندا باس تەرىسى كونىپ قالدى.
ءوستىپ نانىمدى-نانىمدى دەگەن سەبەپتەردى ويلاپ تاۋىپ، ءوز-وزىن قايراپ الدى دا، ءبىر ىسكە بەلىن بەكەم بۋدى. قالتاسىنان قويىن داپتەرىن، قالامىن سۋىردى. قويىن داپتەردەن قاعاز جىرتىپ الدى دا، الگى ءۇشبۋ حات ەكەۋىن تەرەزەنىڭ الدىنا جايىپ سالىپ، قاتار قويدى. ىقتياتتاپ سالىستىردى. ودان كەيىن ءسال ەڭكەيىپ، حاتقا ءالسىن-الى كوز تاستاپ قويىپ، اق قاعازعا ادەمى جازۋلاردى تۇسىرە باستادى. مەكتەپتە سۋرەت سالىپ ەدى، سونىڭ پايداسى مىقتاپ ءتيدى. «كوكتوبە. تەلەمۇنارا ءتۇبى. ساع.7». دەگەن كۇلگىن جازۋ اق قاعازعا مارجانداي بولىپ ءتۇستى. قىزدىڭ ءۇشبۋ حاتىن ۇساقتاپ جىرتىپ-جىرتىپ سەبەتكە تاستادى. ءوزىنىڭ جازعانىن ءتورت بۇكتەپ قوراپقا سالدى دا، قۋىستاعى ورنىنا جىتىردى.
بىلاي شىعا جەڭىل كۇرسىندى. سەبەپسىزدەن سەبەپسىز ىرجيا سالدى. «كوكتوبەگە» قاراي ىرسىلداپ كەتىپ بارا جاتقان ەرسايىن، ودان تەلەمۇنارانىڭ تۇبىندە ءالسىن-الى ساعاتىنا قاراپ قويىپ، ايۋ سياقتى تەڭسەلەڭدەپ جۇرگەن ەرسايىن قوس-قوسىنان ەلەستەدى. اسا ءبىر قاناعاتتى رايدا تاماعىن قىرناپ قويىپ، شىلىم تۇتاتىپ، قومپ-قومپ سورىپ، اۋزى تولعان ءتۇتىندى ءبىر بۇيىرىنە ءۇرىپ جىبەرىپ، باسىن كوتەرسە، ەرسايىن كەلىپ قالىپتى.
— قالاي، اس ءتاتتى مە؟ — دەدى ساسىپ قالعان جەبەسىن ادەتتەگى سىز-بىزدەن جاڭىلىپ.
— شۇكىر، — دەدى اعا ينجەنەر جەيدەسىنىڭ سىرتىن سىناپ.
— ءوزىڭ قارىن جىرىن ۇمىتىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟ — جەڭىن ءتۇرىپ، ساعاتىنىن اينەگىن ساۋساق ۇشىمەن تىقىلداتتى.
— شىلىمدى شەگىپ بىتىرەيىن. كوڭىل كۇيىڭىزگە قاراعاندا ىشكەن اسىڭىز بويىڭىزعا جۇق بولعان-اۋ.
ەرسايىن قىپىلىقتادى.
— جوعا، كۇندەگى ءبىرىنشى، ەكىنشى. اسحانا جابىلماي تۇرعاندا بارىپ قال.
— ءقازىر، ءقازىر...
جەبەسىن وشۋگە تاقاعان تۇقىلدى تۇقىرتا ۇستاپ، ليفت اينالاسىنداعى سەبەتكە اياڭدادى. كوز قۇيرىعى ەرسايىندا. اعا ينجەنەر تىشقان اڭدىعان مىسىقتاي قۋىس اۋزىن باعىپ تۇر. وڭ قولىندا سيگارەت...
تۇقىلدى سەبەتكە تاستاپ، قالقادان شىقسا، اعا ينجەنەر تەرەزەگە بەتىن بەرىپ، تەرىس قاراپ تۇر. قولىنداعى سيگارەتتەن كوك ءتۇتىن يرەڭدەپ ۇشادى. ءيا، قۋىستاعى قوراپ جاتقان جەرىنەن اۋناپ تۇسكەن ەكەن...
تۇك بىلمەگەنسىپ، تىمپيعان كولگىر اعا ينجەنەردىڭ قىتىعىنا تيگىسى كەلدى. تاقاپ كەلدى دە:
— ءسىز وسى اناۋ كوك ءدجينستى قىزدى تانيسىز با؟ — دەدى.
ەرسايىن ءارى قاراپ تۇرا بەردى. تەك اۋزىنا اپارا بەرگەن شىلىمى اۋادا ەش قوزعالىسسىز قاتىپ قالدى. ازدان سوڭ قىرىلداڭقىراپ:
— قايسىسى؟ قىز كوپ قوي، — دەدى.
جەبەسىن دە تاقىمداپ، قادالعان جەرىنەن قان الىپ جاتىر.
— ءوندىرىس بولىمىندە ىستەيتىن كوك ءدجينستى ۇزىن قىز شە؟
اعا ينجەنەر بۇعان نازار سالا قارادى دا، باسىن شايقادى.
— اعاڭدى ادال جولدان تايدىرىپ قايتەسىڭ. قىز كىم، ءبىز كىم. كوك دجينس تۇگىل، كوك كويلەكتىدەن كوڭىل قالعالى قاشان. — شىلىم قالدىعىن اشىق تۇرعان تەرەزەدەن كوشەگە شەرتىپ جىبەردى. سەرپىندەگەن سيگارەت اۋادا قان كوبەلەك اينالدى. شايقالاقتاي باسىپ، كابينەتكە بەتتەدى. تەگىن كەتپەي:
— قىزدىڭ وزىمەن سويلەسىپ كور. بۇل زاماننىڭ بويجەتكەندەرى مايموڭكەسى جوق تۋرا ءسوزدى حوش كورەدى، — دەگەن اقىل-كەڭەسكە قارق قىپ تاستادى.
جەبەسىننىڭ ەكى بەتى جانىپ بارا جاتتى.
تۇستەن كەيىن اعا ينجەنەر مۇرتىن سىلاپ، ويلانىپ وتىردى دا، جەبەسىننەن:
— وسى كوكتوبەگە قالاي بارۋعا بولادى؟ — دەدى.
سىر بىلدىرمەۋگە تىرىسقان جىگىت باجايلاپ تۇرىپ جاۋاپ بەردى. تۋرا قاراۋعا ءجۇزى شىدامادى ما، ەرسايىن ءبىرقىرىن وتىرعان كۇيى:
— اۋىلدان تۋىستار كەلىپ ەدى. كوكتوبەنى كورمەي كەتپەيمىز دەپ... سودان... مىنە... — دەپ، سيىرقۇيمىشاقتاپ اياقتادى.
«وتىرىگىنە بەرەكە بەرسىن!» — دەپ، ىشتەي مىرس-مىرس كۇلىپ، جاس ينجەنەر وتىر.
* * *
ەرتەڭىندە ەكەۋى شارماياقتاسىپ قالعان بالاداي بىرىسىپ-تىرىسىپ بىر-بىرىنە قارامادى. ەرسايىندا ءۇن جوق، مۇرت ۇشتارى مۇلدەم سالبىراپ كەتىپتى. قاعازدان باس كوتەرسە، نە توبە، نە ەدەنگە تەسىلەدى. حالىقىچ تاۋىپ ايتتىم، قاتىردىم دەسە كەرەك:
— ەرەكە، اسپاننان باس جازاتىن اقشا ساۋلاپ جاۋىپ تۇر ما؟ — دەپ، قىق-قىق كۇلىپ، جەتىسىپ قالدى. بىردەڭەنى بۇلدىرگەنىن بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەسىن اڭعاراتىن ادام عوي، ونىڭ ءوزى كىمنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەدى دەيسىز، تالاعى تارس كەتتى. — تۇك تامبايتىن تاقىر توبەگە تەسىلگەنشە، الدىنداعى تيىن-تەبەن بەرەتىن قاعازعا يە بولساي! — اتىپ تۇردى، ورىندىقتى سالدىر-گۇلدىر كەرى يتەرىپ، باسىن ارتقا، كەۋدەسىن العا تاستاعان كۇيى قوزى قارنىن العا سالىپ ايداپ شىعا بەردى. ەسىك كوزىندە ارى قاراعان كۇيى: — مەن ۇلكەن باستىققا كەتتىم! — دەدى.
ءلام-ميم دەپ جاۋاپ قايتارماعان ەرسايىن ەكى كوزىمەن ۇستەل بەتىن شۇقىلاپ، ءۇنسىز وتىر.
ءجيى بولىپ تۇراتىن مۇنداي بۇلقان-تالقانعا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن بە، جەبەسىن شىبىن شاققان قۇرلى كورگەن جوق. كور، كورمە، ودان ەش نارسە وزگەرمەيدى. حالىقىچ جاس كەزىندە باسقا ادامعا وزگەرسە وزگەرىپ تە قالار ەدى، ءقازىر كەش، ويتكەنى، ءبولىم باستىعى... ەسى بار جان گرانيت ەسكەرتكىشتىڭ قاسىندا تۇرىپ: «كۇندەردىڭ كۇنى مىنا ەسكەرتكىش باسقا بەينەگە وزگەرە مە، جوق پا؟» - دەپ، باس، قاتىرمايدى. نە جاقسى، نە جامان دەگەن انىق تا قانىق باعاسىن كەسىپ ايتىپ، جونىنە قايقايىپ جۇرە بەرەدى. جەبەسىن حالىقىچ تۋرالى تىپتەن دانەڭە ويلاعان جوق ەدى، ول تەك اعا ينجەنەردى اياپ وتىر. مىنەزدىڭ كەڭدىگى، كومپىستىگى، بايقاماسا، تاياقتىڭ ەكى باسى سەكىلدى اينالمالى قاسيەت ءتارىزدى. وعان ەرسايىن مىسال. ءبولىم باستىعى موينىنا اياعىن سالبىراتىپ ءمىنىپ الىپ، قىمس ەتكەن قيمىلىن باعىپ، ەكىنىڭ بىرىندە ۋداي ءتىلىن شانشىپ السا دا قىڭق دەمەيدى. ونى قويشى، ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسپاققا جاقسى. ال كۇنى كەشە تابالدىرىق اتتاعان جەبەسىنگە نە جوق؟ قىلاۋداي قيانات ويلامايتىن ادامدى كەشە وتىرىك الداپ، كوكتوبەگە قاڭعىتىپ جىبەردى. كوك ءدجينستى قىز ەكەۋىنىڭ اراسىنا كيلىگەتىندەي قانداي سەبەپ بار؟ ەرسايىننىڭ سەمياسىنىڭ جاعدايىن ويلاپ جۇرگەن بۇل جوق، سەبەبى، ونىڭ ۇيىنە باس سۇعىن، جەڭگەي، ىنىشەكتەرمەن تانىسقان ەمەس. ال تانىمايتىن ادامدارعا ەشكىمنىڭ دە ەمەشەسى ەزىلىپ، جانى اشىمايدى. قىز بەن ەرسايىن قانداي بايلانىستا، ودان دا حابارسىز. كىم بىلەدى، ەكەۋى قوراپ سىرىڭكەگە حات سالىپ، ءبىر-بىرىن كەزدەسۋگە شاقىرىپ جۇرسە، سۇيۋ-كۇيۋدەن گورى تەرەڭىرەك سەبەپتەرى بار شىعار. مەيلى، ءبىر-بىرىن ءسۇيىپ-اق قالسىن... سىرىڭكە قوراپتىڭ سىرتىنداعى «ءورت — ءتىلسىز جاۋ!» دەگەن جازۋ ەسىنە تۇسكەندە جۇرەگى دۇك-دۇك سوقتى. بىرەۋدىڭ ىسىنە ورىنسىز ارالاسۋ دا، لاۋلاعان ءورت اراسىنا كىرۋگە تەڭ. قىزعانىش دەگەن قىزىل يت جۇرگەن جەردە اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسپاساڭ باس كەتەتىن شارۋا.
ءوز ويىمەن ءوزى الىسىپ وتىرىپ:
— كەشىرىڭىز! — دەدى اقىرىن.
ەرسايىن باسىن كوتەرىپ، جىگىتكە قاراعان سىقىلدى. ءسويتتى مە، جوق پا، موينىن ىشكە العان جەبەسىن قايدان ءبىلسىن. ايتەۋىر، قاعاز سىبدىرى، سيپاقتاعان قالام سىتىرى تىنا قالىپ ەدى.
— وقاسى جوق، — دەدى ەرسايىن الدەن ۋاقىتتا كومەسكى ۇنمەن. — تۇپتەپ كەلسەك، ءبارىمىز دە الدەكىمدەردىڭ الدىندا جازىقتىمىز... — ءسال وتىرىپ: — وزىمە دە سول كەرەك... — دەپ قوستى. سونىمەن ءبىتتى. تىم-تىرىس. جەبەسىن باسىن كوتەرسە، اعا ينجەنەر ەزۋىنە قىستىرعان تەمەكىسىن تۇتاتا الماي اۋرە: سىرىڭكە تالىن ۇستاعان ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتەدى. شىرپى باسىنداعى تيتىمدەي جالىن ەرسايىننىڭ دەمىمەن ءسونىپ قالدى. اعا ينجەنەر قاپ-قارا بولىپ كۇيىپ، بۇرالىپ قالعان تالعا قاراپ وتىردى-وتىردى دا، قولىن ءبىر سىلتەدى، ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە بەتتەدى.
جاڭاعى اياۋ اياۋ ما، بۇل جولى جەبەسىننىڭ باۋىر ەتى ەزىلدى. اعا ينجەنەردى قۋىپ بارىپ، قالتاسىنداعى سىرىڭكەسىن باسىمەن بەرگىسى كەلدى، رەتىن تاۋىپ، جىلى-جىلى سوزدەر ايتىپ جۇباتقىسى بار، ءتىپتى كەشەگى قىلىعىن ايتىپ، اعىنان جارىلماقشى بولدى. ءبىراق كەشىگىپ قالدى، حالىقىچ كىرىپ كەلدى.
— قايدا باراسىڭ وقىرالاپ؟ تاعى تەمەكى مە؟ قايت كەيىن، اڭگىمە بار!
ەرسايىن قايتتى.
باستىقتىڭ قاباعى قاتقىل. باسقا ادام مۇنداي كەزدە ويعا باتا ما، كۇيگەلەكتەنە مە، ايتەۋىر، باسىلىپ قالادى. حالىقىچ كەرىسىنشە، ەسىرىپ، ەلىرىپ كەتەدى. ءقازىر دە ءزارى بەتىنە شىعىپ، شاقشيىپ العان. كىرە بەرە ءتۇسىن سالىپ جىبەردى. ءبولىم باستىعى، وبالى نە كەرەك، بەت الپەتى مەن كوزىن سويلەتە بىلەتىن ونەرلى جان ەدى. ول كىسىنىڭ بەتىنىڭ ءار جىبىرى مەن كوز قاراسى، كىرپىگىنىڭ قاعىسى جاتقان ءبىر ءسوز، كەيدە ۇزاق-ۇزاق سويلەمدەر... شاماسى، بۇل جولى ءبىر تىقىر تايانعان سەكىلدى. باسىن ارتقا تاستاپ جىبەرىپ، ورنىنا سىزدانا وتىردى. تۇسىنىكتى... ۇلكەن باستىق ءبولىم جۇمىسىن ماقتاعان ەكەن. حالىقىچ سولاي. باسقالار ماقتاۋ ەستىسە، قالپاعىن اسپانعا اتار ەدى. بۇل كىسى تارالعىنى ودان ارمەن تارتا تۇسەدى. ءقازىر قازىپ تاۋىپ العان يت جىلعى كەمشىلىكتەردى سىنىققا سىلتاۋ ەتىپ، ەكەۋىنە بۇيىدەي تيەدى. ەسەبى وڭىنان، سولىنان السا دا دۇرىس. پايدا بولماسا، زيان جوق. بۇگىن، ماسەلەنكي، تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، قامشى ۇستىنە قامشى سالىپ، ءبولىم قىزمەتكەرلەرىن قۋىرىپ-قۋىرىپ السا، بۇتىنا شوق تۇسكەن ينجەنەرلەر دەدەك قاعىپ، ءوز جۇمىستارىن جاقسارتقان ۇستىنە جاقسارتا تۇسپەك. مۇنىن ءبارى كەلەسى ماقتاۋدىڭ العى شارتى. ءبارى جاقسى. جامانى سول، حالىقىچ الگى كىردى ءوز تىرناعىنىڭ استىنان ەمەس، قىزمەتكەرلەرىنەن ىزدەيدى. پەندە عوي. وڭاشادا ءوز-وزىنىڭ ماسەلەسىن قاراۋى ىقتيمال. الايدا كابينەت سىقىلدى اشىق مايداندا قىزمەتكەرلەرىن كىنالايدى.
جالپاق ۇستەلىنە مىنگەن بەتتە حالىقىچ كۇش الدى. ول ۇستەل — سيقىرلى ۇستەل. بۇل بوس تۇرسا، ءبولىم تىرشىلىگى كورشى بولىمدەر سياقتى — جۇمىس ءجۇرىپ جاتادى، ارا-تۇرا ءازىل-قالجىڭ، انەكدوت ايتىلىپ، فۋتبول ماچتارى تالدانادى. ال باستىق ۇستەلىنە وتىرسا ءبىتتى، تىرشىلىك تىنىسى كوپە-كورنەۋ تارىلادى. ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلمەيدى. قىزمەتكەرلەر تىرپ ەتپەي، ءۇن-تۇنسىز جۇمىس ىستەيدى. بۇيرىق-جارلىق وسى ۇستەلدەن جاريالانادى. كەڭەس، نۇسقاۋ قاعازدار دا وڭ قول جاعىنداعى تارتپادان بۇرقىراپ شىعىپ جاتادى. توق ەتەرى، ءبولىم تىرلىگىن توقتاتىپ، ياكي جانداندىراتىن تەتىك وسى ۇستەلدىڭ ادام كوزى تۇسپەيتىن جاسىرىن جەرىندە سەكىلدى. قايدا ورناتىلعان — ونى ءبولىم باستىعىنان باسقا جان بىلمەيدى. ال حالىقىچ ۇستەلدەيىن تاعىنان تۇسە قالسا، مۇلدەم ينە ادام. كابينەتتەن ادىم ۇزاسا، كادىمگى اشىق جارقىن ەرەكەڭە اينالادى. اسىرەسە دالىزدە ادام تانىعىسىز. اشىلىپ-شاشىلىپ كەتپەسە دە، ءوزىن جايدارى ۇستايدى، باسقا ءبولىمنىڭ جىگىتتەرىنە ورايىن تاۋىپ، ۇتىمدى ازىلدەر ايتىپ تاستايتىنى بار.
توق ەتەرى، باستىق تورگە امان-ەسەن جەتىپ، ستولىنا قۇيرىق باسۋى مۇڭ ەكەن، اق مۇرت، اق مايدان بوران باستالىپ بەردى. حالىقىچ بەس مينۋتتاي ىسقىرىندى. توقسان اياعى جاقىن. باسقالارىن ايتپاعاندا، وبلىستاردان الىناتىن مالىمەتتەر ءالى جينالعان جوق. بۇيتە بەرسە توقساندىق سىيلىق، ون ءۇشىنشى ايلىق كوزدەن بۇل-بۇل ۇشادى. سەبەپ نەدە؟ جەبەسىندى جاس، ماس دەلىك، ال ىرگە ءبولىپ، وڭاشا شىققالى وسى ءبولىمنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ كەلە جاتقان ەرسايىنعا نە جورىق؟ جاڭا قىزمەتكەردى قوسارعا الىپ، ۇلگى كورسەتۋدىڭ ورنىنا تەمەكى شەگۋدەن جارىسقا ءتۇسىپ ءجۇر. (شىلىمدى ازايتامىز. شەكسەڭدەر قويشا جامىراماي، كەزەكپەن، گرافيكپەن دالىزگە شىعىڭدار، جاندارىم!) الدە ول ۇلگىنى جۇمىستان شىققاسىن قىزىق-شىجىعى مول ءبىر جەرلەردە كورسەتىپ ءجۇر مە؟ ونى دا بايقايمىز، تەكسەرەمىز. سوزبەن مىلجالاۋ اياعى مىناعان تىرەلدى: ەرسايىن مايا-مايا مالىمەتتەردى ۇيگە الىپ كەتىپ، اناليز جاساپ كەلسىن. جۇمىستان ولگەن ەشكىم جوق. قاتارداعى ينجەنەردەن ينستيتۋت ديرەكتورىنا دەيىن مويىندارىنا سالپىلداتىپ ءبىر-بىر قامىت ىلگەن. ويبوي، ەرسايىنىم، ەكى بولمەلى تار پاتەرىڭدە وتىرامىن ون جىل دەمەسەڭ، سەرپىل، جىگىتىم، سەرپىل! سەرپىلگەنىڭ نە، ويان، كوزىڭدى اشىپ قارا! جەبەسىن بالانى دالىزگە جەتەلەپ جەلپىلدەتە بەرمەي، اۋىزدىقتاپ تۇرىپ ىسكە جەك. قولىڭنان ايىرىپ الاتىن ادام، كانە؟ جاس جىگىتكە جەگەن نانىن اقتايتىن ۋاقىت جەتتى.
ەرسايىن ءۇنسىز.
— ساعان دا ءبىر بوپسا، بالا. جاس دەگەنگە جايىلا بەرمەي، اياعىڭدى جيناي ءجۇر، قالقام. سەنىڭ جاسىندا بىزدەر ءبىر ايەلگە كۇيەۋ، ەكى بالاعا اكە بولعامىز. ءجۇرىس-تۇرىسىڭ ۇنامايدى ماعان. كەشە جۇمىسقا كوز الدىڭ كولكىلدەپ ءىسىپ كەلدى. جارتى ساعات كەشىكتىڭ. الدى بار دا، ارتى جوق ستۋدەنت ەمەسسىڭ، ءبولىم ينجەنەرى دەگەن سۇيرەتكەن باقانىڭ بار، اتاۋ كەرەڭدى ازايت، ازايت! سىناق مەرزىمى دەگەن قىل كوپىردى كادر ءبولىمى قۇلاعىنا قۇيىپ پا ەدى؟ ە، قۇيسا: «قالقام»- دەگەن ءسوزدىڭ ءقادىرىن ءبىل. جاقسىلىقتى اسىر، جاماندىقتى جاسىر. بۇدان بىلاي جاعادان شىعاتىن باستىڭ جەڭنەن شىعاتىن بىلەكتىڭ ءبىرىسىڭ...
وسى تۇستا دالىزدە ابىر-سابىر ءجۇرىس پەن ءدابىر-دۇبىر ءسوز باستالىپ بەرسىن. جەبەسىن ستولدىڭ ەكى قاناتىن قاپسىرا ۇستاپ، دىرىلدەي مە، قالشىلداي ما، ءبىر بەيمازا جايدى باستان كەشىپ وتىرعان. كوزى شىراداي جاندى. كەكجيگەن كۇيى ساعاتىنا كوز قيىعىمەن قاراپ ەدى، التى! ەسىكتەر اشىلىپ، ءانسامبلدىڭ قىزىڭقىراپ قالعان مۋزىكانتى قالاي بولسا سولاي سوققان بارابانداي سارتىلداعان سان ءتۇرلى شوقايلار مي شايقادى. ەستىلىپ قالعان ۇندەر دە ءار قيلى. جانە ءبارى دەرلىك ايەل داۋىستارى — ازىق-تۇلىك دۇكەنىنەن دۇكەنگە زىر جۇگىرەتىن ۇلكەن تىرلىك باستالىپ كەتىپ ەدى.
— كىدىرە تۇر، كۇلاش، بىرگە قايتايىق!
— سەن التىنشى تروللەيبۋسقا وتىراسىڭ با؟
— ىرگەدەگى دۇكەنگە ەت ءتۇسىپتى. كىرە كەتپەيمىز بە؟ — دەگەن ماقامى ءار ءتۇرلى بولعانمەن مازمۇنى ءبىرىڭعاي سوزدەر...
سول ورىندارىندا تاپجىلماي قاتىپ-سەمىپ وتىرعان ەرسايىن مەن جەبەسىن الدارىندا ىبىرسىپ جاتقان قاعازعا قول تيگىزبەدى. سانسىز تارتپالاردى اشىپ-جاپقان دا جوق، ۇستەلدەرىمەن ۇستەل. بۇل كەڭسەدە جۇمىستىڭ باستالىپ-اياقتالعانىن ساعات ەمەس ءبولىم باستىعىنىڭ كابينەتكە كىرۋى مەن شىعۋى بەلگىلەيتىن.
اعا ينجەنەر مەن جاس ينجەنەر قارسى ءسوز ايتپاعاسىن ءىس ءبىتتى دەدى مە، ەركىن حالىقىچ ارى قاراي قارىشتامادى، ورنىنان تەز تۇردى. ۇرتىن قومپيتىپ، جەل جينادى دا، ستول بەتىن ءۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى. سارى سافيان پاپكىسىنە اق قاعازداردى نىعاپ-نىعاپ سالدى دا، جەز تۇيمەسىن سىرت جاپتى. باستىق جۇمىستان ۇيگە ىلعي دا پاپكى-پاپكى اق قاعاز الىپ قايتاتىن. ەرتەڭىندە الگى قاعازدار اپپاق كۇيى قول تيمەي قايتىپ كەلەدى. بۇل دا حالىقىچتىڭ ءبولىم قىزمەتكەرلەرىنە كوز قىلعان كىشكەنە ەسەبى. ياعني؛ «ءبولىم باستىعى، مىنە، ۇيگە دە پاپكى تولتىرىپ الا كەتىپ، جۇمىس ىستەيدى، سودان ۇلگى المايسىڭدار ما...» مۇنىڭ استارىن بىلمەيتىن جەبەسىن العاشقىدا: «وسى كىسى جاپوندار سياقتى قاعازدان داچا سالىپ جاتىر ما؟»- دەپ، تاڭ قالاتىن.
باستىق بۋاز پاپكىنى كوتەرە بەرىپ، تىگىنەن، قىرىنان ستول بەتىنە تاستاپ-تاستاپ جىبەرىپ، قويعىلاپ-قويعىلاپ الدى دا، قولتىعىنا قىستى، جوق، اسپەتتەپ ستول شەتىنە قويدى. تازالىعى بۇل جەردە جوق كىسى عوي، بولمە ورتاسىنا شىقتى دا، پيدجاگىن شەشىپ، سىلكىپ-سىلكىپ قايتا كيدى، ەكى ساۋىرىنا الما-كەزەك ەڭكەيە قالىپ، بالاعىن سارت-سۇرت قاقتى. پاپكىنى جەتەلەپ، قارنىن الدىعا سالىپ ايداعان بەتى ەسىكتى اشىق قالدىرىپ، شىعا بەردى. قوش ايتپادى.
دەم اراسىندا:
— ساكەسى-اۋ، كۇن سايىن بوي تۇزەپ، مۇرت كۇزەپ، جاسارىن باراسىز-اۋ... مىنا وكشەسى جارتى قارىس چەح ءتۋفليىن قايدان تاپتىڭىز؟ ءتىپتى بەستى اتقا مىنگەندەي ەكەنسىز. ءسىز تابامىن دەسەڭىز، جىلاننىڭ جۇرەگىن سۋىرىن الاسىز عوي، سۋىرىپ الاسىز، — دەپ، داۋدىراپ جاتتى. ساكەسى — كورشى ءبولىمنىڭ باستىعى، جۋىق ارادا ۇلكەن باستىققا ورىنباسار بولىپ جوعارىلاتىلادى-مىس دەگەن جاقسى سوزگە ىلىككەن ساقا جىگىت.
بولاشاعى زور ادام ونداي ارزان ماقتاۋدى ەلەمەي مە، ءسال داۋىسپەن:
— ارتىڭىزدى جابا ءجۇرىڭىز، ەرەكە، — دەدى، ءوزى بۇرىنىراق ۇمتىلىپ كەپ، ەسىكتى جاۋىپ كەتتى.
جەبەسىن سوندا بارىپ جەڭىل كۇرسىندى. ەرسايىن الاقاندارىن جازىپ جىبەرىپ، ستول بەتىنە جاپسىرعان بەتى ەلى وتىر. ۇرلەمەلى وركەستر ويناپ بەرگەن قاھارلى مارشتى جاڭا عانا تىڭداپ بىتكەندەي باسىن شايقاپ-شايقاپ قويادى.
جەبەسىن ءويتىپ قاجىعان جوق، قاي مالىمەت، نەشىنشى بەت دەپ تۇگەندەپ جاتپاي-اق بارلىق قاعازدى سىپىرىپ، سۋىرماعا توعىتا سالدى، سارت جاپتى.
— ساۋ بولىڭىز!
ءسال كىدىرسە، وسى كەڭسەگە ماڭگىلىك قامالىپ قالاتىنداي سىرتقا ۇمتىلدى. كەنەت مىقىن سۇيەگى توك سوققانداي شىم ەتتى دە، ميىنىڭ ەڭ تالما تۇسى دىڭىلداي جونەلدى. مىقىنىن قوس قولدان باسقان كۇيى مىقشيىپ قالدى. ماما كىرەردە تىزەسىن سوعىپ العان ورىندىقتىڭ ۇشكىل قىرىن تاعى قاعىپ كەتىپتى. تەۋىپ-تەۋىپ، تەزەگىن شىعارعىسى كەلىپ، ءوزىن زوردىڭ كۇشىمەن ارەڭ تەجەدى. ەرسايىن بولماسا تەۋىپ تە جىبەرەتىن ەدى.
— ۇستەل مەن ورىندىقتان ابايلا... ادام بولامىن دەسەڭ.
اۋىرسىنعاننان بەت-اۋزى قيسايىپ تۇرىپ، اشۋمەن جالت قاراپ ەدى، ەرسايىننىڭ مۇرتى سەلكىلدەي قالىپتى. ءتۇتىن ىستاعان سارعىلت تىستەرىن اقسيتىپ العان. جەبەسىن ەرىكسىز جىميدى. اعا ينجەنەر ءوز ويىنىڭ ناق ۇستىنەن ءتۇسىپ ەدى.
ويدىڭ ءدوپ كەلۋى ءبىر داستارقان توڭىرەگىندە تىزە ءتۇيىستىرىپ وتىرىپ، تەرلەپ-تەپشىپ سورپا ءىشۋ سياقتى ءتاۋىر نارسە ەكەن. اياق استىنان كوڭىلدەرى كوتەرىلدى. ورنىنان قورباڭداي تۇرعان ەرسايىن ۇمتىلىپ كەلىپ سەبەپتەن سەبەپسىز جەبەسىننىڭ ارقاسىنان قاقتى. قالتاسىنان مايدا تيىنداردى شىعارىپ، كۇرەكتەي الاقانىندا بىرتىندەپ سىرعىتىپ، ەرنىن بۇرىستىرە سانادى. ەكى سومعا جەتەر-جەتپەس مىس كۇمىستەردى سالماقتاپ تۇردى دا:
— بىرگە قايتپايمىز با؟ — دەدى كوزىنە قۇپيا ۇيالاتىپ.
— قايتساق قايتايىق.
ءبولىم باستىعىنىڭ زىركىلىن، تىز ەتكەن مىقىنىن تەز ۇمىتقان جىگىت ەرسايىننىڭ وكشەسىن باسىپ، دالىزگە شىعا بەرىپ ەدى، الدارىنان اكۋلا زۋلاپ وتە شىققانداي ءسال شالقايىپ قالدى. باسىن قاقشيتىپ العان كەك ءدجينستى قىز ادىمىن كەرە-كەرە تاستاپ، الدى-ارتىنا قاراماي بەزىپ بارا جاتىر. ەكەۋىنە پىسقىرمادى. جوسپارلاۋ بولىمىنە كىرىپ كەتتى. ەسىك سارت جابىلعاندا ينجەنەرلەر سەلك ەتتى. دالىزدە ءاتىردىڭ ءالسىز ءيىسى سىزىلىپ كوشىپ ءجۇر. جەبەسىننىڭ ۇيىعان ايرانداي كوڭىل كۇيى كوپە-كورىنەۋ ءىرىپ بارا جاتتى. قىز ليفت جاقتان كەلىن ەدى. «جۇمىس اياقتالعالى قاشان، نەگە اينالشىقتاپ كەتپەي ءجۇر؟» باسى سالبىراپ، ۇنجىرعاسى لەزدە تۇسە قالعان ەرسايىنعا:
— ءسىز ،جۇرە بەرىڭىز، — دەدى.
ول:
— نەگە؟ — دەدى تومەنشىكتەپ.
— ەسىمنەن تاس شىعىپ كەتىپتى. استىنعى قاباتتا ىستەيتىن ءبىر قىزبەن كەشە تانىسىپ، كەلىسىپ قويىپ ەم. سىرتتا توسىپ تۇر. كينوعا بارۋشى ەك، — دەپ، امال جوق، وتىرىك ايتتى.
— ءجون، ءجون. جاس پەن جاستىڭ ءتىلى ءبىر. جولدارىڭ بولسىن!
ەكى قولىن ارقاسىنا سالعان ەرسايىن سالعىرت اياڭداپ، باسپالداققا جونەدى.
اعا ينجەنەر تەمەن ءتۇسىپ كەتىسىمەن جۇگىرە باسىپ، ليفتىگە ۇشتى. تىپ-تىنىش. اۋادا شاڭ، شىلىم ءيىسى بار. كەلە قۋىسقا قول سۇقتى. قوراپ ىلىكتى. الىپ شىقتى دا، اشىپ تا قاراعان جوق باسىنان ءۇش اينالدىرىپ، سىلتەپ-سىلتەپ تۇرىپ، تەرەزەدەن سىرتقا بار پارمەنىمەن لاقتىردى. اينالاسى ەكى كۇندە ءبىر ەمەس، ءۇش ادام — ءوزى، كوك ءدجينستى قىز، ەرسايىننىڭ باسىن اڭكى-تاڭكى ەتكەن قىرسىق قوراپتان وسىلايشا وڭاي قۇتىلدى. «وتكەن كۇندەردەن دىم ءىز قالدىرعان جوقپىن»، — دەپ ويلادى.
سىرت اينالىپ ەدى... كەزدەرگە جولىقتى. تەرەڭ تۇڭعيىعىندا ءۇنسىز ايقاي تۇنىپ جاتقان شارالى كەزدەر... كوك ءدجينستى قىز تورت-بەس قادام جەردە دىكيىپ تۇر.
— جايشا ما؟ — دەگەن ءدىرىل مەن قىرىل ارالاس ءوز ءۇنىن ءوزى تانىماي قالدى. قاتتى قورىققان جاننىڭ داۋسى وزگەرىپ كەتەدى دەپ ەستىپ ەدى.
تىستەنىپ العان قىز:
— دەگەنىڭىزگە جەتتىڭىز بە؟ — دەدى.
— قارىنداس... قۇرداس... — دەپ قاۋقالاقتاپ ەدى، اناۋ قۇلاعىنا ىلگەن جوق.
— مەنىڭ سىزگە قايتارعان جاۋابىمدى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ وسى قۋىستان تاباسىز، — دەدى دە، كىلت بۇرىلىپ، ۇزاي بەردى.
جەبەسىن سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلىپ تۇرىپ قالدى.
...ەرتەڭىندە جەبەسىن جۇمىسقا ون بەس مينۋت ەرتە كەلدى. دالىزدەگى تاپ-تازا اۋانى ءتىپتى جۇتقانىن سەزبەيدى. قاعاز، شاڭ، شىلىم ورنىن ەدەن سۇرتەتىن شۇبەرەكتىڭ دىمقىل ءيىسى باسىپتى. كەشە توبەگە سورىلىپ جانتالاسقان سۋىق تورعاي ءولىپ قالعان با، الدە ءۇي سىپىرۋشى جاسقاپ، تەرەزەدەن شىعارىپ جىبەرگەن بە، ءىز-توزى جوق.
كابينەتكە كىرمەدى، ليفتىگە قاراي اياڭدادى. بىرەۋدەن ەستىگەن، ياكي وقىعان: «قىلمىسكەر بۇلدىرگەن جەرىنە كۇندەردىڭ كۇنى سوقپاي كەتپەيدى»، — دەگەن ءسوز ەسىنە ءتۇستى. جايسىز سەزىم بويىن بيلەدى. «ءوندىرىس ءبولىمىنىڭ» تۇسىندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اۋەستىك جەڭىپ، ەسىك جاپسارىنان ىشكە ءۇڭىلىپ ەدى، مۇرنىن بىرەۋ ۋىستاپ ۇستاي العانداي باسىن جۇلىپ الدى: كوك ءدجينستى قىز باسىن تومەن سالىپ، شۇقىلانىپ جازۋ جازىپ وتىر. مۇنى بايقاعان جوق.
ليفتىگە جاقىنداي بەرە باشپايىنىڭ ۇشىنان باسىپ، ەلپەڭدەپ كەتتى: ەشكىم ءىزىن باعىپ، اندىپ تۇرماسا دا نەدەن قورقىپ، كىمنەن ۇركىپ جۇرگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. موينىن قۇرىقتاي سوزىپ جىبەرىپ، قۋىسقا ءتونىپ ەدى... تاعى ءبىر قوراپ سىرىڭكە تاڭكىسىنەن تۇر. كەشە تەرەزەدەن سىرتقا لاقتىرىپ جىبەرگەن قوراپتان اۋسايشى: «ءورت — ءتىلسىز جاۋ!» دەگەن جارانىڭ ورنى سەكىلدى قىزىل بوياۋلى جازۋلارىنا دەيىن سول قالپى.
ال قوراپتىڭ بۇكىل بەتىنە كەمىردەي قارا تۋشپەن جالعىز-اق ءسوز جازىلىپتى — «اقىماق!»
You Might Also Like
-
شىڭىلتىر اسپان استارىن التىن سىرعاناق دەرسىن؛ كۇي شىعىپ كەلەدى! اڭعال-ساڭعال تاۋ اراسى كەرىسىنشە: قارا كولەڭكە... تەرەڭ شاتقال، ۇزىن ىشەك، كيىز تابان سايلار دىبىس تا، سىبىس تا جوق، قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇ...
