InfoHub Logo

ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ىقىلاسى اتاسىن عارابتان شىقتى دەگەندى، ياكي ءباني يسرايلدەن شىقتى دەگەندى ۇناتقانداي. ونىسى — ارنە تاۋاريحتان حابار تيسە، سول جاقتان تيگەندىكتەن، يسلام ءدىنى بۇرىنعى اتا-بابالاردى ۇمىتتىرىپ، دىندەستەردى جاقىن كورسەتكەندىكتەن ءھام ارتقى جاعى حابارسىز قاراڭعىلىقتا قالعاندىقتان بولعان ءىس. ءھامماعا ماعلۇم، اۋەلدە ادام بالالارى بۇل كۇنگى ورىندارىنا ەكى جاقتان تولقىنىپ كەلگەندىگى. ءبىرى – ءۇندىستان تاراپىنان؛ ول جاقتان كەلگەن جۇرتتاردىڭ كوبى — ءبىلىمدى جۇرت بولىپ، ەرتەرەك عىلىمعا ءۇيىر بولىپ، قايدان شىققاندارىن بىلگەندەر. ەكىنشىسى – ماڭعۇل جاعىنان كەلگەن؛ ولار زاماننىڭ كوبىن عىلىمسىزدىقپەن وتكىزىپ، تاۋاريحتارىن تەرەڭ بىلمەي، ءتۇبى ەسكەرۋسىز قالىپ، اتا-بابالارىن اقساقالدارىنىڭ ايتۋىمەن، اۋىز حابارىنان بىلگەنىنە قاناعات قىلىپ جۇرىسكەن. سونىڭ ءبىرى، ياعني سول ماڭعۇلدان شىققان حالىقتىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ قازاق. ءبىزدىڭ قازاقتى ماڭعۇلدان شىقپاقتىعى بىزگە ۇيات ەمەس، ءبىراق ءبىزدىڭ ءبىلىمسىز، عىلىمسىز قالماقتىعىمىز ۇيات.

قالماقتىڭ ءتورت اتاسىنىڭ ءبىرى — حازار. سول حازاردان ءۇش اتانىڭ ۇلى پارسى جۇرتىندا قالىپ ەدى: قاجار، افشار، ءۇشتاشلى دەگەن. سول قىزىلباس، دۇنيەدەگى ەسكى پاتشالاردىڭ سارقىتى — كاسىراي. عاجام جۇرتى سول. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ امۋداريادان قورقىپ قاشىپ كەلىپ، سىرداريانىڭ اياعىندا قالماقتان جەڭىلىپ، اقتابان شۇبىرىندى كورەتۇعىن سەبەبى نادىردەن قاشامىن دەپ بولعان. سول ءنادىر افشاردان ەدى. وسى كۇنگى ءناسىريددين شاھ — قاجاردان شىققان كىسى. كىم جەتسە، تابادى، ونەرىمەنەن جەتەدى. ولارعا اتاڭ قالماق دەپ كىم بوگەت بولادى؟

ەستە جوق ەسكى مەزگىلدە، ماڭعۇلدان ءبىر تاتار اتالعان حالىق بولىنگەن ەكەن. قىتايلار „تاتان" دەپ جازدى. اسىل ءتۇبى قازاقتىڭ — سول تاتار. وسى كۇندە دە قازاقتىڭ تورە ناسىلدەرى ءوزىن-وزى ءبىز تاتارمىز دەپ ايتىسادى. ونىسى ءبىز كەلىمسەك ەمەس، ءتۇپسىز ەمەس، تازا تۇقىمبىز دەگەن ورىنعا ايتىلادى، تاتاردىڭ كىم ەكەنىن بىلگەندىگىمەن ايتقانى ەمەس.

ءدىن يسلامعا كىرە الماي قالعان وسى كۇندە كۇنشىعىس سىبىرىندە قازاقتىڭ اعايىندارى بار. تىلىنەن، ادەتىنەن، تۇسىنەن تۋىسقاندىعى انىق كورىنىپ تۇرادى. اسىرەسە، ەنەسەيسكى گۇبىرنەدە مينۋسينسكى ۋەزدە „ياسىشىناي تاتار" اتىندا ءبىر حالىق بار. قازاقتى وزدەرىنە اعايىن تۇتادى، دەيدى، ءھام ءبىر تۇقىمداس ەكەندىگىنە كورگەن كىسى تالاسپايدى. تاعى ەش قازاق قىرعىز بەن قازاقتىڭ ءبىر تۇقىمداس ەكەنىنە تالاسپايدى. سول قىرعىزدى قىتايلار „برۋت" دەپ اتايدى، ءوز تاۋاريحتارىندا ونىڭ سەبەبىن، نەلىكتەن „برۋت" دەگەنىن ەش ءبىلدىم دەگەندى كورمەدىم.

ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى بولىپ، ناۋرىزداما قىلامىز دەپ، توي-تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن „ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى" دەيدى ەكەن. بۇل كۇندە بۇل ءسوز قۇربان ايتىنا ايتىلادى، ول ۋاقىتتا جاڭا دىنگە كىرگەن سوڭ ەندى ءبىر بۇحاردان باسقا ءشاھارلاردىڭ دا، جەر-سۋلاردىڭ دا، حالىقتىڭ دا بۇرىنعى اتتارىن بۇزىپتى. سوندىقتان دا بولعانعا ۇقسايدى. ايتەۋىر سونان سوڭ قازاق اتالىپتى.

بۇل قازاق الاتاۋ بوكتەرىندە جۇرگەندە ەگىن سالماق سەكىلدى، ساۋدا قىلماق سەكىلدى شارۋالارعا دا كورشىلەرىنەن كورىپ اينالعان ەكەن. وزدەرىن وزدەرى: „قوڭىر قازاق، قارا قازاقپىز" دەيتۇعىنى، „قازاقبايدىڭ بالاسىمىز" دەگەنى سول ۋاقىتتاعى عانا ءبىراز مومىندىقپەن تۇرعان كەزى بولسا كەرەك.

قىرعىزعا قىرعىز دەپ ۇيعىر حاندارىنىڭ ءبىرى ات قويسا كەرەك. ولاردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ الدىمەنەن جۇرەتۇعىنى سولار بولىپ، قىرعىز اتاپتى. „ءولتىرت، جوعالت" ياعني دۇشپاندى قىرۋشى دەگەننەن قويىلىپتى. ول ۋاقىتتا جاي جاتقان مومىن قازاقتىڭ „ارۋاق اتتاعان وڭبايدى"، „ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا بولسا كەرەك" دەپ، «اتتانىپ بارىپ جىلقى العان، ات ۇستىنەن ۇيقى العان" دەپ، بارىمتاشىنى ماقتاپ، بۇزىلعان كەزى شىڭعىستان سوڭ بولسا كەرەك.

قاشان ماڭعۇلدان شىڭعىس حان شىققاندا، قازاقتار „قۇتتى بولسىنعا" بارىپتى. ءبىراق قاي جەردە بارعانى ماعلۇم ەمەس، سۇيتسە دە وسى شىڭعىس تاۋىندا، اسكەر قاراۋىل وزەنىنىڭ بويىندا جاتىپ، ون ەكى رۋدان ون ەكى كىسى ماڭعۇلدىڭ ءوز زاڭى بويىنشا „حان" دەگەن ۇلكەن بيىكتىڭ باسىندا، اق كيىزگە شىڭعىستى وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن دەيدى. تاۋىنىڭ شىڭعىس اتالىپ، بيىگى حان اتالماق سەبەبى دە سول بولسا كەرەك.

سول ون ەكى كىسىنىڭ ءبىرى قازاقتان مايقى بي دەگەن كىسى ەكەن. „تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى — مايقى بي" دەگەن ماقال بولعان. مايقى سول كىسى ەكەن. شىڭعىس الاماندىققا اتتانىپ، اسكەر تارتىپ شىققاندا اسكەرىنىڭ كوبى تاتار ەكەن دەيدى. ونىڭ سەبەبى: ول ماڭعۇل وزدەرى تاتارداي اسسىزدىق، سۋسىزدىققا، ىستىق-سۋىققا شىدامدى بولماسا كەرەك. قازاقتىڭ سوعىسقا جارارلىق ادامى سول شىڭعىستىڭ اسكەرىنە قوسىلىپتى، بۇلاردى شىڭعىس جوشى دەگەن ۇلكەن بالاسىنا بيلەتىپتى.

اۋەلدە كور حاندى ءولتىرىپ، ۇيعىر جۇرتىن الىپتى، ونان سوڭ، ازيانىڭ تەرەڭىنە شەيىن ەنىپ بارسا كەرەك. سەبەبى، قازاقتا ماقال بولىپ قالعان „جىلان جىلى جىلىس بولدى، جىلقى جىلى ۇرىس بولدى، قوي جىلى زەڭگەر توعىس بولدى" دەگەنى، „سامارقاننىڭ cap جولى، بۇلانايدىڭ تار جولى" دەگەنى — ءبارى شىڭعىستىڭ ساپارىن كورسەتكەن ءسوز. بۇلاناي دەپ گيمالايدى ايتقانى ما، ۇندۋكەش تاۋى ما؟ ايتەۋىر، ءبىر تاۋدى ايتقان ءسوز ەكەنى „بۇلانايدان ۇلكەن تاۋ بولماس، بۇلاننان ۇلكەن اڭ بولماس" دەگەن ماقالىنان ماعلۇم.

سونان سوڭ بۇلار بۇرىنعى الاتاۋدى قالدىرىپ، تاشكەنت توڭىرەگىندەگى تاۋلاردى مەكەن قىلسا كەرەك. قايسىسىندا قانشا جۇرگەن، قايسىسىندا بۇرىن، قايسىسىندا سوڭ جۇرگەن — انىق ماعلۇم ەمەس. ول ورىنعا كەلگەن سوڭ، بۇلاردى شىڭعىستىڭ شاعاتاي دەگەن بالاسىنىڭ ءناسىلى بيلەپ تۇرىپتى. ول شاعاتاي ءناسىلىنىڭ ۇلكەن حانى تاشكەنتتە تۇرىپ، بۇلاردى ءبىر ىنىلەرى بيلەيدى ەكەن. سونداعى بيلەگەن حاندارى، بيلەرى بۇلاردى ەشبىر ءتۇزۋ قارەكەتكە تۇسىندىرمەي، دايىم بارىمتامەن مال قۋماق، اۋىل شاپپاق، بىردە بۇل ەل، بىردە ول ەلمەن جاۋلاسپاق، قىرىسپاقپەن كۇن كەشىپ، ەش شارۋا، ونەرگە ۇيرەنە الماي، وزدەرى كەدەي بولعان ءھام وسپەگەن. بۇگىن بىرەۋدى ءوزى تالاپ، قىرىپ كەلسە، ەرتەڭ ءوزىن بىرەۋ تالاپ، قىرىپ كەتە بەرگەن. „ەرشە بارىپ، يتشە قاشىپ" ءجۇرىپ، مالىن، باسىن جاۋدان قورعاۋدىڭ دا ءمانىسىن بىلمەسە كەرەك. قازاقتىڭ بار قاتتى وسە باستاعانى قۇبا قالماقتىڭ جۇرتى بۇزىلعان سوڭ، وسى سارىارقاعا ورنىققان سوڭ عانا بولسا كەرەك. ودان بۇرىنعىسى „بارىپ جاۋدان قىز اكەلىپ قاتىن قىلارسىڭ، يا اعاڭدى ءولتىرىپ، جەڭگەڭدى الارسىڭ" دەگەن ماقالىنا ۇقسايدى.

ءامىر تەمىر ناسىلىنەن قۇمار شايح بالاسى، بەلگىلى بابىر پاتشانىڭ شەشەسىمەنەن ءبىر تۋىسقان ەكى باۋىرى بولعان. ۇلكەنى تاشكەنتكە حان بولىپ، كىشىسى قازاقتى بيلەگەن. بۇلار شاعاتاي ءناسىلىنىڭ ءجۇنىس حاننىڭ بالالارى بولعان. سول قازاقتى بيلەگەنىنىڭ اتى احمەت ەكەن. سول ءوز ۋاقىتىندا اتتانىسقا جارارلىق قازاقتان ءۇش ءجۇز اسكەر شىعىپتى، ءۇش ءجۇز باسىعا بيلەتىپتى. ءار ءجۇزدىڭ حالقى ءوز ىنتىماعىمەنەن ءبىر تۋىسقانعا ەسەپ بولىپتى. قازاقتىڭ „ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى" دەيتۇعىنى — سول.

احمەت حان قالماقتى كوپ شاۋىپتى، كوپ قىرىپتى. قالماق راقىمسىزدىعىنا قاراي „مىناۋ ءبىر الاشى بولدى عوي" دەپتى، جان الۋشى بولدى دەگەننىڭ ورنىنا. سوندىقتان ول كىسى الاشا حان اتانىپتى. „بابىر ءنامادا" سولاي جازىلعان. سونان سوڭ حان بۇل اتتى قالماق قورىققانىنان قويدى عوي، ەندى سىزدەر شاپقان ۋاقىتتا „الاشى-الاشى" دەپ ۇران-سۇرەن سالىڭىز دەپ بۇيىرىپ، بۇلارعا ايعاي سالعاندا كوپ جاننىڭ ايعايىمەن „الاش-الاش" دەپ كەتىپتى. سوندىقتان „الاش-الاش" بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، قالماققا نە قىلماپ ەدىك دەپ، الاش ۇراندى قازاق اتانعان سەبەبى سول ەكەن.

بۇلار شاعاتاي ناسىلىنە قاراپ جۇرگەندە، جوشى ءناسىلى وزبەك حالقىن بيلەپ جۇرگەن ەكەن. سول جوشىنىڭ سيبان ياكي شيبان دەگەن بالاسىنىڭ تۇقىمىنان ءبىر بەلگىلى شايباق دەگەن حان شىعىپ، ءامىر تەمىر تۇقىمىنان ھيرات، بۇحار، سامارقان شاھارلارىن تارتىپ الىپ جۇرگەندە، اقىرىندا مۇنىڭ الدىنان الاشا حان، تاشكەنتتەگى جانكە حان دەگەن اعاسىمەن قوسىلىپ، قالىڭ اسكەرمەن شىعىپ، وراتوبەدە جەڭىلىپ، اعايىندى ەكەۋىن دە، بالا-شاعالارىنا دەيىن شايباق ولتىرگەندە، ءبىزدىڭ قازاق ءبىز اۋەلدەن وزبەك جۇرتىمەنەن اتالاس ەدىك جانە دە شىڭعىس حان ءتىرى كۇنىندە ءبىزدى جوشىعا تاپسىرىپ ەدى، „سارت — ساداعام، وزبەك — ءوز اعام" دەپ، شايباققا قاراپ كەتىپتى.

سول ءسوز وسى كۇنگە شەيىن ماقال بولىپ قالعان. سونان كەيىن ءبىزدى قايتىپ شاعاتاي تۇقىمى بيلەگەن ەمەس. ونان سوڭعى ءبىزدىڭ حانىمىز، تورەمىز — ءبارى دە جوشى ناسىلىنەن بولا كەلگەن.

---