ءبىز «تۇركىمىز» بە، «تۇرىكپىز» بە؟
وقىرمان نازارىنا Massaget.kz سايتى جاريالاعان كورنەكتى جازۋشى، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مەملەكەت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1984)، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى (1996) مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «تۇركى» سوزىنە قاتىستى پىكىرىن ۇسىنامىز.
***
قازاق ءباسپاسوزى مەن كىتاپتاردا سوڭعى جيىرما-وتىز جىلدا «تۇركىلەر»، «تۇركى حالىقتارى»، «تۇركى قاعاناتى» دەيتىن اتاۋلى سوزدەر كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر. قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى ۇيلەسىمى بويىنشا، «تۇركى» دەيتىن ءسوزدىڭ ەشبىر وعاشى جوق، ءبىراق بۇل - زات ەسىم ەمەس، سىن ەسىم - «قازاقى» دەگەن ءتارىزدى؛ ادامي، كاسىبي، عىلىمي - ءبارى ءبىر ورايدا. سوندىقتان «تۇركى» - مۇلدە باسقاشا ۇعىم بەرمەك. (وسىعان قارايلاس «تۇركي» بار - ياعني «تۇرىك ءتىلى».)
تاريحي تۇرعىدا نەگىزى جوق، تەرىس قانا ەمەس، قيسىنسىز: «قازاق» ەتنونيمىن «قازىقا»، نەمەسە «قىزاق» دەپ تۇرلەندىرگەن سياقتى. «تۇركى» دەيتىن حالىق تا، «تۇركى قاعاناتى» دەيتىن مەملەكەت تە بولماعان، سونداي-اق، بۇگىنگى، ءتۇپ نەگىزى بىرلەس، تىلدەرى ۇيلەس، اعايىن جۇرتتاردىڭ ورتاق اتاۋى دا «تۇركى» ەمەس. بۇل جەر استىنان جىك شىققان بارلىق «تۇركىنىڭ» اقيقات ءتۇبىرى - «تۇرىك». ورتا عاسىرلار تاريحىندا جارىم الەمگە قانات جايعان، قۇدىرەت-كۇشى كەنەۋسىز «ۇلى تۇرىك قاعاناتى» بولدى، مەملەكەتكە ۇيىتقى، نەگىزگى حالىق - «تۇرىك» اتاندى. «مەن - ءتاڭىرى تەكتى، ءتاڭىرى سىپاتتى تۇرىك بىلگە-قاعان... تۇرىك جۇرتىم ءۇشىن تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم...» بۇل حالىق تاريحتىڭ كەلەسى كەزەڭىندە بۇكىل ەۋرازيا قۇرىلىعىنا تارالدى. ۇرپاقتارى ۋاقىت وزا كەلە ءارقيلى اتالعانىمەن، ءبارى دە تۇرىك جۇراعاتى بولىپ قالا بەردى. «تۇرىك حالىقتارى» دەيتىن ورتاق اتاۋ - ەۋروپا عىلىمىندا، بار تاريحتا ءبىرجولا قالىپتاستى (ورىسشا - اۋەلدە «تاتارسكيە نارودى ي پلەمەنا»، كەيىنىرەك باتىس اسەرىمەن «تۋرەسكيە نارودى»).
ەجەلگى تاريحتى كامىل تانىعان قازاق زيالىلارى دا XX عاسىردىڭ باسىندا وسى «تۇرىك» ەتنونيمىن جاڭادان جاڭعىرتىپ، جالپىعا ورتاق «تۇرىك حالىقتارى» اتاۋىن قاتارعا قوسادى. قايتادان تۋ كوتەرگەن الاش مەملەكەتىنىڭ گيمنى: «ارعى اتام - ەر تۇرىك، - ءبىز قازاق ەلىمىز!» - دەپ جاريالاعان. بۇدان سوڭ: «ەجەلدەن ەر تۇرىك، - وق تەسكەن ەتىمىز، - قاسقارىپ، قايتپاعان، - ەش جاۋدان بەتىمىز!..» - دەپ شالقيدى. الاش ارداگەرى ءاليحان بوكەيحان قاشاندا: «ءبىزدىڭ تۇرىك تەكتى قازاق حالقى...» - دەپ جازادى. از-مۇز كەيىنىرەك مۇستافا شوقاي باۋىرلاس، تۋىستاس بۇتكىل «تۇرىك حالقىنا» جار سالادى، ونىڭ ىشىندە جىگەرلى، جاڭاشىل «تۇرىك جاستارىنا» ۇران تاستايدى.
وسى ەكى ارالىقتاعى سۇلتانماحمۇت، تۋعان جۇرتى، ونىڭ وتكەندەگى تاريحى مەن ءوز تۇسىنداعى احۋالىن سالعاستىرا كەلە: «بۇلاردىڭ تۇرىك ەدى ارعى زاتى، - الەمدى تىتىرەتكەن سالتاناتى، - بۇگىندە ازىپ، توزىپ، كۇلكى بولعان، - بۇلار دا سول تۇرىكتىڭ جۇراعاتى!» - دەپ كۇيىنگەن - ءجۇز جىل وتسە دە، اۋەلگى كۇشىندە تۇرعان لەپەس. قايتكەندە دە - تۇرىك، تۇرىك جانە تۇرىك حالىقتارى! تەك ءبىز عانا ەمەس. رەسەي شەگىندە وتارلىق كۇن كەشكەن بۇلعار (قازان تاتارلارى) مەن باشقۇرت جانە قىرىم تۇبەگىن، قاپقازدىڭ قىرقاسى مەن قاپتال ەتەگىن قونىستانعان اعايىندار، ءتىپتى شىباش پەن ساقا-ياكۋتكە دەيىن تۇگەلدەي ەجەلگى «تۇرىك» نەگىزىنە دەن قويىپتى.
ال ءبىرىنشى جيحان سوعىسىنان سوڭ ەجەلگى وسمان يمپەرياسىنىڭ تۇپكى قونىسىندا قايتا قۇرىلعان مەملەكەت - اتا-تۇرىكتىڭ باسشىلىق، نۇسقاۋىمەن «تۇركيە»، «تۋرك جۋمحۋرياتى»، ياعني تۇرىك رەسپۋبليكاسى دەپ رەسمي تۇردە اتالا باستاعان. ەندى رەسەي يمپەرياسى شەگىندە كوممۋنيستىك قىزىل ورىس وكىمى ءبىرجولا ورنىققان كەزدە، داعدىلى «تۇرىك» ەتنونيمى ەكى تارماققا اجىراتىلادى: انادولى تۇرىگى - «تۋروك»، «تۋركي»، ال قالعان بارلىق تۇرىك قاۋىمىنىڭ اتاۋى - «تيۋركي»، «تيۋركسكيە نارودى» بولىپ وزگەرتىلدى. بۇل جىكتەلۋ - 1926 جىلى باكۋدە وتكەرىلگەن، تىلگە، مادەنيەتكە قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر وڭىمەن شەشىلىپ، لاتىن جازۋىنا جاپپاي كوشۋ تۋرالى قارار قابىلدانعان ايتۋلى وقيعا - «بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى تۇركولوگيا قۇرىلتايىندا» («پەرۆىي ۆسەسويۋزنىي تيۋركولوگيچەسكيي سەزد») رەسمي تۇردە قابىلدانعان بولاتىن. البەتتە، جوعارعى وكىمەت نۇسقاۋى ءارى ءداپ وسى كەزدە ايىرىم ەلەۋسىز كورىنگەن، ويتكەنى، وسى «تيۋرك» حالىقتارىنىڭ بارلىعىنىڭ ءوز تىلدەرىندە اتالۋ دا، جازىلۋ دا بىرەگەي - «تۋرك»، «تۇرىك» بولىپ قالا بەرمەك. جانە ءداپ سولاي جالعاستى.
ءبىزدىڭ قازاق عىلىمىندا دا، شامامەن 1970 جىلدارعا دەيىن «تۇرىك حالىقتارى» دەپ جازىلىپ كەلدى، ال وتكەن تاريحتاعى ۇلى مەملەكەت ەشبىر بۇرماسىز «تۇرىك قاعاناتى» اتالدى. الايدا سوۆەتتىك ورىس ساياساتىندا «پانتۇركيزم» دەيتىن ۇرەيلى ۇعىم بار، بىرتە-بىرتە قازاقتاعى «تۇرىك حالىقتارى» ءتۇپ نەگىزىنەن اۋلاقتاپ، «تۇركى حالىقتارىنا» اينالا باستادى. اقىرى، مىنە، ءالى دە بۇعاۋلى باستىڭ ساياساتتان تىسقارى ەرىكتى اۋىز زامانىندا، ماناعى جاساندى «تيۋرك» جوباسىمەن، ەجەلگى «تۇرىك» ەتنونيمى مۇلدە قاتاردان شىعارىلعان ەكەن: «تۇرىك» - ول تۇركيا حالقىنا عانا تيەسىلى، ال قالعان جۇرت، ونىڭ ىشىندە قازاق تا «تۇركى» بولعانى ماقۇل. وسى ورايمەن جالباعاي جازارماندار ەجەلگى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بار تاريحتا تۇرعان، ءالى دە تەرىسكە بۇزىلماعان وزىندىك اتاۋىنا دەيىن وزگەرتىپ سالدى: «تۇركى قاعاناتى». دانالىقتىڭ ەرەكشە ۇلگىسى. شىندىعىندا، بۇرناعى، قاعانات اتالعان مەملەكەت بۇگىنگى تۇرىك رەسپۋبليكاسىنان شالعاي، الىس ءبىر قيىردا جاتىر عوي. «تۇرىك» دەپ تانىلۋى قيسىنسىز، «تۇركى» دەپ، ناقتى ايعاقتاعان ءجون. ءوستىپ، بۇل «تۇركى قاعاناتى» اعىمداعى باسپا ءسوز بەتىنەن وزىپ، بىرتە-بىرتە قازىرگى تاريحشىلارىمىزدىڭ «عىلىمي» ەڭبەكتەرىنە كوشە باستاپتى.
ەسەبى، وسىنداي قيسىق پەن قىڭىر بار تاراپتا قاتارعا قوسىلدى، ەجەلگى تاريحي اتاۋدى ىعىستىرىپ شىعاردى دەگەن ءسوز. ەندى قاراڭىز. جوعارىدا ايتقانىمىزداي؛ «قازىقا حاندىعى»، «قىزاق ورداسى» دەگەن جاڭاشا اتاۋعا توقتاۋ مۇمكىن بە. مۇمكىن ەكەن. تۇرىك قاعاناتىن «تۇركى قاعاناتى» دەپ وتىرمىز عوي. ايىرىمى قانشا. جوق، مۇنداي بۇرالقى اتاۋلار وسى قالپىندا قالۋعا ءتيىس ەمەس. ەرتە مە، كەش پە، تۇزەتىلۋى شارت.
وتكەن مىڭ جارىم جىلدىق تاريحتا - «تۇرىك»، «تۇرىك قاعاناتى»، كەيىنگى بەس عاسىردا ارالارى اجىراپ، ءارقايسىسى ءوز دەربەستىگىن تاپقان قاۋىم جۇرتتىڭ ورتاق اتاۋى - «تۇرىك حالىقتارى». ەگەر وسمان يمپەرياسىنداعى جۇرتشىلىق وزدەرىنىڭ ارعى بابالارىنىڭ ەسىمىن ساقتاپ قالسا (شىن مانىسىندە العاشقى پرەزيدەنت مۇستافا كەمال قالپىنا كەلتىرسە)، بۇل - تەك قانا ءسۇيىنىشتى جاعداي، ۇلتتىق سانانىڭ بيىك كورىنىسى، ال «تۇرىك حالىقتارى» دەيتىن انىقتاما - سەنى تۇركيامەن قوساقتاپ، رەسەي سياقتى باسىبايلى قۇلعا اينالدىرىپ جىبەرمەيدى. ازىپ-توزۋدىڭ ەڭ سۇمدىق بەلگىسى - اتا-اناڭنان بەزۋ دەسەك، ءتۇپ تامىرىن تەرىسكە شىعارعان، تۋعان حالقىنىڭ ەجەلگى اتاۋىنان جەرىپ، ارعى تاريحتاعى ۇلى يمپەرياسىنىڭ ەسىمىنە دەيىن وزگەرتكەن عالاماتتى قالاي باعالاۋعا بولادى؟ تەكسىزدىك، ۇلتسىزدىق دەپ قازبالاماي، ەڭ جەڭىل، بەرگى سەبەبىن ايتايىق - قارا تانىماعان ساۋاتسىزدىق اتالادى.
You Might Also Like
