ءبىزدىڭ زاماننىڭ قاھارمانى
العى ءسوز
بارلىق كىتاپتاردا العى ءسوز ءارى ءبىرىنشى، ءارى ەڭ سوڭعى نارسە؛ ول نە كىتاپتىڭ جازىلۋ ماقساتىن تۇسىندىرەدى دە، نە دالەلدەر ايتىپ سىنعا جاۋاپ بەرەدى. ادەتتە وقۋشىلاردىڭ رۋحاني جاعىندا دا، جۋرنالداردىڭ سوككەنىندە دە جۇمىستارى بولمايدى، سوندىقتان ولار العى ءسوزدى وقىمايدى دا. اسىرەسە بىزدە مۇنىڭ بۇلاي بولۋى وتە كۇيىنىشتى. ءبىزدىڭ حالقىمىز سونداي جاس، سونداي اقكوڭىل عوي، مىسالدىڭ اياعىنان اقىل ايتقان ساۋەگەيلىكتى تاپپاسا ونى ۇعا المايدى. ولار قالجىڭدى تۇسىنبەيدى، مىسقىلدى سەزبەيدى؛ ولار اسىلىندا قيسىق تاربيەلەنگەن. ولار وسى كۇشتى ءبىلىمپازدىق بۇرىنعىدان گورى وتكىر جانە كوزگە تۇسە قويمايتىن، ماقتاۋ پەردەسىن جامىلىپ وتىرىپ، قارسىلاسۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي تۇرا سوعاتىن قۇرال تاپقانىن، سوندىقتان ءتاۋىر ورتا مەن ءتاۋىر كىتاپتا بالاعاتقا ورىن بولمايتىنىن ءالى بىلمەيدى. ءبىزدىڭ حالىق بىرىنە-بىرى قارسى ەكى وردانىڭ توڭىرەگىنە جاتاتىن ەكى ديپلوماتتىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەننەن كەيىن، ە، بۇلار وزدەرىنىڭ سىپايى دوستىعى ءۇشىن ءارقايسىسى ءوز ۇكىمەتىن الداپ ءجۇر ەكەن عوي دەگەن قورىتىندىعا كەلەتىن پروۆينسيالدارعا ۇقسايدى.
بۇل كىتاپ جۋىق ارادا ءبىرقاتار وقۋشىلاردىڭ، ءتىپتى، جۋرنالداردىڭ ءسوزدىڭ تىكەلەي ماعىناسىنا سەنۋ زاردابىن تارتتى. ءبىزدىڭ زاماننىڭ گەرويى ءتارىزدى ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي بىرەۋدى بىزگە ۇلگى ەتىپ تارتتى دەپ بىرەۋلەر وتە قاتتى نامىستاندى، ال ەندى بىرەۋلەر شىعارۋشى ءوز پورترەتىن جانە ءوزىنىڭ تانىستارىنىڭ پورترەتىن سۋرەتتەگەن ەكەن دەستى... تىم ەسكى، بيشارالىق قالجىڭ! شاماسى، وزىندەگىنىڭ ءبارى جاڭارىپ جاتقاندا وسى ءبىر ساندىراقتارى جاڭارمايتىن بولعان-اۋ، رۋس تەگىندە سولايشا دۇنيەگە كەلگەن عوي. سيقىرلى اڭگىمەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ بارىپ تۇرعان سيقىرلىسىنىڭ ءوزى دە بىزدە بىرەۋدى بالاعاتتاۋ ءۇشىن جازىلىپتى دەگەن داۋدان اۋلاق بولا قويار ما ەكەن!
مەنىڭ پاديشالارىم، ءبىزدىڭ زاماننىڭ گەرويى دا پورترەتتىڭ ءدال ءوزى، ءبىراق ءبىر ادامنىڭ عانا پورترەتى ەمەس بۇل بۇكىل ءبىزدىڭ تۇستاستارىمىزدىڭ كىناراتتارىنان ونىڭ ءدال ءورشىپ تۇرعان كەزىندە جيىنتىقتالعان پورترەت. سىزدەر ادام مۇنداي جەكسۇرىن بولۋعا ءتيىس ەمەس دەپ ماعان تاعى دا ايتارسىزدار، ال وندا مەن سىزدەرگە، ەگەر سىزدەر تولىپ جاتقان تراگيكالىق جانە رومانتيكالىق جاۋىزداردىڭ بولاتىندىعىنا سەنگەندە، پەچوريننىڭ راس ەكەندىگىنە نە ءۇشىن سەنگىلەرىڭىز كەلمەيدى دەر ەدىم. ەگەر سىزدەر بۇدان گورى دە ماسقارا جانە جيىركەنىشتىرەك، ويدان شىعارىلعاندارعا قىزىعا قاراساڭىزدار، وسى ءبىر كەيىگى، ءتىپتى ويدان شىعارىلعان كۇننىڭ وزىندە دە، سىزدەر تاراپىڭىزدان كەشىرىم نەگە الا المايدى؟ بۇل سىزدەردىڭ كۇتكەندەرىڭىزدەن گورى دە مۇندا شىندىقتىڭ كوپتىگىنەن ەمەس پە؟..
سىزدەر ادامگەرشىلىك بۇدان ەشتەڭە ۇتا قويمايدى دەرسىزدەر؟ عافۋ ەتىڭىزدەر. جۇرتتى تاتتىمەن سىيلاۋ جەتكىلىكتى بولدى، ودان ولاردىڭ ىشتەرى بۇزىلدى: ەندى اششى ءدارى مەن ۋداي شىندىق كەرەك. بۇدان كەيىن وسى كىتاپتىڭ اۆتورى ءبىر كەزدەردە جۇرتتىڭ بويىنداعى كەمشىلىكتەرىن تۇزەتۋشى بولامىن دەگەن قىمباتتى تالاپقا يە بولعان ەكەن دەپ ويلاماڭىزدار. مۇنداي مۇساپىرلىكتەن ونى قۇداي ساقتاسىن. وعان تەك قانا ءوز ۇعىمىنداعى زامانىمىزدىڭ ادامىن سۋرەتتەۋ ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىندى؛ ونىڭ دا، ءسىزدىڭ دە باقىتسىزدىعىڭىزعا قاراي مۇنداي ادامدار وعان ءجيى كەزدەسۋشى ەدى. اۋرۋدىڭ كورسەتىلگەنى دە جەتەر، ال ونىڭ نەمەن ەمدەلۋىن قۇداي ءبىلسىن!
ءبىرىنشى ءبولىم
I. بەلا
مەن تيفليستەن لاۋمەن شىقتىم. اربامداعى بار جۇگىم، جارتىسىنا دەيىن گرۋزيا جايىندا جولشىباي جازىلعان قاعازدارىممەن سىقالعان شاعىنداۋ عانا ءبىر شامادان. سول قاعازداردىڭ كوبى سىزدەردىڭ باعىڭىزعا جوعالىپ تا قالدى، ال مەنىڭ باعىما شامادانىم قالعان زاتتارىممەن امان قالدى.
مەن قويشاۋىر جازىعىنا كەلگەنىمدە، كۇن قارلى تاۋ جوتاسىنا جاسىرىنىپ بارا جاتقان مەزگىل ەدى. ءتۇن بولماي قويشاۋىر تاۋىنا جەتكىسى كەلگەن لاۋشى وسەتين اتتاردى تىنىمسىز ايداپ، بار داۋسىمەن انگە باسادى. وسى جازىق ءبىر تاماشا جەر! جان-جاعى وتكەل بەرمەس تاۋ، جاسىل ءپۇلىش جامىلىپ، شىنار اعاشتارىنىڭ شوعىمەن بەزەنگەن قىزىل-قيا شىڭدار، ونىڭ ۇستىنە بەتىن سۋ شايىپ ايعىز-ايعىز بولعان سارعىلت تىك جارلارمەن، انە، ەڭ بيىكتە التىنداي جارقىراعان قار شاشاقتارى كورىنەدى، تومەندە الدەقانداي بەلگىسىز ءبىر وزەنمەن قۇشاقتاسىپ، قاراڭعى ۇڭگىردەن شۋلاي اتىلعان اراگۆا، سىمعا تارتقان كۇمىستەي سوزىلىپ، قابىعى كۇنگە شاعىلىسقان جىلانداي جارقىرايدى.
قويشاۋىر تاۋىنىڭ ەتەگىنە كەلىپ ءبىز ءبىر ديحاننىڭ قاسىنا توقتادىق، بۇل جەردە جيىرما شاقتى گرۋزيندەر مەن تاۋلىقتار شۋلاسىپ ءجۇر، قاسىمىزعا تاياۋ قونباقشى بولىپ ءتۇيسلى كەرۋەنشىلەر توقتادى. اربامدى مىنا قارعىس اتقان تاۋدان اسىرۋ ءۇشىن مەنىڭ وگىز جالداۋىم كەرەك بولدى، ويتكەنى كۇز بولىپ جەر مۇزداققا اينالعان كەز ەدى، ال تاۋدىڭ بيىكتىگى ەكى شاقىرىمعا جۋىق.
امال قانشا، مەن التى وگىزىمەن بىرنەشە وسەتيندەردى جالدادىم. بۇلاردىڭ ءبىرى شامادانىمدى ارقالادى دا، قالعاندارى ايعايلاپ وگىزدەردى كوتەرمەلەدى.
مەنىڭ اربامنىڭ سوڭىن الا ءتورت وگىز سىقاي تيەلگەن ءبىر اربانى جايىمەن ەركىن سۇيرەپ كەلە جاتتى. بۇل جايت مەنى تاڭعالدىردى. كابارديندەردىڭ كۇمىستەلگەن كىشكەنە ترۋبكاسىن تارتا ءتۇسىپ ارتىندا يەسى كەلە جاتىر. ونىڭ باسىندا چەركەستەردىڭ سەڭسەڭ بوركى مەن ۇستىندە ەپولەتسىز وفيسەر سۇرتۇگى بار. جاسى ەلۋلەر شاماسىندا سياقتى. ونىڭ قوڭىرقاي تارتقان بەت-الپەتى زاكاۆكازيانىڭ ىستىق كۇنىمەن كوپتەن بەرى ۇيرەنىسكەن ادام ەكەنىن اڭعارتادى، ءبىراق ەرتە بۋرىل تارتقان مۇرتى ونىڭ نىق باسۋىمەن سەرگەك بويىنا جاراسپاي-اق تۇر. مەن وعان جاقىن كەلىپ ءيىلىپ سالەم بەردىم، ول مەنىڭ سالەمىمدى ءۇنسىز قابىلداپ ترۋبكاسىنىڭ ءتۇتىنىن بۇرق ەتكىزدى.
— مۇمكىن سىزبەن جولىمىز ءبىر بولار؟ ول تاعى دا ءۇنسىز باسىن يزەدى.
— ءسىز مۇمكىن ستاۆروپول باراتىن بولارسىز؟
— ونىڭىز راس... قازىنا نارسەلەرىن اپارامىن.
— ايتىڭىزشى، مەنىڭ بوس اربامدى وسەتيندەردىڭ كومەگىمەن التى وگىز ارەڭ تارتىپ كەلە جاتقاندا، ءسىزدىڭ جۇگى سونشا اۋىر ارباڭىزدى ءتورت وگىزدىڭ دەدەكتەتىپ وتىراتىنى قالاي؟
ول مونتانسي كۇلىمسىرەپ، ماعان ماڭىزدانا قارادى.
— ءسىرا، ءسىز كاۆكازعا جاڭادان عانا كەلگەن بولارسىز؟
— ءبىر جىل شاماسى بولدى، — دەدىم مەن. ول تاعى دا جىميىپ كۇلدى.
— نەمەنە؟
— جاي، اشەيىن! بۇل ازياتتار ءبىر وڭباعاندار ەمەس پە! ءسىز، بۇلار ايعايلارىمەن كومەكتەسىپ كەلە جاتىر ەكەن دەپ ويلايسىز با؟ سايتان بىلە مە، ولاردىڭ نە دەپ ايعايلايتىندارىن؟ ال وگىزدەرى تۇسىنەدى، ءتىپتى جيىرماسىن جەگىڭىزشى، ولار وزدەرىنشە ايعايلاسا بولعانى، وگىزدەرى ورنىنان قوزعالمايدى... بارىپ تۇرعان حايارلار! ولاردان نە سۇرايسىڭ؟.. وتكەن-كەتكەندەردىڭ اقشاسىن سىپىرۋدى سۇيەدى... بۇل سوققانداردى مۇلدەم دانىكتىرىپ جىبەرگەن! قارا دا تۇرىڭىز، ولار ءالى سىزدەن اراقتىق اقشا الادى. مەن ولاردىڭ جايىنا ابدەن قانىقپىن، مەنى جەر سوقتىرىپ كەتە المايدى!
— ءسىز مۇندا كوپتەن قىزمەت ىستەيسىز بە؟
— ءيا، مەن مۇندا الەكسەي پەتروۆيچتىڭ تۇسىندا قىزمەت ىستەگەنمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول ماڭىزدانىڭقىراپ. — ول الدىڭعى شەپكە كەلگەندە مەن پودپورۋچيك ەدىم، تاۋلىقتارعا قارسى ىستەگەن كىزمەتىم ءۇشىن ول كىسىنىڭ تۇسىندا ەكى شەن الدىم، — دەپ ءسوزىن جالعاستىرىپ اكەتتى.
— ال، ءسىز ءقازىر؟..
— ءقازىر ءۇشىنشى لينەينىي باتالوندا بولىپ ەسەپتەلەمىن. — ال ءسىز شە، سۇراۋعا بولار ما ەكەن؟..
مەن بايان ەتتىم.
اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى دە، ءبىز ءتىل قاتىسپاي قاتار ءجۇرىپ وتىردىق. تاۋ باسى قار ەكەن. كۇن دە باتتى، وڭتۇستىكتە بولاتىن ەجەلگى ادەت بويىنشا دالانى ءتۇن لەزدە باسا قالدى، ايتسە دە، ەرىپ جاتقان قار ارقىلى ءبىز جولدى وڭاي ايىرىپ وتىردىق، ونشا قيا بولماعانمەن جول ءالى دە تاۋدى ورلەپ كەلەدى. مەن شامادانىمدى ارباعا سالدىردىم دا، وگىزدەردى اۋىستىرىپ ات جەكتىردىم، ءسويتىپ اقىرعى رەت تومەنگى جازىققا كوز جىبەرسەم: شاتقالدان قۇيىلعان تولقىنداي قويۋ تۇمان جازىقتى تەپ-تەگىس باسا قالعان ەكەن، ەندى ول جاقتان ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا ەشبىر دىبىس ەستىلمەيدى. وسەتيندەر مەنى شۋلاي قورشاپ اراقتىق اقشا سۇرادى، سول كەزدە شتابس-كاپيتاننىڭ قاتتى اقىرعانى سونداي، ولار كوزدى اشىپ-جۇمعانشا زىتىپ وتىردى.
— بۇلار وسىنداي حالىق! ورىسشا نان سۇراۋدى بىلمەيدى، ال "وفيسەر، اراققا اقشا بەرشى دەگەندى جاتتاپ الا قويعان. مەنىڭشە تاتارلار بۇلاردان كوپ ارتىق؛ ولار دەگەنمەن اراق ىشپەيدى عوي، — دەدى ول.
ستانساعا دەيىن ءالى دە ءبىر شاقىرىمداي بار. اينالا تىپ-تىنىش، تىنىش بولعاندا قانداي، سارماسانىڭ ىزىڭى ارقىلى ونىڭ ۇشىپ بارا جاتقان باعىتىن سەزگەندەيسىڭ. سول جاعىمىزدا تەرەڭ شىڭىراۋ قاراۋىتادى، ودان ارىرەك جانە ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدا، بەتىن اجىمدەر جاۋىپ، قابات-قابات قار جامىلعان قارا-كۇرەڭ تاۋ توبەلەرى باتقان كۇننىڭ ءالى دە تارقاماعان ءالسىز شۇعىلاسىمەن مۇنارتادى. قاراڭعى اسپاندا جۇلدىزدار كورىنە باستادى، نەتكەن عاجاپ دەسەڭىزشى، مەنىڭ كوزىمە ولار ءبىزدىڭ سولتۇستىكتەگىدەن ءاناعۇرلىم جوعارىراق تۇرعانداي كورىنەدى. جولدىڭ ەكى جاعىندا قالقيعان جالاڭاش قارا تاستار، كەن جەرلەردە قار استىنان بۇتالار قىلتيادى، ءبىراق قىبىر ەتكەن ءبىر دە ءبىر قۇرعاق جاپىراق جوق، تابيعاتتىڭ وسىناۋ ءبىر ۇيقىداعى شاعىندا شارشاعان پوشتا ترويكاسىنىڭ پىسقىرىعى مەن ورىس قوڭىراۋىنىڭ ءارقيلى جاڭعىرىعىن ەستۋدىڭ ءوزى دە قىزىق ەكەن.
— ەرتەڭ كۇن ادەمى بولار! — دەدىم مەن. شتابس-كاپيتان ءلام دەپ جاۋاپ قاتپاستان، قارسى الدىمىزدان كورىنگەن بيىك تاۋدى ساۋساعىمەن نۇسقادى.
— ول نەمەنە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— گۋد تاۋى.
— وندا نەمەنە تۇر؟
— قاراۋىتۋىن كورمەيسىڭ بە؟
شىنىندا دا گۋد تاۋى قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ تۇر؛ جان-جاعىن شاربى بۇلتتار قاماپ، ءدال باسىنا قارا بۇلت شوگە قالىپتى، بۇلتتىڭ قارالىعى سونداي، ءتىپتى جابىق اسپاننىڭ وزىندە تاڭباداي كورىنەدى.
ءبىز پوشتا ستانساسىن جانە ونى قورشاعان ساكليالاردىڭ توبەسىن ايىرا باستادىق، الدىمىزدا سۇيكىمدى وتتار دا جىلتىرايدى، دىمقىل سۋىق جەلدىڭ ءيىسى كەلەدى، شاتقال ءىشى گۋىلدەپ، جاڭبىر سىركىرەي باستادى، مەن بۋركامدى يىعىما ىلگەنىمشە قار دا جاۋىپ كەتتى. مەن شتابس-كاپيتانعا تاڭدانا قارادىم...
— بىزگە وسىندا قونۋعا تۋرا كەلەر، مۇنداي بۇرقاسىندا تاۋدان اسۋعا بولمايدى، — دەدى دە: — بۇل قالاي؟ كرەستوۆويدىڭ مۇزدى قارلارى قۇلادى ما ەكەن؟ — دەپ لاۋشىدان سۇرادى.
— قۇلاعان جوق، مىرزا، قۇلاعالى تۇرعاندارى وتە كوپ، — دەپ جاۋاپ بەردى لاۋشى وسەتين.
ستانسادا جولاۋشىلار تۇسەتىن بولمە بولماعاندىقتان ءبىزدى ءبىر ءتۇتىن قاپتاعان ساكليارا ءتۇسىردى. مەن جولداسىمدى بىرگە وتىرىپ شاي ىشۋگە شاقىردىم، ويتكەنى مەنىڭ شويىن شاينەگىم بار ەدى، كاۆكازدى كەزىپ جۇرگەندەگى كەلىستى نارسەم دە سول.
ساكليانىڭ ءبىر بۇرىشى قۇزعا قاپسىرا سالىنىپتى، ءارى سۋ، ءارى تايعاق ءۇش باسپالداق سەنى ونىڭ ەسىگىنە اپارادى. قاراڭعىدا قارمانىپ ءجۇرىپ مەن ءبىر سيىرعا سوقتىقتىم، (بۇلاردىڭ سيىر قوراسى مەن مالاي جاتاتىن بولمەسى ءبىر بولادى) ەندى قايدا بارارىمدى بىلسەمشى: مىنا جەردە قويلار ماڭىراسا، انا جەردە يت ىرىلدايدى، ءسويتىپ تۇرعانىمدا مەنىڭ باعىما قاراي ءبىر بۇيىردەن كەنەت سىعىرايا جىلتىراعان جارىق ەسىككە ۇقساس ءبىر ۇڭگىردى تابۋىما سەبەپشى بولدى. بۇل جەردە مەن ءبىر عاجايىپ كورىنىسكە تاپ بولدىم: توبەسىن ىس باسقان ەكى دىڭگەكپەن تىرەي سالعان كەڭ ساكليانىڭ ءىشى حالىققا لىق تولى ەكەن. جەردە، ءۇي ورتاسىندا مازداپ وت جانىپ تۇر، ءۇي توبەسىندەگى تەسىكتەن جەل قايتا قۋىپ تىققان ءتۇتىننىڭ قويۋلىعى سونشا، مەن كوپكە دەيىن ەشتەڭەنى جوندەگى اڭعارا المادىم؛ وت باسىندا ەكى كەمپىر، تولىپ جاتقان بالالار جانە ءبىر اشاڭ ءجۇزدى گرۋزين وتىر، ءبارىنىڭ دە كيىمى جالبا-جۇلبا. امال قانشا، ءبىز دە وت باسىندا وتىرىپ ترۋبكامىزدى تارتا باستادىق، شاينەگىمىز دە اپ-ساتتە بىجىلداپ قايناي باستادى.
— سورلى جاندار! — دەدىم مەن شتابس-كاپيتانعا، مەلشيىپ ءۇن-تۇنسىز بىزگە قاراي قالعان، ءۇستى-باستارى كىر-كىر ءۇي يەلەرىن نۇسقاپ.
— ناعىز كەششە حالىق! — دەپ جاۋاپ بەردى ول. — ناناسىز با؟ تۇك بىلمەيدى، بىلىمگە دە ەشقانداي يكەمدەرى جوق! ءبىزدىڭ كابارديندىقتاردى يا بولماسا چەشەندەردى ايتساڭشى، شەگىنەن قاراقشى بولعانىمەن عاجاپ ادامدار، ال بۇلاردىڭ مىلتىقپەن دە اۋەستىگى بولسايشى؛ ەشقايسىسىنان ءبىر دە ءبىر ءتاۋىر قانجار دا كورە المايسىڭ. وسەتين دەسە ناعىز وسەتيندەر عوي!
— ءسىز شەشەندەردە ۇزاق تۇردىڭىز با؟
— ءيا، مەن قورعاندا روتامەن ون جىلعا تاياۋ تۇردىم. كامەننىي برود دەيتىن جەردە، — بىلەتىن بولارسىز؟
— ەستۋىم بار.
— ءتاڭىرىم-اۋ، بۇل باسكەسەرلەر ءبىزدى ابدەن مەزى عىپ بولىپ ەدى عوي، قايتا ءقازىر قۇدايعا شۇكىر، تىنىش؛ ءبىر كەزدە بەكىنىستىڭ سىرتىنا ءجۇز قادام شىقساڭ بولعانى، سەڭسەڭ بورىكتى ءبىر الباستى الدەقايدا اڭدىپ وتىرىپ، ءسال مۇلگىپ كەتسەڭ-اق نە موينىڭا ارقاندى تاستاپ جىبەرەدى، نە تۋ سىرتىڭنان وقپەن قادالتادى. وجەت، ولەرمەن جاندار!..
— ءسىرا باسىڭىزدان تالاي ۋاقيعالار وتكەن بولار، — دەدىم مەن، بويىمدى قۇمارلىق بيلەپ.
— ءوتتى عوي! نەگە وتپەسىن...
ول وسىدان كەيىن مۇرتىنىڭ سول جاق جەبەسىن سيپاپ، باسىن تومەن سالىپ ويعا شومدى. جولاۋشىلار مەن جازىپ جۇرەتىن ادامداردىڭ بويىنا ءتان ادەت بويىنشا وسىدان قالاي دا ءبىر ۋاقيعانىڭ جايىن تارتقىشتاپ بىلسەم ەكەن دەپ قۇمارتتىم. سول ەكى ارادا شاي دا قاينادى؛ مەن شامادانىمنان ەكى جورىق ستاكانىن الدىم دا شاي قۇيدىم، ءسويتىپ بىرەۋىن ونىڭ الدىنا قويدىم. ول شايدان ءبىر ۇرتتاپ الىپ وز-وزىنە: "ءيا، تالايدى كەشىردىك قوي!" — دەدى. ونىڭ بۇل ءسوزى ماعان ۇلكەن ءۇمىت تۋدىردى. مەن بىلەمىن، كاۆكازدا كوپتەن بەرى تۇرعان ادامدار سويلەۋگە، اڭگىمە ايتۋعا قۇمار كەلەدى؛ مۇنداي جاعداي ولارعا وتە سيرەك كەزدەسەدى: كەيبىرەۋ روتامەن بەس جىلداي ءبىر قيىر شەتتە تۇرىپ قالادى، سول بەس جىل بويى وعان امانسىز با دەيتىن كىسى بولمايدى (ويتكەنى فەلدفەبەل اماندىعىڭىزدى تىلەيمىن دەيدى عوي). ءيا، اڭگىمەدەن كەپ نە بار: توڭىرەكتىڭ ءبارى تاعى، اۋەسقوي حالىق؛ كۇن سايىن ءقاۋىپ، نەشە ءتۇرلى كەرەمەت ۋاقيعالار بولىپ تۇرادى، وسىلاردى جازىپ وتىراتىن ادامداردىڭ بىزدە تىم ازدىعىنا ەرىكسىز قىنجىلاسىڭ.
— ازىراق روم قوسىپ جىبەرگىڭىز كەلمەي مە؟ مەندە تيفليستەن الىپ شىققان اق تا بار، ءقازىر كۇن سۋىق قوي، — دەدىم مەن جولداسىما.
— جوق، اللا رازى بولسىن، ىشپەيتىن ەدىم.
— قالايشا؟
— سولاي، ىشپەيمىن دەپ انت بەرىپ ەدىم. مەنىڭ پودپورۋچيك كەزىم ەدى، بىلەسىز عوي، ءبىر كۇنى ءوزارا سەيىل قۇردىق، ال تۇندە دابىل بولدى، ءبىز سول كوڭىلدى قالپىمىزبەن مايدانعا شىقتىق، ونىمىزدى الەكسەي پەتروۆيچ ءبىلىپ قويىپ سىباعامىزدى بەردى ەمەس پە، قۇداي كورسەتپەسىن، ول قالاي اشۋلاندى دەسەڭىزشى! سوتقا بەرۋگە از-اق قالدى.
كەيدە جىل بويى جانىڭدا قارا بولماي جالعىز تۇراسىڭ، بۇدان كەيىن قالاي اراققا قارارسىڭ، ونان سوڭ مۇلدە بىتكەن اداممىن دەي بەر!
مۇنى ەستىگەننەن كەيىن مەن ودان مۇلدە ءۇمىت ۇزگەندەي بولدىم.
— مىنا چەركەستەر، — دەدى ول، — تويلارىندا، بولماسا بىرەۋى ولگەندە بوزالارىن ءىشىپ الادى دا، كەسكىلەسەدى دە جاتادى. مەن ءبىر رەت سوعىسقا قاتىناسى جوق ءبىر كنيازدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ، ارەڭ قاشىپ قۇتىلعانىم بار.
— ول قالاي بولدى؟
— بىلاي: (ول ترۋبكاسىنا تەمەكى تولتىرىپ، ءبىر كەرىلىپ الدى دا، اڭگىمەگە كىرىستى). — مەن ول كەزدە روتامەن تەرەكتىڭ ار جاعىنداعى قورعاندا تۇردىم، — وعان جاقىندا بەس جىل بولادى. ءبىر كۇزدە بىزگە كولىكپەن ازىق اكەلگەن ءبىر وفيسەر كەلدى، جاسى جيىرما بەستەر شاماسىنداعى جىگىت ەكەن. ول تولىق اسكەري فورماسىمەن ماعان كەلىپ، ءوزىنىڭ وسى مەنىڭ قورعانىمدا قالۋعا ءتيىس ەكەنىن حابارلادى. ءوزى سونداي تالدىرماش، اپپاق، ۇستىندەگى ءمۋنديرى دە سۋداي جاڭا، سوندىقتان دا مەن ونىڭ كاۆكازعا جاڭادا عانا كەلگەن ادام ەكەنىن سول ساعاتتا-اق بىلە قويدىم. "ءسىز، ارينە، رەسەيدەن مۇندا اۋىستىرىلعان بولارسىز؟" — دەپ سۇرادىم مەن ودان. "ءدال سولاي، شتابس-كاپيتان مىرزا"، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. مەن ونى قولتىعىنان الىپ: "وتە قۋانىشتىمىن، وتە قۋانىشتىمىن. سىزگە مۇندا ءبىراز كوڭىلسىز بولادى... ايتسە دە ءسىز بەن ءبىز جاقىن ادامدارشا تۇراتىن بولامىز. ءسىز مەنى جاي انشەيىن ماكسيم ماكسيمىچ دەپ اتاي بەرىڭىز، شىراعىم، مىنا تولىق اسكەري فورمانىڭ قاجەتى نە؟ ماعان ءارقاشان دا فۋراجكەڭدى كيىپ قانا كەلسەڭ بولعانى" دەدىم. ءبىز وعان پاتەر اپەردىك، ول قورعاندا تۇرىپ جاتتى.
— ونىڭ اتى كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادىم ماكسيم ماكسيمىچتان.
— ونىڭ اتى... گريگوريي الەكساندروۆيچ پەچورين. ءوزى ءقادىرلى جىگىت ەدى، تەك ازىراق جات مىنەزدەرى بولاتىن: مىسالى، جاۋىن-شاشىنداردا كۇنى بويى اڭ اۋلايدى، جۇرتتىڭ ءبارى شارشايدى، توڭادى، ال ونىڭ قاپەرىنە كىرىپ تە شىقپايدى. ال، كەيدە ۇيىندە وتىرىپ-اق جەلدىڭ ءيىسى كەلسە بولعانى سۋىق ءتيدى دەپ زار قاعادى، تەرەزەسىنىڭ قاقپاعى تارسىلداسا سەلك ەتە تۇسەدى، ءتىپتى ءونى قاشىپ كەتەدى، سونىسىنا قاراماستان مەنىڭ كوزىمشە قابانعا قارسى جالعىز شىققانى بار؛ كەيدە ساعاتتار بويى ءتىل قاتتىرا المايسىڭ، ونىڭ ەسەسىنە، اڭگىمەنى باستاپ كەتسە بولعانى، كۇلكىدەن ءىشىڭ تەسىلگەندەي بولادى... ءيا، جات مىنەزدەرى وتە كوپ ەدى، ءوزى باي ادام بولۋى كەرەك: ءار ءتۇرلى قىمبات باعالى زاتتارى كوپ-اق ەدى!..
— سىزبەن بىرگە ول ۇزاق تۇردى ما؟ — دەپ سۇرادىم مەن تاعى دا.
— ءبىر جىلعا تاياۋ. ايتسە دە بۇل جىل مەنىڭ ەسىمنەن شىقپاس؛ مەنى تالاي اۋرەگە سالعاندىعىنان ەمەس-اۋ، باسىنان كەرەمەت ۋاقيعالار وتكىزەرى تۋعاننان-اق ماڭدايىنا جازىلىپ قوياتىن ءبىر ادامدار بولماي ما!
— كەرەمەت وقيعالار دەيسىز بە؟ — دەدىم ىنتىققان تۇردە شايدى قۇيىپ بەرىپ وتىرىپ.
— مەن ونى سىزگە ءقازىر-اق باياندايىن. قورعاننان التى شاقىرىمداي جەردە ءبىر بەيبىت كنياز تۇردى. ونىڭ ون بەس جاسار بالاسى ءار نارسەنى سىلتاۋ قىلىپ بىزگە كەلگىشتەپ ءجۇردى. ءبىز گريگوريي الەكساندروۆيچ ەكەۋمىز ونى مۇلدە ەركىنسىتىپ جىبەردىك. ءوزى بارىپ تۇرعان باسكەسەردىڭ ءوزى ەدى، قولىنان كەلمەيتىنى جوق، اتپەن اعىزىپ كەلە جاتىپ مىلتىق اتادى، جەردەن بورىك الادى. ونىڭ ءبىر جامان مىنەزى، اقشاعا تىم قۇمار ەدى. ءبىر كۇنى گريگوريي الەكساندروۆيچ وعان قالجىڭداپ: ون سوم بەرەيىن، اكەڭنىڭ مالىنان ەڭ تاڭداۋلى سەركەسىن ۇرلاپ اكەلەسىڭ بە، — دەدى؛ كەلەسى ءتۇنى سەركەنى مۇيىزىنەن سۇيرەپ الىپ كەلگەنىن قايتەرسىز؟ كەيدە ونى ءبىز ىزا قىلامىز، ول كەزدە ونىڭ ەكى كوزى قانتالاپ، بىزگە قانجارىن الا ۇمتىلادى. "ەي، ازامات، بايقا، باسىڭدى الىپ شىعا الماي جۇرمە، ءتۇرىڭ جامان ەكەن" — دەيتىن ەدىم مەن وعان!
ءبىر كۇنى ءبىزدى تويعا شاقىرا كارى كنيازدىڭ ءوزى كەلدى. ول ۇلكەن قىزىن ۇزاتقالى جاتىر ەكەن، ءبىز وعان قوناقپىز عوي، تاتار دا بولسا بارماۋعا بولمادى. ءبىز جولعا شىقتىق. اۋىلدىڭ تولىپ جاتقان يتتەرى ءبىزدى ءۇرىپ قارسى الدى. ءبىزدى كورگەن ايەلدەر جاسىرىنىپ قالادى، ال كەيبىر كوزىمىز شالعاندارى تىم كەيىپسىز جاندار. "مەن چەركەس ايەلدەرىن سۇلۋ عوي دەپ ويلاۋشى ەدىم" — دەدى ماعان گريگوريي الەكساندروۆيچ. — "توقتاي تۇرىڭىز!" — دەدىم مەن قالجىڭداپ.
كنيازدىڭ ساكلياسىنا كەپ حالىق جينالىپ قالعان ەكەن. ازياتتاردىڭ كىم كورىنگەننىڭ ءبارىن تويىنا شاقىرا بەرەتىن ادەتى ەمەس پە. ءبىزدى قۇرمەتپەن قارسى الىپ قوناق ۇيىنە ءتۇسىردى. تۇبىندە قانداي كۇي بولادى دەگەن ويمەن، اتتارىمىزدى بايلاعان جەردى بەلگىلەپ قويۋدى ەسىمنەن شىعارمادىم.
— ولار تويلارىن قالاي وتكىزەدى ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم مەن شتابس-كاپيتاننان.
— كادىمگىدەي. ەڭ اۋەلى موللا قۇراننان بىردەمەلەر وقيدى، سوسىن قالىڭدىق پەن كۇيەۋگە جانە ولاردىڭ تۋىسقاندارىنا سىيلىق تارتادى؛ تاماق جەپ، بوزا ىشەدى؛ سونان كەيىن ات ويىنى باستالادى، ءارقاشان دا ءۇستى-باسى جالبا-جۇلبا، ماي-ماي، اقساق اتقا مىنگەن بىرەۋ اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ، جۇرتتى كۇلدىرەدى؛ سونىڭ ارتىنان ىمىرت جابىلا قوناق ۇيلەرىندە، بىزدىڭشە ايتقاندا، بالدارى باستالادى. بايعۇس شال، ولارشا اتى نەمەنە ەدى... ۇمىتىپ تا قالىپپىن، ءبىزدىڭ بالالايكاعا ۇقساعان ءۇش شەكتى بىردەڭەسىمەن داڭعىر قاعادى. قىزدار مەن جاس جىگىتتەر ەكى قاتار ءتىزىلىپ قاراما-قارسى تۇرادى دا الاقاندارىن سوعىپ ءان سالادى. بۇدان كەيىن ءبىر كىز بەن ءبىر جىگىت ورتاعا شىعىپ الىپ انمەن ايتىسادى، قالعاندارى تەگىس قوسىلىپ بۇلاردى كوتەرىپ اكەتەدى. ءبىز پەچورينمەن ەكەۋمىز قۇرمەتتى ورىندا وتىرعانبىز، مىنە، وعان ون التى جاستار شاماسىنداعى ءۇي يەسىنىڭ كىشى قىزى كەلىپ ولەڭ ايتتى... قالاي دەسەم ەكەن؟.. ءيا، ماقتاۋ ولەڭى دەۋگە بولادى.
— ول قىزدىڭ نە دەپ ولەڭ ايتقانى ەسىڭىزدە جوق پا؟
— ءيا، بىلاي دەگەن سياقتى ەدى. "ءبىزدىڭ جاس جىگىتتەرىمىز سىمباتتى، ولاردىڭ ىشىكتەرى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن، ال ورىستىڭ جاس وفيسەرى ولاردان دا سىمباتتىراق، ونىڭ تاققان گولۋنى التىن، ول وسى ورتادا بيىك تەرەك ءتارىزدى، ءبىراق وعان ءبىزدىڭ باقشادا ءوسىپ، ءبىزدىڭ باقشادا گۇلدەۋگە جازباعان". پەچورين ورنىنان تۇرىپ قولىن بىرەسە ماڭدايىنا، بىرەسە كوكىرەگىنە باسىپ قىزعا ءتاجىم ەتتى دە، مەنىڭ جاۋاپ قايتارۋىمدى سۇرادى، مەن ولارشا جاقسى بىلەمىن عوي، سوندىقتان ونىڭ سوزدەرىن قىزعا جەتكىزىپ تۇردىم.
قىز ءبىزدىڭ قاسىمىزدان كەتىسىمەن، مەن گريگوريي الەكساندروۆيچكە سىبىرلاپ: "قالاي ەكەن؟" — دەدىم.
— كەرەمەت! اتى كىم ونىڭ؟ — دەدى ول. "ونى بەلا دەپ اتايدى"، — دەدىم مەن.
شىنىندا دا ول ادەمى ەدى: تالدىرماش، سۇڭعاق بويلى، قۇرالايدىڭ كوزىندەي قاپ-قارا ەكى كوزى تۋ سىرتىڭنان وتەدى. پەچورين ويلى پىشىنمەن ودان كوزىن ءبىر ايىرمادى، قىز دا وعان كوزىنىڭ استىمەن ءجيى-جيى قاراپ قويادى. ءبىراق تا، وسى ءبىر ادەمى كنياز قىزىنا قۇمار بولىپ وتىرعان جالعىز عانا پەچورين ەمەس ەدى، بولمەنىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن وتتاي جايناعان باسقا دا ەكى كوز تاپجىلماستان قادالۋدا بولاتىن. مەن بايقاپ وتىرىپ ونىڭ ەسكى تانىسىم كازبيچ ەكەنىن ءبىلدىم. ونى بىزگە قارسى سوعىسقا قاتىسىپ تا، قاتىناسپاي دا جۇرگەن ادام دەۋگە بولمايتىن ەدى. كازبيچتىڭ ەشقانداي تەنتەكتىگى سەزىلمەسە دە، ول جونىندە كۇدىك كوپ بولۋشى ەدى. ول قورعانعا اكەلىپ ارزانعا قوي دا ساتىپ ءجۇردى، ءبىراق ەشقاشان ساۋدالاسپايدى: نە سۇراسا سونى بەرەسىڭ، — باسىن كەسسەڭ دە ايتقانىنان جىلجىمايدى. ونى جۇرت ابرەكتەرمەن بىرگە كۋبان جاعىنا قاراي جورتۋدى سۇيەدى دەپ تە اڭگىمە قىلاتىن، انىعىندا دا ونىڭ كەلبەتى ناعىز قاراقشىلارعا ۇقساس ەدى؛ كەڭ جاۋىرىندى، جاتاعان دەنەلى، سۇپ-سۇر... ال، ەپتىلىگى بار-اۋ، سايتان دەسەڭ بولار! ۇستىندەگى بەشپەتى ءارقاشان دا جىرتىق، جاماۋلى، قارۋلارىن كۇمىستەگەن. استىنداعى اتى بۇكىل كاباردى جۇرتىنا ءمالىم، بۇدان ارتىق اتتى تەگىندە ويلاپ تا تابا الماسسىڭ. اتقۇمارلاردىڭ ءبارى ول اتقا تەككە قىزىعىپ ءجۇر دەيسىز بە، تالاي رەت ۇرلاپ تا كەتكىلەرى كەلگەن، ءبىراق رەتىن تابا الماعان... سول ات وسى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا: سۇلىكتەي قاپ-قارا، اياقتارى تارتقان سىمداي، كوزى بەلانىڭ كوزىنەن ءبىر دە كەم ەمەس؛ كۇشى قانداي! ماعان دەسەڭ 50 شاقىرىمعا شاپ؛ ۇيرەتىلۋىن ايتسايشى، يەسىنىڭ سوڭىنان يتشە ەرىپ جۇرەدى، ءتىپتى داۋسىن دا تانيدى! كەي كەزدەردە ونى كازبيچ بايلاۋسىز-اق تاستاپ جۇرە بەرەدى. قاراقشىلارعا بىتكەن ات قاشان دا سولاي كەلەدى عوي!..
سول كۇنگى كەشتە كازبيچتىڭ ءتۇرى بۇرىنعىسىنان گورى تۇنەرىڭكى ەدى، مەن ونىڭ بەشپەتىنىڭ ىشىنەن ساۋىت كيىپ العانىن بايقاپ قالدىم. "مۇنىڭ ساۋىت كيۋى تەگىن ەمەس شىعار، ويىندا ءبىر سۇمدىق بار-اۋ" — دەپ ويلادىم.
ساكليا ءىشى قاپاس بولىپ كەتكەسىن مەن جەلپىنەيىن دەپ اۋاعا شىقتىم. قاراڭعىلىق تاۋعا شوگىپ، ساي-سالالاردى تۇمان باسا باستاعان ەكەن.
مەن اتتار تۇرعان جاپپاعا قاراي ءجۇردىم، الدارىندا جەمى بار ما ەكەن كورەيىنشى دەگەن وي دا كەلدى، ونىمەن قاتار ساقتىقتىڭ دا ارتىقشىلىعى جوق قوي: مەنىڭ اتىم دا جاقسى ات ەدى، تالاي كاباردىلار سۇقتانا قاراپ، "ياكشي تحە، بەك ياكشي!" — دەسەتىن.
دۋالدى جاعالاپ كەلە جاتسام، كەنەتتەن كۇبىرلەگەن داۋىس ەستىلدى؛ ءبىر داۋىستى تاني كەتتىم: بۇل ءۇي يەسىنىڭ بالاسى الاڭعاسار ازامات، ال ەكىنشىسى از جانە اقىرىن سويلەيدى. "بۇلار نە تۋرالى سويلەسىپ تۇر؟ الدە مەنىڭ اتىم جونىندە ەمەس پە ەكەن؟" — دەگەن وي كەلدى دە، ءبىر ءسوزىن دە جىبەرگىم كەلمەي، دۋال قاسىنا وتىرا قالىپ تىڭداي قويدىم. ساكليادان جامىراي شىققان ءان مەن داۋىستار كەيدە مەنىڭ ىنتىعا تىڭداپ وتىرعان سوزدەرىمدى ءبولىپ كەتەدى.
— كازبيچ، سەنىڭ اتىڭ كەرەمەت قوي! ەگەر مەن ءۇي قوجاسى بولىپ، وتاردا ءۇش ءجۇز جىلقىم بولسا، سەنىڭ جۇيرىگىڭە سونىڭ جارتىسىن بەرەر ەدىم، — دەدى ازامات.
"ءا، كازبيچ ەكەن عوي!" — دەدىم ونىن ىشىنەن كيگەن ساۋىتىن ەسىمە الىپ.
ءبىراز ءتىل قاتپاي تۇردى دا: — راس، — دەدى كازبيچ، — مۇنداي اتتى بۇكىل كاباردىدان تابا المايسىڭ. ءبىر رەت تەرەكتىڭ ار جاعىنا ابرەكتەرمەن بىرگە ورىستاردىڭ تابىنىن قۋىپ اكەلۋگە باردىم؛ ءبىزدىڭ جولىمىز بولمادى، بەت-بەتىمىزبەن قاشۋعا ءماجبۇر بولدىق، مەنىڭ ارتىما ءتورت كازاك-ورىس ءتۇستى، مەن وكشەلەپ كەلىپ قالعان تاۋىرلەردىڭ داۋسىن دا ەستي باستادىم، الدىم قالىڭ اعاش ەدى. ءوزىمدى اللاعا تاپسىردىم دا، ەرگە جاتا قالىپ، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت جانۋاردىڭ جامباسىنا قامشى سالدىم، ول بۇتالار اراسىنا قۇستاي سۇڭگىدى؛ كيىمىمدى تىكەندەر جىرتىپ، قاراعاشتىڭ قۋ بۇتاقتارى بەتىمە سوعىلادى. اتىم تۇبىرلەردەن قارعىپ، بۇتالاردى ومىراۋىمەن جارىپ كەلەدى. قىزىعى، اتىمدى توعايدىڭ شەتىنە تاستاي سالىپ، ءوزىم توعايعا كىرىپ جوق بولۋ ەدى، ءبىراق اتىمدى قيا المادىم، ايتەۋىر پايعامبار قولدادى-اۋ! وقتار توبەمنەن زۋىلداپ ءوتىپ جاتىر؛ ىزىمە تۇسكەن كازاك-ورىستاردىڭ اسىعا جۇگىرگەن دىبىسىن دا ەستىپ كەلەمىن. كەنەت قارسى الدىمنان تەرەڭ جار كەزدەسە كەتپەسىن بە، اتىم ءسال كىدىرىڭكىرەپ بارىپ قارعىپ كەتتى. ارتقى ەكى اياعى جاردىڭ ارعى قاباعىنان سىتىلىپ كەتتى دە، اتىم ەكى الدىڭعى اياعىنا ىلىگىپ شوڭقيا قالدى. مەن لەزدە تىزگىندى تاستاي سالىپ دومالاپ سايعا ءتۇستىم، اتتىڭ جانىن سول الىپ قالدى؛ ول قارعىپ شىعىپ كەتتى. كازاك-ورىستار مۇنىڭ ءبارىن دە كورىپ تۇردى، ايتسە دە ەشقايسىسى مەنى ىزدەپ سايعا تۇسپەدى: ولار مەنى ءولىپ كەتكەن ەكەن دەپ ويلاسا كەرەك، مەن ولاردىڭ اتىمدى قۋىپ جونەلگەن ءدۇسىرىن ەستىدىم. جۇرەگىمدى قان جاۋىپ كەتكەندەي بولدى، ساي ىشىندەگى قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىمەن ەڭبەكتەي جىلجىپ، سايدىڭ جيەگىنەن باسپالاپ كوز جىبەرسەم، اعاش تاۋسىلعان ەكەن، بىرنەشە كازاك-ورىستار الاڭعا شىعىپ كەلە جاتىر، سول مەزگىلدە مەنىڭ قاراگوزىم ولاردىڭ قارسى الدارىنان شىعا كەلدى، ءبارى شۋ ەتىپ، اتقا تاپ بەرىستى؛ ولار وتە ۇزاق قۋدى، اسىرەسە بىرەۋى بىر-ەكى مارتەبە اتتىڭ موينىنا ارقاندى تاستاپ جىبەرە جازدادى، سول كەزدە تۇلا بويىم قالتىراپ كەتتى، تومەن قاراپ قۇدايعا جالبارىندىم. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن باسىمدى كوتەرىپ قاراسام، مەنىڭ قاراگوزىم قۇيرىعىن شانشىپ الىپ قۇستاي ۇشىپ، جەلدەي ەسىپ بارادى ەكەن، ال گاۋىرلەر، الىستا، قۇبا جوندا سابىلعان اتتارىمەن ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇبىرىپ بارا جاتىر. وسى ءسوزىمنىڭ ءبارى راس، وللاھي راس!
ۇزاق تۇنگە مەن سايدىڭ ىشىندە وتىردىم. سول شاقتا نە بولدى دەيسىڭ عوي، ازامات! قاراڭعىدا جار جاعالاپ پىسقىرىنىپ، كىسىنەپ، جەر تارپىعان ءبىر اتتىڭ دىبىسىن ەستىدىم، بۇل مەنىڭ قاراگوزىمنىڭ داۋسى. ءيا، ول مەنىڭ سەرىگىم — قاراگوزىم ەكەن!.. سودان بەرى ءبىز ايرىلىسىپ كورگەن جوقپىز.
ماعان ونىڭ جۇيرىگىن مويىنعا قاعىپ، نەشە ءتۇرلى، سۇيكىمدى اتتارمەن اتاپ تۇرعانى ەستىلىپ تۇردى.
— ەگەر مەنىڭ مىڭ بيەم بولسا ءبارىن دە سەنىڭ ءبىر قاراگوزىڭە بەرگەن بولار ەدىم، — دەدى ازامات.
— جوق، ماعان كەرەك ەمەس، — دەدى كازبيچ جايىمەن.
— تىڭداشى، كازبيچ، — دەدى ازامات ءبىرتۇرلى جالىنىشتى داۋىسپەن، — سەن اياۋلى ادامسىڭ، سەن ەر جىگىتسىڭ، مەنىڭ اكەم ورىستاردان قورقىپ مەنى تاۋعا جىبەرمەيدى؛ سەن اتىڭدى ماعان بەرسەڭ، مەن سەنىڭ تىلەگىڭدى ورىندايىن. اكەمنىڭ ەڭ جاقسى ۆينتوۆكاسىن، نەمەسە قىلىشىن ۇرلاپ اپەرەيىن، ءتىپتى نە قالاساڭ سونى بەرەيىن، ونىڭ قىلىشىن بارىپ تۇرعان الماس دەسەڭ بولار، قولىڭدى جۇزىنە جاقىنداتساڭ بولعانى قىلپ ەتە قالادى؛ ال ونىڭ ساۋىتى قانداي دەسەڭشى! ونىمەن سالىستىرعاندا سەنىڭ ساۋىتىڭ ساۋىت ەمەس.
كازبيچ ءۇن قاتپادى.
— سەنىڭ اتىڭدى العاش كورگەنىمدە ول سەنىڭ استىڭدا ەكى تاناۋى دەلديىپ شيىرشىق اتىپ تۇردى، ونىڭ تۇياقتارى تيگەن شاقپاق تاستار جارقىلدايدى، ول اۋىزدىعىمەن الىسىپ اسپانعا سەكىرەدى، سونى كورىپ مەنىڭ جۇرەگىمدە الدەنەلەر پايدا بولدى، سودان بەرى دۇنيەنىڭ ءبارى كوزىمە كورىنبەيدى، اكەمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى جۇيرىكتەرىنە قاراعىم دا كەلمەيدى، ولارعا ءمىنىپ جۇرت كوزىنە كورىنۋدى وزىمە ۇيات سانايمىن بويىمدى مۇڭ بيلەيدى، سول ءبىر مۇڭدى كۇيىممەن ۇزاقتى كۇن جارتاس ۇستىندە وتىراتىن كۇيگە دۋشار بولدىم، ءمينوت سايىن مەنىڭ كوز الدىمدا اياعىن اسەم باسىپ، ساداقتىڭ وعىنداي ءتۇزۋ سەنىڭ قارا اتىڭ تۇرادى، ول ءوزىنىڭ ويناقتاعان كوزدەرىن مەنىڭ كوزىمە قاداپ ماعان ءتىل قاتقىسى كەلگەندەي. كازبيچ، ەگەر بۇل اتىڭدى ماعان ساتپاساڭ، مەن ءتىرى جۇرە المايمىن، — دەدى ازامات دىرىلدەگەن داۋىسپەن.
مەنىڭ قۇلاعىما ونىڭ جىلاعان داۋسى كەلدى؛ بۇل ارادا سىزگە ءبىر ايتا كەتەتىنىم، ازامات بارىپ تۇرعان قيقار بالا بولاتىن، بۇدان جاسىراق كەزىندە دە ونى قانشا ازاپتاساڭ دا كوزىنە ءبىر دە ءبىر جاس المايتىن. سول كەزدە ونىڭ جىلاعانىنا جاۋاپ رەتىندە مەنىڭ قۇلاعىما كۇلكىگە ۇقساس بىردەڭە ەستىلدى.
— تىڭداشى! — دەدى ازامات قاتاڭ داۋىسپەن، — كورىپ تۇرسىڭ عوي، نەگە دە بولسا بەكىندىم. قالاساڭ اپكەمدى دە ۇرلاپ اپەرەيىن؟ ونىڭ بيلەگەنى، ءان سالعانى قانداي؟! ول كەستەنى التىنمەن تىگەدى — ءبىر كەرەمەت، مۇنداي ايەل تۇرىك پاديشاسىندا دا بولعان ەمەس... ماقۇل دەسەڭ ەرتەڭ تۇندە مەنى تاسقىن سۋدىڭ قاسىنداعى ۇڭگىردەن كۇتىپ ال، مەن ونى ەرتىپ كورشى اۋىلعا قاراي سول جەردەن وتەمىن، — سودان كەيىن قىز سەنىكى. بەلا قالايشا سەنىڭ جۇيرىگىڭە تاتىمايدى؟
كازبيچ ۇزاق، وتە ۇزاق ءۇن قاتپادى، اقىرىندا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ەسكى ءبىر ولەڭدى اقىرىن عانا اندەتە جونەلدى:
سۇلۋ كوپ اۋلىمىزدا ايتسام ساعان،
جۇلدىزداي تۇندە كوزى جارقىلداعان
ارمانداي تارتسا داعى ارۋلار تىم،
ەڭ جاقسى ەركىندىگى ەر جىگىتتىڭ
التىنعا السا داعى تالاي قاتىن،
ساتا الماس باعا جەتپەس جۇيرىك اتىن،
جارىسقان قۇيىنمەنەن جانۋارىم،
الداماس ول يەسىن، توكپەس ارىن.
ازاماتتىڭ جىلاعانى دا، ونى ماقتاعانى دا، ونىڭ الدىندا انت-سۋ ىشكەنى دە، ودان جالىنىپ سۇراعانى دا بوسقا كەتتى؛ اقىرىندا كازبيچ شىداماي ونىڭ ءسوزىن ءبولدى:
— جوعال، اقىماق بالا! ساعان مەنىڭ اتىما ءمىنۋ قايدا؟ ءۇش اتتاماي-اق ول سەنى ۇستىنەن لاقتىرىپ جىبەرەدى، سەن تاسقا سوعىلىپ قاراقۇسىڭدى بىت-شىت قىلارسىڭ.
— مەنى مە؟ — دەپ ايعاي سالدى ازامات جىن قاققانداي، سول كەزدە بالا قانجارىنىڭ ساۋىتقا سارت ەتكەن دىبىسى ەستىلدى. كۇشتى قولدىڭ ونى قاعىپ جىبەرگەنى سونداي، ول شارباققا سوعىلعاندا شارباق سولقىلدادى. "ءبىر سۇمدىق بولادى ەكەن!" — دەدىم دە، مەن اتقوراعا جۇگىردىم، سونان كەيىن اتتاردى اۋىزدىقتاپ سىرتقى قوراعا الىپ شىقتىم. ەكى مينوتتەن كەيىن-اق ساكليانىڭ ءىشى ۋ-شۋ بولدى. ول بىلاي بولدى: بەشپەتى دال-دۇل بولعان ازامات ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ: "مەنى كازبيچ باۋىزداماق بولدى"، — دەدى. ەستىگەن جۇرت ۇشىپ تۇرىپ مىلتىقتارىنا جارماستى، وسىلايشا ايعاي-شۋ مەن اتىس باستالدى دا كەتتى، ءبىراق كازبيچ اتقا ءمىنىپ ۇلگىرىپ، قىلىشىن جالاڭداتىپ، سايتانداي كوشەدەگى توپقا ارالاستى. "جات تويىنىڭ جانجالدى شارابىن تاتقانىمىز ۇنامسىز بولار"، — دەگەن ويمەن گريگوريي الەكساندروۆيچتىڭ قولىنان ۇستاپ تۇرىپ: "ءبىزدىڭ تەزىرەك تايعانىمىز ءجون بولار"، — دەدىم.
— توقتاي تۇرىڭىز، نەمەن تىنار ەكەن.
— نە جاقسىلىقپەن تىنار دەيسىز؛ بۇل ازياتتاردىڭ ادەتى ەمەس پە: بوزانى ءىشىپ الادى دا، كەسكىلەسەدى دە جاتادى! — ءبىز اتقا قوندىق تا ۇيگە قاراي شابا جونەلدىك.
— كازبيچ ءقايتتى؟ — دەپ سۇرادىم مەن شتابس-كاپيتاننان شىدامسىزدانىپ.
— ولارعا نە بولۋشى ەدى! — دەپ جاۋاپ بەردى ول، ستاقانداعى شايىنىڭ قالعانىن ءىشىپ جاتىپ، — قۇتىلىپ-اق كەتتى!
— جارالى دا بولعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— قۇداي ءبىلسىن! قاراقشىلار عوي، ولارعا ءولىم بار ما! سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن كورگەنىم دە بار، مىسالى، بار دەنەسى نايزامەن شۇرق شۇرق تەسىلسە دە، ولار قىلىشىن سەرمەۋىن قويمايدى.
شتابس-كاپيتان بۇدان كەيىن ءبىراز كىدىرىپ قالدى دا، اياعىمەن جەردى تەۋىپ جىبەرىپ، اڭگىمەسىن سوزا بەردى:
— ءوزىمنىڭ ءبىر ءىسىمدى ومىردە كەشىرمەيمىن: سايتان ازعىردى ما، قالاي، قورعانعا كەلىسىمەن دۋال سىرتىندا وتىرىپ ەستىگەندەرىمنىڭ ءبارىن گريگوريي الەكساندروۆيچكە ايتىپ بەردىم؛ ول كۇلدى، سونداي قۋ عوي، ءبىراق ءوزى الدەنەنى ويلاعانداي بولدى.
— نەمەنە بولدى؟ ايتىڭىزشى.
— امال جوق! باستاپ قويعاننان كەيىن اياقتاۋ كەرەك.
ءتورت كۇن شاماسىندا ازامات قورعانعا كەلدى. ادەتى بويىنشا ول ءتاتتى تاعامدار بەرەتىن گريگوريي الەكساندروۆيچتىكىنە كىردى، مەن سوندا ەدىم. ءبىر كەزدە اڭگىمە ات جايىنا كوشتى، پەچورين كازبيچتىڭ اتىن ماقتاي باستادى: ول ات سونداي ويناقى، كيىكتەي سۇلۋ ونىڭ سوزىنە قاراعاندا ونداي ات ءتىپتى دۇنيە جۇزىندە جوق.
تاتار بالاسىنىڭ كوزى جايناپ كەتتى، ال پەچورين ونى بايقاماعان سياقتى؛ مەن باسقا ءبىر اڭگىمە ايتا باستاسام، ول اڭگىمەنى كازبيچتىڭ اتىنا قاراي اۋدارادى. وسى تاريح ازامات كەلگەن سايىن قايتالاناتىن بولدى. ءۇش جەتىدەي وتكەننەن كەيىن مەن ازاماتتىڭ قۋقىل تارتىپ، سەمىپ بارا جاتقانىن بايقادىم، كادىمگى روماندارداعى عاشىقتىق دەرتى ءتارىزدى. نەتكەن عاجاپ؟..
مىنا قاراڭىزشى، بۇل اڭگىمەنىڭ مانىنە مەن كەيىن ءتۇسىندىم: گريگوريي الەكساندروۆيچ ونى سونداي حالگە جەتكىزدى — ول سۋدان دا تايىنار ەمەس. ءبىر كۇنى وعان ول: "بايقايمىن، ازامات، ول ات ساعان سونداي ۇناعان ەكەن، ءبىراق ءوز جەلكەڭدى كورە الماعانداي ونى دا كورە الماسسىڭ! كانە ايتشى، سول اتتى ساعان سىيعا تارتقان ادامعا نە بەرەر ەدىڭ؟.."
— نە تىلەسە سونى بەرەر ەدىم، — دەدى ازامات.
— ولاي بولسا مەن ساعان ونى اپەرەيىن، ءبىراق شارتىم بار... ورىندايمىن دەپ سەن انت ەت...
— انت ەتتىم... سەن دە انت ەت!
— جاقسى! انت ەتتىم، ات سەنىكى بولادى؛ ول ءۇشىن سەن ماعان قارىنداسىڭ بەللانى بەرەسىڭ: قاراگوز ونىڭ قالىڭ مالى. ساۋدامىز ساعان ءتيىمدى عوي دەپ ويلايمىن.
ازامات ءۇن قاتپادى.
— كوڭىلىڭ سوقپاي ما؟ ەندەشە ءوزىڭ ءبىل! مەن سەنى ەركەك ەكەن عوي دەپ ويلاسام، سەن ءالى بالا ەكەنسىڭ عوي: ساعان ات ءمىنۋ ەرتە ەمەس پە...
ازامات لىپ ەتە قالدى. "اكەمدى قايتەمىن؟" — دەدى ول.
— ول ءتىپتى ەشقايدا بارماي ما؟
— راس...
— رازىمىسىڭ؟..
— رازىمىن، — دەپ كۇڭك ەتتى ازامات، ءتۇسى اپپاق قۋداي بوپ. — قاشان؟
— كازبيچتىڭ وسىندا كەلىسى بىلەدى. ول ون شاقتى قوي اكەلەمىن دەپ ۋادە بەرگەن، قالعان ءىستى ءوزىم بىتىرەمىن. بايقاعايسىڭ، ازامات!
ءسويتىپ بۇل ءىستى ولار جايعاستىردى... شىنىن ايتقاندا جاقسى جۇمىس ەمەس! سوڭىنان مەن مۇنى پەچورينگە دە ايتتىم، ونىڭ بەرگەن جاۋابى: ءوزى سياقتى سۇيكىمدى كۇيەۋى بولعانىنا چەركەستىڭ تاعى قىزى باقىتتى بولۋى ءتيىس، ويتكەنى ول قالاي دا كۇيەۋ عوي، ال، كازبيچ بولسا قاراقشى، ونى جازاعا تارتۋ كەرەك. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بۇعان قارسى مەن نە دەپ جاۋاپ بەرمەكپىن؟.. ءبىراق سول كەزدە ولاردىڭ كازبيچكە ويلاپ جۇرگەن قاستاندىقتارى جونىندە مەن ەشتەڭە بىلمەيتىن ەدىم. الدەقالاي تاعى دا كازبيچ كەلە قالدى دا، مەنەن قوي مەن بال كەرەك پە دەپ سۇرادى؛ مەن ەرتەڭ الىپ كەل دەدىم. "ازامات! — دەدى گريگوريي الەكساندروۆيچ: — ەرتەڭ قاراگوز مەنىڭ قولىمدا بولادى، ەگەر بۇگىن تۇندە بەلا وسىندا بولماسا، اتتى كوزىڭ دە كورمەيدى..."
— جاقسى! — دەدى دە، ازامات اۋىلىنا شابا جونەلدى. كەشكە جاقىن گريگوريي الەكساندروۆيچ اتىنا ءمىندى دە، قارۋ-جاراعىن اسىنىپ قورعاننان شىعىپ كەتتى: ىستەرىن قالاي ورىنداعاندارىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ەكەۋى دە تۇندە قايتا ورالىپتى. ازاماتتىڭ ەرى ۇستىندە قول-اياعى بايلاۋلى، باسىنا شادىرا وراعان ايەلدىڭ كولدەنەڭ جاتقانىن ساقشى كورىپتى.
— ات نە بولدى؟ — دەپ، سۇرادىم شتابس-كاپيتاننان.
— ءقازىر، ءقازىر. كەلەسى كۇنى تاڭسارىدەن كازبيچ ساتۋعا ون قوي ايداپ كەلدى. دۋالعا اتىن بايلاپ ماعان كىردى؛ قاراقشى بولعانىمەن ول مەنىڭ قوناعىم عوي، شايمەن سىيلادىم.
ءبىز ءارتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىپ وتىردىق... ءبىر مەزگىلدە بەتىنە قاراپ ەدىم، كازبيچ سەلك ەتىپ، ءوڭىن ىشىنە تارتىپ الدى دا، تەرەزەگە ۇمتىلدى؛ ءبىراق قىرسىققا قاراي تەرەزە قورا جاقتان شىعارىلعان بولاتىن. — "ساعان نە بولدى؟" — دەپ سۇرادىم مەن.
— مەنىڭ اتىم!.. اتىم! — دەدى ول قالشىلداپ. انىعىندا دا مەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن ەستىدىم: "الدەبىر كازاك-ورىس كەلگەن بولار..."
— جوق! ورىس يامان، يامان! — دەپ ول قاتتى اقىرىپ جىبەردى دە، بەتالدىنا قاراي تاعى بارىستاي اتىلدى، ەكى سەكىرگەندە-اق قورا ىشىندە بولدى؛ قورعان قاقپاسىندا ساقشى ونىڭ جولىن مىلتىقپەن بوگەدى، ول مىلتىقتان قارعىپ ءوتىپ، جولمەن جۇگىرە جونەلدى... الىستا شاڭ كوتەرىلدى، ازامات جۇيرىك قاراگوزبەن قۇيعىتىپ بارا جاتتى؛ كازبيچ جۇگىرگەن كۇيىندە مىلتىعىن قابىنان سۋىرىپ الىپ اتىپ قالدى، ءسويتتى دە قاپى سوققانىن بايقاعانشا مينوتكە جاقىن تاپجىلماي تۇرىپ قالدى؛ بۇدان كەيىن قاتتى ءبىر شىڭعىردى دا، مىلتىعىن تاسقا ۇرىپ بىت-شىتىن شىعاردى، سودان كەيىن جەرگە دومالاي كەتىپ، جاس بالاداي ەڭىرەدى... مىنە، ونىڭ ماڭايىنا قورعان ادامدارى جينالدى، ءبىراق ول ەشكىمگە دە كوڭىل اۋدارمادى، جۇرت اڭگىمەلەسىپ تۇردى دا كەيىن قايتىستى؛ مەن ونىڭ قويلارىنىڭ اقشاسىن قاسىنا قويعىزدىم — ول ونى قوزعامادى، ولگەن ادامداي ەتپەتىنەن تۇسكەن كۇيى جاتا بەردى: ناناسىز با، ول سول جاتقاننان ءتۇن ورتاسى اۋعانشا، ءتىپتى ءتۇنى بويى جاتتى... تەك قانا كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ قورعانعا كەلىپ ۇرىسىنىڭ اتىن ايتۋدى سۇرادى. ازاماتتىڭ قالايشا اتتى شەشىپ الىپ مىنە جونەلگەنىن كورگەن ساقشى جاسىرۋدى كەرەك دەپ تاپپادى. ونىڭ اتىن ەستىگەندە كازبيچتىڭ كوزدەرى جايناپ قويا بەردى، ول سونىمەن ازاماتتىڭ اكەسى تۇرعان اۋىلعا جونەلدى.
— اكەسى ءقايتتى؟
— اڭگىمە سوندا جاتىر، كازبيچ ونى تابا الماپتى: ول بەس التى كۇنگە ءبىر جاققا كەتكەن ەكەن، ولاي بولماعاندا ازامات اپاسىن اكەتە الار ما ەدى؟
اكەسى كايتىپ كەلسە، قىزى دا، ۇلى دا جوق. ازامات سونداي قۋ بولاتىن، قولعا تۇسسە باسىن امان الىپ شىعا الماسىن سەزگەن عوي. سودان بەرى جوعالىپ كەتتى: ارينە الدەقانداي ابرەكتەر شايقاسىنا قوسىلعان بولار، مۇمكىن تەنتەك باسىن تەرەكتىڭ ارجاعىندا، نە كۋبان ماڭىندا الدىرعان بولار: ونىڭ ءجونى سولاي!...
مويىندايىنشى، مەنىڭ سىباعاما دا از تيگەن جوق. چەركەس قىزى گريگوريي الەكسانروۆيچتىڭ ۇيىندە ەكەنىن بىلىسىمەن، مەن ەپولەتىمدى، شپاگامدى تاعىپ سوندا جونەلدىم.
ول ءبىر قولىن جەلكەسىنە قويىپ، ەكىنشى قولىمەن ءسونىپ قالعان ترۋبكاسىن ۇستاپ توسەكتە، الدىڭعى بولمەدە جاتىر ەكەن؛ ەكىنشى بولمەنىڭ ەسىگى قۇلىپتاۋلى تۇر، قۇلىپتا كىلت جوق. مەن مۇنىڭ ءبارىن بىردەن بايقادىم... مەن دىبىس بەرەيىن دەپ ەسىكتىڭ تابالدىرىعىن وكشەممەن دۇرسىلدەتىپ، قاقىرىنا باستادىم، — ءبىراق ول ەستىمەگەن بولا قويدى.
— پراپورششيك مىرزا، — دەدىم مەن بارىنشا قاتاڭدىقپەن. — ءسىز مەنىڭ كەلىپ تۇرعانىمدى بايقامايسىز با؟
— اح، سالەمەتسىز بە، ماكسيم ماكسيمىچ، ترۋبكا تارتقىڭىز كەلمەي مە؟ — دەپ جاۋاپ بەردى ول ورنىنان قوزعالماستان.
— Faفۋ ەتىڭىز! مەن ماكسيم ماكسيمىچ ەمەسپىن: مەن شتابس-كاپيتانمىن.
— ءبارىبىر، شاي ىشپەيسىز بە؟ ەگەر ءسىز مەنى قيناپ وتىرعان ءىستىڭ جايىن بىلگەن بولساڭىز!
— مەن ءبارىن دە بىلەمىن، — دەپ جاۋاپ بەردىم دە، توسەگىنە جاقىندادىم.
— وندا جاقسى بولدى عوي، ايتىپ جاتۋعا مەنىڭ قۇشتارلىعىم دا جوق ەدى.
— پراپورششيك مىرزا، ءسىز ءوزىڭىز تۇگىل مەن دە جاۋاپتى بولارلىقتاي ءىس ەتتىڭىز...
— ۋا، قويىڭىزشى! ونىڭ نەسى بار؟ ءبىز ەكەۋمىز الدەقاشاننان نەگە دە بولسا ورتاق ەدىك قوي.
— بۇل نە قالجىڭ؟ شپاگاڭىزدى تاپسىرىڭىز!
— ميتكا، شپاگانى اكەل!..
ميتكا شپاگانى الىپ كەلدى. ءوزىمنىڭ بورىشىمدى ورىنداپ، مەن ونىڭ توسەگىنە وتىردىم دا، بىلاي دەدىم: "سوزگە قۇلاق قوي دا، مويىندا، گريگوريي الەكساندروۆيچ، بۇل جاقسى جۇمىس ەمەس قوي".
— نە جاقسى ەمەس؟
— بەلانى الىپ قاشقانىڭدى ايتام... الگى كوكسوققان ازاماتقا نە دەرسىڭ؟.. مويىنداساڭشى كانە، — دەدىم مەن وعان.
— ول ماعان ۇناعان سوڭ قايتپەكپىن؟.. — بۇل سوزگە نە دەپ جاۋاپ بەر دەپ بۇيىراسىز؟.. مەن تۇيىققا قامالدىم. دەگەنمەن، ءبىراز ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن، ەگەر اكەسى تالاپ ەتسە قايتارۋ كەرەك، — دەدىم مەن وعان.
— ەشقاشاندا!
— قىزىنىڭ مۇندا ەكەنىن ول بىلمەي قويماس؟
— قالايشا بىلمەك؟
مەن تاعى دا تۇيىققا قامالدىم. — "قۇلاق قويىڭىزشى، ماكسيم ماكسيمىچ! — دەدى پەچورين ورنىنان كوتەرىلىپ: — ءسىز مەيىرىمدى ادام ەمەسسىز بە، — ەگەر ديكارعا قىزىن قايىرىپ بەرسەك، ول ونى يا ساتادى، يا باۋىزداپ ولتىرەدى. ءىس ءبىتتى، ەندى بۇلدىرمەلىك؛ قىز مەندە، ال مەنىڭ شپاگام سەندە قالسىن..."
— ەندەشە ماعان قىزدى كورسەتشى، — دەدىم مەن
— ول مىناۋ ەسىكتە؛ ءوزىم دە بۇگىن ونى كورەمىن دەپ بوسقا اۋرە بولدىم: ول اق جامىلعى ورانىپ الىپ بۇرىشتا وتىر، نە قارامايدى، نە ءتىل قاتپايدى: تاعى كيىكتەي ۇركەك. مەن ءبىزدىڭ دۇكەنشى ايەلدى جالداپ وتىرمىن: تاتارشا بىلەدى ەكەن، ول بەلامەن بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرادى دا، ەندى ونىڭ مەنىكى ەكەندىگىن ايتىپ، قىزدى سول ويعا بەكىتەدى، ويتكەنى بەلا مەنەن باسقا ەشكىمگە جار بولۋعا ءتيىس ەمەس، — دەدى ول ۇستەلدى جۇدىرىعىمەن قويىپ قالىپ. مەن مۇنىسىن دا ماقۇلدادىم... نە ايتارسىڭ؟ كىسىنى ءسوزسىز ءوز ىرقىنا كوندىرىپ الاتىن ادامدار بار عوي.
— سونىمەن، ول شىنىندا دا قىزدى وزىنە ءۇيىر ەتە الدى ما، جوق تۇتقىن قىز تۋعان جەرىن ساعىنىپ-سارعايۋمەن ءوتتى مە؟ — دەپ سۇرادىم مەن ماكسيم ماكسيمىچتان.
— عافۋ ەتىڭىز، تۋعان جەرىن نەسىنە ساعىنسىن؟ اۋىلدان كورىنىپ تۇرعان تاۋلار، قورعاننان دا كورىنىپ تۇرۋشى ەدى، — ول ديكارلارعا بوتەن ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق. ومان سوڭ گريگوريي الەكساندروۆيچ كۇن سايىن وعان ءتۇرلى سىيلىقتار تارتىپ ءجۇردى: كىز العاشقى كۇندەر! تارتقان سىيلىقتاردى تاكاپپارلىقپەن ءۇنسىز يتەرىپ تاستايتىن، سىيلىقتار ديحانشى ايەلگە قالاتىن، ءسويتىپ ونىڭ ءسوزۋارلىعىن ارتتىرا تۇسەتىن، شىركىن سىيلىق-اي! جىلتىراعان شۇبەرەك ءۇشىن ايەل نە ىستەمەيدى!.. ءيا، مۇنى بىلاي قويا تۇرايىقشى...
گريگوريي الەكساندروۆيچ ول قىزبەن ۇزاق الىستى، ءسويتىپ ءجۇرىپ تاتارشانى دا ۇيرەنە ءجۇردى، كىز دا بىزدىڭشە تۇسىنە باستادى. ەڭ اۋەلى كوزىنىڭ استىمەن، سونسىن كوزىنىڭ قيىعىمەن اقىرىنداپ قىز دا وعان قاراۋعا ادەتتەندى، ءبىراق ۇنەمى قايعىدا بولدى، ونىڭ ءالسىز داۋىسپەن ءوز ولەڭىن ايتىپ وتىرعانىن كاتار بولمەدەن ەستىگەن كەزدەرىمدە مەنى دە قايعى باسۋشى ەدى. ءبىر ۋاقيعانى ەشقاشان دا ۇمىتپايمىن: ۇيلەرىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ تەرەزەسىنەن قاراسام: بەلا باسىن تومەن سالبىراتىپ ساكىدە وتىر ەكەن دە. ال گريگوريي الەكساندروۆيچ ونىڭ الدىندا تۋر ەكەن. "تىڭداشى، مەنىڭ پەريزاتىم!" — دەدى ول. — "ەرتە مە، كەش پە مەندىك بولاتىنىڭدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، ەندەشە مەنى نەسىنە قينايسىڭ؟ مۇمكىن سەن الدەبىر چەشەندى سۇيەتىن شىعارسىڭ؟ ەگەر ولاي بولسا، مەن سەنى ءقازىر-اق ۇيىڭە قايتارايىن". — قىز سەلك ەتكەندەي بولدى دا، باسىن شايقادى. "نەمەسە مەن ساعان مۇلدە جەكسۇرىن شىعارمىن؟" — قىز كۇرسىندى. — "بولماسا سەنىڭ ءدىنىڭ مەنى سۇيۋگە تىيىم سالاتىن بولار؟''' — قىز بوپ-بوز بولىپ كەتتى، ءبىراق ۇندەمەدى. "يلان ماعان، اللا بۇكىل حالىققا بىردەي جانە بىرەۋ، ەگەر ول ماعان سەنى سۇيۋگە ەرىك بەرگەندە، سەنىڭ دە ماعان سۇيىسپەندىكپەن جاۋاپ بەرۋىڭە نەگە تىيىم سالادى؟" — قىز وسىناۋ ءبىر جاڭا ويعا تاڭعالعانداي ونىڭ جۇزىنە قادالا قارادى. كوزقاراسىنان سەنىمسىزدىك پەن شىندىققا جەتۋ تىلەگى بايقالعانداي ەدى، نەتكەن تاماشا كوز! بەينە ءبىر ەكى شوقتاي جارقىرايدى.
— تىڭداشى، ساۋلەم، مەيىرىمدى بەلا! — دەپ پەچورين ءسوزىن سوزا بەردى: — مەنىڭ سەنى قالاي سۇيەتىندىگىمدى كورىپ تۇرسىڭ عوي؛ سەنىڭ كوڭىلىڭدى كوتەرۋ ءۇشىن مەن ءبارىن دە قۇربان ەتۋگە دايىنمىن، مەن سەنىڭ باقىتتى بولۋىڭدى تىلەيمىن؛ ەگەر سەن تاعى دا قايعىراتىن بولساڭ مەن ولەمىن. ايتشى، كوڭىلدى بولامىن دەشى؟ — قىز ءوزىنىڭ قارا كوزدەرىن ودان ايىرماستان ويعا كەتتى دە، ودان كەيىن نازدانىپ قانا كۇلىمسىرەپ، ماقۇل دەگەندەي باسىن يزەدى. ول ونىڭ قولىنان الدى دا مەنى ءسۇيشى دەپ جالىنا باستادى. قىز بوساڭداۋ عانا قارسىلىق ءبىلدىرىپ: "ءتاڭىر جارىلقاسىن، ءتاڭىر جارىلقاسىن، قويىڭىز" — دەگەن سوزدەردى قايتالاي بەردى. ول قايتپادى، قىز قالتىرانىپ جىلاپ جىبەردى. — "مەن سەنىڭ تۇتقىنىڭمەن، سەنىڭ قۇلىڭمىن، ارينە سەن مەنى ەرىكسىز كوندىرە الاسىڭ"، — دەدى دە، تاعى دا جاسىن توكتى.
گريگوريي الەكساندروۆيچ جۇدىرىعىمەن ماڭدايىن توقپاقتاپ، باسقا بولمەگە اتىپ شىقتى. مەن كىرىپ كەلسەم ول اشۋلى ەكى قولىن ايقاستىرىپ ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر ەكەن. "نە بولدى، اكەم-اۋ؟" — دەدىم مەن وعان. " — ايەل ەمەس سايتان! ءبىراق ونىڭ مەنىكى بولاتىندىعى انىق، ول ءۇشىن مەن سىزگە ادال ءسوزىمدى بەرەمىن..." — دەپ جاۋاپ بەردى. مەن باسىمدى شايقادىم. "ءباس تىگەسىڭ بە؟ ءبىر جەتىدەن قالمايدى!" — دەدى ول. — "ماقۇل!" ەكەۋمىز قول الىستىق تا، تاراستىق.
كەلەسى كۇنى ول ءارتۇرلى زاتتار اكەلۋ ءۇشىن كيزليار قالاسىنا ات ايدادى. تولىپ جاتقان پەرسيالىق دۇنيەلىكتەر اكەلىندى، ءتىپتى، ءبارىن ساناپ بولار ەمەس.
— ءسىز قالاي ويلايسىز، ماكسيم ماكسيمىچ، — دەدى ول سىيلىقتارىن كورسەتىپ جاتىپ، — ازيا سۇلۋى مىنا باتارەيالارعا قارسى شىداپ تۇرا الار ما ەكەن؟ "ءسىز چەركەس ايەلدەرىن بىلمەيسىز، ولار گرۋزين ايەلدەرىنە دە، بولماسا زاكاۆكازياداعى تاتار ايەلدەرىنە دە ۇقسامايدى. مۇلدە باسقا. بۇلاردىڭ ءوز قاعيدالارى بار. ولار باسقاشا تاربيەلەنگەن" — دەدىم مەن. گريگوريي الەكساندروۆيچ جىلميىپ كۇلدى دە مارش اۋەزىنە سالىپ ىسقىرا باستادى. مەنىڭ بولجالىم دۇرىس بولىپ شىقتى: سىيلىقتار قىزعا جارتىلاي عانا اسەر ەتتى، بار بولعانى قىز وعان بۇرىنعىدان گورى سەنىمدىرەك، جىلى شىرايمەن قارايتىن بولدى. سوندىقتان ول ەندى ەڭ سوڭعى شاراعا بەل بايلادى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ول اتىن ەرتتەتىپ، شەركەسشە كيىندى دە، قارۋ-جاراعىن تاعىنىپ قىزدىڭ بولمەسىنە كىردى. "بەلا!" — دەدى ول. "سەنى قالايشا سۇيەتىنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، سەنى الىپ قاشقاندا مەنى سەن تۇسىنەر، سۇيەر دەپ ويلاپ ەدىم، مەن قاتەلەسكەن ەكەنمىن، قوش بول! مەنىڭ بار مۇلكىمنىڭ قوجاسى ەندى سەنسىڭ؛ ەگەر تىلەسەڭ اكەڭە ورال سەن ەرىكتىسىڭ. مەن سەنىڭ الدىڭدا ايىپتىمىن، سوندىقتان دا ءوز جازامدى ءوزىم تارتۋىم كەرەك؛ قوش، مەن كەتتىم — قايدا بارارىمدى، نە بولارىن قايدان بىلەيىن! وقپەن جارىسىپ، قىلىشپەن قاعىسۋىم دا مۇمكىن، ۇزاققا سوزىلماس: سول كەزدە مەنى ەسىڭە العايسىڭ، كەشىرگەيسىڭ مەنىڭ كۇنامدى". — بۇدان كەيىن كىلت بۇرىلىپ قىزعا قولىن ۇسىندى، قىز ونىڭ قولىن الماي ءۇنسىز، سۇلق تۇرىپ قالدى. تەك ەسىك سىرتىندا تۇرىپ قانا مەن ساڭىلاۋدان قىزدىڭ جۇزىنە كوز سالدىم: ونىڭ ادەمى ءجۇزى ولىكتەي قۋارىپ كەتكەن ەكەن، اياپ كەتتىم. قىز جاۋابىن ەستي الماعان پەچورين ەسىككە قاراي بىرنەشە قادام باستى؛ ول قالش-قالش ەتەدى. سىزگە ايتايىن با؟ مەنىڭشە ول تاپ سول كەزدە قالجىڭمەن ايتىلعان سوزدەرىن شىنىمەن-اق ورىنداپ جىبەرەرلىك قالىپتا ەدى. قۇداي بىلەدى، ول سونداي ادام بولاتىن. ول ەسىككە جاناسا بەرگەندە، قىز ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى دە، پەچوريننىڭ موينىنا جارماستى. — ناناسىز با؟ ەسىك سىرتىندا تۇرىپ مەن دە جىلاپ جىبەردىم، ياعني بىلەسىز بە، جىلادىم دەۋگە بولمايدى، جاي انشەيىن اقىماقشىلىق ەمەس پە!.. شتابس-كاپيتان ۇندەمەي قالدى.
— ءيا، مويىندايىنشى، — دەدى ول سودان كەيىن مۇرتىن شيراتا ءتۇسىپ: — مەنى ومىرىمدە ەشبىر ايەلدىڭ بىلايشا ءسۇيىپ كورمەگەنى ماعان قاتتى باتتى.
— ولاردىڭ باقىتتارى ۇزاققا سوزىلدى ما؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ءيا، بەلا بىزگە: العاشقى كورگەن كۇننەن كەيىن-اق پەچورين ونىڭ تۇسىنە ءجيى-جيى كىرگەنىن، ومىرىندە ەشبىر جىگىتتىڭ وزىنەن مۇنداي اسەر ەتىپ كورمەگەنىن ايتتى. راس، ولار باقىتتىلار ەدى.
— بۇل نەتكەن كوڭىلسىزدىك ەدى! — دەدىم مەن ەرىكسىز. انىعىندا مۇنىڭ اياعى تراگەديامەن بىتەر، — دەپ ويلاپ ەدىم، كەنەت ويدا جوقتا ءۇمىتىمنىڭ الدانۋى قالاي!.. — ياپىر-aي، قىزىنىڭ ءسىزدىڭ قورعاندا ەكەنىن اكەسى نەعىپ سەزبەدى ەكەن؟ — دەدىم تاعى دا.
— ەسەبى، بىلايشا ايتقاندا، كۇدىكتەنسە كەرەك. بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن ءبىز شالدى ءولتىرىپ كەتىپتى دەپ ەستىدىك. ول بىلاي بولىپتى... مەنىڭ ىنتىقتىق سەزىمىم قايتا وياندى.
— سىزگە ايتا كەتۋىم كەرەك، مەنىڭ بولجالىما قاراعاندا ازامات اتىمدى اكەسىنىڭ رۇقساتى بويىنشا ۇرلادى دەپ ويلاسا كەرەك كازبيچ. ءبىر كۇنى ول اۋىلدان ءۇش شاقىرىم جەردە جول توسىپتى، قىزىن بوسقا ىزدەۋدەن شارشاعان شال وي ۇستىندە اقىرىن اياڭمەن قايتىپ كەلە جاتسا كەرەك، قاس قارايعان مەزگىل ەكەن، ۋزدەندەرى كەيىن قالىپ قويىپتى، سول كەزدە، كەنەت بۇتا اراسىنان كازبيچ مىسىقتاي اتىلىپ شىعادى دا، سەكىرىپ اتتىڭ ارتىنا مىنگەسە تۇسەدى، جالما-جان شالعا قانجار سۇعىپ اتتان اۋدارىپ تاستايدى، ءسويتىپ تىزگىندى قاعىپ الىپ جونەلە بەرەدى. مۇنىڭ ءبارىن كەيبىر ۋزدەندەرى قىراتتان كورىپ، قۋعانىمەن جەتە الماي قالادى.
— جوعالعان اتىنىڭ تولەۋىن الىپ، كەگىن قايتارعان ەكەن، — دەدىم مەن اڭگىمەشىدەن پىكىر تارتايىن دەپ.
— ارينە ولارشا سولاي عوي، — دەدى شتابس-كاپيتان، — ونىڭ بۇنىسى وتە دۇرىس ەدى.
وزدەرى اراسىندا تۇرۋعا تۋرا كەلەتىن حالىقتاردىڭ ادەت-عۇرىپتارىنا ۇيلەسە كەتۋگە ورىس ادامدارىنىڭ بەيىمدىلىگى مەنى ەرىكسىز قايران قالدىردى، اقىلدىڭ وسى ءبىر قاسيەتى ماقتانىش پا، بولماسا وكىنىش پە، ونشاسىن بىلمەيمىن؛ ايتەۋىر بۇل، يا ءبىر كەرەكتى جەردە قولدانىلاتىن، بولماسا جويىپ جىبەرۋگە شاماسى كەلمەيتىن ءبىر جايلاردا كەزدەسەتىن جاۋىزدىق پەن زۇلىمدىقتاردىڭ ءبارىن دە كەشىرە بىلۋگە ونىڭ وراسان يكەمدىلىگىن، اشىق، جارقىندىعىن بايقاتادى.
سونىمەن شاي دا ءىشىلىپ بولدى؛ الدەقاشان جەگىلگەن اتتار قار ۇستىندە دىردەك قاعادى، باتىستا بوزارىپ اي كورىنەدى، ول پارە-پارە بولعان پەردەنىڭ جىرتىعىنا ۇقساپ الىستا — اسپان مۇنارىندا جابىسىپ تۇرعان ءوزىنىڭ قارا بۇلتىنا كىرۋگە دە دايىن تۇر. ءبىز ساكليادان شىقتىق. مەنىڭ جولداسىمنىڭ بولجالىنا قاراماستان كۇن اشىق بولۋعا اينالدى، ادەمى تىنىق تاڭ دا اتىپ كەلەدى؛ عاجايىپ ورنەكتەرىمەن اسپاندى قورشاعان جۇلدىزدار تىزبەگى، ءۇستىن ماڭگى قار جاپقان تىپ-تىك تاۋ جوتالارىنا اقساڭداق جايىلىپ، شىعىستان كوتەرىلگەن تاڭ شاپاعى كوكجيەككە نۇرىن قۇيعان سايىن بىرتىندەپ سەنە بەرەدى. وڭ مەن سولدا تۇپ-تۇنىق، سۇپ-سۇر ءتۇپسىز شىڭىراۋلار قاراۋىتادى، اتىپ كەلە جاتقان تاڭدى سەزىپ سونان ۇرىككەندەي تۇمان ماڭىنداعى شىڭداردىڭ جىرالارىنا شوگەدى، ءسويتىپ جىلانشا يرەلەڭدەپ تومەن جىلجيدى.
تاڭ نامازىنا ۇيىپ تۇرعان ساتتەگى ادامنىڭ جۇرەگىندەي جەر دە، كوك تە تىپ-تىنىش؛ تەك قانا اندا-ساندا اتتاردىڭ قىراۋ باسقان جالىن ۇرلەي شىعىستان سۋىق جەل سوعادى. ءبىز جولعا شىقتىق؛ ءبىزدىڭ جۇگىمىزدى بەس ارىق ات بۇراڭ جولدارمەن گۋد تاۋىنا قاراي ارەڭ تارتىپ كەلەدى؛ اتتار كۇشىن الدىرعان مەزگىلدەردە اربا دوڭعالاعىنا تاس قويىپ ءبىز ارتتا جاياۋ ءجۇرىپ كەلەمىز؛ جول اسپانعا قاراي الىپ بارا جاتقان سياقتى، ويتكەنى ول كوز كورىم جەرگە دەيىن ۇنەمى جوعارى كوتەرىلىپ بارادى دا كۇن باتار كەزدە گۋد تاۋىنىڭ ۇشار باسىندا جەم اڭدىعان قاراقۇستاي قوناقتاعان بۇلتقا كىرىپ جوق بولادى؛ كار اياق استىمىزدا سىقىرلايدى؛ اۋانىڭ سيرەكتىگى سونداي، دەم الۋ دا قيىنداپ بارادى؛ ءمينوت سايىن قان باسىڭا شاپشيدى، ايتسە دە سولارمەن قاتار تۇلا بويىمدى الدەقانداي قۋانىش سەزىمى كەرنەيدى، دۇنيەدەن ءوزىمنىڭ سونشالىق بيىككە كوتەرىلۋىم ماعان ءبىرتۇرلى قۋانىش كورىنەدى: تالاسپايمىن، بۇل بالالىق سەزىم، دەگەنمەن كوعام اراسىنان الىستاي ءتۇسىپ، تابيعات قوينىنا جاقىنداعان سايىن ءبىز ەرىكسىز بالا بولماقپىز عوي: ومىردەن العانداردىڭ ءبارى بويدان زىم-زيا جوعالىپ، قايتادان جانىڭ ءبىر كەزدەردە وتكەن، تاعى دا قايتا ورالار سول ءبىر شاعىڭداي بولا قالادى. ميدان دالانىڭ تاۋلارىن كەزىپ، سولاردىڭ كەرەمەت سىمباتتارىنا مەندەي بوپ ۇزاق ۋاقىت تەسىلە قاراپ، ونىڭ سالالارىنا قۇيىلعان جان بەرەرلىك ءتاتتى اۋاسىن تىنىمسىز جۇتۋعا كىمدە-كىمگە تۋرا كەلسە، وسى عاجايىپ كورىنىستەردى بار بەدەر-بوياۋىمەن سۋرەتتەپ ايتىپ بەرەيىن دەگەن مەنىڭ تىلەگىمدى ارينە سول عانا ۇعادى... مىنە ءبىز اقىرى گۋد تاۋىنا شىعىپ توقتادىق تا، جان-جاققا كوز جىبەردىك: تاۋ باسىن جاپقان سۇر بۇلتتارمەن ونىڭ ىزعارلى دەمى جاقىنداپ كەلە جاتقان بوران ءقاۋپىن توندىرەدى؛ ءموپ-مولدىر اشىق، التىنداي جارقىراعان شىعىسقا قاراپ ءبىز، ياعني شتابس-كاپيتان ەكەۋمىز ول بوراپ ءقاۋپىن مۇلدە ۇمىتىپ تا كەتىپپىز... يا، سولاي، شتابس-كاپيتان دا: جاراتىلىستىڭ سۇلۋلىعى مەن ۇلىلىعىن شىنايى جۇرەكتىڭ سەزۋى، ءبىز سياقتى قاعازعا جازساق تا، اڭگىمە شەرتسەك تە، كوپىرتە سويلەيتىندەردەن گورى ءجۇز ەسە كۇشتى دە، اسەرلى دە.
— مەنىڭشە مىناۋ ادەمى كارتينالارعا ءسىزدىڭ بويىڭىز ۇيرەنىپ كەتكەن-اۋ دەيمىن؟ — دەدىم مەن وعان.
— ءيا، وقتىڭ ىسقىرۋىنا دا ۇيرەنىپ كەتۋگە بولادى. بىلايشا ايتقاندا، جۇرەگىڭنىڭ ەرىكسىز تۋلاعانىن جاسىرىپ ادەتتەنەسىڭ.
— كەيبىر كارى سولداتتارعا بۇل مۋزىكا ءتىپتى ۇنايدى دەپ ەستيمىن.
— ارينە. ايتا بەرسەڭىز، ول ۇنامدى دا؛ دەگەنمەن ونىڭ ولاي بولاتىنى جۇرەكتىڭ قاتتىراق سوعۋىنان. قاراڭىزشى، — دەدى ول شىعىستى نۇسقاپ، - نەتكەن ولكە!
راس، مۇنداي پانورامانى ەندى باسقا جەردەن كورۋىم ماعان ەكىتالاي بولار: قوس كۇمىس جىپتەي ايقارا تارتىلعان اراگۆامەن تاعى ءبىر وزەندى باۋىرىنا اپ اياق استىمدا قويشاۋىر جازىعى جاتىر؛ ونىڭ ءۇستىن كولبەي كوتەرىلگەن كوكشىل تۇمان تاڭعى جىلى ساۋلەدەن قاشىپ ماڭىنداعى قويناۋلارعا تىعىلادى؛ وڭ مەن سولدا قار مەن بۇلتتار باسىپ كەتكەن بىرىنەن-بىرى بيىك تاۋ جوتالارى بىرىمەن-بىرى تىركەسىپ ىلگەرى سوزىلادى؛ الىستا تاعى وسى تاۋلار، تىم بولماسا بىر-بىرىمەن ۇقساس ەكى شىڭ بولسايشى، — قارلاردىڭ قىزعىلت تۇسكە ەنىپ، قۇلپىرا جارقىراۋى سونداي اشىق، سونداي كوڭىلدى، ءتىپتى ءومىربويى وسىندا تۇرىپ قالعىڭ كەلەدى؛ نوسەرلى بۇلتتان ۇيرەنشىكتى كوز عانا ايىرا الاتىن قارا كوكشىل تاۋ سىرتىنان كۇن قىلتيىپ قانا كورىنە باستادى، كۇن شاپاعىنىڭ قانقىزىل بوپ قۇلاقتانا قالعانىنا مەنىڭ جولداسىم ەرەكشە نازار اۋداردى. "بۇگىن كۇن بۇزىلادى دەپ مەن سىزگە ايتقانىم قايدا؛ اسىعۋ كەرەك، ايتپەگەندە كرەستوۆويعا جەتە ۇرىنۋىمىز مۇمكىن. قوزعالىڭدار!" — دەپ ول لاۋشىلارعا ايعاي سالدى.
تومەن دومالاتىپ اكەتپەس ءۇشىن اربانىڭ دوڭعالاقتارىن شىنجىرمەن بايلاپ تاستادىق تا اتتاردى جەتەكتەپ تاۋدان تومەن تۇسە باستادىق؛ ون جاعىمىز جارتاس، ال سول جاعىمىز تەرەڭ شىڭىراۋ، تۇبىندە مەكەندەگەن وسەتين اۋىلى قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي كورىنەدى؛ قاراما-قارسى كەزدەسكەن ەكى اربالى وتە المايتىن وسىناۋ جولمەن قاراڭعى تۇندەردە الدەنەندەي كۋرەردىڭ ءوزىنىڭ سولقىلداعان ارباسىنان تۇسپەستەن جىل سايىن ون شاقتى رەت تىنىمسىز ءجۇرىپ جاتاتىنىن ويلاعانىمدا مەنىڭ تۇلا-بويىم شىمىر ەتە قالدى.
ءبىزدىڭ لاۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ياروسلاۆسكيي جاعىنىڭ ورىسى ەدى دە، ەندى بىرەۋى وسەتين ەدى: مىنەزى شالگەزدەۋ اتتارىن كۇنى بۇرىن بوس الىپ، تۇپكى اتتى وتە ساقتىقپەن تەجەپ كەلەدى، ال ءبىزدىڭ اڭعال ورىس وتىرعان ورنىنان قوزعالعان دا جوق! تىم بولماسا مەنىڭ شامادانىم ءۇشىن كوڭىلىڭىز سەلت ەتۋى كەرەك ەمەس پە، الدەقالاي قۇلاپ كەتسە ونى الامىن دەپ مىناۋ ءتۇپسىز شىڭىراۋعا مەنىڭ ومىردە تۇسكىم كەلمەيدى دەپ وعان ەسكەرتىپ ەدىم، ول ماعان: "بارين، قۇداي جازسا ولار قۇرلى وتەرمىز، ءبىزدىڭ ءوتىپ جۇرگەنىمىز ءبىرىنشى ەمەس قوي"، — دەپ جاۋاپ بەردى، ونىڭ بۇل ءسوزى دۇرىس ەدى: راسىندا دا وتە المايتىن جەردەن ءوتىپ كەتتىك، ەگەر ادامنىڭ ءبارى كوبىرەك بايىپتاپ قاراسا تىرشىلىك دەگەنگە سونشا كوپ كوڭىل اۋدارۋدىڭ ونشا قاجەت ەمەستىگىنە كوزدەرى جەتكەن بولار ەدى-اۋ...
مۇمكىن ءسىزدىڭ بەلا ۋاقيعاسىنىڭ نەمەن تىنعانىن بىلگىڭىز كەلەتىن شىعار؟ بىرىنشىدەن، مەنىڭ جازىپ وتىرعانىم پوۆەست ەمەس، جولشىباي كورگەن-بىلگەندەرىم: سوندىقتان ءوزى باستاپ ايتقانشا شتابس-كاپيتاندى ايت دەپ قىستاي المايمىن. سونىمەن سابىر ەتىڭىزدەر، بولمايدى ەكەن. بىرنەشە بەتتى اۋدارىپ تاستاڭىزدار، جوق، مەن ولاي ەت دەپ اقىل بەرمەس ەدىم، ويتكەنى كرەستوۆوي تاۋىنان (نەمەسە وقىمىستى گامباشا اتاساق، le Mont si Chris-tophe5) ءوتۋ سىزدەردىڭ نازار اۋدارۋلارىڭىزعا تۇرارلىق جايت. سونىمەن ءبىز گۋد تاۋىنان چەرتوۆو اڭعارىنا تۇستىك... مىنە، رومانتيكالىق ات! سىزدەر قازىردەن-اق وتكەل بەرمەس قۇزدارى بار جىن-شايتاننىڭ ۇياسىن كورە باستادىڭىزدار، جوق ولاي ەمەس؛ مەجە اڭعارى (چەرتوۆوي دولينى) دەگەن ات "چورت" ("شايتان") دەگەن سوزدەن ەمەس، "چەرتا" ("مەجە") دەگەن سوزدەن پايدا بولعان، ويتكەنى بۇل جەر ءبىر كەزدە گرۋزيانىڭ شەكاراسى ەكەن. بۇل اڭعاردى تاۋ-تاۋ بوپ تەڭكيە باسقان وپپا كار، ءبىزدىڭ اتا مەكەنىمىزدىڭ ساراتوۆ، تامبوۆ سەكىلدى سۇيىكتى جەرلەرىن بىردەن كوز الدىڭا كەلتىرگەندەي.
— مىنە، كرەستوۆايا! — دەدى شتابس-كاپيتان، ءبىز چەرتوۆو اڭعارىنا تۇسكەن كەزدە، تۇپ-تۇتاس قالىپ قار جاپقان توبەنى نۇسقاپ؛ ونىڭ ۇشار باسىندا تاس كرەست قارايادى، سول قارايعان كرەست ماڭىنان كوزگە ارەڭ-ارەڭ شالىناتىن جول شىعادى، بۇل جولمەن بوكتەردەگى جولدى كار باسىپ قالعان كەزدە عانا جۇرەدى ەكەن: ءبىزدىڭ لاۋشىلارىمىز قار ءالى قۇلاعان جوق ەكەن دەستى، ءسويتتى دە اتتارىن اياپ ءبىزدى اينالمالى جولمەن اكەتتى. توبەنى اينالا بەرگەندە بەس ادام وسەتينگە كەزدەستىك، ولار بىزگە كومەكتەسكىسى كەلىپ اربانىڭ دوڭعالاعىنا جارماستى، ءسويتىپ شۋلاي-ايعايلاسىپ، ءبىزدىڭ اربامىزدى ءارى سۇيرەپ، ءارى سۇيەمەلدەپ كەلە جاتتى. ايتا قالعانداي جول ءقاۋىپتى ەكەن: جەلدىڭ العاشقى كوتەرىلۋىنەن قالماي قۇلاعالى تۇرعان تەڭكيگەن كەسەك قارلار وڭ جاعىمىزدا، ناق توبەمىزدە ءتونىپ تۇر؛ جىڭىشكە جولدى جارتىلاي قار باسىپ قالىپتى، كەيبىر كۇن ساۋلەسىنەن ەرىگەن جەرلەرىن بۇگىنگى اياز مۇزعا اينالدىرىپ قاتىرىپ تاستاعان، سوندىقتان دا كەيدە تايعاناقتاپ، كەيدە وپپالاپ اتتار قۇلايدى، ءبىز ءوزىمىز دە ارەڭ ءجۇرىپ كەلەمىز: سول جاعىمىز بۇلدىراعان تەرەڭ جار، سول جاردا كەيدە مۇز استىنا كىرىپ جوق بولىپ، كەيدە قاپ-قارا تاستاردان كوبىك اتا سەكىرىپ جاتقان تاسقىن. كرەستوۆوي تاۋىنان ەكى ساعاتتا ارەڭ وتتىك، — ەكى شاقىرىم جەردى ەكى ساعات ءجۇردى دەگەن وسى! بۇل ەكى ارادا بۇلت تومەن ءتۇسىپ، بۇرشاق پەن قار قۇيا باستادى؛ جەل دە اڭعارعا تىعىلىپ سولوۆەي-رازبوينيك ءتارىزدى ىسقىرىپ، ازىناپ قويا بەردى. شىعىستان قاپتاعان بىرىنەن-بىرى قالىڭ تۇمان تولقىنى جاۋىپ لەزدە تاس كرەس تە كوزدەن عايىپ بولدى... ايتپاقشى، وسى تاس كرەستى كاۆكازدان ءوتىپ بارا جاتىپ يمپەراتور پەتر I قويعان ەكەن دەگەن اڭگىمە نانىمسىز بولسا دا بۇكىل ەل اۋزىندا تاراپ كەتكەن؛ ال بىرىنشىدەن، پەتر تەك داعىستاندا عانا بولدى، ەكىنشىدەن كرەستە 1824 جىلى ەرمولوۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا ورناتىلعان دەگەن ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلعان ءسوز بار. وسى جازۋ بولا تۇرسا دا، بۇل اڭگىمەنىڭ ەل ىشىنە سونشالىق ءسىڭىپ كەتۋىمەن ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ جازۋلارعا يلانىپ ادەتتەنبەگەنىمىزگە قاراپ، قايسىسىنا سەنەرىڭدى بىلمەيسىڭ.
كوبي ستانساسىنا جەتۋ ءۇشىن بىزگە مۇزدى شىڭدار مەن وپپا كارلار ارقىلى ءالى دە بەس شاقىرىمداي ءجۇرۋ كەرەك. اتتاردىڭ زىقىسى شىعىپ، ءوزىمىز دە قالتىراي باستادىق؛ ناق ءوزىمىز ۇيرەنىسكەن، تەرىستىكتەگىدەي بوران ۇستى-ۇستىنە ازىناي تۇسەدى؛ تەك قانا جات سارىنى ودان كورى قايعىلىراق، زارلىراق شىعادى. "ءيا، قۋعىنداعى سەن دە ءوزىڭنىڭ ادەمى، كەڭ دالاڭدى ساعىنىپ جىلايسىڭ! وندا سەنىڭ تاقتاي قاناتىڭدى سىلتەر جەرىڭ مول، ال مۇندا شە، ءوزىنىڭ تەمىر تورىنا ساڭقىلداي سوعىلعان قىرانداي ساعان ءارى قاپا، تار-اۋ"، — دەپ ويلادىم مەن.
— جامان بولدى! — دەدى شتابس-كاپيتان: — قاراڭىزشى، تۇمان مەن كاردان باسقا اينالادا تۇك كورىنبەيدى؛ نە شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە قۇلاپ، نە ءبىر ۇڭگىردە وتىرىپ قالۋىمىز كادىك، ال تومەندە بايدارى وزەنى دە، مۇمكىن، وتكەل بەرمەستەي بوپ تاسىپ كەتكەن شىعار. ءاي، وسى ءبىر ازنيا-اي! ادامىنا دا، وزەنىنە دە ەشبىر سەنىپ بولمايدى! — دەدى شتابس-كاپيتان. لاۋشىلار بىرەسە ايعايلاپ، بىرەسە بالاعاتتاپ اتتاردى ۇرۋمەن بولدى، قامشى ۇستى-ۇستىنە جاۋسا دا اتتار پىسقىرىنىپ، ءتورت تاعانداپ ومىردە ورىندارىنان قوزعالار ەمەس.
"تاقسىر — دەدى اقىرىندا بىرەۋى. — ءبىز بۇگىن كوبيگە جەتە المايمىز؛ وسىنداي مۇمكىنشىلىك تۇرعاندا سولعا بۇرىلۋعا بۇيىرمايسىز با؟ انا ءبىر قيسىق تاۋ ماڭىندا بىردەمە قارايادى، بالكىم ساكليا بولار: وندا كۇن بۇزىلعان كەزدە ۇنەمى جولاۋشىلار توقتايدى، مىنالار اراقتىق اقشا بەرسە الىپ بارامىز، دەيدى"، — دەپ ول وسەتيندى نۇسقادى.
— بىلەمىن باۋىرىم، سەنسىز دە بىلەمىن، — دەدى شتابس-كاپيتان: — بۇل كوكسوققاندار اراقتىق اقشا الۋ ءۇشىن نە ىستەمەس دەيسىڭ.
— ولار بولماسا بىزگە بۇدان دا جامان بولاتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك قوي، — دەدىم مەن.
— ارينە سولاي، ارينە سولاي، — دەپ مىڭگىرلەدى ول. — وسى ءبىر جول كورسەتۋشىلەر-اي، سولارسىز جول تابىلمايتىنداي-اق، پايدا تۇسەتىن جەردى سەزە قويادى.
مىنە، ءبىز سولعا بۇرىلدىق، قابىرعا ىرگەلەرىن كەسەك تاستاردان قالاعان ناشار عانا ەكى ءۇيلى باسپاناعا تالاي بەينەتتەر كورىپ ارەڭ دەگەندە جەتتىك. ءۇستى-باستارى جالبا-جۇلبا بولعان ءۇي قوجالارى ءبىزدى قۋانىشپەن قارسى الدى. داۋىلعا ۇشىراعان جولاۋشىلاردى قابىلداپ تۇرۋ ءۇشىن ۇكىمەت بۇلارعا اقشا مەن تاماق بەرىپ تۇرادى ەكەن، مەن ول جايدى كەيىن ءبىلدىم. — "ءبارى دە جاقسىلىققا! — دەدىم مەن وت باسىنا وتىرىپ جاتىپ: — ەندى ءسىز بەلا تاريحىن اياقتارسىز، مەنىڭشە ول بىتپەگەن سياقتى".
— نەلىكتەن بىتپەدى دەپ ويلايسىز؟ — دەدى شتابس-كاپيتان قۋلانا جىميىپ.
— ويتكەنى بۇل جاي عانا اڭگىمە ەمەس قوي؛ باستالۋى تاڭعاجايىپ بولعاسىن، سولايشا اياقتالۋى كەرەك.
— ءسىز تاۋىپ كەتتىڭىز...
— وتە قۋانىشتىمىن.
— سىزگە قۋانىش، ال ەسىمە السام مەنى قايعى باسادى. بەلا ءبىر تاماشا اسەم قىز ەدى! مەن ونى جۇرە كەلە ءوز قىزىمداي كورىپ كەتتىم، ول دا مەنى جاقسى كورەتىن بولدى. سىزگە ايتا كەتەيىنشى، مەن جالعىز باستى اداممىن، اكەم مەن شەشەمنەن12 جىلدان بەرى ەش حابارىم جوق، ال ۇيلەنۋ دەگەن ەرتە كەزدە ەسىمە دە كەلمەدى، ەندى ورىنسىز ءتارىزدى؛ سوندىقتان مەن ەركەلەتەر جان تابىلعانىنا قۋانىپ ءجۇردىم. ول كەيدە بىزگە ءان سالىپ، كەيدە لەزگينكا بيلەيدى... بيلەگەنىن ايتساڭىزشى!.. ءوزىمىزدىڭ گۋبەرنيالارداعى بويجەتكەندەردى كورىپ ءجۇرمىز عوي، ال بۇدان 20 جىل بۇرىن مەنىڭ ءبىر رەت ماسكەۋدە يناباتتىلار جيىنىندا دا بولعانىم بار، ولار بەلاعا قايدان پار كەلسىن! شاڭىنا دا ىلەسە المايدى!.. گريگوريي الەكساندروۆيچ ونى ماپەلەپ ەركەلەتتى، قۋىرشاقتاي بەزەندىرىپ قويدى. سوندىقتان ول بۇرىنعىسىنان دا قۇلپىرىپ كەتتى، ءتىپتى ءبىر كەرەمەت! قولدارى مەن بەتىندەگى كۇن كوزىنىڭ قوڭىرقاي تابى كەتىپ، جۇزىندە قىزعىلت نۇر وينادى... ءوزى دە سونشالىق كوڭىلدى بولۋشى ەدى، ۇنەمى مەنى قالجىڭ ەتەتىن... قۇداي كەشىرسىن!..
— اكەسىنىڭ ولگەنىن ەستىرتكەندە نە دەدى؟
— ءبىز ونى كوپكە دەيىن، ول ءوزىنىڭ تۇرمىسىنا ابدەن كوندىككەنشە جاسىرىپ جۇردىك؛ سونسىن ەستىرتىپ ەدىك، ەكى كۇندەي جىلادى، ارتىنان ۇمىتىپ كەتتى.
ءتورت ايعا دەيىن ءبارى دە بارىنشا جاقسى ءوتىپ جاتتى. گريگوريي الەكساندروۆيچ اڭشىلىقتى وتە جاقسى كورەتىن ەدى دەپ مەن سىزگە ايتىپ پا ەدىم: ءبىر كەزدەردە ول نە قاباننىڭ، نە تاۋ ەشكىسىنىڭ سوڭىنان ورمان كەزىپ كەتىپ قالۋشى ەدى، ەندى قورعان بەكىنىسىنەن ءارى شىقپايتىن بولدى. مىنە، بايقايمىن، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ ول تاعى دا بولمە ىشىندە ويعا باتىپ ءجۇر؛ سونىڭ ارتىنان ءبىر رەت ەشكىمگە ايتپاستان مىلتىق اتۋعا كەتىپ، كۇنىمەن جوعالدى؛ بۇدان كەيىن ەكىنشى رەت كەتتى، سويتە-سويتە ءجيى-جيى كەتەتىن بولدى... بۇل جاقسى ەمەس ەكەن دەپ ويلادىم مەن، مۇمكىن ارالارىنان قارا مىسىق ءجۇرىپ كەتكەن بولار!
ءالى كۇنگە كوز الدىمدا، ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ولارعا كىرسەم: ۇستىندە قارا بارقىت بەشپەتى بار، قۇپ-قۋ، قايعىلى بەلا توسەك ۇستىندە وتىر ەكەن، مەن شوشىپ كەتتىم.
— پەچورين قايدا؟ — دەپ سۇرادىم.
— اڭعا كەتكەن.
— بۇگىن كەتتى مە؟ ءتىلى بايلانىپ قالعانداي ول ۇندەمەدى.
— جوق، كەشە كەتىپ ەدى، — دەدى ءبىرازدان كەيىن اۋىر كۇرسىنىپ:
— ءبىر بالەگە ۇشىراماسا نەعىلسىن؟
— كەشە كۇنىمەن ويلاي-ويلاي شارشادىم، — دەدى ول جىلامسىراپ، — تالاي قورقىنىش ويلار كەلدى، بىرەسە ونى تاعى قابان جارالاعانداي بولادى، بىرەسە چەشەندەر تاۋعا الىپ كەتكەن سياقتانادى... ال، مىنە، بۇگىن ول مەنى سۇيمەيتىن سياقتى.
— قىزىق ەكەنسىڭ، قاراعىم، بۇدان جامان ەش نارسە ويلاپ تابا المادىڭ با! — ول جىلاپ قويا بەردى، ءسويتتى دە ءبىر ءتۇرلى پاڭدىقپەن باسىن كوتەرىپ الىپ، كوزىن ءسۇرتتى دە، سويلەي جونەلدى:
— ەگەر ول مەنى سۇيمەيتىن بولسا، مەنى ۇيىمە قايىرۋعا وعان كىم بوگەت بولادى؟ مەن ونى زورلامايمىن. ەگەر بۇدان بىلاي دا توقتامايتىن بولسا، مەن ءوزىم كەتەمىن: مەن كۇڭى ەمەسپىن — كنياز قىزىمىن!..
مەن وعان اقىلىمدى ايتا باستادىم. — "بەلا، تىڭداشى، سەنىڭ يۋبكاڭا قاپسىرىپ قويعانداي وعان ۇنەمى وسىندا وتىرا بەرۋگە بولمايدى عوي؛ ول جاس ادام، تاعىلار سوڭىنان قۋۋدى ۇناتادى، ءجۇرىپ-جۇرىپ ءوزى دە قايتىپ كەلمەي مە، ەگەر سەن ءبۇيتىپ ۋايىمدايتىن بولساڭ، ونىڭ كوڭىلىن تەز قايتاراسىڭ عوي".
— راس، راس! مەن ەندى كوڭىلدى بولامىن، — دەدى دە ول سىلق-سىلق كۇلگەن بويى ءوزىنىڭ بۋبەنىن قولىنا الىپ، مەنىڭ الدىمدا سەكىرىپ، اندەتىپ، بيلەي باستادى؛ ءبىراق بۇل دا ۇزاققا سوزىلمادى، ول تاعى دا ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ توسەگىنە قۇلاي كەتتى.
مەن نە ىستەرىمدى بىلمەدىم. ومىردە ايەلمەن ءىسىم بولىپ كورگەن ادام ەمەسپىن عوي، قالاي جۇباتسام ەكەن دەپ ويلاپ-ويلاپ ەشتەڭە تابا المادىم؛ ءبىراز ۋاقىت ەكەۋمىز دە ءتىل قاتىسپادىق... مۇنداي وتە قولايسىز جاعداي بولماس! اقىرىندا مەن وعان: "كۇن جاقسى ەكەن، ەگەر بارعىڭ كەلسە بەكىنىس ماڭىنا بارىپ قايتايىق!" — دەدىم.
بۇل قىركۇيەك ءىشى ەدى. انىعىندا دا كۇن ىستىق ەمەس، اشىق ادەمى ەدى؛ بارلىق تاۋلار الاقانداعىداي سايراپ تۇر. — ءبىز قورعان بەكىنىسىن ەرلەپ ارلى-بەرلى ءۇنسىز جۇردىك تە قويدىق؛ اقىرىندا ول ءبىر دوڭبەككە وتىرا كەتتى، مەن دە ونىڭ قاسىنا وتىردىم. ناق ءبىر كۇتۋشى ايەل ءتارىزدى سول ءبىر شاقتا مەنىڭ بەلا جايىندا بايەك بولىپ جۇگىرىپ جۇرگەنىم ەسىمە تۇسسە كۇلكىم كەلەدى.
ءبىزدىڭ قورعان دوڭەستە بولاتىن، بەكىنىستەن كوز جىبەرسەڭ ماڭايىڭ ادەمى-اق: ءبىر جاعىڭدا قازىلعان ورلارمەن جارىسا ورمانعا بارىپ تىرەلىپ جاتقان كەڭ الاڭ، ورمان تاۋدىڭ ۇشار باسىنا دەيىن سوزىلادى، ونىڭ كەي جەرلەرىنەن اۋىل ءتۇتىنى شىعادى، كەيبىر الاڭداردان توپتاعان مالدار كورىنەدى، ەندى ءبىر جاعىندا اعىپ جاتقان كىشىرەكتەۋ وزەن، وعان جالعاسا جاپىرلاپ بىتكەن شىلىكتەر كاۆكاز تىزبەكتەرىنە بارىپ تىركەسىپ جاتقان بۇدىر-بۇدىر جوتالاردى جاۋىپ تۇر.
ءبىز باستيوننىڭ بۇرىشىندا وتىرمىز، سوندىقتان دا ەكى جاق تەپ-تەگىس كوز الدىمىزدا. مىنە، ءبىر سۇر اتتى ادام ورماننان شىعىپ بىزگە قاراي ءجۇرىپ كەلەدى؛ ول جاقىنداپ كەلىپ وزەننىڭ ار جاعىنا بىزدەن ءجۇز ساجىنداي جەرگە توقتادى دا، جىن قاققانداي تۇرعان جەرىندە اتىمەن شىر اينالا باستادى. ياپىر-اي بۇل نەتكەن جان!.. "بەلا، سەن جاسسىڭ عوي قاراشى، اناۋ نەعىلعان جىگىت، كىمدى قايران قالدىرماق ءۇشىن كەلدى ەكەن؟.." — دەدىم مەن.
بەلا قارادى دا: "مىناۋ كازبيچ قوي..." — دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
— ءاي، قاراقشى-اي! ءبىزدى تالكەك ەتكەلى جۇرمە ەكەن؟ انىقتاپ قاراسام ءدال كازبيچتىڭ ءوزى. ونىڭ قوڭىرقاي تارتقان كەسكىنى مەن جىرتىق كىرلى كيىمى سول قالپىندا. "اناۋ ات مەنىڭ اكەمنىڭ اتى"،
— دەدى بەلا مەنىڭ قولىمنان ۇستاي الدى؛ جالت قاراسام ەكى كوزى جايناپ، جاپىراقتاي قالتىراپ تۇر ەكەن "باسە! قاراقشىلار قانى، سۇيىكتىم، سەنىڭ بويىڭدا دا تىنىش جاتپايدى ەكەن!" — دەپ ويلادىم مەن.
— بەرى كەلشى، — دەدىم مەن ساقشىعا، — مىلتىعىڭدى اۋەلى قاراپ شىعىپ، سونسىن اناۋ سابازعا ءبىر قادالتىپ جىبەرسەڭ، ءبىر سوم كۇمىس الاسىڭ. — "قۇپ، مارتەبەڭىزگە قۇلدىق، ءبىراق ونىڭ ويناقشىپ تۇرعانىن قاراڭىزشى..." — "ەندەشە وعان قوزعالما دەپ بۇيىرا عوي"
— دەپ كۇلدىم مەن... — "ءاي، سۇيىكتىم! كىشكەنە سابىر ەتسەڭشى، قاسقىردىڭ بولتىرىگى قۇساپ نەسىنە اينالشىقتاي بەرەسىڭ؟" — دەپ ساقشى وعان قولىن بۇلعاپ ايعاي سالدى. ءبىزدى سويلەسەدى عوي دەپ ويلادى بىلەم، كازبيچ شىنىندا دا توقتاپ، تىڭداي قالدى، سول كەزدە مەنىڭ گرەنادەرىم كوزدەپ تۇرىپ باسىپ-اق سالدى... ءبىراق ءمۇلت كەتتى، ءوق-دارىنىڭ ءتۇتىنى بۇرق ەتۋى مۇڭ ەكەن، كازبيچ تەبىنىپ قالىپ ەدى، اتى ءبىر بۇيىرگە قاراي قارعي جونەلدى، شاۋىپ بارا جاتقان كازبيچ ۇزەڭگىگە تۇرا قالىپ، بىزگە قاراپ قولىنداعى قامشىسىن بىلەپ، كىجىندى دە ءوز تىلىندە الدەنە دەپ ايعاي سالدى، ونىڭ مىنەزى سولاي بولاتىن.
— ۇيالساڭ ەتتى! — دەدىم مەن ساقشىعا.
— دارەجەڭىزگە قۇلدىق! ول ولۋگە كەتتى، بۇلار سونداي قارعىس اتقان حالىق ەمەس پە، تاباندا ولتىرە المايسىڭ، — دەدى ول.
شيرەك ساعات وتكەن كەزدە پەچورين اڭنان قايتىپ ورالدى؛ بەلا قۇشاعىن جازىپ ونىڭ موينىنا ورالدى، ۇزاق ۋاقىت جوق بولىپ كەتكەندىگى جايلى ءلام-ميم دەپ رەنجۋ ايتىپ، قاباق تا شىتقان جوق... قايتا مەن: "كەشىرىڭىز، جاپ-جاڭا كازبيچ وزەننىڭ ار جاعىندا بولدى، ءبىز وعان مىلتىق اتتىق؛ وعان ءسىزدىڭ كەز كەلىپ قالۋىڭىز وپ-وڭاي ەمەس پە؟ بۇل تاۋلىقتار كەكشىل حالىق: ءسىزدىڭ ازاماتقا از دا بولسا كومەكتەسكەنىڭىزدى ول سەزبەيدى دەيسىز بە؟ مەن ءباس تىگەمىن، بۇگىن ءسوز جوق ول بەلانى تانىدى. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن بەلانىڭ وعان قاتتى ۇناعانىن مەن بىلەمىن عوي، ەگەر قالىڭمالىنا جەتەرلىك مال تابارىنا كوزى جەتسە قۇدا تۇسەر جايى بارىن ماعان ءوزى دە ايتقان..." — دەپ، مەن وعان رەنجىدىم. بۇدان كەيىن پەچورين ويلانىپ قالدى: — "راس، ساق بولۋىمىز كەرەك ەكەن... بەلا، سەن بۇگىننەن باستاپ ەشقانداي دا قورعان بەكىنىسىنە بارۋشى بولما"، — دەدى ول.
كەشكە جاقىن مەن ونىمەن ۇزاق سويلەستىم: وسى ءبىر سورلى قىزعا ونىڭ تەرىس قاراي باستاعانى ماعان قاسىرەت بولدى؛ كۇنىنىڭ جارتىسىن اڭدا وتكىزگەنىمەن قويماي، ول بەلاعا سالقىن تارتىپ، ونى سيرەك ەركەلەتەتىندى شىعاردى، قىز دا جۇدەپ كەتتى، ەكى بەتى سوپايىپ، كوز جانارى سونە باستادى. كەي ۋاقىتتاردا الدەقالاي "نەگە كۇرسىنەسىڭ، بەلا؟ الدەبىر قايعىڭ بار ما؟" — دەسەڭ — "جوق!" بولماسا — "بىردەڭە كەرەك پە؟" — دەسەڭ "جوق!". "الدە تۋعاندارىڭدى ساعىندىڭ با؟" — دەپ سۇراي قالساڭ — "مەندە تۋعان جوق!" دەگەننەن بوتەن ونان جاۋاپ الا المايسىڭ. ۇزاقتى كۇن "سولاي"، "جوق" دەگەن سوزدەردەن باسقا ەشبىر جاۋاپ الا المايتىن كەزدەر دە بولادى.
مەن وعان، مىنە، وسىلار تۋرالى ايتتىم. "تىڭداڭىزشى، ماكسيم ماكسيموۆيچ"، — دەپ باستادى ول، — مەنىڭ مىنەزىم باقىتسىز ادامعا بىتكەن مىنەز؛ تاربيەدەن سولاي بولدىم با، بولماسا قۇداي مەنى وسىلاي جاراتتى ما، بىلمەيمىن، جالعىز-اق بىلەتىنىم، ەگەر مەن بىرەۋدىڭ باقىتسىزدىعىنا قانداي سەبەپكەر بولسام، ءوزىمنىڭ باقىتسىزدىعىم دا ودان كەم ەمەس. ارينە، مەنىڭ بۇل ءسوزىم ولار ءۇشىن جۇبانىش بولا الماس، دەگەنمەن ءىستىڭ انىعى وسى. تۋعاندارىمنىڭ قاراۋىنان بوساعاننان كەيىن، جاستىق شاعىمنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ، مەن اقشاعا ساتىپ الۋعا بولاتىن ءلاززاتتىڭ ءبارىن دە مەيلىنشە تاتىپ باقتىم، اقىرى ودان كوڭىلىم كايتتى. بۇدان كەيىن ۇلى يگىلەر توبىنا ارالاستىم، ولاردىڭ اراسى دا مەنى تەز جالىقتىردى؛ تالاي بەكزات سۇلۋلارعا عاشىق تا بولدىم، ولار دا مەنى ءسۇيدى، ءبىراق ولاردىڭ سۇيىسپەندىگى تەك قانا مەنىڭ تاكاپپارلىعىم مەن مەنمەندىگىمدى ورشىتە ءتۇستى، جۇرەگىمە ءنار بەرە المادى... سونسوڭ كىتاپقا شۇقشيىپ، وقۋ وقي باستادىم، — عىلىم دا جالىقتىردى؛ اتاق پەن باقىتتىڭ وعان قۇرتىمداي بايلانىسى جوق ەكەنىنە كوزىم جەتتى، ولاي دەيتىنىم، ناعىز باقىتتى ادامدار توعىشارلار، ال اتاق دەگەنىڭىز ءساتتىڭ ءىسى، وعان جەتۋ ءۇشىن تەك قانا جىلپوس بولۋىڭ كەرەك. مەنى تاعى دا كوڭىلسىزدىك باستى... كەشىكپەي مەنى كاۆكازعا اۋىستىردى؛ مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ەڭ باقىتتى كەزى وسى. چەشەندەردىڭ وعىنىڭ استىندا زەرىگۋ دەگەن بولمايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىم، ونىم بەكەر ەكەن: ءبىر ايدان كەيىن مەنىڭ وقتىڭ زۋىلداۋى مەن اجالدىڭ جاقىندىعىنا ۇيرەنىپ كەتكەندىگىم سونشا، كوڭىلىم سارى ماسانىڭ ىزىڭىنا عانا بولىنەتىن بولدى، ماعان ەندى بۇرىنعىدان دا كوڭىلسىز بولا باستادى، ويتكەنى مەن ەڭ اقىرعى ۇمىتىمنەن ايرىلعاندايمىن... بەلانى ءوز ۇيىندە كورگەن شاعىمدا، ودان كەيىن الدىما الىپ وتىرىپ قاپ-قارا تۇلىمدارىنان العاشقى سۇيگەن كەزىمدە، مەن ەسۋاس ونى قايىرىمدى تاعدىردىڭ ماعان جىبەرگەن پەرىشتەسى ەكەن عوي دەپ ويلاپ ەدىم... تاعى دا جاڭىلىپپىن: تاعى قىزدىڭ ماحابباتى ءبىلىمدى بويجەتكەندەردىڭ ماحابباتىنان ءسال عانا ارتىق ەكەن؛ ءبىرىنىڭ ءجونسىز ەركە-نازدىعى سەكىلدى، ەكىنشىسىنىڭ توپاستىعى مەن اقكوڭىلدىلىگى دە تويدىرادى ەكەن. ەگەر بىلگىڭىز كەلسە، مەن ونى ءالى دە سۇيەمىن، بىرگە وتكىزگەن ءتاتتى مينوتتەرىمە العىسىم بار، ول ءۇشىن ولىمگە دە ءازىرمىن، سولاي بولعانىمەن ماعان ونىمەن بىرگە تۇرۋ كوڭىلسىز... ناقۇرىسپىن با، بولماسا جاۋىزبىن با، ونشاسىن بىلمەيمىن؛ ايتەۋىر مەنىڭ بەلادان گورى دە ايانىشتى جان ەكەنىم انىق: مەنىڭ جانىمدى بەكزادالار بۇزعان، قيالىمدا تۇراق جوق، جۇرەگىمدە تويىم جوق؛ ماعان ءبارى دە از: مەن قايعىعا دا راقاتقا باتقانداي تەز كوندىگەمىن، سوندىقتان دا مەنىڭ ءومىرىم كۇن ساناپ قاڭىراپ بارادى، ەندى مەن ءۇشىن قالعان ءبىر-اق امال بار: ول جاھان كەزۋ. مۇمكىنشىلىك بولىسىمەن اتتانامىن. قۇداي ساقتاسىن، ەۋروپاعا ەمەس! امەريكاعا، اراۆياعا، ءۇندىستانعا كەتەمىن، جازىم بولىپ جولشىباي الدەقايدا ءولىپ تە قالارمىن! سوندا دا بۇل سوڭعى قۋانىشىمنىڭ قيىن جولدار مەن داۋىلدار قۇشاعىندا تىم تەز ۇمىتىلا قويمايتىنىنا ابدەن سەنەمىن". — ول وسىلايشا ۇزاق سويلەدى، ونىڭ سوزدەرى مەنىڭ ەسىمدە، ويتكەنى مەن مۇنداي جايتتى 25 جاسار جىگىتتەن ءبىرىنشى مارتەبە، قۇداي بىلەدى ەڭ سوڭعى مارتەبە ەستۋىم شىعار... نەتكەن عاجاپ! ايتىڭىزشى، جارقىنىم، ءسىز استانادا جاقىندا عانا بولدىڭىز عوي دەيمىن، ونداعى جاستاردىڭ ءبارى دە وسىنداي ما؟ — دەدى شتابس-كاپيتان ماعان قاراپ.
ءدال سولاي دەۋشىلەر تولىپ جاتىر، ونىڭ ىشىندە شىندىقتى ايتاتىندارى دا بار بولار؛ دەگەنمەن تورىعۋ دەگەن دە، بارلىق مودالار ءتارىزدى، قاۋىمنىڭ جوعارعى بۋىنىنان باستالىپ، سودان كەيىن تومەنگى بۋىنعا تارايدى، سولار ارقىلى توزادى، الگى وسى كەزدەگى انىعىندا دا باسقالاردان گورى جابىرقاۋ جۇرەتىندەر بۇل باقىتسىزدىقتىڭ سىرقات ەكەنىن جاسىرعىلارى كەلەدى، دەپ جاۋاپ بەردىم.
شتابس-كاپيتان بۇل نازىك سوزدەردىڭ بايىبىنا بارا المادى، ايتسە دە باسىن شايقادى دا، قۋلانا جىميىپ كۇلدى.
— تورىعۋ دەگەندى مودىعا اينالدىرىپ جىبەرگەن وسى فرانسۋزدار عوي.
— جوق، اعىلشىندار.
— ءا، سولاي ەكەن عوي، ولار قاشاننان شەكتەن شىققان ماسكۇنەمدەر ەمەس پە!
مەن ءبىر ماسكەۋ بيكەشىن ەرىكسىز ەسكە الدىم، ول "بايرون تەك قانا ماسكۇنەم، ودان باسقا ەشكىم دە ەمەس" — دەگەن ەدى. — ايتكەنمەن شتابس-كاپيتاننىڭ بۇل ءسوزى كەشىرەرلىك ءسوز، ويتكەنى ول ىشىمدىكتەن اۋلاق بولۋى ءۇشىن ءوزىن دۇنيەدەگى باقىتسىزدىقتىڭ ءبارى ماسكۇنەمدىكتەن بولادى دەپ سەندىرگىسى كەلەتىن.
سونىمەن ول ءوزىنىڭ اڭگىمەسىن بىلايشا سوزا بەردى:
— كازبيچ سودان كەيىن قايتىپ ورالعان جوق. ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسى كازبيچ بوسقا كەلگەن جوق-اۋ، ءبىر سۇمدىقتى باستاماسا نە قىلسىن دەگەن وي مەنىڭ باسىمنان كەتپەي-اك قويعانى.
ءبىر كۇنى پەچورين قابان اتۋعا بارايىق دەدى، مەن كوپكە دەيىن قارىسىپ كونبەدىم؛ ماعان قابان دەگەننىڭ نە قىزىعى بار! سويتسە دە ول مەنى قوياردا قويماي وزىمەن بىرگە الىپ-اق كەتكەنى. ءبىز قاسىمىزعا بەس سولدات ەرتىپ تاڭەرتەڭ ەرتەمەن ءجۇرىپ كەتتىك. ساعات ونعا دەيىن قامىستان-قامىس، اعاشتان-اعاش قالدىرماي سۇزسەك تە اڭ تابىلمادى. "ءاي، كەيىن ورالساق قايتەدى؟ نەسىنە قارىسا بەرەمىز، قايتكەندە دە ءبىر ءساتسىز كۇن بولدى عوي!" — دەدىم مەن. ءبىراق گريگوريي الەكساندروۆيچ كۇننىڭ اڭىزاقتىعى مەن شارشاعاندىعىمىزعا قاراماستان ولجاسىز قايتقىسى كەلمەدى... ول سونداي ادام ەدى، ويىنا العانىن ىستەمەي تىنبايتىن؛ شاماسى بالا كەزىندە شەشەسى بەتىمەن جىبەرگەن بولار... اقىرى ساسكە تۇستە قابان دەگەن كوكسوققاندى تاپتىق-اۋ، پاف! پاف! قانداي بولسىن، قامىسقا كىردى دە كەتتى. سونداي ءبىر ءساتسىز كۇن بولدى!.. ءبىز ازىراق دەمالدىق تا، ۇيگە قايتتىق.
تىزگىندەرىمىزدى بوس ۇستاپ، ءۇنسىز، قاتار ءجۇرىپ كەلەمىز، شىلىكتەر جاۋىپ كورسەتپەي تۇرعانى بولماسا، مىنە، قورعانعا دا كەلىپ قالدىق. كەنەت مىلتىق اتىلدى... ءبىز بىر-بىرىمىزگە جالت قاراستىق، ەكەۋمىزدى ءبىر عانا كۇدىك باسقانداي. ءسويتىپ، و، دەگەنشە بولماي-اق مىلتىق داۋسى شىققان جاققا قاراي ءبىز دە ات قويدىق. قاراساق: بەكىنىستە سولداتتار ءبىر جەرگە توپتالىپ الىپتى، ولار قولدارىمەن قىر جاقتى نۇسقايدى. سوناۋ ءبىر سالت ادام الدىنا اپپاق بىردەڭەنى وڭگەرىپ الىپ قۇيعىتىپ شاۋىپ بارادى. مۇنى كورگەن گريگوريي الەكساندروۆيچ چەشەندەردىڭ قايسىسىنان بولسىن كەم ايعايلاعان جوق، سونان كەيىن مىلتىعىن قابىنان سۋىرىپ الىپ سولاي قاراي ۇمتىلدى، مەن دە ونىڭ سوڭىنان جونەلدىم.
باعىمىزعا قاراي، اڭ كەزدەسپەگەندىكتەن اتتارىمىز تىڭ ەدى، سوندىقتان دا ولار ەكپىندەي، سۋىرىلا شاپتى، قاس قاققان سايىن ءبىز جاقىنداي بەردىك... اقىرىندا مەن كازبيچتى تانىدىم، ءبىراق ونىڭ الدىنا وڭگەرىپ بارا جاتقانى نە ەكەنىن ايىرا المادىم. بۇدان كەيىن مەن پەچورينمەن قاتارلاسىپ: "مىناۋ كازبيچ!" دەپ وعان ايعاي سالدىم، ول ماعان قاراپ باسىن يزەدى دە، اتىنا قامشى باستى.
مىنە، ەندى ءبىز ونان وق جەتەر جەردەمىز؛ كازبيچتىڭ اتى شارشادى ما، الدە ءبىزدىڭ اتتارىمىزدان تومەن بە، ايتەۋىر ول قانشا تىرىسسا دا اتى شابىسىن ۇدەتە قويمادى. مەنىڭ ويىمشا ول تاپ وسى ساتتە ءوزىنىڭ قاراگوزىن ەسىنە ءبىر العان بولار...
قاراسام: پەچورين شاۋىپ كەلە جاتقان كۇيى مىلتىعىن كەزەي قالىپتى. "اتپا، وعىڭدى ساقتا، ءبىز ونى بىلاي دا قۋىپ جەتەمىز" — دەپ ايعاي سالدىم. ءاي، جاستار-اي! قاشان دا ورىنسىز جەردە قىزىپ كەتەدى... دەگەنمەن، مىلتىق اتىلىپ، اتتىڭ ارتقى اياعىن جارالاپ كەتتى؛ ات ەت قىزۋىمەن تاعى دا ون شاقتى قادامداي ىلگەرى قارعي ءتۇستى دە، سۇرىنشەكتەپ بارىپ ارتىمەن شوگە قالدى. كازبيچ اتتان سەكىرىپ تۇسە قالدى، سول كەزدە ءبىز ونىڭ الدىنا ۇستاعانى شادراعا وراعان ايەل ەكەنىن كوردىك... بۇل بەلا ەدى... سورلى بەلا! كازبيچ بىزگە وزىنشە الدەنە دەپ ايعاي سالدى دا، بەلاعا قانجار سۇقتى... ەندى بوگەلەتىن ەشتەڭە قالمادى: مەن اتىپ سالدىم، ءساتى ءتۇسىپ وق ونىڭ يىعىنان ءتيدى بىلەم، ويتكەنى ول كەنەت قولىن تومەن تۇسىرە قويدى... ءتۇتىن تاراعان كەزدە قاراسام جەردە جارالى ات پەن ونىڭ قاسىندا بەلا جاتىر ەكەن. ال كازبيچ مىلتىعىن تاستاپ، ءوزى بەينە مىسىقتاي، شىڭ باسىنا ورمەلەپ بارادى؛ مەنىڭ ونى ول جەردەن قالپاقتاي ۇشىرعىم كەلىپ ەدى، اتتەڭ مىلتىعىم وقتاۋلى بولمادى! ءبىز اتتان تۇسە سالا بەلاعا قاراي جۇگىردىك. بەلا بايعۇس جاراسىنان قان ساۋلاپ اعىپ، قيمىلسىز جاتىر ەكەن... جاۋىزداي، تىم بولماسا، بىردەن ءولىپ كەتەتىن جۇرەكتەن سالسايشى، ال بۇل ارقادان سۇعىپتى... ءدال قانىشەرلەردىڭ قانجار ۇرىسى! بەلا ەسىن بىلمەيدى. ءبىز شادرانى جىرتىپ جاراسىن مۇمكىندىگىنە قاراي قاتتىراق بايلادىق؛ پەچورين ونىڭ سۋىق ەرنىنەن ءسۇيىپ، بوسقا اۋرە بولدى، بەلانىڭ ەسىن جيۋىنا ەش مۇمكىندىك جوق ەدى.
پەچورين اتقا قوندى، مەن بەلانى جەردەن كوتەرىپ الىپ ونىڭ ەرىنە ارەڭ دەپ وتىرعىزدىم؛ ول بەلانى قۇشاقتاپ الدى، ءسويتىپ ءبىز كەيىن قايتتىق. بىرنەشە ءمينوت ۇنسىزدىكتەن كەيىن گريگوريي الەكساندروۆيچ ماعان: "ماكسيم ماكسيموۆيچ، قۇلاق سالىڭىزشى، ءبىز بۇل قالىپپەن بەلانى ءتىرى جەتكىزە المايمىز عوي"، — دەدى. "راس" — دەدىم مەن دە. سودان كەيىن ءبىز اتتاردىڭ بار شابىسىمەن قۇيعىتا جونەلدىك. قورعان قاقپاسىندا ءبىزدى توپتالعان حالىق كۇتىپ تۇر ەكەن. ءبىز جارالىنى ەپتەپ قانا پەچوريننىڭ ۇيىنە كىرگىزىپ، دارىگەرگە كىسى جىبەردىك. دارىگەر ماس ەكەن، ايتسە دە كەلدى؛ ول، بەلانىڭ جاراسىن قاراپ شىقتى دا، ءبىر كۇننەن ارتىق ءومىر سۇرمەيدى دەدى؛ ءبىراق ول قاتەلەستى...
— جازىلىپ كەتتى مە؟ — دەدىم قۋانعاننان، شتابس-كاپيتاندى قولىنان ۇستاي الىپ.
— جوق، — دارىگەردىڭ قاتەسى سوندا، بەلا تاعى دا ەكى كۇن ءومىر ءسۇردى.
— ءتۇسىندىرىڭىزشى ماعان، بەلانى كازبيچ قالايشا الىپ قاشىپتى.
— مىنە بىلايشا: پەچوريننىڭ توقتام سالۋىنا قاراماستان بەلا قورعاننان شىعىپ وزەنگە بارىپتى. كۇن وتە ىستىق ەكەن، ول تاسقا وتىرىپتى دا اياعىن سۋعا مالىپتى، سول كەزدە كازبيچ بۇعىپ كەلىپ باس سالىپتى دا، اۋزىن باسىپ، بۇتاعا قاراي الا جونەلىپتى. سونسىن اتىنا ءمىنىپ الىپ ءشۇۋ دەپ ءبىر-اق تارتقان! ول ەكى ارادا بەلا ايعاي سالىپ ۇلگىرگەن ەكەن؛ ساقشىلار ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ اتسا دا تيگىزە الماپتى، ءدال وسى كەزدە ءبىز دە كەلىپ ۇلگىرىپپىز.
— كازبيچتىڭ بەلانى نە سەبەپتى اكەتكىسى كەلدى ەكەن؟
— عافۋ ەتىڭىز! بۇل چەركەس دەگەندەر ەجەلدەن ايگىلى ۇرى حالىق ەمەس پە: شەتكەرىلەۋ تۇرعان نارسە بولسا قاعىپ اكەتپەي قويمايدى: ءتىپتى وزىنە كەرەكسىز نارسە بولسا دا ۇرلايدى، ۇرلىق جونىندە ولارعا شاگىڭىز بولماسىن! ونىڭ بەر جاعىندا بەلا وعان باياعىدان ۇنايتىن.
— سونىمەن بەلا ءولدى مە؟
— ءولدى: ءبىراق ۇزاق قينالدى، ءبىز دە ونىمەن بىرگە ەداۋىر ازاپ شەكتىك. كەشكى ساعات ون كەزىندە بەلا ەسىن جيدى، ءبىز قاسىندا وتىر ەدىك، كوزىن اشا سالىپ پەچوريندى شاقىرا باستادى. — "مەن، سەنىڭ قاسىڭدامىن، جانىم" — دەدى ول، ونىڭ قولىنان ۇستاپ. — "مەن ولەمىن!" — دەدى بەلا. ءبىز "دارىگەر ءسوزسىز جازامىن دەپ ۋادە بەردى" — دەپ ونىن كوڭىلىن جۇباتا باستادىق. بەلا باسىن شايقادى دا قابىرعاعا قاراي تەرىس اينالدى: ءوزىن ولىمگە قيا المادى-اۋ دەيمىن!..
ءتۇن بولىسىمەن ول ساندىراقتاي باستادى؛ باسى كۇيىپ، كەي كەزدە بۇكىل دەنەسى بەزگەك بولعان ادامداي قالتىرايدى؛ ول اكەسى مەن ءىنىسى جايىندا ماعىناسىز سوزدەر ايتادى، ونىڭ ۇيىنە، تاۋعا كەتكىسى كەلەدى... بىرەسە ول، پەچورين جايلى سويلەيدى، وعان ەركە، نازىك اتتار تاعادى، كەيدە ونى ءوزىڭنىڭ دجانوشكاڭدى سۇيمەيتىن بولدىڭ دەپ كىنالايدى...
پەچورين ماڭدايىن قولىمەن سۇيەپ وتىرىپ، بەلانىڭ سوزدەرىن ءۇنسىز تىڭدادى؛ سوندا دا مەن ونىڭ كىرپىگىنەن سول ۋاقىتتاردىڭ بارىندە دە ءبىر تامشى جاس كورە المادىم: انىعىندا دا جىلاۋ دەگەن0ءدى بىلمەي مە، الدە ءوزىن بەرىك ۇستاي ما، ونشاسىن قايدان بىلەيىن، ال مەنىڭ جايىمدى بىلگىڭىز كەلسە، مەن بۇدان ارتىق ايانىشتى ءحالدى ەشقاشان دا كورگەن ەمەسپىن.
تاڭعا جاقىن ساندىراق باسىلدى؛ بەلا، بوپ-بوز بوپ ءبىر ساعات شاماسى قيمىلسىز سۇلىق جاتتى، ونىڭ السىزدىگى سونشا، ءتىپتى دەم العانى ارەڭ سەزىلەدى؛ بۇدان كەيىن بەلا ازداپ ءتاۋىر بولعانداي سويلەي باستادى، سوندا ول نە تۋرالى ايتتى دەيسىز عوي؟..
ونداي وي تەك ولەر جاننىڭ عانا باسىنا كەلمەك!.. ءوزىنىڭ حريستيان دىنىندە بولماعانىن، و دۇنيەدە ءوز جانىنىڭ ەشقاشان دا گريگوريي الەكساندروۆيچتىڭ جانىمەن كەزدەسە المايتىنىن، پەچوريننىڭ ۇجماقتىق جارى بوتەن ايەل بولاتىنىن ايتىپ قايعىرا باستادى. بۇدان كەيىن مەنىڭ ونى ولەر الدىندا شوقىندىرعىم كەلدى: مەن بۇل ويىمدى بەلاعا ايتتىم؛ ول ماعان تاۋەكەل ەتە الماعان پىشىندە قارادى دا كوپكە دەيىن ءلام دەپ ءتىل قاتا المادى؛ اقىر اياعىندا قاي دىندە تۋسام سول دىندە ولەمىن دەپ جاۋاپ بەردى. وسىمەن كۇن دە ءوتتى. بەلا سول كۇنى قالايشا وزگەردى دەسەڭىزشى! قۇپ-قۋ بولعان بەتتەرى سولا قالىپتى، ەكى كوزى بادىرايىپ شاراسىنان شىعىپ كەتكەن ءتارىزدى، ەرىندەرى كۇيىپ بارا جاتقانداي. ىشتەن كوتەرىلگەن ىستىق بەلانى مازالايدى، ونىڭ كوكىرەگىندە بەينەبىر قىپ-قىزىل شوقتاي جالىنداعان تەمىر جاتقان ءتارىزدى.
تاعى دا ءتۇن بولدى: ءبىز كىرپىك قاققامىز جوق جانە ونىڭ توسەگىنەن ەشقايدا تاپجىلعامىز دا جوق. بەلا بەزەك قاعىپ، سۇمدىق ازاپ شەگۋدە، اۋرۋى سايابىرلاي باستاسا-اق بولعانى ول ءتاۋىرمىن دەپ گريگوريي الەكساندروۆيچ جۇباتا باستايدى، قولىن ءوز ۋىسىنان بوساتپاي قىسىپ سۇيەدى، بارىپ ءۇيىقتا دەپ جالىنادى. تاڭ الدىندا بەلا اجال كۇيىنىشىن سەزىنە باستادى، الاسۇرىپ جاراسىنىڭ بايلاۋىن قوزعاپ جىبەردى، سونىڭ سالدارىنان تاعى دا قان كەتتى. — جاراسىن كايتا بايلاعاننان كەيىن بەلا ءبىر مينوتتەي تىنىم الىپ، پەچورينگە ءسۇيشى دەپ ءوتىندى. پەچورين بەلانىڭ توسەگىنىڭ قاسىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، ونىڭ باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الىپ، بەلانىڭ سالقىن تارتقان ەرنىنە ءوز ەرنىن تاقادى؛ بەلا ءدال وسى ءبىر ءسۇيىس ارقىلى ءوز جانىن پەچورينگە بەرىپ كەتەتىندەي... ونىڭ موينىنان قالتىراعان قولدارىمەن قاتتى قىستى. جوق، بەلانىڭ ولگەنى جاقسى بولدى! ەگەر گريگوريي الەكساندروۆيچ ونى تاستاپ كەتسە نە بولار ەدى؟ ارينە، ەرتە مە، كەش پە بۇل ۋاقيعانىڭ بولاتىنى انىق ەدى...
ءبىزدىڭ دارىگەر، ميكستۋرا ىشكىزىپ، سۋ شۇبەرەك تارتىپ ازاپتاعانىنا قاراماستان بەلا كەلەسى كۇننىڭ جارتىسىن ونىڭ ايتقانىنا كونۋمەن ءۇنسىز، تىنىش وتكىزدى. "كەشىرىڭىز! بەلا كەشىكپەي ولەدى دەپ ءوزىڭ ايتىپ ەدىڭ عوي، ەندى ءسىزدىڭ پرەپاراتتارىڭىزدىڭ نە كەرەگى بار؟" — دەدىم مەن دارىگەرگە. "ايتسە دە، ارىمنىڭ تازا بولۋى ءۇشىن جاقسى بولادى عوي، ماكسيم ماكسيموۆيچ"، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. شىركىننىڭ ارشىلىن!
تۇستەن كەيىن بەلانى ءشول قىسا باستادى. ءبىز تەرەزەنى اشىپ ەدىك، دالا بولمەدەن دە ىستىق ەكەن: توسەك قاسىنا مۇز قويىپ بايقاپ ەدىك، ودان ەش كومەك بولمادى. مەن، بۇل ءشول ازابى اجال جاقىندىعىنىڭ بەلگىسى ەكەنىن سەزدىم دە، پەچورينگە ايتتىم. جاستىقتان كوتەرىلە بەرىپ "سۋ، سۋ! — دەدى بەلا قارلىققان داۋىسپەن.
پەچورين اق شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ بوپ كەتتى دە، جالما-جان ستاقانعا سۋ قۇيىپ بەلاعا بەردى. مەن كوزىمدى ەكى قولىممەن باسا قويدىم دا، قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن... ءبىر دۇعانى وقي باستادىم. يا جاساعان-اۋ، كىسى ءولىمىن گوسپيتالداردا دا، مايدان ۇستىندەگى ۇرىستاردا دا كوپ كورىپ ەدىم، ءبىراق بۇل ولارداي ەمەس، مۇلدە باسقا!... ونىڭ ۇستىنە، شىنىن ايتقاندا، مەنى كۇيىندىرەتىن مىناداي ءبىر جايت بار: بەلا ولەر الدىندا تىم بولماس ءبىر مارتەبە مەنى ەسىنە المادى؛ مەن ونى اكەسىندەي جاقسى كورۋشى ەدىم... قايتەيىن، ونى قۇداي كەشىرەر!.. ءادىلىن ايتقاندا: ولەر الدىندا ەسكە العانداي مەن سونشاما كىمى ەدىم ونىڭ؟..
سۋ ىشىسىمەن بەلا دامىل تاپقانداي بولدى، سودان كەيىن ءۇش ءمينوت وتىسىمەن جان تاپسىردى. ەرنىنە اينا تاقاپ بايقاپ ەدىك، تىرلىك بەلگىسى بىلىنبەدى!.. مەن پەچوريندى بولمەدەن الىپ شىقتىم، ءبىز قورعان بەكىنىسىنە كەتتىك؛ قولىمىزدى ارتىمىزعا ۇستاعان كۇيى، ەكەۋمىز ۇزاق ءۇن قاتىسپاي ارلى-بەرلى قاتار جۇردىك تە قويدىق؛ مەن ونىڭ جۇزىنەن ەشقانداي ەرەكشە وزگەرىس كورە الماي قاپا بولدىم: ەگەر مەن پەچوريننىڭ ورنىندا بولسام قايعىدان ولگەن بولار ەدىم. اقىرى ول ءبىر كولەڭكەلەۋ جەرگە وتىرا كەتىپ تاياقپەن قۇمعا الدەنەلەر سىزا باستادى. مەن ادەيى سىپايىلىق رەتىمەن ونى جۇباتقىم كەلىپ، سويلەي باستاپ ەدىم؛ ول باسىن كوتەرىپ الىپ كۇلىپ قويا بەردى... ونىڭ بۇل كۇلكىسىنەن مەنىڭ تۇلابويىم مۇزداپ كەتتى... مەن تابىت قامداۋعا كەتتىم.
شىنىمدى ايتسام، بۇعان كىرىسكەندە ءبىر جاعى ەرمەك بولسىن دەدىم. مەندە از عانا تەرمالامى بار ەدى، سونىمەن تابىتتى قاپتادىم دا ونى چەركەستەردىڭ كۇمىس وقاسىمەن بەزەدىم، بۇل وقانى پەچورين بەلاعا دەپ ساتىپ العان بولاتىن.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە ءبىز بەلانى قورعان سىرتىنداعى شەپ بويىنا ءوزى سوڭعى مارتەبە وتىرعان جەردىڭ تۇسىنا كومدىك؛ ونىڭ ءقابىرىن اينالا ءقازىر-اق اكاسيا تۇپتەرى مەن يتمۇرىن بۇتالارى جاۋىپ كەتتى. مەن بەلانىڭ باسىنا كرەست ورناتايىن دەپ ەدىم، ءبىراق ول حريستيان دىنىندە بولماعانسىن تاعى دا ىڭعايسىز كوردىم...
— پەچورين ءقايتتى؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— پەچورين ءبايعۇس، كەشكە دەيىن وڭالا المادى، جۇدەدى؛ ءبىز سودان كەيىن ەش ۋاقىتتا بەلا تۋرالى سويلەسپەيتىن بولدىق: بۇل وعان شانشۋ بولاتىنىن مەن سەزدىم، سوندىقتان دا كەرەگى نە؟ ءۇش ايدان كەيىن ونى ە... پولكىنا تاعايىندادى، سونىمەن ول گرۋزياعا ءجۇرىپ كەتتى. سودان بەرى ءبىز ونىمەن كەزدەسكەنىمىز جوق... ءيا، رەسەيگە قايتىپ كەلىپتى-مىس دەپ جۋىقتا الدەكىمنىڭ ايتقانى ەسىمدە بار، ءبىراق كورپۋس پريكازدارىندا ول تۋرالى ەشتەڭە جوق.
— تەگىندە، ءبىزدىڭ تۋىسقاندارعا حابار دەگەن كەش جەتەدى عوي.
ەسكە العان قايعىسىن سونىمەن ۇمىتقىسى كەلدى مە دەيمىن، بۇدان سوڭ ول بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى ءبىر جىل كەيىن ەستۋدىڭ قانداي كوڭىلسىز ەكەندىگى تۋرالى ءبىر ۇزاق سۇرەڭىنە ءتۇسىپ كەتتى. مەن ونىڭ ءسوزىن بولگەن دە، تىڭداعان دا جوقپىن.
ءبىر ساعاتتان كەيىن جولعا شىعۋعا مۇمكىندىك تۋدى؛ بوران باسىلىپ، اسپان اشىلدى، ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك. جولشىباي مەن تاعى دا بەلا مەن پەچورين جايىندا امالسىز اڭگىمە قوزعادىم.
— كازبيچتىڭ نە بولعانىن ءسىز ەستىمەدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— كازبيچتىڭ بە؟ انىعىن بىلمەيمىن... شاپسۋگتەردىڭ وڭ قاناتىندا كازبيچ دەگەن ءبىر نويان بار ەكەن، ول ۇستىنە قىزىل بەشپەنت كيىپ ءبىزدىڭ اتقان وقتىڭ استىندا اياڭداپ جۇرە بەرەدى ەكەن، وق قاسىنا تاياۋ جەردەن زۋىلداپ وتسە وتە سىپايىلىقپەن وعان باسىن ءيىپ ءتاجىم ەتەدى ەكەن دەپ ەستىگەنىم بار؛ ونىڭ سول كازبيچ بولۋى ەكىتالاي!..
ءبىز ماكسيم ماكسيموۆيچپەن كوبيدە ايىرىلىستىق؛ مەن پوشتا تاسۋشىمەن بىرگە كەتتىم، ال ول جۇگى اۋىر بولعاندىقتان ماعان ەرە المادى. ءبىز بۇدان بىلاي كەزدەسە قويارمىز دەپ ءۇمىت ەتكەن جوق ەدىك، ءبىراق كەزدەستىك، ەگەر تىڭداعىڭىز كەلسە مەن ايتىپ بەرەيىن: بۇل ءبىر تاريح... شىندارىڭىزدى ايتىڭىزدارشى، دەگەنمەن ماكسيم ماكسيمىچ قۇرمەت ەتۋگە تۇرارلىق ادام ەمەس پە؟.. ەگەر سىزدەر وسىنى مويىنداساڭىزدار، مۇمكىن تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەن اڭگىمەم ءۇشىن مەنىڭ دە سىزدەر تاراپىنان ەڭبەگىمنىڭ تولىق وتەلگەنى.
ءىى. ماكسيم ماكسيمىچ
ماكسيم ماكسيمىچپەن ايىرىلىستىم دا، مەن تەرەك داريال شاتقالدارىنان اعىپ ءوتىپ، تاڭەرتەڭگى استى قازبەكتەن بارىپ جەدىم، شايدى لارستان ءىشتىم دە، كەشكىلىك تاماققا ۆلاديكاۆكازعا دا جەتىپ ۇلگىردىم. مەن سىزدەردى ەشقانداي اسەر بەرمەيتىن تاۋلاردى سۋرەتتەپ، وعان قايران قالىپ تاڭدانۋدان، اسىرەسە بۇل جاقتا بولماعان ادامدارعا ەشبىر اسەر بەرمەيتىن كورىنىستەردى سۋرەتتەپ، ەشكىم دە وقىمايتىن ساناق مالىمەتتەرى سەكىلدى ەسكەرتۋلەردى جازىپ جاتۋدان اۋلاق ەتپەكپىن.
مەن دە بارلىق جولاۋشىلار توقتايتىن مەيمانحاناعا كەلىپ ءتۇستىم، ال بۇل مەيمانحانادا قىرعاۋىلدى قۋىرىپ، ششي ءپىسىرىپ بەرە عوي دەپ جۇمسارلىقتاي ەشكىم بولمادى، ويتكەنى وسىنداي ىستەر جۇكتەلگەن ءۇش مۇگەدەك سونشالىق اقىماق، يا بولماسا سونشالىق ماس، ءتىپتى ولاردان ەشقانداي ءمان شىعارۋ مۇمكىن بولمادى.
ماعان بۇل ارادا ءالى دە ءۇش كۇندەي ايالدايسىز دەپ ەسكەرتتى، ويتكەنى ەكاتەرينوگرادتان ءالى دە "وكازيا" كەلمەپتى، سوندىقتان، قايتا قايتۋعا مۇمكىن بولمادى. بۇل نە قىلعان وكازيا ەدى!.. ءبىراق ماعىناسىز بۇرالقى ءسوز ورىس ادامىنا جۇبانىش ەمەس قوي، سولاي بولعاندىقتان مەن، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن ماكسيم ماكسيمىچتىڭ بەلا جايىنداعى اڭگىمەسىن جازىپ الۋعا كىرىستىم، ءتىپتى بۇنىڭ كەيىن ۇزاق اڭگىمە جەلىسىنىڭ العاشقى تارماعى بولاتىندىعىن ويلاماپپىن دا. كورىپ وتىرسىزدار، كەيدە ءبىر ءمانى شامالى ۋاقيعانىڭ اقىرى قاتاڭ جاعدايعا سوعادى ەكەن!.. مۇمكىن، سىزدەر "وكازيا" دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن دە شىعارسىزدار؟ بۇل قاباردانى باسىپ، ۆلاديكاۆكازدان ەكاتەرينوگرادقا باراتىن جولداعى جۇك تاسيتىن كولىكتەردى قوريتىن ءبىر زەڭبىرەگى بار جارتى روتا جاياۋ اسكەر.
العاشقى كۇندى مەن وتە كوڭىلسىز وتكىزدىم؛ كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ اۋلاعا ءبىر اربا كەلىپ ەندى... ا!.. ماكسيم ماكسيمىچ!.. ءبىز ەسكى دوستارشا كەزدەستىك. مەن وعان ءوز بولمەمدى ۇسىندىم. ول دا بالدەنىپ تۇرمادى، قايتا مەنى يىعىمنان قاعىپ، جىميعان پىشىندە اۋزىن قيسايتا قويدى، ءوزى سونداي ءبىر قىزىق كىسى!
ماكسيم ماكسيمىچتىڭ اس ءپىسىرۋ ونەرىنەن تەرەڭ ماعلۇماتى بار ەكەن، ول قىرعاۋىلدى عاجاپ، جاقسى قۋىرىپ، ونى قيار تۇزدىقپەن باپتاپ دامدەيدى، شىنىن ايتسام، ول بولماعاندا ىستىق تاماق ىشە الماعان دا بولار ەدىم. ءبىر شىنى كاحەتينسكيي10 بىزگە تاماق تۇرلەرىنىڭ شاعىن ەكەنىن ۇمىتتىرۋعا سەبەپشى بولدى، انىعىندا تاماعىمىزدىڭ ءوزى دە ءبىر-اق ءتۇرلى بولاتىن، سونسوڭ ترۋبكادان تەمەكى تارتتىق تا، مەن تەرەزە الدىنا، ول وت جاعىلىپ جاتقان پەش قاسىنا بارىپ وتىرا كەتىستىك، ويتكەنى كۇن دىمقىل، سالقىن ەدى. ءبىز ءۇنسىز وتىرىستىق. نە تۋرالى سويلەسپەكپىز؟.. ول ءوز جايىنان قىزىقتى دەگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبارىن دە ايتتى. ال مەنىڭ ايتارلىقتاي ەشبىر اڭگىمەم دە جوق ەدى. مەن تەرەزەگە قارادىم. انە، كول-كوسىر بوپ شالقايا تارتقان تەرەكتىڭ بويىن بىتىراي قونىستاعان تولىپ جاتقان الاسا ۇيلەر اعاش تاسالارىندا بۇلدىرايدى، ودان ءارى جوندارى بۇدىر-بۇدىر بوپ تاۋلار كوگەرەدى، سول تاۋلاردان بيىك ءوزىنىڭ اپپاق كاردينال بوركىن كيگەن قازبەك تۇر. مەن ولارمەن ويشا قوشتاستىم: ولاردى قيمادىم...
ءبىز وسىلاي ۇزاق وتىرىستىق. كۇن كوزى سۋىق قۇزداردىڭ سىرتىندا جاسىرىنىپ تۇردى، جۇرگىنشى قوڭىراۋىنىڭ ءۇنى مەن لاۋشىلاردىڭ ايعاي داۋسى شىققان كەزدە بوزعىلت تۇمان ساي-سايدان ىدىراي باستاعان ەدى. ءۇستى-باسى كىر-كىر ارمياندار مىنگەن بىرنەشە اربالار مەيمانحانانىڭ اۋلاسىنا كەلىپ كىردى، ولاردىڭ ارتىنان ءبىر بوس سولقىلداق اربا دا كەلدى، ونىڭ جەڭىل ءجۇرىسى، جايلى جاسالعاندىعى جانە اشەكەيلى ءتۇرى وعان ءبىر شەتەلدىك ءپىشىن بەرىپ تۇردى. ونىڭ سوڭىندا مالايلار ءۇشىن اجەپتاۋىر جاقسى، ۆەنگەر ۇلگىسىندە كيىم كيگەن، قويۋ مۇرتتى ءبىر كىسى كەلە جاتتى. ترۋبكادان تەمەكى كۇلىپ قاعىپ تۇسىرگەندەگى جانە لاۋشىعا اقىرعانداعى وركوكىرەكتىك تۇرىنە قاراعاندا ونىڭ قىزمەت دارەجەسىنىڭ كىم ەكەندىگىن جاڭىلماي ايىرۋعا بولۋشى ەدى. مۇنىڭ سەلقوس مىرزانىڭ بەتىمەن كەتكەن ەركە مالايى ەكەنى، وزىنشە ورىس فيگاروسى" سياقتى ەكەنى كورىنە كوزگە ايقىن بولىپ تۇردى. "ايتشى، جارقىنىم، بۇل نە، كەلگەن وكازيا ما؟ — دەپ ايعايلادىم مەن تەرەزەدەن وعان. ول ماعان كادىمگىدەي تىكسىنىپ اجىرايا قارادى دا، گالۋستىگىن تۇزەتىپ، تەرىس اينالدى؛ ونىڭ، قاسىندا كەلە جاتقان ارميان جىميا كۇلىمسىرەپ، وكازيانىڭ كەلگەنى راس جانە ەرتەڭ ەرتە قايتا قايتادى، دەپ ونىڭ ورنىنا ماعان جاۋاپ قايىردى." — تاۋبە، قۇداي! — دەدى، وسى كەزدە تەرەزەگە كەلە قالعان ماكسيم ماكسيمىچ. — مىناۋ نەتكەن كەرەمەت اربا ەدى! — دەدى دە ول، تاعى سويلەپ كەتتى، — ءسىرا، تيفليسكە تەرگەۋ جۇمىسىنا بارا جاتقان ءبىر تورە بولۋ كەرەك. تەگى ءبىزدىڭ تاۋلارىمىزدىڭ جايىن بىلمەيتىن بولار! ويناعان ەكەنسىڭ جارقىنىم؛ بۇل، تۋىسقانىم، ءوز جەرىڭ ەمەس، ارباڭ اعىلشىندىق بولسا دا سىلىكپەسىن شىعارار، كىم بولدى ەكەن ءوزى، ءجۇرشى بارىپ بىلەيىك..." ءبىز دالىزگە شىقتىق. ءدالىزدىڭ تۇپكى جاعىنداعى بۇيىردەگى بولمەنىڭ ەسىگى اشىق تۇر ەكەن. قىزمەتشى كىسى مەن لاۋشى ەكەۋى سول بولمەگە شامادانداردى اپارىپ جاتتى.
— ءاي، ىنىشەك، — دەپ سۇرادى ودان شتابس-كاپيتان: — مىنا كەرەمەت سولقىلداق كۇيمە كىمدىكى؟ ءا؟ تاماشا اربا ەكەن!.. — قىزمەتشى بۇرىلىپ قاراماستان، شاماداندى شەشىپ جاتىپ، ەستىرتپەي الدەنە دەپ كۇڭكىلدەي قالدى. ماكسيم ماكسيمىچ كەيىپ كەتتى، ول ءسوزىن ەلەمەگەن قىزمەتشىنى يىعىنان تارتىپ: "مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن عوي، جارقىنىم..." — دەدى.
— كىمنىڭ ارباسى دەيسىز بە؟.. مەنىڭ مىرزامدىكى.
— سەنىڭ مىرزاڭ كىم ەدى؟
— پەچورين...
— نە دەيسىڭ، ەي؟ نە دەيسىڭ؟ پەچورين؟ وي، ءتاڭىر-اي! ول كاۆكازدا اسكەري قىزمەتتە بولمادى ما ەكەن؟.. — دەپ تاڭداندى ماكسيم ماكسيمىچ، مەنى جەڭىمنەن تارتىپ قالىپ. ونىڭ كوزىنەن قۋانىش وتى جارقىرادى.
— ىستەگەن بولۋ كەرەك، — مەن وعان جۋىردا عانا قىزمەتكە كىردىم.
— يا، سولاي!.. سولاي... گريگوريي الەكساندروۆيچ؟.. سولاي ەدى عوي ونىڭ ەسىمى؟ ءبىز سەنىڭ مىرزاڭ ەكەۋمىز سىبايلاس ادامدار ەدىك، — دەپ قىزمەتشىنى دوستارشا يىقتان قاعىپ قالعاندا، ول ەرىكسىز تەڭسەلىپ كەتتى...
— عاپۋ ەتىڭىز، سۋدار، ءسىز ماعان بوگەت جاسادىڭىز عوي، — دەدى ول قاباعىن ءتۇيىپ.
— ەي، قالايسىڭ ءوزىڭ، ىنىشەك! بىلەسىڭ بە سەن؟ ءبىز سەنىڭ مىرزاڭ ەكەۋمىز ايرىلماس دوس ەدىك، بىرگە تۇرىپ ەدىك... ول ءوزى قايدا قالدى؟..
قىزمەتشى پەچوريننىڭ پولكوۆنيك ن-نىڭ ۇيىندە قوناعاسى جەۋگە، قونۋعا قالعانىن جاريا ەتتى.
— كەشكە جاقىن مۇندا كەلىپ شىقپاس پا ەكەن ؟ — دەدى ماكسيم ماكسيمىچ: — نەمەسە، جارقىنىم سەن، ءبىر شارۋامەن وعان بارمايسىڭ با؟.. ەگەر بارا قالساڭ، وعان مۇندا ماكسيم ماكسيمىچ بار دەپ ايت، سۇيدەپ ايت... ءوزى-اق بىلەدى... ساعان مەن اراق ءۇشىن ءبىر سەكسەن تيىن بەرەيىن.
مالاي ونىڭ مۇنداي ماردىمسىز ۋادەسىن ەستىگەندە جاقتىرماي تىجىرىنا قالدى، الايدا ماكسيم ماكسيمىچتىڭ تاپسىرماسىن ورىندايمىن دەپ سەندىردى.
— ول ءقازىر-اق جەتىپ كەلەدى عوي!.. — دەدى ماعان ماكسيم ماكسيمىچ قۋانىشتى پىشىنمەن: — قاقپا الدىنا بارىپ كۇتەيىنشى... ەح! ن. دەگەنمەن تانىس ەمەستىگىمدى قاراشى!
ماكسيم ماكسيمىچ قاقپا سىرتىنداعى ورىندىققا بارىپ وتىردى، مەن ءوز بولمەمە كەتتىم. جاسىرمايىنشى، مەن دە سول پەچوريننىڭ كەلۋىن اجەپتاۋىر اسىعىستىقپەن كۇتتىم، راسىندا شتابس-كاپيتاننىڭ اڭگىمەسى بويىنشا ول تۋرالى مەن ونشا ءتيىمدى ۇعىمعا كەلە قويعان جوق تا ەدىم، ايتسە دە ونىڭ مىنەزىندەگى كەيبىر وزگەشەلىكتەر ماعان قىزىق بولىپ كورىندى. ءبىر ساعاتتان كەيىن مۇگەدەك كۇتۋشى قايناعان ساماۋىر مەن ءبىر قۇمان شاي اكەلدى. "ماكسيم ماكسيمىچ، شاي ىشپەيسىز بە؟" — دەپ ايعايلادىم مەن وعان تەرەزەدەن.
— راحمەت، ىشكىم كەلمەي تۇرعانى.
— قوي، ءىشىڭىز! بايقاڭىز، ءقازىر كەش بولدى عوي، كۇن دە سۋىق.
— ۋاقا ەمەس، كوپ راحمەت!..
— ال، مەيلىڭىز! — شايدى جالعىز ءوزىم ىشە باستادىم، ون شاقتى مينوتتەي وتكەننەن كەيىن شالىم كىرىپ: — "سىزدىكى اقىل ەكەن، شاي ىشكەنىم دە دۇرىس بولار، كۇتىپ باقتىم... كىسىسى وعان مانا كەتىپ ەدى، تەگى ءبىر نارسە بوگەگەن بولار"، — دەدى.
ول ءبىر شىنى شايدى جەدەل ءىشتى دە، ەكىنشىسىن ىشپەستەن الدەنەندەي ابىرجىعاندىقپەن تاعى دا قاقپا سىرتىنا كەتتى. پەچوريننىڭ ەلەمەگەندىگىنە ونىڭ قاتتى كۇيىنىپ تۇرعانى ايقىن بايقالدى، ول جاڭا عانا ماعان ونىمەن ءوزىنىڭ دوس ەكەندىگىن ايتقان، ونىڭ ۇستىنە وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن اتىمدى ەستىسىمەن جۇگىرىپ كەلەر دەپ سەنگەن ەدى.
مەن تاعى دا تەرەزەنى اشىپ، ماكسيم ماكسيمىچتى ۇيىقتايتىن ۋاقىت بولدى دەپ شاقىرعانىمدا، ۋاقىت تىم كەش، ءتۇن قاراڭعى ەدى. ول تىستەنگەن كۇيى بىردەمە دەپ كۇڭكىلدەي سالدى، مەن قايتا شاقىردىم، ول ەش جاۋاپ قاتپادى.
شىراقتى پەش ۇستىنە قويدىم دا، شينەلگە ورانىپ، ديۆانعا جاتتىم. كەشىكپەي كوزىم ءىلىنىپ كەتتى، ەگەر دە ماكسيم ماكسيمىچ بولمەگە وتە كەش كىرىپ كەلىپ وياتپاعاندا مەن تىپ-تىنىش ۇيىقتاي بەرەتىن ەدىم. ول ترۋبكاسىن ۇستەل ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاي سالدى دا، بولمە ىشىندە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، پەش ءىشىن تۇرتكىلەي باستادى، اقىرىندا بارىپ جاتتى، ءبىراق ۇزاق ۋاقىت جوتەلىپ، قاقىرىنىپ، اۋناقشي بەردى...
— ءسىزدى قاندالا شاعىپ جاتقان جوق پا؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ءيا، قاندالا... — دەپ جاۋاپ بەردى ول، اۋىر كۇرسىنىپ. ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ ەرتە ويانىپ ەدىم، ءبىراق ماكسيم ماكسيمىچ مەنەن بۇرىن تۇرىپ كەتكەن ەكەن. مەن كەلسەم ول قاقپا الدىندا ورىندىقتا وتىر. "مەنىڭ كومەندانتقا بارىپ قايتۋىم كەرەك، — تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، ەگەر پەچورين كەلسە، ماعان كىسى جىبەرە قويىڭىز..." — دەدى ول.
مەن ۋادە بەردىم. دەنەسىنە ءبىر جاڭا جاستىق قايرات پەن تىڭ شيراقتىلىق بىتكەندەي-اق ول جۇگىرە جونەلدى.
ەرتەڭگى شاق سالقىنداۋ بولعانمەن ادەمى ەدى. قاپتاعان التىن بۇلتتار اۋەگە بىتكەن تاۋلاردىڭ جاڭا قاتارىنا ۇقساپ شوگە قالىپتى؛ قاقپا الدى تاقتايداي جايىلعان كەڭ الاڭ؛ ودان ءارى حالىق تولى بازار قىزىپ، قايناپ جاتىر، ويتكەنى كۇن جەكسەنبى ەدى. ۇيالى بال سالىنعان سۋمكالار ارقالاپ وسەتيننىڭ جالاڭاياق بالالارى مەنىڭ قاسىمدا اينالسوقتاپ ءجۇر؛ مەن ولاردى قۋىپ جىبەردىم: ولارمەن اينالىسۋعا مۇرشام دا جوق ەدى، ويتكەنى قايىرىمدى شتابس-كاپيتاننىڭ ابىرجۋىنا مەنىڭ دە كوڭىلىم بولىنە باستاپ ەدى.
ون ءمينوت وتپەي-اق الاڭنىڭ شەت جاعىنان سول كۇتكەن ادامىمىز كورىنە قالدى. ول پولكوۆنيك ن. — مەن بىرگە كەلە جاتتى، پولكوۆنيك ونى مەيمانحاناعا دەيىن اكەلدى دە، قوشتاسىپ، قورعانعا قاراي جالت بۇرىلدى. مەن بۇل كەزدە مۇگەدەكتى ماكسيم ماكسيمىچتى شاقىرىپ كەلۋگە جىبەردىم.
پەچوريننىڭ الدىنان مالايى شىقتى دا ءقازىر بۇيىمدارىن ارتا باستايتىندىعىن مالىمدەپ، وعان سيگار سالعان جاشىكتى بەردى، ءسويتىپ ودان بىرنەشە بۇيرىقتار الىپ، جول جابدىقتارىن قامداۋعا كەتتى. ونىڭ مىرزاسى سيگاردى تارتىپ بىرەر قابات ەسىنەدى دە، قاقپانىڭ ەكىنشى جاعىنداعى ورىندىققا بارىپ وتىردى. ەندى مەن سىزدەرگە ونىڭ كەلبەتىن سۋرەتتەۋگە ءتيىستىمىن.
ول ورتا بويلى ادام ەدى؛ ونىڭ سىمباتتى سۇڭعاق بويى مەن كەڭ يىعى كوشپەلى ومىرگە جانە اۋا رايىنىڭ تۇرلىشە وزگەرىستەرىنە توزە الاتىن، استانانىڭ ازعىن تۇرمىسىنان نەمەسە جان ازابىنىڭ داۋىلدارىنان ءالى مۇقالماعان، مىقتى دەنە ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇر. ونىن شاڭ بولعان بارقىت سۇرتۇگىنىڭ تومەنگى ەكى تۇيمەسى عانا سالىنعاندىقتان ونەگەلى ادامنىڭ ادەتىن پاش ەتەتىن ىشكى كويلەگىنىڭ كوز سۇرىنگەندەي تازالىعىن كورسەتىپ تۇردى؛ كىر شالعان پەرچاتكالارى ءوزىنىڭ اقسۇيەكتىك كىشكەنە قولدارىنا شاقتاپ ادەيى تىگىلگەن سياقتى. ول ءبىر قولىنداعى پەرچاتكاسىن شەشكەن كەزدە بوزارعان ساۋساقتارىنىڭ ەتسىزدىگىنە مەن تاڭعالدىم. پەچوريننىڭ ءجۇرىسى ۇقىپسىز، شابان ەكەن، ءبىراق مەن ونىڭ قولدارىن ەربەڭدەتپەيتىنىن بايقادىم، بۇل مىنەزدىڭ كەيبىر تۇيىقتىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى. ءبىراق تا بۇل، مەنىڭ ءوز بايقاعاندارىما نەگىزدەلگەن تەك جەكە ءوز باسىمنىڭ عانا پىكىرى، سولاي بولعاندىقتان بۇعان كوز جۇمىپ سەنە بەرىڭىزدەر دەمەك ەمەسپىن. ول ورىندىققا كەلىپ وتىرا بەرگەندە، بەينە ارقاسىندا ءبىر دە ءبىر سۇيەك جوقتاي-اق، ونىڭ تىپ-تىك دەنەسى لەزدە بۇكتەلە قالدى. ونىڭ بارلىق دەنە ءپىشىنى الدەقانداي قاجىپ السىرەگەندىك كورسەتكەندەي ەدى. ونىڭ وتىرىسى قاجىتارلىق بالدان كەيىن ءوزىنىڭ مامىق كرەسلوسىنا كەلىپ وتىرعان بالزاكتىڭ وتىز جاستاعى ەرى ايەلدەرىنىڭ 12 وتىرىسىنا ۇقسار ەدى. كەيىن جاسى وتىزعا كەلىپ قالعان بولار دەسەم دە، ونىڭ ءجۇزىن العاشقى كورگەن بەتتە مەن ونى 23-تەردەن ارتىق دەمەگەن بولار ەدىم، ونىڭ كۇلىمسىرەگەن تۇرىندە بالاعا لايىق بىردەڭە بار ەدى دە، پىشىنىندە ايەلگە ءتان ءبىر نازىكتىك بار سياقتى ەدى. جاراتىلىسىنان قايىرىلا بىتكەن تولقىندى اق سارى شاشى ونىڭ اققۇبا، كەلىستى ماڭدايىنا اسەم، اجارلى كورىك بەرىپ تۇردى، ماڭدايىنداعى ايقىش-ۇيقىش تارتىلعان، نە قاھارلى اشۋ مينوتتەرىن كورسەتەتىن، يا جاي-كۇيىنىڭ قيىنشىلىعىن سەزدىرەتىن اجىمدەر ءىزىن، تەك قانا ۇزاق ۇڭىلە قاراعاندا بايقاۋعا بولار ەدى. شاشتارىنىڭ اقشىل تۇستەرىنە قاراماستان ونىڭ مۇرتى مەن قاستارى قارا ەكەن، — بۇل اق بوز اتتىڭ قۇيرىق-جالى قارا بولعان سەكىلدى، ادامنىڭ دا ءبىتىسى بولەك ەكەندىگىن كورسەتەتىن ءبىر قاسيەت. ونىڭ پورترەتىن اياقتاۋ ءۇشىن مۇرنىنىڭ ءسال سۇيىرلەۋ ەكەندىگى تىستەرىنىڭ كوز سۇرىنگەندەي اقتىعىن، كوزىنىڭ قوڭىرلىعىن ايتىپ كەتەيىن. وسى كوزدەرىنىڭ قوڭىرلىعى جايىن تاعى دا ءبىراز ءسوز قىلۋىم كەرەك.
الدىمەن ونىڭ ءوزى كۇلسە دە، كوزى كۇلمەۋشى ەدى! سىزدەرگە كەيبىر ادامداردا بولاتىن مۇنداي ەرەكشەلىكتەردى بايقاۋعا تۋرا كەلمەي مە؟.. بۇل — نە زۇلىم پەيىلدىڭ، نەمەسە ارىلماس تەرەڭ قاسىرەتتىڭ بەلگىسى. شالا-شارپى تۇسىڭكى كىرپىكتەرىنەن كەزدەرى، بىلايشا ايتقاندا ءبىر فوسفورلى ساۋلەمەن جارقىراپ تۇرعانداي بولدى. بۇل جانىنداعى وتتىڭ جالىنى نەمەسە ويناقشىعان ءبىر قيالدى ساۋلەسى ەمەس: بۇل جارقىل كوز شاعىلاتىن بولاتتىڭ جارقىلىندا بولعانىمەن، سۋىق تارتقان جارقىل ەدى؛ ونىڭ كوزقاراسى توقىرمايتىن، ءبىراق وتكىر اۋىر كوزقاراس ەدى؛ ول قاراسا ۇنامسىز سۇراق قويعانداي كوڭىلگە جايسىز ءبىر داق قالدىراتىن ەدى، ەگەر ءوزىن caلعىرت-بەيقام ۇستاماسا، ونى دوكىر-بۇزىق كوزقاراس دەۋگە بولار ەدى. مۇنداي سۋرەتتەردىڭ مەنىڭ ويىما كەلۋىنىڭ سەبەبى، مۇمكىن ونىڭ ءومىرىنىڭ كەيبىر جايلارىن بىلەتىندىگىمنەن بولار، سوندىقتان، مەن باسقا بىرەۋگە ونىڭ ءپىشىنى وزگەشە اسەر بەرۋى دە مۇمكىن. ءبىراق ول تۋرالى مەنەن باسقا ەشكىم دە سىزدەرگە ايتا المايتىن بولعاندىقتان قالاي دا وسى سيپاتتامالارىما قاناعات ەتەسىزدەر. قورىتقان ايتارىم، ول اجارسىز ادام ەمەس ەدى، وندا بەكزات ايەلدەرىنە ۇنايتىن ەرەكشە مۇسىندەردىڭ بەينەسى بار ەدى.
اتتار جەگىلىپ ءازىر بولا قالدى، دوعا استىنداعى قوڭىراۋ اشساڭ دا شىلدىراپ سوعىپ قويادى. مالايى ەكى رەت كەلىپ، بارلىعىنىڭ دا جينالىپ ءازىر تۇرعانىن بايانداپ تا كەتتى، ال ماكسيم ماكسيمىچ بولسا ءالى جوق. ءبىراق ءساتى ءتۇسىپ، پەچورين كاۆكازدىڭ قيا تاستارىنا قاراپ ويعا باتا قالدى، جول جۇرۋگە تىپتەن اسىقپاعان دا سياقتى. مەن قاسىنا كەلدىم دە "ەگەر دە ازىراق كۇتە الاتىن بولساڭىز ەسكى دوسىڭىزبەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسقان بولار ەدىڭىز"، — دەدىم.
— اح، سولاي ەكەن-اۋ! — دەپ تەز جاۋاپ قايتاردى ول، — ماعان كەشە ايتقان ەدى، ول قايدا ءوزى؟ — مەن الاڭعا بۇرىلىپ قاراپ ەدىم، بار كۇشىن سالىپ، جۇگىرىپ كەلە جاتقان ماكسيم ماكسيمىچتى كورىپ قالدىم... بىرنەشە مينوتتەن كەيىن قاسىمىزعا دا كەلىپ جەتتى. ول ارەڭ القىنىپ دەم الادى، بەتىنەن تەر بۇرشاقتاي دومالايدى. بوركىنىڭ استىنان بۋدىراعان بۋرىل شاشتارىنىڭ تەرشىگەن تارامدارى ماڭدايىنا جابىسىپ قالىپتى، ونىڭ تىزەلەرى ءدىرىل قاعادى. ول پەچوريننىڭ موينىنا جابىسا تۇسەيىن دەپ ەدى، ءبىراق اناۋ جىلى شىرايمەن جىميسا دا قولىن جاي سالقىن رەڭمەن سوزدى. شتابس-كاپيتان ءبىر ساتتەي ىركىلىپ قالدى دا، ارتىنشا ونىڭ قولىن ەكى قولىمەن شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى. ول ءالى تىلگە كەلە المادى.
— قۋانىشتىمىن، ماكسيم ماكسيمىچ! ال، ءحالىڭىز قالاي؟ — دەدى پەچورين.
— ال.، ءوزىڭ شە؟.. ال ءسىز شە؟.. — دەپ مىڭگىرلەدى قارت كوزىنە جاس الىپ... — قانشا جىل... قانشا كۇن... تاعى قايدا تارتتىڭ؟..
— پەرسياعا بارامىن — ودان دا ءارى...
— ءقاپ-قازىر مە؟.. قوي، توقتاي تۇرشى اسىلىم.؟.. شىنىمەن ءقازىر ايىرىلىسامىز با؟ قانشا ۋاقىت بولدى كورىسپەگەلى...
— ءقازىر، كەتۋىم كەرەك، ماكسيم ماكسيمىچ، — بولدى جاۋابى.
— قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي! قايدا اسىقتىڭىز؟.. كوپ سىرلار ايتپاق ەدىم... كوپ جايلاردى سۇراماق ەدىم... نەمەنە؟ وتستاۆكاداسىز با؟.. قالاي؟ نە ىستەدىڭىز؟..
— جالىقتىم! — دەدى كۇلىمسىرەپ پەچورين.
— قورعانداعى تۇرمىس جايلار ەسىڭىزدە مە؟.. اڭشىلىققا تاماشا جەر ەدى عوي!.. ءسىز اڭ اتۋعا قۇمار ەدىڭىز... شىركىن، بەلا شە؟..
پەچوريننىڭ ءتۇسى ازداپ قۋارا قالدى دا، تەرىس قاراي قويدى...
— ءيا، ەسىمدە! — دەدى ول، ىلە-شالا ەرىكسىز ەسىنەپ... ماكسيم ماكسيمىچ ءالى دە بىر-ەكى ساعاتتاي بولا تۇر دەپ جالىندى. "جاقسىلاپ ءبىر تاماق ىشەمىز، — دەدى ول، — مەنىڭ ەكى قىرعاۋىلىم بار، ال مۇندا كاحەتين شارابى قانداي تاماشا... ارينە گرۋزياداعىداي ەمەس، دەگەنمەن جاقسى سۇرىپ... اڭگىمەلەسەيىك ءبىر... ءسىز ماعان پەتەربۋرگتەگى تۇرمىس جايىن ايتىڭىز. ءا؟.."
— راس، قىمباتتى، ماكسيم ماكسيمىچ، مەنىڭ ايتارلىقتاي ەش اڭگىمەم جوق... ال ەندى قوش بولىڭىز، ۋاقىتىم بولىپ قالدى... اسىعىس ەدىم... ۇمىتپاعانىڭىزعا راقمەت... — دەدى ول، ونىڭ قولىنان ۇستاپ.
قارت قاباعىن تۇنجىراتتى... ول بىلدىرگىسى كەلمەسە دە، اشۋلى، كۇيىنىشتى ەدى. — ۇمىتۋ! — دەپ مىڭگىرلەدى ول، — مەن ەشتەمەنى دە ۇمىتقانىم جوق... ءيا، ا قۇداي جارىلقاسىن، بارىڭىز!.. ءبۇيتىپ كەزدەسەمىن دەپ ويلاماپ ەدىم...
— بولدى، بولدى ەندى! — دەدى پەچورين ونى دوستىقپەن قۇشاقتاپ،
— نەعىپ مەن بۇرىنعى قالپىمنان وزگەشەمىن؟.. ن ىستەرسىڭ ەندى؟.. اركىمنىڭ ءوز جولى بار... ەندى كورىسە الامىز با، جوق پا؟.. بۇنى ايتقاندا ول كۇيمەلى ارباعا وتىرىپ تا قالعان ەدى، لاۋشى دا بوجىسىن تارتا باستادى.
— توقتا، توقتا! — دەپ ايعايلادى ماكسيم ماكسيمىچ اربانىڭ ەسىگىنە جابىسىپ. — ءتىپتى ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي... مەندە ءسىزدىڭ قاعازدارىڭىز قالىپ ەدى، گريگوريي الەكساندروۆيچ... تاستاماي الىپ ءجۇرمىن... ءسىزدى گرۋزيادان تابام عوي دەپ ەدىم، ءتاڭىر مۇندا كەزدەستىردى... ولاردى نە ىستەيمىن مەن؟..
— نە ىستەسەڭىز دە، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز! — دەدى پەچورين، — قوش بولىڭىز...
— ءسويتىپ پەرسياعا باراسىز عوي؟ قاشان قايتاسىز؟ — دەپ ايعايلادى سوڭىنان ماكسيم ماكسيمىچ.
كۇيمەلى اربا الىستاپ كەتكەن ەدى. ءبىراق پەچورين قولىمەن يشارات ەتتى، ونىسىن: "قايتا قويار ما ەكەنمىن! جانە نەسىنە قايتام!.." — دەپ تۇسىنۋگە بولار ەدى.
قوڭىراۋ داۋسى دا، كەدىر-بۇدىرلى دوڭعالاقتىڭ ءدۇرسىلى دە الدەقاشان قۇلاقتان وشكەن ەدى، ءبىراق سورلى شال سول ورنىنان قوزعالماي تەرەڭ ويعا باتىپ ءالى دە تۇر.
— ءيا، — دەدى ول اقىرىندا، كۇيىنىشتىڭ جاسى كىرپىگىندە ءالسىن-السىن مولتىلدەپ تۇرسا دا، سەلسوق ءپىشىن بىلدىرگەن بولىپ، — ارينە بىزدەر دوس-جاران بولدىق، ءبىراق بۇل زاماندا دوستىق دەگەندە نە بار!.. ول مەنى نەعىلسىن؟ مەن باي ەمەسپىن، دارەجەلى ەمەسپىن، ءتىپتى جاس جاعىنان دا ساي ەمەسپىن عوي... پەتەربۋرگكە قايتا بارىپ قايتقانسىن، قاراشى، ءتىپتى ءبىر ماڭعاز بولىپ كەتكەنىن!.. كۇيمەلى ارباسى قانداي!.. سونشاما جۇگى بار! ءتىپتى مالايى دا سونداي تاكاپپار!.. — بۇل سوزدەردى ول مىسقىل-كۇلكىمەن ايتتى، — ايتىڭىزشى، — دەدى ول ماعان قاراپ، — بۇل جايىندا ءسىز نە ويلايسىز؟.. ونى پەرسياعا قانداي جىن قۋىپ بارادى؟.. كۇلكى، قۇداي بىلەدى كۇلكى!.. بۇنىڭ سەنۋگە بولمايتىن جەلباس ادام ەكەنىن مەن ءاردايىم ءبىلۋشى ەدىم... ءومىرىن جامانشىلىقپەن اياقتايتىنى ايانىشتى دا... سولاي بولماسىنا ءجون دە جوق قوي!.. ەسكى دوستارىن ۇمىتقان ادامنان ەش ءمان شىقپايدى دەپ مەن ءاردايىم ايتۋشى ەدىم... — بۇل سوزگە كەلگەندە ول كۇيىنىشىن جاسىرعىسى كەلىپ، سىرت بەردى دە، اۋلاداعى ارباسىنىڭ قاسىنا بارىپ، ونىڭ دوڭعالاقتارىن قاراعان بولىپ ءجۇردى دە قويدى، راسىندا ونىڭ كوزدەرىنەن ءالسىن-السىن جاس پارلاپ تۇر ەدى.
— ماكسيم ماكسيمىچ، — دەدىم مەن قاسىنا كەلىپ، — پەچوريننىڭ سىزگە قالدىرعانى كانداي قاعازدار؟
— قۇداي ءبىلسىن! ءبىر جازبالار...
— ونى ءسىز نە ىستەمەكسىز؟
— نە ىستەيىن؟ پاترون جاساتارمىن.
— ونان دا سولاردى ماعان بەرسەڭىزشى.
ول ماعان تاڭدانا قارادى، ءتىسىن شىقىرلاتىپ بىردەمە دەپ كۇڭكىلدەدى دە، شامادانىن اقتارا باستادى. مىنە، ول ءبىر داپتەردى الدى دا جاقتىرماي جەرگە لاقتىرا سالدى. سودان كەيىن ەكىنشى، ءۇشىنشى ءتىپتى ونىنشى داپتەر دە سول كورەسىنى كوردى. ونىڭ كۇيىنىشىندە ءبىر بالالىق مىنەز بار ەدى، ماعان ءارى كۇلكى، ءارى ايانىش بولدى...
— مىنە وسى ءبارى، — دەدى ول، — ءبىر اسىلدى تاپقانىڭىزدى قۇتتىقتايمىن...
— بۇلاردى نە ىستەسەم دە مەنىڭ ەركىمدە عوي ەندى؟
— گازەتتە باستىرساڭىز دا مەيلىڭىز. وندا مەنىڭ شارۋام نە! ونىڭ مەن دوسىمىن با، يا جاقىنىمىن با؟.. كوپ ۋاقىت ءبىر ۇيدە تۇرعانىمىز راس... مەنىمەن تۇرعان كىسى از با؟..
مەن سول قاعازداردى باس سالدىم دا شتابس-كاپيتان اينىپ قالا ما دەپ قاۋىپتەنىپ تەزىرەك الا جونەلدىم.
كەشىكپەي بىزگە ءبىر ساعاتتان كەيىن وكازيا كەتەدى دەپ مالىمدەدى. مەن نارسەلەرىمدى جيناستىرۋدى ءوتىندىم. بوركىمدى كيىپ جاتقان كەزدە شتابس-كاپيتان بولمەگە كىرىپ كەلدى. ول جۇرۋگە ازىرلەنبەگەن سەكىلدى، ونىڭ پىشىنىندە ءبىر تارىققاندىق، سالقىندىق رەڭ بار ەدى.
— ال، ماكسيم ماكسيمىچ، ءسىز جۇرمەيسىز بە؟
— جوق.
— Heگe بۇلاي؟
— ءالى مەن كومەندانتپەن كورىسكەنىم جوق، وعان كەيبىر قازىنالىق زاتتاردى تاپسىرۋىم كەرەك...
— ءسىز وندا بولىپ ەدىڭىز عوي؟
— بولدىم عوي، — دەدى ول كۇمىلجىپ... — ءبىراق ول ۇيىندە جوق بولدى... ونى كۇتىپ تۇرا المادىم.
مەن ۇعىنا قويدىم: بايعۇس شال، مۇمكىن ومىرىندە ءبىرىنشى رەت قىزمەت مىندەتىن تاستاپ، قاعاز تىلىمەن ايتقاندا، ءوز كەرەگىمەن كەتىپ قالعان ەكەن عوي، ودان نە قايىر تاپتى!
— وتە وكىنىشتى، وتە وكىنىشتى، ماكسيم ماكسيمىچ، بۇلاي ەرتە ايىرىلىسۋىمىز، — دەدىم مەن وعان.
— بىزدەي ءبىلىمسىز شالدار سىزدەرگە ىلەسە الا ما!.. سەندەر بەكزادا قاۋىمىنىڭ تاكاپپار جاستارىسىڭدار، مۇندا چەركەس وقتارىنىڭ استىندا قايتا سەندەر ەپتەپ بىلايسىڭدار عوي... ال كەيىن جولىقساڭدار ءبىز سياقتىلارعا قول بەرۋگە دە ارلانارسىڭدار.
— مۇنداي ءمىن تاعارلىقتاي مەنىڭ ايىبىم جوق ەدى عوي، ماكسيم ماكسيمىچ.
— جوق، مەن اشەيىن ءسوز رەتىندە ايتامىن. ال ءسىزدىڭ باقىتتى جانە ساپارىڭىزدىڭ كوڭىلدى بولۋىنا تىلەكتەسپىن.
ءبىز وتە سالقىن قوشتاستىق. ىزگى ماكسيم ماكسيمىچ، قىڭىر، قىتىمىر شتابس-كاپيتانعا اينالدى! نەلىكتەن؟ بۇل پەچوريننىڭ كوڭىلى الاڭ بولىپ نەمەسە باسقا ءبىر سەبەپتەرمەن ول قۇشاقتاي الماق بولعاندا جاي عانا قولىن بەرگەندىگىنەن بولدى-اۋ! ءومىر جولىنداعى ەسكى قاتەسىن تاعى دا سونداي ءبىر وتكىنشى، بۇرىنعىسىنان گورى دە اششىراق قاتەگە اۋىستىرار دەگەن سەنىم بولا تۇرسا دا، ادام بالاسىنىڭ ءىسى مەن سەزىمىن بۇلدىر دا بولسا سول ارقىلى كورىپ كەلگەن الدىنداعى كوز شەلىندەي قىزعىلت ءۇمىت پەردەسى تارس جابىلىپ، ءوزىنىڭ ابزال سەنىمى مەن ارمانىنان ايىرىلعان جاس ادامدى كورۋ قانداي ايانىش... ءبىراق ماكسيم ماكسيمىچتىڭ جاسىنداعى ادام جوعالعان سەنىمىن نەمەن جاڭارتپاق؟ وسىنى ويلاعاندا جۇرەگىڭ ەرىكسىز تاس بولىپ، جانىڭدى قارا تۇنەك باسادى...
مەن جالعىز كەتە باردىم.
پەچوريننىڭ جۋرنالى
العى ءسوز
جاقىندا ءبىلدىم، پەچورين پەرسيادان قايتىپ كەلە جاتىپ قايتىس بولىپتى. بۇل حابار مەنى قاتتى قۋاندىردى: بۇل جاعداي ونىڭ جازبالارىن مەنىڭ باستىرىپ شىعارۋىما ەرىك بەردى، ءسويتىپ مەن وسى جاعدايدى پايدالانىپ، بىرەۋدىڭ شىعارماسىنا ءوز اتىمدى قويدىم. ءتاڭىر جار بولىپ، وقۋشىلار مەنى بۇل كىناسىز قىلىعىم ءۇشىن جازعىرماسا جارار ەدى!
ەندى مەن ءوزىم ەشقاشان دا كورمەگەن ادامنىڭ جۇرەك سىرىن جۇرتقا جاريا ەتۋىمنىڭ سەبەپتەرىن ءبىراز تۇسىندىرە كەتۋگە ءتيىستىمىن. ونىڭ دوسى بولسام دا ءبىر عانيبەت قوي. شىن دوستىڭ زىميان سىر شاشپايتىندىعى جۇرتقا ءمالىم. ءبىراق مەن ومىرىمدە ونى ۇزىن جولدىڭ ۇستىندە ءبىر رەت قانا كوردىم عوي، سوندىقتان كەيبىرەۋلەر دوس بولا ءجۇرىپ، ارتىنان وعان قاپتاعان ءمىن تاعىپ، اقىل ايتىپ، كەلەمەجدەپ، اياعانسىپ جانە سوزگە ءىلۋ ءۇشىن سول سۇيىكتى ادامنىڭ ءولىمىن تىلەگەن بىرەۋلەر سياقتى وعان تۇسىنىكسىز وشپەندىك ساقتارلىقتاي رەتىم دە جوق قوي.
سول جازبالاردى وقىپ كورگەننەن كەيىن ول ادامنىڭ ءوز كەمشىلىگىن، ءوز ءمىنىن اياۋسىز تۇردە اشقان سىرىنىڭ شىندىعىنا ابدەن سەندىم. ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تاريحى، — ءتىپتى ول ءبىر پاسىق ادامنىڭ جانى بولسا دا، اسىرەسە سول تاريح ءوز ومىرىنە پايىمداعان وسكەلەڭ ويدىڭ قورىتىندىسىنان تۋسا جانە ول ءوزىن تاريحقا قاتىستىرۋدى نەمەسە قىزىقتىرۋدى، تاڭعالدىرۋدى ويلاپ، ماداق تابۋ ءۇشىن ادەيى جازباعان بولسا، — ول تاريح بۇتىندەي ءبىر حالىقتىڭ تاريحىنان گورى قىزىعىراق جانە پايدالىراق سەكىلدى عوي. ءوز دوستارىنا وقىعاندىقتان رۋسسونىڭ وسيەتىنىڭ13 كەمشىلىگى بار دەۋگە بولادى.
ءسويتىپ ونەگە بولسا ەكەن دەگەن نيەتپەن قولىما قاپىلىستا تۇسكەن جۋرنالدان ۇزىندىلەر جاريالاپ وتىرمىن. شىن ءوز اتتارىن وزگەرتىپ جازسام دا، بۇل جازۋداعى ءسوز بولعان ادامدار ءسىرا وزدەرىن تاباتىن بولار جانە بۇل كۇنگە دەيىن جارىق دۇنيەمەن ەشبىر قاتىسى جوق ادامدى ايىپتاپ كەلگەندەر ءوز كىنالارىنا دالەل دە تابۋى مۇمكىن: ءبىز ۇعىنعان كىنامىزعا ءارقاشان كەشىرىم جاسايمىز عوي.
بۇل كىتاپقا مەن پەچوريننىڭ كاۆكازداعى ومىرىنە بايلانىستى جايلاردى عانا ەنگىزدىم، مەنىڭ قولىمدا ءوز ءومىرىن تۇگەل باياندايتىن ونىڭ تاعى ءبىر قالىڭ داپتەرى قالدى. ولار دا ءبىر كەزدە جۇرت تالقىسىنا شىعاتىن بولار. ال ءقازىر كوپتەگەن سەبەپتەرگە بايلانىستى مەن ول جاۋاپكەرشىلىكتى موينىما الا المايمىن. مۇمكىن كەندە ءبىر وقۋشىلار پەچوريننىڭ مىنەزى جايىنداعى مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىسى كەلەر؟ مەنىڭ جاۋابىم — وسى كىتاپتىڭ اتى. — "يا، بۇل زىميان كەكەسىن عوي" دەر ولار. بىلمەيمىن.
I. تامان
تامان — رەسەيدىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالالارىنىڭ ەڭ سيىقسىزى. مەن وندا اشتان ولە جازدادىم، ونىڭ ۇستىنە مەنى سۋعا باتىرىپ جىبەرمەك تە بولدى. مەن ول جەرگە اۋىسپالى اربامەن ءتۇن ورتاسى اۋا جەتتىم. شىعا بەرىستەگى جالعىز عانا تاس ءۇيدىڭ قاقپاسىنا كەلىپ لاۋشى بولدىرعان ءۇش پار اتتى توقتاتا قويدى. ساقشى قاراتەڭىزدىك كازاك-ورىس ەكەن، قوڭىراۋ داۋسىن ەستىپ "كەلە جاتقان كىم؟" — دەپ ۇيقىلى-وياۋ دورەكى داۋىسپەن ايعاي سالدى. ۋريادنيك پەن وڭباسى شىقتى. مەن ولارعا ءوزىمنىڭ وفيسەر ەكەنىمدى، قازىنا قىزمەتىمەن مايدانداعى وتريادقا بارا جاتقانىمدى ايتىپ، قازىنالىق پاتەر سۇرادىم. ونباسى ءبىزدى قالا ىشىمەن الىپ ءجۇردى. قاي لاشىققا بارساق تا بوس ەمەس. ءتۇن سۋىق ەدى، ءوزىم ءۇش ءتۇن ۇيىقتاماعان ەدىم، ابدەن زىقىم شىعىپ، كەيي باستادىم. "قاراقشى-اۋ، شايتانعا اپارساڭ دا مەنى ءبىر تۇسىرەتىن جەرگە اپارساڭشى!" — دەپ ايعايلادىم مەن. ونباسى جەلكەسىن قاسىپ تۇردى دا: "تاعى دا ءبىر پاتەر بار ەدى، ءبىراق ءسىز سەكىلدى يگى ادامعا ۇناماس، وندا تازالىق جوق!" — دەدى. سوڭعى ءسوزدىڭ ءدال مانىسىنە تۇسىنبەي مەن وعان ىلگەرى ءجۇر دەدىم، جان-جاعىندا توزعان دۋالدارى بار لاس ورامداردى ۇزاق كەزىپ، ءبىز تەڭىزدىڭ تاپ جاعاسىنداعى كىشىرەكتەۋ ءبىر لاشىققا كەلىپ جەتتىك.
مەنىڭ جاڭا مەكەنىمنىڭ قامىس توبەسى مەن اق قابىرعالارىنا تولىقسىعان اي جارىق ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇردى، اۋلا ىشىندە ماڭايىن تاستارمەن قورشاعان العاشقىدان گورى ءارى كونەرەكتەۋ، ءارى كىشىرەكتەۋ تاعى ءبىر لاشىق تۇر. جاعا ءدال سول ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا تاياۋ جاردان تەڭىزگە قۇلايدى، تومەندە قارا-كوك تولقىندار نارازى جانداي اقىرىن عانا كۇبىرلەپ، ساپىرىلىسا شايقالادى. اي مازاسىز، ءبىراق وزىنە باعىنىشتى دۇلەي تابيعاتقا تىنىش قانا قاراپ تۇردى، سونىڭ جارىعىمەن، جيەكتەن الشاقتا ەكى كەمە جۇرگەنىن بايقاپ قالدىم، ولاردىڭ قارا-قۇرىم قۇرال-جابدىقتارى، كوكجيەكتىڭ الاكولەڭكە بۇلدىرىنان ورمەكشىنىڭ ورمەگىندەي بولىپ قوزعالىسسىز كورىنىس بەردى. "پريستاندا كەمەلەر بار ەكەن، — دەپ ويلادىم مەن، — ەرتەڭ گەلەندجيككە ءجۇرىپ كەتەرمىن".
ماعان دەنششيك قىزمەتىن شەكاراداعى ءبىر كازاك-ورىس اتقاردى. وعان شامادانىمدى ءتۇسىرىپ، لاۋشىنى بوسات دەپ بۇيىردىم دا، ءوزىم ءۇي يەسىن شاقىرىپ ەدىم، ءۇن قاتپادى، ەسىك قاعىپ ەدىم، ءۇن قاتپادى... بۇل قالاي؟ اقىرىندا شولاننان 14 جاستاعى ءبىر بالا شىعا كەلدى.
"ءۇي يەسى قايدا؟" — "جوق" — "قالايشا؟ مۇلدە جوق پا؟" — "مۇلدە". — "ال ايەلى قايدا؟" — "سلابودكا جاققا كەتكەن". — "ماعان ەسىكتى كىم اشادى ەندى؟" — دەدىم مەن ەسىكتى اياعىممەن تەۋىپ. ەسىك ءوزى اشىلىپ كەتتى. قۇجىرادان دىمقىل ءيىس اڭقي قالدى. مەن كۇكىرت شىرپىنىن تۇتاتتىم دا، ونى بالانىڭ مۇرنىنا تاقادىم، جارىق بالانىڭ اعارعان ەكى كوزىنە ءتۇستى. بالا سوقىر ەكەن، تۋىسىنان سوقىر ەكەن. ول مەنىڭ الدىمدا قيمىلداماستان تۇردى، مەن ونىڭ بەت-الپەتىن جاقسىلاپ قاراي باستادىم.
شىنىمدى ايتسام، مەن بۇكىل سوقىر، قۇنىس، ساڭىراۋ، ساقاۋ، اقساق، شولاق، بۇكىر اتاۋلى دەگەنگە بۇرىننان قارسى سەنىمدەمىن. مەن ولاردىڭ سىرت ءپىشىنى مەن جان سەزىمدەرىنىڭ اراسىندا ءدايىم ءبىر تاڭدانارلىق بايلانىس بارىن اڭعارۋشى ەدىم: ءبىر مۇشەسىنەن ايىرىلعان ادام ءبىر سەزىمىنەن دە ايىرىلاتىن سەكىلدى.
سونىمەن، مەن جاڭاعى سوقىردىڭ بەت-الپەتىن بايقاي باستادىم: ءبىراق كوزى جوق ادامنىڭ جۇزىنەن نەنى اڭعارار ەدىڭىز؟ بويىمدى ەرىكسىز ايانىش بيلەگەنمەن، وعان مەن ۇزاق قارادىم، كەنەت ونىڭ جۇقا ەرىندەرىنەن ارەڭ بايقالعانداي ءبىر جىميۋ نىشانى قىلاڭ ەتە قالدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇنىسى ماعان وتە ۇنامسىز اسەر بەردى. كوزگە سولاي كورىنگەنمەن مىنا سوقىر سوندايلىق تۇك كورمەيتىن سوقىر ەمەس-اۋ دەگەن كۇدىك وي باسىما كەلە قالدى. كوزگە وتىرىك اق تۇسىرۋگە بولماس جانە وندا قانداي ماقسات بولماق دەپ، ءوزىمدى ءوزىم سەندىرەم دەپ بوسقا اۋرە بولدىم. قايتەرسىڭ؟ مەن كوبىنەسە ءوز ويىما، ءوز كۇدىگىمە سەنۋگە بەيىممىن...
— "سەن ءۇي يەسىنىڭ بالاسىسىڭ با؟" — دەپ سۇرادىم مەن اقىرىندا. "جوق". — "ال سوندا كىمسىڭ؟" — "جەتىممىن، ءعارىپپىن". — "ءۇي يەسىنىڭ بالالارى بار ما؟" — "جوق، قىزى بار ەدى، تەڭىزدىڭ ار جاعىنا ءبىر تاتار جىگىتىمەن قاشىپ كەتتى". — "قانداي تاتارمەن؟" — "قۇداي ءبىلسىن كىم ەكەنىن! قىرىم تاتارى. كەرچتەن كەلگەن ءبىر قايىقشى بولۋ كەرەك".
مەن قۇجىراعا ەندىم: ەكى لاۆكا، ءبىر ۇستەل جانە دە پەش قاسىندا تۇرعان ءبىر زور ساندىق — ءۇي ىشىندەگى بار مۇلىك وسىلار ەدى. قابىرعادا ءبىر دە ءبىر قۇداي بەينەسى جوق — بۇل جامانشىلىق نىشانى! سىنىق تەرەزەدەن تەڭىز جەلى ساۋلاپ تۇردى. مەن شامادانىمنان بالاۋىز شىراقتى الىپ تۇتاتتىم دا، زاتتارىمدى جايلاستىرا باستادىم، قىلىشىم مەن مىلتىعىمدى بۇرىشقا، تاپانشامدى ۇستەل ۇستىنە قويدىم، بۋركامدى لاۆكەگە توسەدىم، كازاك-ورىس ءوز بۋركاسىن ەكىنشى لاۆكەگە توسەدى؛ ون شاقتى مينوتتەن كەيىن ول قور ەتە ءتۇستى. ءبىراق مەن ۇيىقتاي المادىم: مەنىڭ كوز الدىمنان جاڭاعى كوزى اقشيعان بالا كەتپەي-اق قويدى.
وسىلاي ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. تەرەزەدەن اي جارقىراپ، ونىڭ ساۋلەسى جەر ەدەندە وينايدى. كەنەت ەدەنگە قيالاي تۇسكەن جارىق ساۋلەسىنەن ءبىر كولەڭكە ەلەڭ ەتە ءتۇستى. مەن باسىمدى كوتەرىپ تەرەزەگە قاراي قويدىم: الدەكىم سول جەردەن ەكىنشى قايتا جۇگىرىپ ءوتتى دە، قايدا كەتكەنىن قۇداي ءبىلسىن، جوق بولدى. مەن بۇل بەينەنى قۇلاما تىك جاردان ءتۇسىپ كەتەر دەپ ويلاماعان ەدىم، الايدا ودان باسقا كەتەتىن دە جولى جوق ەدى. مەن تۇرەگەلدىم دە بەشپەتىمدى كيىپ، قانجارىمدى بايلاپ، ۇيدەن اقىرىن عانا ەپپەن شىقتىم؛ قارسى الدىمنان سوقىر بالا شىعا كەلدى، مەن دۋال قاسىنا ءۇنسىز جاسىرىنا قويدىم، ول ەپپەن بەرىك باسىپ مەنىڭ قاسىمنان وتە شىقتى، قولتىعىندا ءبىر بۋما نارسەسى بار ەكەن، ول پريستانعا قاراي بۇرىلدى دا، ءارى تار، ءارى تىك جار سوقپاعىمەن تومەن تۇسە باستادى. "و، دۇنيەدە ساقاۋلار سايراپ، سوقىرلار جاينار"، دەگەن عوي دەپ ويلادىم دا، ودان كوز جازىپ قالمايىن دەپ، ارتىنان قالماي ءجۇرىپ وتىردىم.
سول كەزدە اي بۇلت جامىلا باستادى دا، تەڭىز ۇستىنەن تۇمان كوتەرىلدى. سول تۇماننىڭ اراسىنان جاقىن جەردە جۇرگەن كەمەنىڭ ارتىندا جانعان قولشام ساۋلەسى بولار-بولماس كورىنىپ تۇردى؛ ءسات سايىن ونى تەڭىزگە باتىرامىن دەپ قاھارىن تىككەن تاۋداي تولقىندار جاعاعا سوعىپ كوبىك اتادى. مەن قيىندىقپەن ىلديلاپ قۇلاما قيا جاردان ءتۇستىم، قاراسام: سوقىر ءسال توقتادى دا، ىلە جار استىمەن وڭعا قاراي بۇرىلدى. ونىڭ سۋعا جاقىن جۇرگەنى سونشا، ءقازىر ونى تولقىن وراپ الىپ، تەڭىزگە تارتىپ اكەتەتىندەي كورىندى. ونىڭ تاستان-تاسقا اڭداپ سەكىرىپ، شۇڭقىرلارعا تۇسپەي وتۋىنە قاراعاندا بۇل ونىڭ العاشقى جورىعى ەمەس سەكىلدى. اقىرىندا ول توقتاپ الدەنەگە قۇلاق توسقانداي جەرگە وتىردى، سونسوڭ بۋماسىن قاسىنا قويدى. مەن جاعاداعى اربيعان جارتاستىڭ سىرتىنا جاسىرىنىپ، ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن باقىلادىم. بىرنەشە ءمينوت وتكەننەن كەيىن ارعى جاقتان اعاراڭداپ ءبىر نارسە كورىندى، ول كەلىپ سوقىردىڭ قاسىنا وتىردى. جەل وقتا-تەكتە ولاردىڭ سوزدەرىن ماعان جەتكىزىپ تۇردى.
"نەمەنە، سوقىر؟ داۋىل كۇشتى مە؟ يانكو كەلمەي مە؟" — دەدى ايەل داۋسى. "يانكو داۋىلدان قورىقپايدى" — دەپ جاۋاپ بەردى سوقىر. "تۇمان قويۋلانىپ كەلەدى عوي" — دەدى تاعى دا ايەل داۋسى، ۋايىمداعان پىشىنمەن.
— كۇزەتشى كەمەلەر ماڭىنان كورىنبەي وتۋگە تۇمان جاقسى بولادى. — دەگەن جاۋاپ قايىرىلدى. "ەگەر ول سۋعا كەتسە؟"، — "نەسى بار؟ جەكسەنبىدە سەن شىركەۋگە جاڭا لەنتاسىز باراسىڭ".
ءبىراز جىم-جىرت بولىستى. مەنىمەن كىشى رەسەيلىك تىلدە سويلەسكەن سوقىردىڭ ءقازىر تازا ورىس تىلىندە سويلەپ تۇرعانى دەگەنمەن مەنى قايران قالدىردى.
— كوردىڭ بە، ايتقانىم كەلدى، — دەدى سوقىر قولىن سوعىپ قاپ. — يانكو تەڭىزدەن دە، جەلدەن دە، تۇماننان دا، جاعالاۋ كۇزەتشىلەرىنەن دە ەشبىر قورىقپايدى، تىڭداشى: بۇل شىلدىراعان سۋ ەمەس، مەن الدانبايمىن، بۇل سۋعا سوعىلعان ونىڭ ۇزىن ەسكەكتەرى عوي.
ايەل ۇشىپ تۇرەگەلدى دە ابىرجىعان پىشىنمەن الىسقا كوز تىگىپ قاراي قالدى.
— سەن ساندىراقتاپ تۇرسىڭ، سوقىر، كوزىمە تۇك تە كورىنبەيدى، — دەدى ايەل.
شىنىن ايتسام، كوزىمە قايىققا ۇقساس ءبىر زات شالىنار ما ەكەن دەپ الىسقا قانشا قاراسام دا، ماعان دا ەشتەمە كورىنبەدى. وسىلايشا ون مينوتتەي ءوتتى. Miنe، ءبىر كەزدە تاۋداي تولقىنداردىڭ اراسىنان ءبىر قارايعان نۇكتە كوزگە ءتۇستى، ول بىرەسە ۇلعايىپ، بىرەسە كىشىرەيىپ كورىنەدى. قايىق تولقىندار جوتاسىنا باياۋ كوتەرىلىپ، ودان شاپشاڭ تومەن سىرعي وتىرىپ جاعالاۋعا دا جەتىپ قالدى. وسىنداي تۇندە 20 شاقىرىم كەلەتىن بۇعاز ارقىلى جۇزۋگە بەل بايلاعان قايىقشى وجەت ادام عوي، ونى بۇعان يتەرگەن سەبەپ تە ەرەكشە بولار! جۇرەگىم ەرىكسىز ءدۇرسىل قاققان مەن وسى ويمەن سول ءبىر سورلى قايىققا كوز تىكتىم. ءبىراق ول ۇيرەكتەي سۇڭگىپ، ەسكەگىن بەينەبىر قاناتشا تەز سەرمەپ، اتقىلاعان كوبىكتەر اراسىنداعى تۇڭعيىقتان ىتقىپ شىعىپ كەلە جاتتى، مەن ونى ەندى، ءقازىر ەكپىنمەن جارعا كەلىپ سوعىلار دا بىت-شىت بولىپ ۇشىپ تۇسەر دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق ول ەبىن تاۋىپ ءبىر بۇيىرىمەن بۇرىلدى دا، امان-ساۋ ءبىر كىشكەنە قويناۋعا شىعا كەلدى. قايىقتان تاتارشا سەڭسەڭ بورىك كيگەن ورتا بويلى بىرەۋ جەرگە ءتۇستى، ول قولىن سەرمەدى، سودان كەيىن ۇشەۋى جالما-جان قايىقتان بىردەمەلەردى تۇسىرە باستادى. جۇكتەرىنىڭ كوپتىگى سونشا، ونىڭ سۋعا قالاي باتىپ كەتپەگەندىگىن مەن ءالى كۇنگە تۇسىنبەيمىن. ءارقايسىسى ءبىر بۋما جۇكتەن ارقالاپ الىپ ولار جار جاعالاپ ءجۇرىپ كەتتى. كەشىكپەي-اق مەن ولاردى كوزدەن جوعالتتىم. ۇيگە قايتۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق شىنىمدى ايتسام وسى كورگەن تاڭعاجايىپ جايتتار مەنى شىداتپاي، تاڭنىڭ اتۋىن اسىعا كۇتتىم.
كازاك-ورىسىم ويانعان ساتتە مۇزداي كيىنىپ وتىرعان مەنى كورىپ قايران قالدى، ءبىراق مەن وعان مۇنىمنىڭ سەبەبىن ايتپادىم. شارپى بۇلتتار شاشىراعان كوگىلدىر اسپانعا، اقشىل كوك جوتا بوپ باستالىپ، ۇشار باسىندا ماياك مۇناراسى اعارعان جارتاسقا بارىپ اياقتالاتىن قىرىمنىڭ الىس جاعاسىنا ءبىراز ۋاقىت تەرەزەدەن قاراپ قۇمارتقاننان كەيىن، مەن كومەندانتتان قاي ساعاتتا گەلەندجيككە جۇرەتىنىمدى بىلەيىن دەپ، فاناگوريا قورعانىنا جونەلدىم.
ءبىراق نە كەرەك، كومەندانت ماعان جارىتىپ ەشتەڭە دە ايتپادى. پريستان داعى كەمەلەردىڭ ءبارى تەڭىز كۇزەتىندەگى كەمەلەر مەن كۋپەستەر كەمەسى ەكەن، ولار ءالى جۇك ارتۋعا كىرىسپەگەن كورىنەدى. "مۇمكىن ءۇش-تورت كۇننەن كەيىن پوچتا كەمەسى دە كەلىپ قالار، سوندا كورەرمىز" دەدى كومەندانت. مەن ۇيگە تۇنجىراپ، اشۋلى قايتتىم. ەسىكتەن كىرە بەرگەنىمدە ۇرەيلەنىپ الدىمنان كازاك-ورىسىم شىقتى.
— جاعداي جامان، مارتەبەلىم، — دەدى ول ماعان.
— ءيا، تۋعان، بۇل ارادان قاشان كەتەرىمىزدى قۇداي ءبىلسىن...
ول بۇل كەزدە بۇرىنعىدان بەتەر ابىرجي قالدى دا، قۇلاعىما كۇبىرلەپ بىلاي دەدى:
— مۇنداعى جاعداي سۇمدىق! مەن بۇگىن قاراتەڭىزدىك ۋريادنيكتى كەزدەستىردىم، ول مەنىمەن تانىس ەدى، بىلتىرعى جىلى وتريادتا بىرگە بولعان، قايدا تۇسكەنىمىزدى ايتىپ ەدىم، ول ماعان: "تۋعانىم، ول پالەلى ءۇي، وندا جامان ادامدار تۇرادى!" — دەدى. راسىندا دا انا ءبىر سوقىر كىم ءوزى، بازارعا دا، نانعا دا، سۋعا دا ىلعي جالعىز ءوزى بارادى... تەگىندە وعان بۇل اراداعىلار ۇيرەنىسكەن سەكىلدى.
— نە ىستەيمىز ەندى؟ تىم بولماسا ءۇي يەسى ايەل دە كورىنبەدى مە؟
— بۇگىن ءسىز جوقتا كەمپىر قىزىمەن كەلدى.
— نە قىلعان قىز؟ ونىڭ قىزى جوق ەدى عوي.
— قۇداي ءبىلسىن، قىزى بولماسا، ونىڭ كىمى ەكەنىن، انە كەمپىردىڭ ءوزى ۇيىندە وتىر.
مەن لاشىققا كىردىم. پەشكە وت تا قىزدىرا جاعىلعان ەكەن، وندا جارلى ادامدارعا اجەپتاۋىر مولشىلىق ەتەتىن تاماق ءپىسىرىلىپ جاتتى. كەمپىر مەنىڭ بارلىق سۇراقتارىما قۇلاعىم ساڭىراۋ، ەستىمەيمىن دەپ جاۋاپ قايىردى. وعان نە ىستەرسىڭ؟ مەن پەش الدىندا وتىرىپ، وتقا شوپشەك سالىپ وتىرعان سوقىرعا قاراپ: "ال، سايتاننىڭ سوقىر بالاسى، — دەدىم مەن ونىڭ قۇلاعىنان تارتىپ، — ايتشى، تۇندە بۋمانى الىپ قايدا باردىڭ، ءا؟" كەنەت مەنىڭ سوقىرىم جىلاپ قويا بەردى دە، باقىرىپ، ويباي سالدى: "قايدا بارۋشى ەم مەن؟ ەشقايدا بارمادىم... بۋمانى الىپ؟ قانداي بۋمامەن؟" كەمپىر ەندى ەستي قالىپ، باجىلداي جونەلدى: "قايداعى پالەنى جاپسىرادى، ءوزى ءعارىپ ادامعا! ونى نە ءۇشىن ايىپتايسىز؟ ول سىزگە نە ىستەدى؟" بۇل جاي تىنىشىمدى كەتىردى دە، مەن بۇل جۇمباقتىڭ كىلتىن تابۋعا بەلدى بەكەم بۋىپ، دالاعا شىقتىم.
مەن بۋركاما وراندىم دا الىس قيىرعا كوز جىبەرىپ، دۋالداعى تاس ۇستىنە وتىردىم. مەنىڭ الدىمدا تۇنگى داۋىل شايقاعان تەڭىز تولقىپ جاتتى، ۇيقىعا كىرگەن قالانىڭ كۇبىرى سەكىلدەنگەن ونىڭ ءبىر سارىندى شۋى ەسىمە ەسكى شاقتارىمدى ءتۇسىردى، ويىمدى سولتۇستىككە، ءبىزدىڭ سۋىق استانامىزعا الىپ كەتتى، وتكەن كۇندەر بويىمدى بيلەپ مەن ءوزىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن... وسىلاي ءبىر ساعات شاماسى، مۇمكىن ودان كوبىرەك تە ۋاقىت وتكەن بولار... ءبىر كەزدە انگە ۇقساعان ءبىر سارىن مەنىڭ قۇلاعىما ورالا قالدى. ايتقانىمداي-اق، بۇل ءان ايەلدىڭ تازا، جاس داۋسى، ءبىراق قايدان شىقتى بۇل؟ تىڭداي قالسام — سازى ءبىرتۇرلى وزگەشە، كەيدە سوزىلعان، شەرلى، كەيدە شاپشاڭ، اسەرلى. قاراسام — ماڭىمدا جان جوق. قايتادان تىڭداي قالدىم — ءۇن بەينە كوكتەن سورعالاعانداي. مەن جوعارى قارادىم: مەنىڭ قۇجىرامنىڭ شاتىرىندا الا كويلەك كيگەن، بۇرىمدارى تومەن تۇسكەن ءبىر قىز تۇر ەكەن، ناعىز سۋ پەرىسى سەكىلدى. كۇن شۇعىلاسىنان جاسقانىپ، كوزىن الاقانىمەن قالقالاپ، كىز الىسقا قادالا قارايدى، بىرەسە كۇلىپ وزىمەن-وزى سويلەسەدى، بىرەسە قايتادان ءان شىرقايدى.
سول ءبىر ءاننىڭ سوزدەرىن مەن تۇگەلدەي ەسكە ساقتادىم:
يەن جاپاندا جۇرگەندە، —
جاسىل ايدىڭ ورىندە،
قالقيدى كوپ كەمەلەر،
اق جەلكەندى ءبارى دە.
اراسىندا سولاردىڭ
قايىعىم ءجۇر شايقالا،
بار قۇرالى — قوس ەسكەك،
جەڭىل قايىق جاي عانا.
سوقسا دا داۋىل ويناقتاپ، —
سوناۋ ەسكى كەمەلەر
قاناتتارىن كوتەرىپ
سىپىرىلىپ جونەلەر.
تەڭىزگە مەن جالىنام
باس يەمىن تابىنام:
"كەسىر، تەڭىز، سىي ىستە.
قايىعىما تيىسپە
سول قايىعىم كەلەدى
ماعان اسىل جۇك تيەپ.
ەسىپ ونى كەلەدى،
تۇندە جىگىت وت جۇرەك ".
تۇندەگى ەستىگەن داۋسىم دا وسى-ay دەگەن ويعا مەن ەرىكسىز كەلدىم: مەن ءبىر مينوتتەي ويلانا قالدىم، قايتادان شاتىرعا قاراعانىمدا وندا قىز جوق ەكەن. ءبىر كەزدە كىز مەنىڭ قاسىمنان باسقا ءبىر سازدى اندەتىپ، جۇگىرىپ ءوتتى دە، ساۋساقتارىن سىتىرلاتقان كۇيى كەمپىرگە جۇگىرىپ باردى. سول ەكى ارادا ەكەۋىنىڭ اراسىندا تالاس باستالىپ كەتتى.
كەمپىر كەيىپ اشۋلاندى دا، قىز قاتتى سىقىلىقتاپ كۇلدى. قاراسام، سەكىرە جۇگىرىپ مەنىڭ سۋ پەرىم تاعى كەلە جاتىر، قاسىما تۋرا كەلگەندە ول بوگەلدى دە، بۇندا بۇل نەعىپ ءجۇر دەپ تاڭدانعان كىسىدەي، مەنىڭ كوزىمە قادالا قارادى. سونسوڭ، ەبەدەيسىز جالت بۇرىلدى دا، اقىرىن باسىپ پريستانعا قاراي كەتە باردى. بۇنىمەن تىنعان جوق: ول كۇنى بويى مەنىڭ پاتەرىمنىڭ ماڭىندا اينالشىقتاپ ءجۇردى دە قويدى: ونىڭ ولەڭدەتۋى مەن سەكىرۋى ءبىر ءمينوت تا توقتاعان جوق. نەتكەن وزگەشە مىنەزدى جان! ونىڭ جۇزىندە اقىلسىزدىقتىڭ ەشبىر بەلگىسى جوق، قايتا ونىڭ كوزدەرى وتكىر، سەرگەك جانارىمەن ماعان قادالا قالعان ەدى، كوزدەرىندە ءبىر ماگنيتتى كۇشتىڭ قۇدىرەتى بارداي سەزىلىپ جانە قاراعان سايىن الدەنەندەي سۇراق تاستاعانداي كورىندى. ءبىراق، مەن سويلەي باستاپ ەدىم، ول كەسىرلى پىشىنمەن ءبىر جىميدى دا، زىتىپ وتىردى.
دۇرىسىن ايتسام، مەن بۇنداي ايەلدى ەشقاشان دا كورمەگەن ەدىم. ول پالەندەي سۇلۋ دا ەمەس ەدى، ءبىراق مەنىڭ سۇلۋلىق جونىندە دە ءوز تۇسىنىگىم بار. قىزدا كوپتەگەن ءناسىل ءبىتىسى بار... ايەلدىڭ ءناسىل ءبىتىسى جىلقىنىڭ تۇقىمى سياقتى زور ماسەلە. بۇل جاڭالىقتى اشۋشى جاس فرانسيا بولاتىن. جاس فرانسيا ەمەس، كوبىنەسە تەك سول ءناسىل جۇرىسىنەن ۇستالىپ اياق پەن قولىنا تۇسكەن اقاۋدى سەزدىرىپ الادى. اسىرەسە مۇرنىنىڭ ءمانى زور. كىشكەنە اياقتاردان گورى رەسەيدە ءتۇزۋ مۇرىندار سيرەك كەزدەسەدى. مەنىڭ ءانشىمنىڭ جاسى 18-دەن ارتىق ەمەس سەكىلدى. ونىڭ ەرەكشە مايىسقان نازىك سىمباتى، وزىنە عانا لايىق، ءبىرتۇرلى ادەمى ورناعان باسىنىڭ ەڭكىشتىگى، ۇزىن سارعىش شاشى، بولار-بولماس كۇن شالعان موينى مەن يىعىنىڭ الدەقانداي التىن تۇسىنە ۇقساس قۇبىلىسى، مۇرنىنىڭ تۇزۋلىگى — ماعان تۇگەلىمەن ەستەن تانارلىقتاي ءبىر كەرەمەت بولىپ كورىندى. ءتىپتى، ونىڭ كوز قيىعىنان ءبىر ءتۇرلى تاعى، كۇدىكتى جايدى سەزسەم دە جانە دە ونىڭ جىميعان كۇلكىسىندە ءبىر ءتۇرلى ماعىناسىزدىق بولسا دا، ءبارىبىر سەنىم دەگەننىڭ كۇشى وسىلاي ەمەس پە. ونىڭ كەلىستى بىتكەن مۇرنى مەنىڭ ەسىمدى شىعاردى؛ مەن گەتەنىڭ نەمىس قيالىنان شىعارىلعان عاجاپ اسىل زاتى — مينوندى تاپقان ەكەنمىن دەپ قالدىم. راسىندا دا، ول ەكەۋىنىڭ اراسىندا كوپ ۇقساستىق بار ەكەن؛ بۇل دا سول قىزداي، ەرەسەن سابىرسىزدىقتان بۇتىندەي قيمىلسىزدىققا تەز اۋىسا قالادى، مۇندا دا سونداي جۇمباق سوزدەر، كوز ىلەسپەيتىن تەزدىك، جات ەلەڭدەر...
ىڭىردە ەسىك الدىندا توقتاتىپ، سول قىزبەن مەن مىناداي اڭگىمە قۇردىم:
"ال، سۇلۋ قىز، ايتشى ماعان، — دەپ سۇرادىم مەن، — سەن بۇگىن ءۇي توبەسىندە نە ىستەدىڭ؟" — "جەل قايدان سوعار ەكەن دەپ سونى بايقادىم". — "ساعان ونىڭ كەرەگى نە؟" — "جەل قايدان سوقسا سول جاقتان باقىت كەلەدى". — "قالايشا؟ الدە ءان ايتىپ باقىت شاقىردىڭ با؟"
— "ءان بار جەردە باقىت تا بار" — "مۇمكىن اننەن قاسىرەت تە تابارسىڭ!" — "نەسى بار؟ جاقسىلىق بولماعان جەردە جاماندىق بولار، ال جاماندىق پەن جاقسىلىق اراسى دا الىس ەمەس". — "ساعان بۇل ولەڭدى كىم ۇيرەتتى؟" — "ەشكىم دە ۇيرەتكەن جوق. ايتقىم كەلسە ايتا سالام، ارناعان ادامىم ەستيدى، ەستۋگە ءتيىستى ەمەس ادام ۇقپايدى". — "ال، ءانشىم، سەنىڭ اتىڭ كىم؟" — "اتىمدى كىم قويسا، سول بىلەدى". — "سەنىڭ اتىڭدى كىم قويىپ ەدى؟" — "مەن قايدان بىلەيىن"،
— "نەتكەن قۇپيا جانسىڭ ءوزىڭ! ءبىراق سەنىڭ كەيبىر سىرلارىڭدى ءبىلىپ قويدىم". (بۇل ءوزى تۋرالى ايتىلماعانداي-اق قىزدىڭ ءجۇزى وزگەرمەدى، ەرنى دە قيمىلدامادى). "كەشە جيەككە بارعانىڭدى ءبىلدىم" سونسىن ونى ۇيالتايىن دەپ، كورگەن-بىلگەنىمنىڭ ءبارىن ماڭىزدانىپ ايتىپ شىقتىم. شىمىرىكپەدى. قىز بارىنشا ساق-ساق كۇلدى، "كورگەنىڭىز كوپ شىعار، بىلگەنىڭىز از، ەگەر بىلگەن بولساڭىز، اۋزىڭىزعا بەرىك بولىڭىز" — "ەگەر سونى كومەندانتقا جەتكىزسەم قايتەر ەدىڭ؟" سونى ايتىپ مەن تاعى دا ءتۇسىمدى سۋىتىپ، سىزدانا قالدىم. كەنەت قىز ۇركىپ اعاشتان ۇشا جونەلگەن قۇستاي-اق، ولەڭدەتىپ سەكىرە جونەلدى دە، كوزدەن عايىپ بولدى. مەنىڭ كەيىنگى سوزدەرىم مۇلدە ورىنسىز ايتىلىپتى. ونى ايتقاندا مەن اۋەلدە وعان ءمان بەرمەگەن ەدىم، ءبىراق ارتىنان وكىنەرلىك ۋاقيعاعا ۇشىرادىم.
جاڭا عانا قاس قارايا باستاعان ەدى، مەن كازاك-ورىسىما جورىق تارتىبىنشە، شايدى قىزدىرا قوي دەدىم دە، ءوزىم شىراق شامدى جاعىپ، جول ترۋبكامنان شىلىم شەگىپ ۇستەل قاسىندا وتىردىم. ەكىنشى ستاكان شايدى ءىشىپ بولا بەرگەنىمدە ەسىك كەنەت سىقىر ەتە قالدى، سىرتىمنان كويلەكتىڭ جەڭىل سۋدىرى مەن بىرەۋدىڭ ءجۇرىسى ەستىلدى. سەلك ەتىپ، جالت قاراسام، ءوزىمنىڭ پەريزاتىم ەكەن! ول مەنىڭ قارسى الدىمنان كەلىپ اقىرىن ءۇنسىز عانا وتىردى دا، ماعان كوزدەرىن قاداي قالدى، نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، ماعان سول قاراسىندا ءبىر عاجاپ ءنار بار سەكىلدى بولىپ كورىندى. بۇل كوزقاراس ماعان وتكەن كەزدەرىمدە سونداي ەركىندىكپەن مەنىڭ ءومىرىمدى بيلەگەن وكتەم كوزقاراستاردىڭ ءبىرىن ەسىمە ءتۇسىردى. قىز مەنەن سۇراق كۇتكەندەي بولدى، ءبىراق مەن ورىنسىز قىسىلىپ، ءۇنسىز وتىردىم. ونىڭ ءجۇزى، جان قىسىمىنىڭ تولقىنىن سەزدىرگەندەي، قۇپ-قۋ، جابىرقاڭقى، ول قولىمەن ەش سەبەپسىز ۇستەل ءۇستىن سيپالايدى. مەن قىزدىڭ ازداپ تىتىرەنىپ وتىرعانىن بايقادىم، كەۋدەسى بىرەسە جوعارى كوتەرىلەدى، ال بىرەسە ول دەم الىسىن توقتاتىپ قالىپ وتىرعان سىقىلدى. بۇل كومەديا مەنى جالىقتىرا باستادى، سوندىقتان بۇل تىم-تىرىس جاعدايدى كادىمگى قاراپايىم قالىپپەن بۇزعىم كەلدى دە، وعان ءبىر ستاكان شاي ۇسىنباق بولدىم، ول كەنەت اتىپ تۇرىپ، موينىما ورالا كەتتى، سول كەزدە مەنىڭ ەرنىمنەن وتتى، ءتاتتى ءسۇيىستىڭ دىبىسى شىقتى. كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالىپ كەتتى. مەن قىزدى جاستىق قۇمارىنىڭ بار كۇشىمەن كۇشاعىما قىستىم، ءبىراق ول قۇشاعىمنان جىلانداي سۋسىپ سىتىلىپ شىقتى دا، قۇلاعىما: "بۇگىن تۇندە جۇرت ۇيىقتاعان سوڭ جاعاعا كەل!" — دەپ سىبىر ەتىپ، ۇيدەن وقشا اتىلىپ شىعىپ كەتتى. شولاندا ول ەدەن ۇستىندە تۇرعان قۇمان مەن شىراعداندى قۇلاتىپ كەتتى. شايدىڭ قالعانىن سوڭىرا ءىشىپ جىلىنارمىن دەپ سابان ۇستىندە قيسايىپ جاتقان كازاك-ورىس: "ءوي، سايتان قىز-اي!" — دەپ ايعايلادى. سوندا عانا مەن ەسىمدى جيدىم.
بىر-ەكى ساعات وتكەننەن كەيىن، پريستان باسى جىم-جىرت بولعان كەزدە، مەن ءوزىمنىڭ كازاك-ورىسىمدى وياتىپ: "ەگەر مەن تاپانشامەن اتسام، سەن جاعاعا جۇگىرىپ كەلە عوي" — دەدىم. ول كوزى باقىرايىپ، جالما-جان "قۇپ بولادى، تاقسىر!" — دەدى. مەن تاپانشامدى بەلدىگىمە قىستىرىپ، دالاعا شىقتىم. قىز مەنى جاردىڭ قابارىندا كۇتىپ تۇر ەكەن. ونىن كيىمى جەڭىل ەمەس، قالىڭداۋ كورىندى، قىپشا بەلىن كىشىرەك ورامالمەن وراپ قويىپتى.
— مەنىڭ سوڭىمنان ەرىڭىز! — دەدى قىز، قولىمنان ۇستاپ. ءبىز تومەن تۇسە باستادىق. موينىمدى ءقايتىپ ءۇزىپ الماعانىمدى بىلمەيمىن، ايتەۋىر تۇستىك-اۋ. تومەنگە تۇسىسىمەن ءبىز وڭعا قاراي بۇرىلدىق تا، كەشە مەن سوقىردىڭ سوڭىنان جۇرگەن جولمەن كەتتىك. اي ءالى تۋعان جوق ەدى، قوڭىرقاي جاسىل اسپان كۇمبەزىندە مەدەت بولارلىق قوس ماياك سەكىلدى، تەك ەكى جۇلدىز عانا جارقىراپ تۇردى. جاعادا تۇرعان جالعىز قايىقتى قايتا-قايتا كوتەرىپ تاستاپ، اۋىر تولقىندار ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى لەك-لەك اعىلىپ جاتتى. "ءجۇر، قايىققا مىنەيىك" — دەدى قىز ماعان. مەنىڭ مىنگىم كەلمەدى، تەڭىزدە سەيىل قۇرىپ ماساتتانۋعا قۇمار جان ەمەس ەدىم، ءبىراق باس تارتاتىن شاق ەمەس ەدى. قىز قايىققا سەكىرىپ ءمىندى، ارتىنشا مەن دە قارعىدىم، سول-اق ەكەن، ءا دەگەنشە بولمادى، ءجۇزىپ تە كەتكەن ەكەنبىز. "بۇل نە؟" — دەدىم مەن اشۋلانىپ. "بۇل ما، — دەدى قىز مەنى وتىرعىزىپ بەلىمنەن قۇشاقتاپ، — بۇل سەنى سۇيەتىندىگىمنىڭ بەلگىسى"... ول بەتىن مەنىڭ بەتىمە باستى، ونىڭ جالىندى ىستىق لەبى مەنىڭ بەتىمە تيگەنىن سەزدىم. كەنەت سۋعا بىردەمە شولپ ەتە ءتۇستى. جالما-جان بەلدىگىمدى ۇستاي السام، پيستولەتىم جوق. سول-اق ەكەن، جانىمدى سۇمدىق كۇدىك باسا قالدى، قانىم باسىما شاپتى! قاراسام جاعادان ەلۋ كەزدەي الشاق كەتىپپىز، ال مەن جۇزە بىلمەۋشى ەدىم! قىزدى وزىمنەن ءارى جىلجىتايىن دەسەم، ول مەنىڭ كيىمىمە مىسىق سەكىلدى جابىسىپ الىپتى، كەنەت قىز بار كۇشىمەن يتەرىپ قالىپ مەنى تەڭىزگە قۇلاتىپ جىبەرە جازدادى. قايىق شايقالىپ كەتتى، ءبىراق مەن قۇلامادىم، ارامىزدا جانتالاسقان الىس باستالدى. بويىمدى كەرنەگەن اشۋ ماعان قۋات بەردى، ءبىراق مەن كەشىكپەي ايلاكەرلىك جاعىنان ءوز جاۋىمنان وسال ەكەنىمدى بايقادىم... "ساعان نە كەرەك" دەپ ايعايلادىم مەن، ونىڭ كىشكەنە قولدارىن قاتتى قىسىپ، ونىڭ ساۋساقتارى سىقىر-سىقىر ەتتى، ءبىراق قىز شىڭعىرمادى، ونىڭ جىلانداي جيىرىلعان تۇلعاسى بۇل قىسىمعا شىداپ باقتى.
— سەن ءبىزدى كوردىڭ عوي؟ سەن جەتكىزبەكسىڭ عوي! — دەپ قىز مەنى كەرەمەت ءبىر كۇشپەن قايىقتىڭ ەرنەۋىنە قۇلاتىپ جىبەردى، ءبىز ەكەۋمىز دە قايىقتىڭ ءبىر جاقتاۋىنا بەلۋاردان كومىلدىك، قىزدىڭ شاشتارى سۋعا ءتيىپ تە قالدى. جانتالاسقان شەشۋشى ءمينوت تۋدى. مەن تىزەمدى قايىقتىڭ تۇبىنە تىرەي تىرمىسىپ، ءبىر قولىممەن بۇرىمىنان ۇستاپ، ءبىر قولىممەن كەڭىردەگىنە جارماستىم. سول كەزدە قىزدىڭ قولى كيىمنەن ايىرىلىپ كەتتى، مەن قاس قاققانشا ونى تولقىنعا قۇلاتىپ جىبەردىم.
ءتۇن اجەپتاۋىر قاراڭعى تارتقان كەز ەدى. قىزدىڭ باسى تەڭىز كوبىگىنەن بىر-ەكى رەت قىلاڭ ەتىپ كورىندى دە، سودان كەيىن ءبىرجولا جوق بولدى...
قايىقتىڭ تۇبىنەن مەن ءبىر ەسكى ەسكەكتىڭ جارتىسىن تاۋىپ الدىم، سودان كەيىن قانشا ماشاقاتپەن ارەڭ دەگەندە پريستانعا كەلىپ جەتتىم-اۋ. جاعالاۋمەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ، مەن كەشە تۇندە ءجۇزىپ كەلگەن قايىقشىنى كۇتىپ، سوقىر تۇرعان جەرگە ەرىكسىز كوز جىبەردىم، بۇل كەزدە اي كوگىندس قالقىپ بارا جاتقان ەدى. ماعان اق كيىم كيگەن بىرەۋ جاعادا وتىرعانداي كورىندى. سونى بىلۋگە ىنتىعىپ جاعانىڭ ءبىر قورشاۋىنداعى ءشوپ ۇستىنە جاسىرىنىپ جاتا قالدىم، باسىمدى ازىراق سوزىڭقىراسام ماعان جارتاستان تومەندەگىنىڭ ءبارى جاقسى كورىنەدى؛ جاعادا وتىرعان پەريزاتىمدى كورىپ مەن تاڭدانعانىم جوق، قايتا ءتىپتى قۋانىپ كەتتىم. ول ءوزىنىڭ ۇزىن شاشتارىنان تەڭىز كوبىگىن سىعىپ تاستاپ جاتىر ەكەن. ونىڭ سۋلى كويلەگى قىپشا بەلىن، كەڭ، ءور كەۋدەسىن ءتىپتى اسەم كورسەتىپ تۇردى. كەشىكپەي الىستان ءبىر قايىق كورىنىپ، جاعاعا شاپشاڭ جاقىنداپ كەلەدى. قايىق ىشىنەن كەشەگىدەي تاتارشا بورىك كيگەن ءبىر ادام شىقتى، ءبىراق ونىڭ شاشى كازاك-ورىستارشا قيىلىپتى، قايىس بەلدىگىندە ۇلكەن سەمسەر پىشاق سالبىراپ تۇردى. "يانكو، — دەدى قىز، — بارلىق ءىس ءبۇلىندى!" سودان كەيىن ەكەۋى اڭگىمەلەسە جونەلدى، ءبىراق ولاردىڭ اقىرىن سويلەگەنى سونشا، مەن تۇك تە ەستي المادىم. "ال سوقىر قايدا؟"، — دەدى ءبىر كەزدە يانكو داۋسىن كوتەرىپ. "مەن ونى جۇمساپ جىبەرگەن ەدىم"، دەگەن جاۋاپ قايىرىلدى... بىرنەشە مينۋتتەن كەيىن سوقىر كەلدى دە ارقاسىنداعى ءبىر قاپشىق جۇگىن قايىققا اپارىپ قويدى.
"تىڭدا، سوقىر! — دەدى يانكو. — سەن انا جەردى ساقتا... بىلەسىڭ بە؟ وندا مول تاۋارلار بار... ايت وعان، (اتىن ەستي الماي قالدىم)، مەن وعان مالاي بولا المايمىن، ءىس ناشارلاپ كەتتى، ەندى ول مەنى كورە المايتىن بولادى، ەندى مۇندا ءقاۋىپتى، باسقا جاقتان بارىپ جۇمىس ىزدەيمىن، ال ءبىراق وعان مەن سەكىلدى وجەت جىگىت تابىلماس. ايتقاندايىن، ەگەر ول ەڭبەگىمنىڭ اقىسىن جاقسى تولەگەن بولسا، يانكو ودان كەتپەگەن دە بولار ەدى دەپ ايت، ال ماعان، جەل سوعىپ، تەڭىز شۋلاعان جەر بولسا بولدى، قايدا بارسام دا جول اشىق!" ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن يانكو كايتا سويلەدى: "بۇل قىز مەنىمەن بىرگە كەتەدى، بۇعان بۇل جاقتا قالۋعا بولمايدى. ال كەمپىرگە ايت، جاسارىن جاسادى، ەندى ولگەنى دە ءجون، ار-ۇياتتى دا ءبىلۋ كەرەك بۇدان بىلاي ءبىزدى كورمەيتىن بولادى".
— ال، مەن شە؟ — دەدى سوقىر جالىنىشتى داۋىسپەن.
— سەنىڭ كەرەگىڭ نە؟ — دەگەن جاۋاپ قايىرىلدى.
سول ارادا مەنىڭ پەريزاتىم قايىققا سەكىرىپ ءمىندى، ءسويتىپ جولداسىنا قولىن سىلتەدى دە، سوقىردىڭ قولىنا بىردەمە سالىپ: "ءما، پريانيكتەر ساتىپ ال" — دەدى. — "وسى-اق پا؟" — دەدى سوقىر. — "ءما، ساعان تاعى" — تاسقا سوعىلعان تەڭگەلىكتىڭ داۋسى شىلدىر ەتە قالدى، سوقىر ونى جەردەن كوتەرىپ المادى. يانكو قايىعىنا ءمىندى، جاعادان جەل سوعىپ تۇردى: ولار كىشكەنە جەلكەندى كوتەرىپ، تەز جۇزە جونەلدى. ۇزاق ۋاقىت اي جارىعىمەن قارا تولقىنداردىڭ ىشىندە كەتىپ بارا جاتقان اق جەلكەن قىلاڭداپ كورىنىپ تۇردى. سوقىر ءالى دە جاعادا وتىر، ءبىر كەزدە ەڭكىلدەگەن ءبىر داۋىس مەنىڭ قۇلاعىما كەلدى: سوقىر بالا جىلاپ جاتقانداي بولدى: مەن كۇيىنىشكە باتتىم. راسىندا دا تاعدىر وسى مەنى ادال كونترابانديستەردىڭ تىنىش ورتاسىنا نە ءۇشىن الىپ كەلدى ەكەن؟ ءمولدىر بۇلاققا لاقتىرعان تاس سەكىلدى مەن ولاردىڭ تىنىشتىعىن بۇزدىم جانە ءوزىم دە سول تاستاي سۋعا باتىپ كەتە جازدادىم!
مەن ۇيگە قايتتىم. شولاندا اعاش تارەلكاداعى جانىپ تاۋسىلا باستاعان شىراعدان جارىعى قىپىلداپ تۇردى، كازاك-ورىسىم مەنىڭ بۇيرىعىما قاراماستان مىلتىعىن قوس قولداپ ۇستاپ، قاتتى ۇيقىدا جاتىر. مەن ونى وياتپادىم، شىراعداندى الدىم دا قۇجىراعا ەندىم. اتتەگەن-اي! مەنىڭ ساندىعىمدى، كۇمىس ساپتى قىلىشىمدى، ءبىر دوسىم سىيلاعان داعىستاندىق قانجارىمدى ءبارىن دە سىپىرىپ كەتىپتى. وڭباعان سوقىردىڭ باعانا قانداي زاتتار اكەلگەنىن ەندى تۇسىنە قويدىم. قازاك-ورىستى ورەسكەل تۇردە ءتۇرتىپ وياتتىم دا، اشۋلانىپ، بالاعاتتاپ ۇرىستىم، ءبىراق ودان باسقا وعان نە ىستەرسىڭ. مەنى ءبىر سوقىر بالا ۇرلاپ كەتتى، ال، ون سەگىز جاستاعى كىز سۋعا باتىرىپ جىبەرە جازدادى دەپ باستىقتارعا شاعىم ەتۋىمنىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە؟ ءتاڭىرى جار بولىپ ايتەۋىر تاڭەرتەڭ ءجۇرىپ كەتۋگە مۇمكىندىك تۋدى دا، مەن تاماننان كەتىپ وتىردىم.
كەمپىر مەن سورلى سوقىر قانداي حالگە ۇشىرادى، ونى بىلمەيمىن. جانە دە مەن سەكىلدى قازىنا جۇمىسىمەن جۇرگەن كەزبە وفيسەردىڭ باسقا ادامداردىڭ قايعى-قۋانىشىندا نە شارۋاسى بار!..
ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى
ەكىنشى ءبولىم
پەچورين جۋرنالىنىڭ سوڭى
II. كنياجنا مەري
11 مامىر
مەن كەشە پياتيگورسكىگە كەلىپ، قالا شەتىندەگى ەڭ بيىك جەردەن، ماشۋك تاۋىنىڭ ەتەگىنەن پاتەر جالدادىم: كۇن كۇركىرەپ ناجاعاي ويناعان كەزدە بۇلتتار ءۇيىمنىڭ توبەسىنە شوگەتىن بولادى. بۇگىن تاڭعى ساعات بەستە تەرەزەمدى اشقانىمدا كىشىرەكتەۋ شىلتەردە وسكەن گۇلدەردىڭ ءپىسى مەنىڭ بولمەمنىڭ ءىشىن كەرنەپ كەتتى. گۇلدەپ تۇرعان شيە اعاشتارىنىڭ بۇتاقتارى مەنىڭ تەرەزەمە قارايدى، كەيدە جەل ۇرلەپ ونىڭ اق جاپىراقتارىمەن مەنىڭ جازۋ ۇستەلىمنىڭ ءۇستىن جابادى. ءۇش جاعىمنىڭ دا كورىنىسى عاجايىپ. باتىستا "تولاستاعان داۋىلدىڭ سوڭعى بۇلتىنا" ۇقساپ بەس تارماقتى بەشتاۋ كوگەرەدى، پارسىلاردىڭ سەڭسەڭ بوركىنە ۇقساعان ماشۋك سولتۇستىككە كوتەرىلىپ، كوكجيەكتىڭ سول جاعىن جاۋىپ تۇر؛ شىعىسقا قاراۋ ءتىپتى كوڭىلدىرەك: تومەندە، قارسى الدىمدا تاپ-تازا جاڭا قالا مۇنارتىپ، سۋى شيپا بۇلاقتار شۋلاي اعادى، ءتۇرلى تىلدە ادامدار داۋىستايدى، انە، ودان ءارى بۋىن-بۋىن، ۇيمە-جۇيمە بوپ جالعاسا بىتكەن تاۋلار بارعان سايىن كوگەرىپ، تۇماندانا بەرەدى، كوكجيەكتى قاپتاي سوزىلعان قار شىڭدارىنىڭ كۇمىس تىزبەگى قازبەكتەن باستالىپ ەكى باستى ەلبرۋسكە بارىپ توقتايدى... وسىنداي جەردە تۇرۋ قانداي كوڭىلدى! مەنىڭ تۇلا بويىمدى الدەقانداي قۋانىش سەزىمى بيلەيدى. نارەستەنىڭ سۇيگەنىندەي اۋا ءارى تازا، ءارى ءمولدىر، كۇن تامىلجىپ تۇر، اسپان كوكپەڭبەك — بۇدان ارتىق ەندى نە كەرەك؟ قۇمارتۋ، تىلەۋ، وكىنۋ دەگەننىڭ بۇل جەردە كەرەگى قانشا؟.. قوي، جەتتى. ەليزاۆەت بۇلاعىنا بارايىن، وندا تاڭەرتەڭ بۇكىل سۋعا كەلگەن قاۋىم جينالادى دەۋشى ەدى.
قالانىڭ ورتاسىنا تايانعاندا مەن بۋلۆارمەن ءجۇردىم، مۇندا تاۋعا اسىقپاي، ءۇنسىز كوتەرىلىپ بارا جاتقان بىرنەشە توپ ادامدار كەزدەستى؛ بۇلاردىڭ كوپشىلىگى دالا پومەششيكتەرىنىڭ ءۇي ىشتەرى ەدى؛ ولاي ەكەنىن ەرلەرىنىڭ ەسكى مودىلى ءوڭى كەتكەن سۇرتۇكتەرى مەن قاتىن-قىزدارىنىڭ وتە ادەمى كيىمدەرىنەن-اق بىلۋگە بولادى: سۋ جاستارى بۇلاردىڭ تەگىس ەسەبىندە-اۋ دەيمىن، ويتكەنى ولار ماعان ءبىرتۇرلى ىنتىقتىقپەن تاڭدانا قارادى: سۇرتۇگىمنىڭ پەتەربۋرگ ۇلگىسىمەن تىگىلۋى ولاردى جاڭىلدىرعانىمەن، اسكەري ەپولەتىمدى لەزدە تانىپ ولار ىزالى پىشىندە تەرىس اينالدى.
جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ ايەلدەرى، بىلايشا ايتقاندا، سۋ قوجالارى اقجارقىنداۋ تۇراتىن ءتارىزدى؛ ولاردىڭ لورنەتتەرى بار، ولار مۋنديرگە از كوڭىل اۋدارادى. ولار كاۆكازدا ءنومىرلى تۇيمە قاداعان جالىندى جۇرەكتى، اق فۋراجكا كيگەن وقىمىستى اقىلدىنى قارسى الىپ ۇيرەنگەن. بۇل بيكەشتەر وتە سۇيىكتى، ءارقاشان دا سۇيىكتى! بۇلاردىڭ جان سۇيەرلەرى جىل سايىن جاڭارىپ اۋىسىپ تۇرادى، ولاردىڭ توزباس سۇيىسپەندىكتەرىنىڭ قۇپيا سىرى دا وسىندا بولۋى مۇمكىن. جىڭىشكە سوقپاقپەن ەليزاۆەت بۇلاعىنا كوتەرىلىپ بارا جاتىپ مەن بىرنەشە جاي ادامدار مەن اسكەري ادامداردى قۋىپ جەتتىم، ارتىنان بىلسەم، بۇلار سۋ جىبەرىلۋىن اڭساي، اسىعا كۇتۋشىلەر اراسىنداعى ەرەكشە توپقا جاتاتىن ادامدار ەكەن. ولار ىشەدى، ءبىراق ىشەتىندەرى سۋ ەمەس، از قىدىرادى، ايەلدەرمەن دە كەزدەيسوق جۇرەدى، وينايتىندارى كارتا، ءبىراق ءىشىمىز پىستى دەپ ارىز قىلادى. ولار كەربەزدەر: توقىمامەن قاپتاعان ستاقاندارىن كۇكىرت قىشقىلدى سۋى بار قۇدىققا باتىراردا ولار ءبىر كەربەزدىك — پاڭدىق تۇرگە تۇسە قويادى، ولاردىڭ قاتارىنداعى جاي ادامدار اجارلى كوك گالستۋك تاعادى دا، ال اسكەريلەرى جاعالارىنىڭ اق كراحمالدى استارىن سىرتقا شىعارا قاپسىرادى. ولار پروۆينسيا ۇيلەرىنە اسا جەركەنىشپەن قارايدى، وزدەرىن كىرگىزبەيتىن استانا اقسۇيەكتەرىنىڭ ۇيلەرىنە قۇمار بوپ، سونى كوكسەيدى.
مىنە، قۇدىققا دا جەتتىم... وعان جاقىن الاڭعا، جاۋىن كەزىندە جۇرت سەرۋەندەيتىن گالەرەيادان اۋلاعىراق جەرگە قىزىل توبەلى كىشكەنە ءۇي سالىنعان، مۇندا ۆاننا بار. بالداقتارىن جانىنا سۇيەپ قويىپ، جۇدەۋ، كوڭىلسىز بىرنەشە جارالى وفيسەرلەر لاۆكە ۇستىندە وتىر. سۋدىڭ اعۋىن كۇتكەن بىرنەشە ايەلدەر اياقتارىن شاپشاڭ باسىپ الاڭدى ەرسىلى-قارسىلى كەزەدى؛ ولاردىڭ اراسىندا ەكى-ۇش كورىكتىلەرى دە بار. ماشۋكتىڭ ار جاق بەتىن جاپقان ءجۇزىم اللەياسىنىڭ تۇبىندە ەكەۋ-ەكەۋ بولىپ وڭاشالانۋعا قۇمار ايەلدەردىڭ شۇبار قالپاقتارى اندا-ساندا كوزگە تۇسەدى، ولاي دەيتىنىم، مۇنداي قالپاقتار قاسىندا مەن ءاردايىم نە اسكەري فۋراجكەنى، نە ءبىر وڭباعان جامان دوڭگەلەك قالپاقتى كورەمىن. ەولوۆو ارفا دەپ اتالاتىن پاۆيلون سالىنعان تىك جارتاس ماڭىندا تەلەسكوپتارىن ەلبرۋسقا مەڭزەپ تابيعات كورىنىستەرىن قۇمارتۋشىلار ءجۇر؛ ولاردىڭ ىشىندە بۇلىق اۋرۋىنان ەمدەلۋگە اكەلگەن بالالارىمەن بىرگە ەكى گۋبەرنەر دە بار.
مەن القىنىپ تاۋدىڭ ءبىر شەتىنە كەپ توقتادىم دا، ءۇيدىڭ بۇرىشىنا سۇيەنىپ تۇرىپ، كەرەمەت سۇلۋ توڭىرەككە كوز سالا باستادىم، تاپ سول كەزدە ءبىر تانىس داۋىس ارتىمنان:
— پەچورين، كوپتەن وسىنداسىڭ با؟ — دەدى.
جالت بۇرىلسام، گرۋشنيسكيي! ءبىز قۇشاقتاسا كەتتىك. مەن ونىمەن شايقاستاعى وتريادتا تانىس بولىپ ەدىم. ول اياعىنا وق ءتيىپ جارالى بولىپ مەنەن ءبىر جۇما بۇرىن سۋعا ەمدەلۋگە كەتكەن. گرۋشنيسكيي — يۋنكەر. اسكەردە بولعانىنا ءبىر-اق جىل بولدى، كەربەزدىكتىڭ ەرەكشە ءتۇرى بويىنشا ۇستىنە قالىڭ سولدات شينەلىن كيەدى. سولداتتىق گەورگيي كرەسى بار. ءوزى سىمباتتى، قارا تورى، قارا شاشتى؛ 21 جاسقا جاڭا عانا تولىپ كەلە جاتقانىمەن، ونىڭ وڭىنە قاراپ 25 جاستا دەۋگە بولادى. ول سويلەگەندە باسىن كەگجيتىپ، وڭ قولى بالداقتان بوس بولماعاندىقتان سول قولىمەن ءمينوت سايىن مۇرتىن شيراتا بەرەدى، ءسوزدى شاپشاڭ جانە انىق ايتادى: ول ومىردە كەزدەسەتىن بارلىق جاعدايلارعا ارناپ كۇنى بۇرىن كوتەرىڭكى سوزدەر دايىنداپ قوياتىنداردىڭ ءبىرى، ولاردى قالىپتى ادەمىلىك سەلت ەتكىزبەيدى، ولار وزدەرىن، وزگەشە سەزىمنىڭ، ارتىقشا تىلەكتىڭ، ەرەكشە قاسىرەتتىڭ ادامدارىمىز دەپ ويلايدى. كوزگە ءتۇسۋ، اسەر ەتۋ — بۇلاردىڭ ارمانى؛ ولار رومانتيكانى سۇيەتىن پروۆينسيالكالارعا شەكسىز ۇنايدى. بۇلار قارتايعان شاعىندا نە موماقان پومەششيك، نە ماسكۇنەم بولادى، كەيدە سول ەكى قاسيەتكە بىردەن يە بولاتىنى دا كەزدەسەدى. ولاردىڭ جۇرەگى پوەزيادان جۇرداي بولعانى بولماسا جاقسى قاسيەتتەرى ءجيى كەزدەسەدى. تاقپاقتاپ سويلەۋگە گرۋشنيسكييدىڭ جانى قۇمار؛ ەگەر اڭگىمە جۇرتقا بەلگىلى بوپ قالعان ۇعىمداردان اسىپ بارا جاتسا، ول سەنى جەل سوزدەرمەن باستىرمالاتا باستايدى. مەنىڭ ومىردە ونىمەن تالاسقىم كەلمەيدى. ول ءسىزدىڭ ايتقان قارسىلىعىڭىزعا جاۋاپ قاتپايدى، ايتقان ءسوزىڭىزدى تىڭدامايدى. ءسىز توقتاعان كەزدە، بەينەبىر ءسىزدىڭ ايتقان سوزىڭىزبەن الدەقانداي بايلانىسى بارداي-اق، ۇزاق تيراداسىن باستايدى، ول سوزدەرى انىعىندا تەك ءوز سوزدەرىنىڭ جالعاسى بولادى.
ول اجەپتاۋىر سىقاقشى: ونىڭ ەپيگراممالارى دا كەيدە قىزىق، ءبىراق ەشقاشان ءدال تيەتىن وتكىر، اششى بولمايدى: ول ەشكىمدى ءبىر سوزبەن ءولتىرىپ تاستاي المايدى، ويتكەنى ءومىر بويى وزىمەن-وزى عانا بولعاندىقتان باسقا جۇرتتى بىلمەيدى، ولاردىڭ وسال جەرىن تابا المايدى. ونىڭ ماقساتى — روماننىڭ گەرويى بولۋ. ءوزىنىڭ بۇل دۇنيە ءۇشىن جارالماعان پەندە ەكەنىن، الدەقانداي ءبىر جاسىرىن قاسىرەتتىڭ ۇكىمىندە جۇرگەنىن، ونى ءوزى جاقسى بىلەتىنىن ءجيى-جيى ايتىپ جۇرتتى سەندىرۋگە تىرىسادى. سوندىقتان دا ول ءوزىنىڭ قالىڭ سولدات شينەلىن ماقتانىشپەن كيەدى. مەن ونىڭ بۇل سىرىن جاقسى ءبىلۋشى ەدىم، سونىڭ ءۇشىن ول ەكەۋمىز سىرتتاي وتە دوس بولعانىمىزبەن ول مەنى جاراتپايتىن. گرۋشنيسكييدىڭ وتە ەر جىگىت دەگەن داڭقى بار؛ ونى مەن قيمىل ۇستىندە كورگەنمىن: ول قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، قىلىشىن ءۇيىرىپ، ايعايلاپ العا جۇگىرەدى، ونىڭ مۇنىسى قالاي دا ورىس ەرلىگىنە ۇقسامايدى!..
مەن دە ونى سۇيمەيمىن: ەكەۋمىزدىڭ قاشان دا بولسا ءبىر تار جولدا كەزدەسۋىمىز انىق ەكەنىن مەن سەزەمىن، تەگىندە، بىرەۋىمىزدىڭ مەرت بولۋىمىز ايقىن.
ونىڭ كاۆكازعا كەلۋى دە — سول رومانتيكالىق ءفاناتيزمنىڭ سالدارى. مەنىڭ بىلۋىمشە ول اكەسىنىڭ دەريەۆنياسىنان شىعار الدىندا سۋىق تۇسپەن الدەنەندەي ءبىر ادەمىشە ايەل كورشىسىنە: تەك قانا اسكەرلىك قىزمەتىن اتقارۋعا كەتىپ بارا جاتپاعانىن، ءولىم ىزدەپ بارا جاتقانىن، ويتكەنى... بۇل جەرگە كەلگەندە ول ەكى كوزىن قولىمەن باسا قويىپ، ءسوزىن بىلايشا سوزىپ اكەتەدى: "جوق، ءسىز (يا، بولماسا سەن) بۇل جايدى بىلۋگە ءتيىستى ەمەسسىز! ءسىزدىڭ تازا جۇرەگىڭىز قالتىراپ كەتەر! كەرەگى نە؟ مەن ءسىزدىڭ نەڭىزبىن؟ ءسىز مەنى ۇعاسىز با؟.."، تاعى-تاعىلاردى ايتقان بولار.
ك. پولكىنە تۇسۋىنە سەبەپشى بولعان جاعداي ءوزى مەن اسپاننىڭ اراسىندا قالاتىن ماڭگىلىك جاسىرىن سىر دەپ ماعان ونىن ءوزى ايتقان.
ءوزىنىڭ قاسىرەت پەردەسىن سىپىرىپ تاستاعان ءمينوتتارىندا گرۋشنيسكيي ءارى سۇيكىمدى، ءارى قىزىقتى. مەن ونى ايەلدەر اراسىندا كورۋگە ىنتىقپىن: تاپ بۇل جەردە ول ايانىپ قالمايتىن بولار!
ءبىز ەسكى سىيلاستار قالپىندا كەزدەستىك. مەن ودان سۋداعىلاردىڭ حال-جايى تۋرالى، مۇنداعى جاقسى ادامدار تۋرالى سۇراي باستادىم.
— ءبىز قاراپايىم ءومىر وتكىزىپ جاتىرمىز، — دەدى ول كۇرسىنىپ، — ادەتتەگى بارلىق اۋرۋلار سياقتى تاڭەرتەڭ سۋ ىشۋشىلەر سەلسوق، ەنجار، ال كەشكە جاقىن شاراپ ىشەتىندەر بارلىق ساۋ ادامدار ءتارىزدى بەيمازا. مۇندا ايەلدەر قاۋىمى دا بار؛ ءبىراق ولار ۆيست وينايدى، كيىمدى ولاق كيەدى، فرانسۋزشا سۇمدىق ناشار سويلەيدى، سوندىقتان، ولاردان دا الدانىش از. ماسكەۋدەن بيىل جالعىز-اق، قىزىمەن كنياگينيا ليتوۆسكايا كەلدى، ءبىراق مەن ولارمەن تانىس ەمەسپىن. مەنىڭ ۇستىمدەگى سولدات شينەلىم قارعىس تاڭباسى ءتارىزدى. ونىڭ جۇرگەن جەرى قايىرشىنىڭ ساداقا تىلەگەنىندەي اۋىر ايانىش تۋعىزادى.
ءبىزدىڭ جانىمىزدان وسى ساتتە قۇدىققا قاراي ەكى ايەل ءوتتى: ونىڭ بىرەۋى قارتاڭداۋ، ال ەكىنشىسى ءارى سىمباتتى، ءارى جاس. قالپاقتارىنىڭ كولەڭكەسىنەن مەن جۇزدەرىن بايقاي المادىم، ءبىراق ولار قاتال پاڭدىق سالتى بويىنشا ءساندى، سۇلۋ كيىنىپتى: ارتىق دەرلىك ەشتەڭە بولسايشى. ەكىنشىسىنىڭ ۇستىندە ومىراۋى جابىق gris de perlcs كويلەك؛ موينىندا ۇلبىرەگەن جىبەك ورامال جەلبىرەيدى. Couleur puce بوتينكاسىنىڭ قونىشىن ونىڭ ادەمى جىڭىشكە بالتىرىنىڭ اسىعىنان قىسا قاپسىرعانى سونداي تاماشا، ءتىپتى سۇلۋلىق سىرىنا قانىق ەمەس ادامنىڭ ءوزى دە تاڭعالعانداي. ونىڭ اياعىن ءارى سىپايى، ءارى جەڭىل باسۋىنان، تەك قانا كوزبەن ۇعارلىق الدەقانداي ءتىل جەتپەس كىز كوركىنىڭ بەلگىسى سەزىلەدى. ول قاسىمىزدان وتكەندە كەيدە سۇيىكتى ايەل جازعان سالەم قاعازدارىنان شىعاتىن ادام ايتقىسىز جۇپار لەبى شالقىپ قويا بەردى.
— بۇل كنياگينيا ليتوۆسكايا، قاسىنداعى ونىڭ قىزى، شەشەسىنىڭ اعىلشىندارشا اتاۋىمەن ايتقاندا مەري، ولاردىڭ كەلگەنىنە ءۇش-اق كۇن بولدى، — دەدى گرۋشنيسكيي. — دەگەنمەن سەن اتىن دا بىلەدى ەكەنسىڭ؟
— يا، مەن، الدەقالاي ەستىپ ەدىم، — دەدى ول قىزارىپ. — شىنىمدى ايتايىن، مەنىڭ ونىمەن تانىسقىم دا كەلمەيدى. بۇل تاكاپپار بەكزات ءبىز سياقتى اسكەري ادامداردى تاعىلارداي كورەدى. نومىرلەگەن فۋراجكە استىندا اقىل، قالىڭ شينەل ىشىندە جۇرەك بارىندا ولاردىڭ ءىسى نە؟
— بايعۇس شينەل! — دەدىم مەن كۇلىپ: — اناۋ ولارعا كەلىپ جامپاڭداپ ستاقان اپەرىپ جاتقان كىم؟
— ءا، ول الگى موسكۆا كەربەزى راسۆيچ! ول ويىنشى: ولاي ەكەنى كوك جەلەتىنەن سالبىراتا ءيىپ تاستاعان ۇزىن التىن شىنجىردان-اق كورىنىپ تۇر عوي. روبينزون كرۋزونىڭ تاياعىنا ۇقساعان جۋان تاياعىن قاراشى a la moujkls تۇرىندە قىرعان ساقالى دا كەلىسىپ تۇر ەكەن.
— سەن بۇكىل ادام بالاسىنا قارسى كەكتىسىڭ-اۋ.
— ولاي بولاتىن ءجونىم بار...
— و، سولاي ما؟
بۇل كەزدە ايەلدەر قۇدىقتان شىعىپ بىزبەن قاتارلاستى. گرۋشنيسكيي بالداعىنىڭ كومەگىمەن درامالىق قالىپقا تۇسە قويىپ ماعان داۋىستاپ فرانسۋزشا جاۋاپ قاتتى:
— Mon chcr، jc hais leshommcs pour nc pas Ics mepriser، car autrement la vie serait: une farce trop degoutante"
كنياجنا سۇلۋ بۇرىلدى دا، شەشەندى ۇزاق تاڭىرقاعان كوزقاراسىمەن سىيلادى. بۇل كوزقاراس ماعىناسى ەكى ۇشتى بولعانىمەن مىسقىل تۇرىندە ەمەس ەدى، سونىڭ ءۇشىن مەن گرۋشنيسكييدى ىشتەي قۇتتىقتادىم.
— بۇل كنياجنا مەري نە دەگەن جاقسى. ونىڭ كوزدەرى ءبىر ءتۇرلى بارقىت تۇستەس، — انىعىندا دا بارقىت تۇستەس؛ ونىڭ كوزى تۋرالى ايتقانىڭدا وسى ءسوزىمدى كولدانعايسىڭ؛ قوس كىرپىگىنىڭ ۇزىندىعى سونداي، ءتىپتى، كوز جانارىنا كۇن ساۋلەسىن تۇسىرمەيدى، جارقىلى جوق وسىنداي كوزدى جانىم سۇيەدى: ونىڭ جۇمساقتىعى سونداي، بەينە ءبىر سەنى ەركەلەتىپ تۇرعان ءتارىزدى... تەگىندە ونىڭ جۇزىندە سۇلۋلىقتان باسقا ەشتەڭە جوق پا دەيمىن... ايتپاقشى، ونىڭ تىستەرى دە اپپاق پا؟ ولاي بولۋى وتە قاجەت! اتتەگەن-اي، سەنىڭ عاجايىپ سوزىڭە ونىڭ تىم بولماسا ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەمەگەنىن كوردىڭ بە؟ — دەدىم مەن وعان.
— سەن ادەمى ايەل تۋرالى دا اعىلشىن اتتارىن ءسوز عىپ تۇرعانداي سويلەيسىڭ-اۋ، — دەدى گرۋشنيسكيي ىزالى.
— موپ سھەگ، — دەپ باستادىم مەن ونىڭ وزىنە ۇقساعىم كەلىپ: — je mەprisە lەs lemmes pour ne pas lەs aimer، car artrement la vie serait un melodrame trop ridicule."
Meن بۇرىلدىم دا ونىڭ قاسىنان كەتىپ قالدىم. جارتى ساعاتتاي ءجۇزىم اللەيالارىن ارالاپ، ىزبەستى قۇزدار مەن سولاردىڭ ارالىعىنا شىققان بۇتالاردى كەزدىم، كۇن ىسىپ كەتتى، مەن ۇيگە جەتۋگە اسىقتىم. كۇكىرتتى قىشقىل سۋ بۇلاعىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ كولەڭكەسىنە سالقىنداپ دەمالايىنشى دەپ ءبىر ءۇستى جابىق گالەرەياعا توقتادىم. بۇل جاعداي ءبىر قىزىق كورىنىسكە كۋا بولۋىما سەبەپشى بولدى. كورىنىسكە قاتىناسۋشىلار جايى مىناداي ەكەن. كنياگينا، ماسكەۋ كەربەزى ەكەۋى ءۇستى جابىق گالەرەيادا لاۆكەدە وتىر، تەگىندە ەكەۋى دە ءبىر ماڭىزدى اڭگىمەگە كىرىسكەن بولۋلارى كەرەك. كنياجنا شاماسى سوڭعى ستاقان سۋىن ءىشىپ بولعانى سول-اۋ دەيمىن، ويعا باتقان كۇيى قۇدىق ماڭىندا ءجۇر. گرۋشنيسكيي قۇدىق باسىندا تۇر. بۇلاردان باسقا ماڭايدا ەشكىم جوق.
مەن جاقىنداۋ كەلىپ گالەرەيانىڭ بۇرىشىنا تىعىلا قويدىم. ءدال وسى ساتتە گرۋشنيسكيي ستاقانىن قۇمعا قولىنان ءتۇسىرىپ الدى دا، ونى كوتەرمەك بوپ ەڭكەيەمىن دەپ اۋرە بولدى، ءبىراق اۋرۋ اياعى جىبەرمەدى. سورلى-اي! بالداعىن تايانىش ەتىپ قانشا امال ەتسە دە، ەشتەڭە شىعارا المادى. ونىڭ ايانىشتى جۇزىندە انىعىندا دا قاسىرەت بەلگىسى بار ەدى.
كنياجنا مەري بۇلاردىڭ ءبارىن مەنەن دە ايقىن كوردى، ول قۇستان دا شاپشاڭىراق ۇشىپ كەلىپ، ەڭكەيىپ ستاقاندى الدى دا، اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە الماستاي ءبىر اسەم قيمىلمەن ونىڭ قولىنا بەردى. سودان كەيىن ورتتەي قىزارىپ كەتىپ، گالەرەيا جاققا جالت قارادى، شەشەسىنىڭ ەش نارسە بايقاماعانىنا كوزى جەتكەن سوڭ، تاباندا تىنىش تاپقانداي بولدى. گرۋشنيسكيي العىس ايتايىن دەپ اۋزىن اشقان كەزدە ول الىستاپ كەتكەن ەدى. ءبىر مينوتتەن كەيىن، كەربەز بەن شەشەسى بار قىز گالەرەيادان شىقتى دا، ءوزىن تاكاپپار ماڭعازدىق قالىپتا ۇستاپ گرۋشنيسكييدىڭ قاسىنان مويىن بۇرماستان ءوتىپ بارا جاتتى، ءتىپتى، تاۋدان تومەن ءتۇسىپ، بۋلۆار تالدارىنىڭ تاساسىنا جوق بولىپ كەتكەنشە ءوزىن شىعارىپ سالعان گرۋشنيسكييدىڭ ۇزاق، ىنتىق كوزقاراسىن بايقاعان دا جوق...
مىنە، ونىڭ شلياپاسى ەكىنشى كوشەدەن ءبىر قاراڭ ەتە ءتۇستى، انە ول پياتيگورسكىدەگى اسا ءبىر ادەمى ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ قاقپاسىنا جۇگىرىپ كىرىپ كەتتى، ونىڭ ارتىنان كنياگينيا دا كەلىپ رايەۆيچپەن قاقپا الدىندا قوشتاستى.
بيشارا ىنتىق يۋنكەر مەنىڭ بۇل جەردە ەكەنىمدى سوندا عانا بايقادى.
— سەن كوردىڭ بە؟ ناعىز پەرىشتە عوي! — دەدى ول، مەنىڭ قولىمدى قاتتى قىسىپ.
— قالايشا؟ — دەدىم مەن جاي عانا.
— الدە سەن كورمەدىڭ بە؟
— جوق، كوردىم: كىز سەنىڭ ستاقانىڭدى الىپ بەردى. ەگەر بۇل جەردە كۇزەتشى بولسا، ول دا سونى ىستەگەن بولار ەدى، بالكىم، سەنەن اراقتىق اقشا الۋ ءۇشىن ول ودان كورى دە شاپشاڭىراق قيمىلداعان بولار ەدى. سەن وق تيگەن اياعىڭدى بۇككەنىڭدە ءتۇسىڭدى سۇمدىق بۇزىپ جىبەردىڭ، سونىڭ ءۇشىن دە وعان ايانىشتى كورىنىپ كەتكەنىڭ انىق.
— ونىڭ جۇرەك كۇيى جۇزىندە جايناعان سول ءبىر ءساتىن كورىپ تۇرىپ سەنىڭ تيتتەي دە بولسا سەلت ەتپەگەنىڭ بە؟
— جوق.
مەن وتىرىك ايتتىم؛ مەنىڭ ونى ىزالاندىرعىم كەلدى. وزىمە-وزىم قايشى كەلۋگە انادان تۋعالى جانىم قۇمار؛ مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم تەك قانا جۇرەگىمە، بولماسا اقىلىما قايشى كەلۋىمنىڭ قايعىلى جانە ءساتسىز تىزبەكتەرى بولدى. قاسىمدا اقجارقىن ادامنىڭ بولۋى تۇلا بويىمدى قاڭتاردىڭ ايازىنداي قالتىراتادى، بەي-جاي بولعان فلەگماتيكتەرمەن ءجيى ارالاسۋ مەنى قاجىماس ويشىل ەتەر ەدى-اۋ، دەپ ويلايمىن. تاعى دا شىنىمدى ايتايىنشى، وسى مينوتتە مەنىڭ جۇرەگىم ارقىلى جايسىز سەزىم، ءبىراق وزىمە ءمالىم سەزىم اقىرىن عانا وتە شىقتى: بۇل قىزعانىش سەزىمى ەدى. مەن "قىزعانىش" دەگەندى باتىل ايتامىن، ويتكەنى ءوزىمدى بارىنە مويىنداتىپ ۇيرەنگەن جانمىن. تويىمسىز جۇرەك سەزىمىن وزىنە قاداعان ادەمى ايەلدىڭ الدىندا، كەنەت باسقا بىرەۋدىڭ، ءوزى ءتارىزدى ايەلگە تانىس ەمەس ادامنىڭ كوزگە تۇسكەنىن كورىپ قىزعانىش تارتپاعان جاس جىگىتتىڭ (ارينە، بەكزادالاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءوسىپ ءوز نامىسىنا جول بەرىپ ادەتتەنگەن) تابىلا قويۋى ەكىتالاي بولار.
گرۋشنيسكيي ەكەۋمىز تاۋدان ءۇنسىز ءتۇسىپ، بۋلۆارمەن ءبىزدىڭ سۇلۋ عايىپ بولعان ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنان وتتىك. قىز تەرەزە تۇبىندە وتىر ەكەن. گرۋشنيسكيي مەنى قولىمنان تارتىپ قالىپ، ايەلدەرگە سونشالىق از اسەر قالدىراتىن تۇنجىراعان — جالىنىشتى قاراستاردىڭ بىرىمەن وعان كوز تاستادى. مەن لورنەتىمدى مەگزەپ، قىزدىڭ وعان كۇلىمسىرەگەنىن بايقادىم، ال مەنىڭ لورنەت قاراتقان سوتقارلىعىم ونىڭ اشۋىن كەلتىردى. انىعىندا دا كاۆكازدىڭ ءبىر اسكەري ادامىنىڭ ماسكەۋ كنياجناسىنا ءوزىنىڭ اينەگىن مەزگەۋگە قالايشا باتىلى بارادى؟
13 مامىر
بۇگىن ەرتەڭگىلىكتە ماعان دوكتور كەلدى؛ ونىڭ اتى ۆەرنەر، ءبىراق ءوزى ورىس. بۇعان نە تاڭعالاتىنى بار؟ مەن ءبىر يۆانوۆ دەگەندى ءبىلۋشى ەدىم، ول نەمىس ەدى.
كوپ جاعدايلارعا قاراعاندا ۆەرنەر تاماشا ادام. ول بارلىق مەديكتەر ءتارىزدى سكەپتيك ءارى ماتەرياليست، ول قالجىڭسىز اقىن ادام، ومىرىندە ەكى ولەڭ جازباسا دا، ۆەرنەر — سوزدە ءجيى، ال ىسىندە ۇنەمى اقىن كىسى. ۆەرنەر — ادام جۇرەگىنىڭ جاندى سەزىمدەرىن ولىكتىڭ تامىرلارىن زەرتتەگەندەي زەرتتەپ بىلگەن ادام، ءبىراق ءوزىنىڭ سول جۇيرىكتىگىن ەشقاشان دا پايدالانا بىلمەيدى، ونىسى كەيدە بىلگىر اناتوميكتىڭ بەزگەك اۋرۋىنان ەمدەپ جازا المايتىنىنا ۇقساس. ۆەرنەر ءارقاشان دا وزىنەن ەمدەلەتىن اۋرۋلارعا سىرتىنان كۇلىپ، مىسقىلداپ جۇرەدى؛ ءبىراق مەن ءبىر رەتتە ءولىپ بارا جاتقان سولدات قاسىندا ونىڭ جىلاعانىن دا كورگەنىم بار... ول كەدەي ەدى، ميلليونداردى ارمان ەتەتىن، ال اقشا ءۇشىن قيا باسپايتىن؛ ول ءبىر رەتتە ماعان: مەن دۇشپانىما دوسىمنان بۇرىن كومەكتەسەر ەدىم، ويتكەنى دۇشپانعا كومەكتەسپەۋ، بىلگەنىڭدى ارازدىق جولىنا ساتۋ بولىپ تابىلار ەدى دەگەن. قارسى ادامنىڭ مەيىرباندىعى تەك قانا وشپەندىكتى كۇشەيتە بەرمەك قوي. ونىڭ ءتىلى اششى ەدى: ۆەرنەر جازعان ەپيگراممالار ارقىلى بەيپىلاۋىز، اقىماق اتىن العان اڭقاۋلار از ەمەس؛ ونىڭ دۇشپاندارى مەن سول سۋ ماڭىنداعى قىزعانشاق مەديكتەر ۆەرنەر ءوز اۋرۋلارىنا كاريكاتۋرا سالادى ەكەن دەگەن قاۋەسەت تاراتىپتى. اۋرۋلار بۇعان ەرەگىسىپ، وعان كەلۋدەن تەگىس باس تارتىپتى. ونىڭ سىبايلاستارى، ياعني كاۆكازدا قىزمەت ىستەگەن ادال نيەتتى ادامدار ۆەرنەردىڭ كۇيرەۋگە ۇشىراعان تابىسىن قايتا كوتەرەمىز دەپ بوسقا اۋرە بولعان كورىنەدى.
ونىڭ سىرتقى كەلبەتى ءبىرىنشى كورگەندە ۇناماي قالىپ، سوڭىنان سول قيسىق پىشىندەرىنەن تاجىريبەلى، ۇلكەن جۇرەكتىڭ ساۋلەسىن كورۋگە كوزىڭ ابدەن ۇيرەنگەن شاقتا عانا ۇنايتىن كەلبەتتەردىڭ ءبىرى بولاتىن. مۇنداي ادامدارعا ايەلدەردىڭ ەسى كەتكەنشە عاشىق بولىپ، ولاردىڭ قياپاتسىزدىعىن، ناعىز جاس، قىزعىلت ەنديميوننىڭ سۇلۋلىعىنا ايىرباستاماس ەدىم دەگەن مىسالدارى دا بولعان؛ ايەلدەرگە ادىلەتتىك ەتەيىكشى: ولاردا جان سۇلۋلىعىنىڭ نازىك سەزىمى بار عوي. ۆەرنەر سەكىلدى ادامداردىڭ ايەلدەردى مەيلىنشە سۇيەتىندىگى دە مۇمكىن سوندىقتان بولۋ كەرەك. ۆەرنەر بالا سياقتى ءالسىز، ارىق، ءبىر اياعى ءبىر اياعىنان بايروننىڭ اياعى ءتارىزدى قىسقا، تاپال بويلى ەدى. ۆەرنەردىڭ دەنەسىنە قاراعاندا باسى ۇلكەن كورىنۋشى ەدى، ول شاشىن تاقىرلاپ العىزاتىن، سوندىقتان دا جالاڭاشتانعان باس سۇيەكتەرىنىڭ بىتىسىندەگى تولىپ جاتقان مىنەزدەر قايشىلىعى فرەنولوگتى قايران قالدىرماي قويماس ەدى. ونىڭ ويناقشىپ تۇرعان كىشكەنتاي قارا كوزدەرى، ءارقاشان دا سەنىڭ ويىڭدى تاپقىسى كەلىپ تۇراتىن. ۆەرنەردىڭ كيىمىنەن ۇقىپتىلىق پەن تالعاي بىلەتىندىكتىڭ بەلگىسى كوزگە تۇسەتىن ەدى، ونىڭ ارىق، تارامىستى كىشكەنە قولدارىندا ءساندى اقسارى پەرچاتكاسى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە كيگەن سۇرتۇگى، گالستۋگى مەن جيلەتى ۇنەمى قارا تۇستەن بولۋشى ەدى. جاستار ونى مەفيستوفەل دەپ اتاپ كەتكەن؛ بۇلاي اتاعانعا اشۋلانعانداي بولعانىمەن شىندىعىندا ونىڭ بۇدان مەنمەندىگى قوزىپ، ماقتانىش كورەتىن. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تەز تۇسىنىستىك تە، سىيلاس بولدىق، ويتكەنى مەنىڭ دوستىققا يكەمىم جوق؛ ەكى دوستىڭ بىرەۋى بىرەۋىنە قاشان دا قۇل عوي، ءبىراق ولاردىڭ ءبىر دە ءبىرى مۇنى ومىردە مويىنداعان ەمەس؛ مەن قۇل بولا المايمىن، ال، ۇستەم بولايىن دەسەم و دا زەرىكتىرەرلىك ءىس، بۇلاي دەيتىنىم، بۇيىرۋمەن كاتار الداۋ دا كەرەك قوي. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ مالايىم دا، اقشا دا بار! ءبىز ەكەۋىمىز بىلايشا سىبايلاس بولدىق: مەن ۆەرنەردى س... تا، تولعان كوڭىلدى جاستار اراسىندا كەزدەستىردىم؛ كەش اياقتالار كەزدە اڭگىمە فيلوسوفيالىق-مەتافيزيكا باعىتىنا قاراي اۋىستى؛ سەنىم جايىن تالقىعا سالدىق، اركىم ءارتۇرلى سەنىمدە بولىپ شىقتى.
— ەگەر مەنىڭ جايىما كەلەتىن بولساق، مەن ءبىر-اق نارسەگە سەنەمىن... — دەدى دوكتور.
— نە نارسەگە؟ — دەپ سۇرادىم مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇندەمەي وتىرعان ادامنىڭ پىكىرىن بىلگىم كەلىپ.
— ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءوزىمنىڭ ولەتىنىمە سەنەمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— مەن سىزدەن كورى سەنىمگە بايىراقپىن، ويتكەنى مەندە ودان باسقا دا سەنىم بار — ول مەنىڭ ءبىر بارىپ تۇرعان وڭباعان كەشتە دۇنيەگە كەلۋ باقىتسىزدىعىنا دۋشار بولۋىم، — دەدىم مەن.
ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى وتىرعانداردىڭ ءبارى دە بوس ءسوز دەپ تابىستى، ءبىراق وزدەرىنىڭ ەشقايسىسى بۇدان اقىلدى ەشتەڭە ايتا المادى. وسى مينوتتەن كەيىن-اق ءبىز كوپ ىشىنەن ءبىر-بىرىمىزدى تاني قويدىق. ءبىز ءجيى-جيى كەزدەسىپ، ەش نارسەگە بايلانىسى جوق ماسەلەلەر تۋرالى ەكەۋمىز دە بوسقا مىجىپ تۇرعانىمىزعا كوزىمىز جەتكەنشە وتە ىقىلاسپەن اڭگىمە ەتەتىن ەدىك. سودان كەيىن بىرىمىزگە ءبىرىمىز ماڭىزدانا كوز تاستاپ، سيسەروننىڭ ايتۋىنداعى ريم اۆگۋرلەرى سياقتى، قارقىلداپ كۇلە باستايتىنبىز. ءسويتىپ، ابدەن كۇلىسىپ بولعاسىن وتكىزگەن كەشىمىزگە ريزا بولىپ تاراسىپ كەتەتىنبىز.
ۆەرنەر مەنىڭ بولمەمە كىرگەن كەزدە، مەن ەكى قولىمدى جەلكەمە قويىپ ديۆان ۇستىندە توبەگە قاراپ جاتىر ەدىم. ول تاياعىن بۇرىشقا قويىپ كرەسلوعا وتىردى دا ەسىنەدى، سودان كەيىن دالا ىسىپ بارا جاتقانىن ايتتى. ماسالار مازامدى كەتىردى دەپ جاۋاپ بەردىم مەن. سونسىن ەكەۋىمىز دە ۇندەمەدىك.
— ەسىڭىزدە بولسىن، قۇرمەتتى دوكتور، اقىماقتار بولماسا دۇنيە ءوتe كوڭىلسىز بولار ەدى... مىنە، قاراڭىز، ءبىز ەكى اقىلدى ادامبىز؛ بارلىق ماسەلە تۋرالى شەكسىز تالاسۋعا بولاتىنىن ءبىز كۇن بۇرىن-اق بىلەمىز، سوندىقتان تالاسپايمىز؛ ەكەۋمىزدىڭ قىمباتتى ويلارىمىز دا بىر-بىرىمىزگە تۇگەلگە جاقىن ءمالىم؛ ءبىر ءسوز — ءبىز ءۇشىن جاتقان ءبىر تاريح؛ ءاربىر ءسوزىمىزدىڭ ۇرىعىن ءبىز ءۇش قاباتتى قابىرشاقتان دا كورىپ تۇرامىز. ايانىش ەتەرگە كۇلەمىز، كۇلكى ەتەرگە قايعىرامىز، ال جالپى شىندىققا كەلسەك، ءوز باسىمىزدان بوتەن ىستەردىڭ بارىنە سەلت ەتپەي، سالقىن قارايمىز. سونىمەن، ءبىزدىڭ ارامىزدا سەزىم مەن وي الماستىرۋ دەگەن بولماسقا كەرەك؛ ءبىز ءبىر-بىرىمىز تۋرالى وزىمىزگە كەرەكتىنىڭ ءبارىن بىلەمىز، ودان ارتىق بىلگىمىز كەلمەيدى؛ ەندى قالعان ءبىراق جاي بار: ول، جاڭالىقتاردى ايتۋ. كانە، ماعان ءبىر جاڭالىقتى ايتىپ جىبەرىڭىزشى؟ — دەدىم مەن.
ۇزاق سوزدەن جالىققان مەن ەسىنەپ، كوزىمدى جۇمدىم.
— ءسىزدىڭ بۇل جەل سوزىڭىزدە دەگەنمەن يدەيا بار عوي، — دەدى ول ويلاپ تۇرىپ.
— ەكەۋ! — دەدىم مەن.
— بىرەۋىن ايتىڭىز، ەكىنشىسىن ءوزىم-اق ايتايىن.
— جاقسى، باستاڭىز! — دەدىم مەن توبەگە قاراعان كۇيىمدە ىشىمنەن كۇلىمسىرەپ.
— ءسىزدىڭ سۋعا كەلگەندەردىڭ ءبىرى جايىندا، الدەنەندەي ءبىر حاباردىڭ انىعىن بىلگىڭىز كەلەدى؛ كىم تۋرالى بىلگىڭىز كەلەتىنىن مەن سەزىپ تە تۇرمىن. ويتكەنى ءسىزدى وندا سۇراپ تا جاتىر.
— دوكتور! ءبىز ەكەۋمىزگە مۇلدە سويلەسىپ بولمايدى؛ جۇرەگىمىزدىڭ تۇبىندەگىنى تابامىز.
— ەندى باسقاسى...
— ەكىنشى يدەيا مىناۋ: مەنىڭ سىزگە ءبىر نارسە ايتقىزعىم كەلەدى؛ ويتكەنى بىرىنشىدەن، تىڭداۋ ادامدى از جالىقتىرادى؛ ەكىنشىدەن، مىلجىڭداپ كوپ سويلەمەيسىڭ؛ ۇشىنشىدەن، بىرەۋدىڭ سىرىن بىلەسىڭ؛ تورتىنشىدەن، ءسىز سەكىلدى اقىلدى ادامدار ايتۋشىدان گورى تىڭداۋشىنى بەك سۇيەدى. ەندى ىسكە ورالايىق؛ كنياگينيا ليتوۆسكايا سىزگە مەن تۋرالى نە دەدى؟
— ءسىز ونىڭ كنياجنا ەمەس... كنياگينيا ەكەنىنە قاتتى سەنەسىز بە؟..
— سەنگەندە قانداي.
— سەبەبى نە؟
— ويتكەنى كنياجنا گرۋشنيسكيي تۋرالى سۇراعان بولار.
— سىزدە ۇلكەن تاپقىشتىق قاسيەتى بار. كنياجنا ءوزىنىڭ اناۋ سولدات شينەلىن كيىپ جۇرگەن جاس جىگىت دۋەلگە شىققانى ءۇشىن شەنىنەن ايىرىلىپ سولدات بولىپ قالعانىنا سەنەتىندىگىن ايتتى.
— ءسىز، قىزدى سول جاڭساق ويىندا قالدىرعان بولارسىز دەپ سەنەمىن...
— البەتتە سولاي.
— ءتۇيىنى تابىلدى! — دەپ ايعايلاپ جىبەردىم قۋانعانىمنان. — بۇل كومەديانىڭ شەشۋىن ءوزىمىز قاراستىرارمىز. مەنىڭ كوڭىلسىز بولماۋىمدى تاعدىردىڭ ءوزى-اق ىزدەستىرىپ جۇرگەن ءتارىزدى.
— مەنىڭ بولجاۋىمشا، سورلى گرۋشنيسكيي سىزگە جەم بولادى-اۋ، — دەدى دوكتور.
— سونسىن، دوكتور...
— كنياگينيا ءسىزدىڭ ءجۇزىڭىزدىڭ وزىنە تانىس ەكەنىن ايتتى. مەن وعان، ارينە، پەتەربۋرگتە الدەقانداي ءبىر بەكزادالار اراسىندا كورگەن بولارسىز دەدىم... مەن ءسىزدىڭ اتىڭىزدى ايتتىم... اتىڭىز وعان تانىس بولىپ شىقتى. شاماسى ءسىزدىڭ تاريحىڭىز وندا ءبىراز شۋ كوتەرسە كەرەك... مۇمكىن، تەكتىلەر وسەگىنە ءوز جانىنان دا قوسقان بولار، كنياگينيا ءسىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىڭىز تۋرالى سويلەدى... قىزى ىنتىعا تىڭدادى. ءسىز قىز ويىنشا، ەندى جاڭا كوزقاراس ماعىناسىندا، روماننىڭ گەرويىسىز... ايتىپ وتىرعاندارى بوس ءسوز ەكەنىن بىلسەم دە، مەن كنياگينياعا قارسى كەلگەنىم جوق.
— ءقادىرلى دوستىم! — دەدىم مەن وعان قولىمدى ۇسىنىپ، ول مەنىڭ قولىمدى ىرزالىقپەن قىستى.
— ەگەر ماقۇل كورسەڭىز تانىستىرامىن... — دەدى.
— كەشىرىڭىز! — دەدىم مەن ەكى قولىمدى شاپالاقتاپ: — گەرويلاردى تانىستىرا ما ەكەن؟ ولار باسقاشا، ءوز سۇيگەندەرىن ولىمنەن قۇتقارۋ ۇستىندە تانىسپاي ما...
— ءسىزدىڭ شىنىندا دا كنياجنامەن تانىسقىڭىز كەلە مە؟..
— ولاي ەمەس، مۇلدە ولاي ەمەس!.. دوكتور، اقىرى، مەنىڭ مەرەيىم ۇستەم بولدى: ءسىز ونى ۇقپايسىز؟.. ارينە ونىڭىز ماعان وكىنىشتى. — بۇدان كەيىن مەن ءبىر مينوتتەي ءۇنسىز تۇردىم دا: — دوكتور، مەن ءوز سىرىمدى ەشقاشان دا ءوزىم اشپايمىن ونى بىرەۋدىڭ ويلاپ تاپقانىن وتە سۇيەمىن، ءسويتىپ ءارقاشان دا مەن رەتى كەلگەندە ودان تانىپ كەتە الامىن. ايتسە دە ءسىز ماعان شەشەسى مەن قىزىن سيپاتتاپ بەرۋىڭىز كەرەك قوي. ولار نەتكەن ادامدار؟ — دەدىم.
— بىرىنشىدەن، كنياگينيا 45 جاستاعى ايەل، ونىڭ ىشكى سارايى تاماشا، ءبىراق قانى بۇزىلعان: سوندىقتان بەتىندە قىزىل تەڭبىلدەر بار. ءومىرىنىڭ كەيىنگى جارتىسىن تىنىش قانا ماسكەۋدە وتكىزىپ، سودان جۋانداپ كەتكەن. ءوزى قىزىقتى انەكدوتتاردى جاراتادى، كەيدە قىزى بولمەدە جوق كەزدە ءتىپتى قولايسىز نارسەلەر سويلەيدى. ول ماعان قىزىم كوگەرشىندەي تازا دەگەندى ايتتى. مەنىڭ ونىڭ قىزىندا شارۋام قانشا؟.. مەن وعان ءسىز ساسپاڭىز، مەن بۇل تۋرالى ەشكىمگە ايتپايمىن دەگىم كەلدى! قىزىنىڭ نە اۋرۋدان ەمدەلىپ جۇرگەنىن قۇداي ءبىلسىن، ال كنياگينيا ريەۆماتيزم اۋرۋىنان ەمدەلىپ ءجۇر؛ مەن ەكەۋىنە دە كۇنىنە ەكى ساعاتتان كۇكىرتتى قىشقىل سۋ ءىشىپ، جەتىسىنە ەكى رەت قوسپالى سۋ ۆانناعا تۇسۋگە قوستىم. كنياگينيا قاتاڭدىققا ادەتتەنبەگەن بولۋ كەرەك، بايروندى اعىلشىن تىلىندە وقيتىن، الگەبراعا جۇيرىك ءوز قىزىنىڭ اقىلى مەن ءبىلىمىن قۇرمەت تۇتادى: تەگىندە، ماسكەۋدە بويجەتكەندەر ءبىلىم قۋا باستاعان بولار، سولارى جاقسى. ءبىزدىڭ ەركەكتەر جالپى ايتقاندا تۇرپايى عوي، سوندىقتان اقىلدى ايەلدەرگە ولارمەن سۇحباتتاس بولۋ جەركەنىشتى شىعار. كنياگينيا جاس جىگىتتەردى وتە جاقسى كورەدى، ال قىزى ولاردى سۇيمەيدى: ماسكەۋ ادەتى! ولار ماسكەۋدە تەك قانا قىرىق جاستارداعى قالجىڭباستارمەن اۋرە ەمەس پە.
— دوكتور، ءسىز ماسكەۋدە بولىپ پا ەدىڭىز؟
— ءيا، مەن وندا ءبىراز تاجىريبە الىپ ەدىم.
— ايتا بەرىڭىز.
— مەن ءبارىن ايتتىم عوي دەيمىن... ءيا! تاعى دا مىناۋ: كنياجنا سەزىم، قۇمارلىق، تاعى سوندايلار... تۋرالى پىكىر تالاستىرۋدى سۇيەتىن بولسا كەرەك، قىزدىڭ ءوزى ءبىر قىس پەتەربۋرگتە بولعان ەكەن، قالا، اسىرەسە ونداعى قاۋىم ۇناماپتى، شاماسى ونى سالقىن قارسى السا كەرەك.
— ءسىز بۇگىن ولاردىكىندە بوتەن ەشكىمدى كورگەن جوقسىز با؟
— كوردىم؛ ءبىر اديۋتانت جانە ءبىر تۇيىق مىنەزدى گۆاردەەس، تاعى دا جاڭادان كەلگەندەردەن كنياگيناعا كۇيەۋى تاراپىنان تۋىستىعى بار، ءبىر ادەمى ايەل بولدى، ءوزى وتە ناۋقاس بولۋى كەرەك... ءسىز، ونىمەن قۇدىق باسىندا كەزدەسكەن جوقسىز با؟ ول ايەل ورتا بويلى، اقسارى، كەلبەت ءبىتىمى ءتۇزۋ، بەت الپەتى كۇرت اۋرۋلارعا ۇقساس، وڭ جاق بەتىندە قارا مەڭى بار. ونىڭ ءجۇزى ءوزىنىڭ اشىقتىعىمەن مەنى قايران قالدىردى.
— مەن! — دەدىم مەن ءتىسىمنىڭ اراسىنان. — سول ما ەكەن؟
دوكتور ماعان قارادى دا، مەنىڭ جۇرەگىمە قولىن سالىپ ماساتتانعان تۇرمەن:
"ول ايەل ساعان تانىس ايەل"... — دەدى. انىعىندا مەنىڭ جۇرەگىم جايشىلىقتان قاتتى سوعىپ تۇر ەدى.
— ەندى ماساتتانۋ ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز، جالعىز-اق ماعان وپاسىزدىق جاساماسسىز دەپ سەنەمىن. مەن ءالى ونى كورمەسەم دە ءسىزدىڭ سۋرەتتەۋىڭىزگە قاراپ ءوزىم ەرتە ۋاقىتتا سۇيگەن ءبىر ايەلدى كورگەندەيمىن.. ول ايەلگە مەن جايلى ەش نارسە ايتۋشى بولماڭىز: ەگەر ول الدەقالاي سۇراي قالسا مەنى جامانداعايسىز، — دەدىم مەن.
— سويتەرمىن! — دەدى ۆەرنەر يىعىن كوتەرىپ.
ۆەرنەر كەتىسىمەن مەنىڭ جۇرەگىمدى وراسان ءبىر قاسىرەت كەرنەدى. ءبىزدى تاعى دا كاۆكازدا كەزدەستىرگەن تاعدىر ما، الدە مەنى وسىندا جولىقتىراتىنىن ءبىلىپ ادەيى كەلگەن ونىڭ ءوزى مە؟.. ءبىز قالايشا كورىسپەكپىز؟.. تەگىندە سونىڭ ءوزى مە ەكەن؟.. سەزىمىم مەنى ەشقاشان الداپ كورگەن ەمەس. تاپ مەن ءتارىزدى وتكەن ءومىرى ءوز ومىرىنە توقتاۋسىز باعىندىرىپ، قاتتى تەبىرەندىرەتىن ادام جوق شىعار. وتكەندەگى قايعى مەن شاتتىعىمنىڭ قايسىسىن ەسكە السام دا، مەنىڭ جانىمدى تەربەلدىرىپ ودان ءبىر باياعى ەسكى كۇيدى الىپ شىعادى... ومىرىمدە ەش نارسەنى ۇمىتپايمىن، مەنىڭ جاراتىلىسىمنىڭ سيقى سولاي!
تۇسكى استان كەيىن ساعات التىلاردا مەن بۋلۆارعا كەتتىم: وندا حالىق كوپ ەكەن: ماڭايىن قورشاعان جاستارمەن كەزەك ازىلدەسىپ كنياگينيا مەن قىزى ورىندىقتا وتىر. مەن ولاردان ءسال ارىرەكتەۋ ءبىر لاۆكەگە وتىردىم دا، تانىس ەكى د... وفيسەرلەرىن توقتاتىپ، ولارعا الدەنەلەردى ايتا باستادىم: ولاردى كۇلكى قىستى-اۋ دەيمىن، ەكەۋى جىن قاققانداي قارقىلداپ كۇلە باستادى. اۋەسقويلىق كنياجنا ماڭىنداعى كەيبىرەۋلەردى ماعان تارتتى: سويتە-سويتە ءبارى دە ونى تاستاپ مەنىڭ توبىما قوسىلدى. مەن توقتاۋسىز سويلەي بەردىم: مەنىڭ انەكدوتتارىم اقىماقشىلىق شەگىنە دەيىن باردى، قاسىمىزدان ءوتىپ بارا جاتقانداردى قالجىڭعا اينالدىرۋىم دا اششى ىزامەن ارالاستى... مەن جۇرتتى كۇن ۇياسىنا كىرگەنشە كۇلدىرە بەردىم. قاستارىندا الدەقانداي ءبىر اقساق شال بار كنياجنا شەشەسىن قولتىقتاپ مەنىڭ قاسىمنان بىرنەشە رەت ءوتتى؛ ەلەۋسىزدىك قالپىن ساقتايمىن دەسە دە، ونىڭ ماعان نەشە قابات اۋدارعان كوزقاراسى ءبىر مۇڭدى جايدى حابارلاعانداي...
— سىزدەرگە ول نە ايتتى؟ مۇمكىن وتە قىزىقتى تاريح — ءوزىنىڭ سوعىستاعى ەرلىكتەرىن ايتقان بولار، — دەدى ول، سىپايىلىق سالتىمەن وزىنە قايتىپ ورالعان جاس جىگىتتىڭ بىرىنە؛ مەنى تۇيرەگىسى كەلدى-اۋ دەيمىن، بۇل ءسوزدى ايتقاندا ول داۋسىن تىم كوتەرىڭكىرەي سويلەدى. "ا-گا! سۇيىكتى كنياجنا، ءسىزدىڭ اشۋىڭىز قالجىڭ ەمەس ەكەن، توقتاي تۇر، ءالى بۇدان دا كەرەمەتى بولار! — دەدىم مەن ىشىمنەن.
گرۋشنيسكيي ونى بەينە جىرتقىش اڭشا باقىلايدى، ودان كوزىن المايدى: ەرتەڭ ونىڭ كنياجناعا تانىستىر دەپ بىرەۋدەن سۇرايتىنى انىق، مەن بۇعان ءباس قويۋعا بارمىن. وعان كنياجنا دا قاتتى قۋانادى، ويتكەنى وعان كوڭىلسىز عوي.
16 مامىر
ەكى كۇن ىشىندە مەنىڭ جۇمىسىم سۇمدىق ىلگەرى باستى. كنياجنا مەنى مۇلدە جەك كورەدى؛ ماعان ارنالعان ەكى-ۇش ەپيگراممانى وزىمە ايتىپ تا بەرىستى، ءارى بىزدەي وتكىر، ءارى ماقتانىش تا.
جاقسىلار قاۋىمىنا ارالاسىپ ادەتتەنگەن، ءارى ونىڭ پەتەربۋرگتەگى اپا، سىڭلىلەرىمەن اشىناجاي مەنىڭ ونىمەن تانىسۋعا ۇمتىلماۋىم وعان مەيلىنشە جۇمباق.
ءبىز قۇدىق باسىندا، بۋلۆاردا كۇندە كەزدەسەمىز؛ مەن بار كۇشىمدى كەلىستى اديۋتانتتار مەن قۇپ-قۋ بولعان ماسكەۋلىكتەر، تاعى سولار سياقتى قىزدى ماداقتاۋشىلاردى ودان ءبولىپ اكەتۋگە جۇمساپ ءجۇرمىن، بۇل ارەكەتىم كوبىنە ىسكە اسىپ تا ءجۇر. مەن قاشان دا ۇيىمە قوناق كەلۋىن جەك كورۋشى ەدىم؛ ەندى مەنىڭ ءۇيىم تولعان كۇندە قوناق، ولار تۇسكى تاماقتى دا، كەشكى استى دا مەنەن ءىشىپ، مەندە وينايدى، سۇراماڭىز، شامپانىمنىڭ كۇشى قىز كوزدەرىنىڭ ماگنيتتى كۇشىنەن باسىم بولدى!
مەن كەشە ونىمەن چەلاحوۆا دۇكەنىندە كەزدەستىم، قىز ادەمى پارسى كىلەمىنە ساۋدالاسىپ تۇر ەكەن.
بۇل كىلەم مەنىڭ كابينەتىمدى كانداي جايناتىپ جىبەرەر ەدى، اقشا اياماي الىڭىز دەپ كنياجنا شەشەسىنە جالىنىپ تۇردى!.. مەن 40 سوم ارتىق تولەپ كىلەمدى ساتىپ الدىم؛ بۇل ءۇشىن قىز مەنى كوزىمەن ءبىر اتتى، ونىڭ كوزى قۇتىرعان ادامنىڭ كوزىندەي جايناپ كەتكەن ەكەن. تۇسكى اس كەزىندە قاساقانا سول كىلەمدى جاۋىپ ءوزىمنىڭ چەركەس اتىمدى ونىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇبىنەن وتكىزدىردىم. وسى كەزدە ۆەرنەر سول ۇيدە ەكەن، سول كورىنىستىڭ شارپۋى قىزدى ناعىز درامالىق حالگە جەتكىزگەنىن ماعان بايان ەتتى. كنياجنانىڭ ماعان قارسى توپ جيناعىسى كەلەدى. كۇندە تۇسكى استى مەنەن ءىشىپ جۇرسە دە، مىنە، الدەن-اق ەكى اديۋتانتتىڭ قىز كوزىنشە مەنىمەن وتە سالقىن امانداساتىنىن سەزىپ تە قالدىم.
گرۋشنيسكيي ءبىر جۇمباق كەيىپكە تۇسە قالىپتى: ەشكىمدى تانىمايدى، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ جۇرەدى دە قويادى؛ كەنەت اياعى دا جازىلىپ كەتىپتى، سىلتىپ قانا باسادى. ول كنياگينيامەن سويلەسىپ، كنياجناعا الدەنەندەي ءبىر قوشەمەت ايتۋدىڭ رەتىن تاۋىپتى؛ قىز ەش نارسەنى پارىقتامايدى-اۋ دەيمىن، سودان بەرى ونىڭ سالەمىنە وتە سۇيكىمدى كۇلىمسىرەۋمەن جاۋاپ بەرەدى.
— سەنىڭ ليگوۆسكييلەرمەن مۇلدە تانىسقىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى ول ماعان كەشە.
— مۇلدە.
— كەشىرىڭىز! سۋداعى ۇيلەردىڭ ەڭ جاقسىسى ەمەس پە! وسىنداعى ءتاۋىر ادامداردىڭ ءبارى دە...
— دوستىم، مەنى مۇنداعىلاردان باسقالار دا ولەردەي تويدىرىپ بولدى. ءا، سەن وندا بارىپ جۇرەسىڭ بە؟
— ءازىر جوق؛ كنياجنامەن بىر-ەكى قاباتتان ارتىق سويلەسكەن دە جوقپىن. مۇندا ونداي قاعيدا بولعانىمەن ۇيىنە ءوزىڭ سۇرانىپ بارۋ ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزداۋ... ەگەر مەن ەپولەت تاعىپ جۇرگەن بولسام ءبىر ءجون عوي...
— عاپۋ ەتىڭىز! وسى ءتۇرىڭنىڭ ءوزى قىزىقتىرارلىق ەمەس پە! سەن ءوزىڭنىڭ وسى قولايلى جاعدايىڭدى پايدالانا بىلمەيدى ەكەنسىڭ... ءيا، سولدات شينەلى ءاربىر سەزىمتال بويجەتكەننىڭ كوز الدىندا سەنى ءارى گەروي، ءارى ءجابىر شەككەن ادام ەتىپ كورسەتەدى.
گرۋشنيسكيي وزىنە ريزا بولعانداي جىميىپ كۇلدى.
— نەتكەن قالجاق! — دەدى ول.
— كنياجنانىڭ ساعان عاشىق بولىپ ۇلگىرگەنىنە مەن كەپىلمىن، — دەدىم ءسوزىمدى سوزا ءتۇسىپ. ول قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى دە، سونسىن بۇرتيا قويدى.
شىركىن سەنىم! ارحيمەد جەر شارىن كوتەرەمىن دەگەندە ارقاۋ بولعان قۇدىرەتى سەن ەمەس پە!..
— سەنىكى ىلعي قالجىڭ-اۋ! قىز مەنى ءالى ءتىپتى از بىلەدى... — دەدى اشۋلانعانداي بولىپ.
— ايەلدەر تەك قانا بىلمەيتىن ادامىن سۇيەدى.
— راسىندا دا مەنىڭ وعان ۇناي قويايىن دەگەن ءۇمىتىم جوق. جالعىز- اق جاقسى ۇيمەن تانىس بولعىم كەلەدى، ەگەر مەن الدەقانداي ۇمىتتە بولسام... ونىم وتە كۇلكى بولار ەدى. مىسالى مىنا ءسىزدىڭ ءجونىڭىز بولەك! ءسىز پەتەربۋرگتىڭ جەڭىسكەرىسىز؛ كوز تاستاۋىڭىز-اق مۇڭ، ايەلدەر ەرىپ جۇرە بەرەدى... بىلەسىڭ بە، پەچورين، كنياجنا سەن تۋرالى نە ايتقانىن؟..
— قالاي؟ ول ساعان مەن تۋرالى ايتتى دەيسىڭ بە؟..
— ءبىراق قۋانباي-اق قوي. مەن الدەقالاي ونىمەن قۇدىق باسىندا سويلەسە قالدىم؛ ونىڭ ماعان ايتقان ءۇشىنشى ءسوزى: "كوزقاراسى ءارى اۋىر، ءارى سۇيكىمسىز، و جولى سىزبەن بىرگە بولعان مىرزا كىم؟..." — دەگەن ءسوز بولدى. قىز ءوزىنىڭ سۇيكىمدى قىلىعىن ەسىنە الدى عوي دەيمىن، ول كۇننىڭ اتىن اتاعىسى كەلمەدى، قىزارىپ كەتتى. — ءسىز ول كۇندى ايتپاي-اق قويىڭىز، ول كۇن مەنىڭ ماڭگى ەسىمدە بولادى دەدىم مەن... مەنىڭ دوستىم، پەچورين! مەن سەنى قۇتتىقتامايمىن؛ سەن قىزدىڭ جامان پىكىرىندەسىڭ... بۇل انىعىندا ايانىش، ويتكەنى مەري وتە اياۋلى عوي!..
ايتا كەتۋ كەرەك، گرۋشنيسكيي وزدەرىنە ۇناعان ايەلدەردى شالا-شارپى تانىس بولسا دا مەنىڭ مەريىم، بولماسا مەنىڭ Sophicm، دەپ جۇرەتىندەردىڭ ءبىرى.
مەن ءتۇسىمدى سۋىتىڭقىراپ، وعان:
— ءيا، جامان ايەل ەمەس... ءبىراق بايقا. گرۋشنيسكيي! ورىس بيكەشتەرىنىڭ كوپشىلىگى كۇيەۋگە تيەمىن دەگەن ويدى وعان ارالاستىرماي، ماحابباتتىڭ تەك انشەيىن پلاتوندىق تۇرىمەن قورەك ەتەدى. ال، پلاتوندىق ماحاببات بارىپ تۇرعان مازاسىز ماحاببات. كنياجنا قىزىق پەن كوڭىل اشۋدى تىلەيتىن ايەلدەردىڭ ءبىرى عوي دەيمىن؛ ەگەر سەنىڭ قاسىڭدا وعان تۇتاسىنان ەكى ءمينوت كوڭىلسىز بولسا، وندا سەنىڭ ءبىرجولاتا ولگەنىڭ؛ سەنىڭ ۇندەمەۋىڭ ونىڭ ىنتىقتىعىن قوزعاي بەرەتىن بولۋى كەرەك، سەن ەش ۋاقىتتا سوزبەن تولىق قاناعاتتاندىرىپ تاستاما؛ سوندىقتان ءسات سايىن دامىل تاپتىرماي جانىن مازالاي بەرۋىڭ قاجەت. سەن ءۇشىن ول جۇرت الدىندا ەل سوزىنە قۇلاق اسپايدى، ونىسىن سەنىڭ جولىڭدا قۇرباندىق ەتكەنگە سانايدى دا سەنەن وتەۋىن سۇرايدى، ول وتەۋ: قىزدىڭ سەنى ازاپتاۋى بولادى، اقىرىندا ول سەنى كورگىم كەلمەيدى دەيدى دە ماڭىنان قۋادى. ەگەر سەن وعان وكىمىڭدى جۇرگىزىپ كەتە الماساڭ، ءبىرىنشى مارتەبە سۇيگەنىڭ، ەكىنشى مارتەبە سۇيۋىڭە باسپالداق بولا المايدى؛ قىز سەنىمەن كەرەگىنشە ويناپ-كۇلىپ جۇرەدى دە، ەكى جىل وتكەن كەزدە شەشەسىنە باعىنۋ سالتى بويىنشا ءبىر قۇنىسقا كۇيەۋگە شىعادى، سودان كەيىن ءوزىن باقىتسىزبىن، ومىرىمدە ءبىر-اق ادامدى، ياعني سەنى عانا ءسۇيىپ ەدىم، ونىڭ ۇستىڭدە سولدات شينەلى بولعاندىقتان، ءتىپتى سول قالىڭ سۇر شينەلىنىڭ ىشىندە جالىندى جانە قايىرىمدى جۇرەگى سوعىپ تۇرسا دا، قۇداي ونىمەن قوسىلۋىما جازبادى دەپ ءوزىن-وزى سەندىرە باستايدى...
گرۋشنيسكيي ۇستەلدى جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى دا، بولمە ىشىندە ارلى-بەرلى جۇرە باستادى.
مەن ىشىمنەن كۇلدىم، كەرەك دەسە بىر-ەكى رەت جىمپيىپ تا الدىم، ءبىراق باعىما قاراي مۇنى ول بايقاعان جوق. راسىندا دا ونىڭ عاشىق ەكەنى ءسوزسىز ەكەن؛ ويتكەنى ماعان بۇرىنعىدان گورى سەنىمى ارتا باستادى؛ وعان قارا تاستان سالىنعان كوزى بار كۇمىس ساقينا پايدا بولىپتى، وسى جەردىڭ زەرگەرلەرىنىڭ ءىسى؛ ماعان بۇل ءبىر كۇدىك تۋدىردى... مەن قاراي باستادىم، سوندا نە دەسەڭىزشى؟.. باۋىرىنا ۇساق ارىپتەرمەن مەري دەپ ويىلىپتى دا، ونىڭ قاسىنا مەريدىڭ باياعى اتاقتى ستاقاندى كوتەرگەن كۇنى قويىلىپتى. مەن بۇل سىردى اشقانىمدى ودان جاسىردىم، ويتكەنى مەنىڭ ونى كۇشپەن مويىنداتقىم كەلەدى، ونىڭ ماعان قالاۋلى ادامىنداي سەنىپ ءوزى ايتقانىن تىلەيمىن. مىنە، سول كەزدە مەن قۇمارىمنان شىعىپ-اق باعارمىن...
بۇگىن كەش تۇردىم؛ قۇدىق باسىنا كەلسەم، جان جوق. كۇن ىسىپ، بۋدىراعان اقشا بۇلتتار داۋىل تۇرىپ، ناجاعاي وينارىن حابارلاعانداي قارلى تاۋدان تەز كوتەرىلىپ كەلەدى؛ ماشۋكتىڭ ۇشار باسى بىقسىعان فاكەل ءتارىزدى تۇتىندەپ تۇر، كەنەت تاۋ بۇتالارىنا ىلىگىپ بەت الىستارىنان كىدىرە قالعان جاپىراق-جاپىراق قوڭىر بۇلتتار تاۋدى اينالا قورشاپ الىپ، جىلانشا بۇكتەتىلىپ، ورمەلەي تىرمىسادى. اۋا ەلەكترمەن سۋارىلعانداي. مەن قولدان جاسالعان سالقىن جاپپاعا اپاراتىن ءجۇزىم اللەياسىمەن ءجۇرىپ كەلەمىن، مەنىڭ كوڭىلىم جابىرقاۋ. دوكتور ايتقان بەتىندە مەڭى بار جاس ايەل تۋرالى ويلاپ كەلەمىن... ول مۇندا نەگە كەلدى ەكەن؟ سول ما؟ نەلىكتەن مەن بۇل ايەلدى سوعان جوريمىن؟ نە سەبەپتى مۇنىڭ سول ەكەنىنە سەنەمىن؟ بەتىندە مەڭى بار ايەلدەر از با؟ وسىنداي ويلارمەن مەن جاپپاعا دا كەلدىم. قاراسام: جاپپانىڭ توبەسى جابىق سالقىن كولەڭكەسىندە، تاس ورىندىقتىڭ ۇستىندە، قامىس شلياپا كيىپ، قارا ءشالى ورانعان ءبىر ايەل باسى كەۋدەسىنە ءتۇسىپ وتىر ەكەن، ونىڭ بەتىن شلياپاسى كولەگەيلەپ تۇر. ويىنا بوگەت بولمايىن دەپ مەنىڭ كەيىن قايتقىم كەلدى، ءدال سول كەزدە ايەل ماعان قاراي قالدى.
— ۆەرا! — دەپ ايعايلاپ جىبەردىم مەن ەرىكسىز.
ايەل سەلك ەتە قالىپ، بوپ-بوز بوپ كەتتى. — "ءسىزدىڭ وسىندا ەكەنىڭىزدى مەن ءبىلىپ ەدىم"، — دەدى ول. مەن ونىڭ قاسىنا وتىرىپ، قولىنان ۇستادىم. وسى ءبىر سۇيىكتى داۋىستى ەستىگەنىمدە مەنىڭ تۇلابويىمدى الدەقاشان ۇمىتىلعان ىنتىقتىق لەبى جايلاپ جۇرە بەردى؛ ايەل ءوزىنىڭ ءارى تىنىش، ءارى تەرەڭ كوزقاراسىمەن مەنىڭ كوزىمە تەسىلە قارادى: بۇل كوزقاراستان سەنىمسىزدىكپەن ماعان كىنا تاققانعا ۇقساس بىردەڭەلەر سەزىلەدى.
— ءبىز كورىسپەگەلى كوپ بولدى عوي، — دەدىم مەن.
— كوپ بولدى، ەكەۋىمىز دە كوپ جايلاردا وزگەرىپپىز!
— ولاي بولعاندا، ەندى سەن مەنى سۇيمەيدى ەكەنسىڭ عوي!
— مەن كۇيەۋگە شىقتىم!.. — دەدى ايەل
— تاعى ما؟ دەگەنمەن بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن دا ارادا وسى كەدەرگى بار ەدى. سوندا دا...
ايەل قولىن مەنىڭ قولىمنان تارتىپ الدى، ونىڭ ەكى بەتى دۋ ەتە ءتۇستى.
— مۇمكىن سول ەكىنشى كۇيەۋىڭدى سۇيەتىن شىعارسىڭ؟..
ول جاۋاپ قاتپاي، تەرىس اينالدى.
— الدە ول وتە قىزعانشاق پا؟.. ءۇن جوق.
— نەسى بار؟ مۇمكىن ول، جاس، ادەمى شىعار، اسىرەسە باي شىعار، سوندىقتان سەن قورقاتىن شىعارسىڭ... — وعان كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، مەن شوشىپ كەتتىم: ونىڭ ءجۇزىن قالىڭ قايعى باسىپ، كوزىنەن جاس تامشىلاپ تۇر ەكەن.
— ءوزىڭ ايتشى، مەنى ازاپقا سالۋ ساعان وتە قۋانىش پا؟ — دەدى ول اقىرىن. — مەن سەنى جەك كورۋگە ءتيىسپىن. ەكەۋمىز تانىس بولعاننان بەرى قاراي سەن ماعان قاسىرەتتەن باسقا نە بەردىڭ... — ونىڭ داۋسى ءدىرىل قاعىپ ماعان قاراي ەڭكەيدى دە باسىن مەنىڭ كوكىرەگىمە سۇيەدى.
"مۇمكىن سوندىقتان سەن مەنى سۇيەتىن بولارسىڭ؛ قۋانىش تەز ۇمىت بولادى دا، قايعى ومىردە ەستەن قالمايدى عوي..." — دەپ ويلادىم مەن.
مەن ونى قاتتى قىسىپ قۇشاقتادىم، ءبىز وسىلاي ۇزاق وتىردىق. اقىرىندا ەرىنگە ەرىن ءتيىپ، ىستىق، مەيىر قانباس سۇيىسكە اينالدى. ونىڭ قولدارى سۇپ-سۋىق ەكەن، باسى وتتاي جانىپ بارادى. سونسىن ەكى ارامىزدا سونداي ءبىر قاعازعا ءتۇسىرۋدى تىلەمەيتىن اڭگىمەلەردىڭ ءبىرى باستالدى، ونى قايتالاپ تا، ەسكە ءتۇسىرىپ تە بولمايدى، مۇندايدا يتاليا وپەراسىنداعىداي دىبىس ماعىناسى ءسوز ماعىناسىن جوقتاتپاي تولىقتىرىپ جىبەرەدى.
ايەل كۇيەۋىمەن، مەن سىرتىنان بۋلۆاردا كورەتىن اقساق شالمەن تانىس بولۋىما مۇلدە قارسى: ۆەرا وعان ۇلى ءۇشىن ءتيىپتى. ول باي ەكەن، ريەۆماتيزممەن اۋىرىپ جۇرگەن كورىنەدى. مەن ونى بىردە-بىر كەلەكە ەتكەن جوقپىن: ۆەرا ونى اكەسىندەي جاقسى كورىپ، كۇيەۋىم دەپ الداماق... جالپى ادام جۇرەگى، ونىڭ ىشىندە ايەل جۇرەگى دەگەن ءبىر عاجاپ نارسە عوي!
ۆەرانىڭ كۇيەۋى سەمەن ۆاسيليەۆيچ گ. كنياگينيا ليگوۆسكايالاردىڭ الىستاۋ تۋىسى، ول سولارعا جاقىن تۇرادى؛ ۆەرا كنياگينيالاردا ءجيى بولادى. سوندىقتان مەن، ليگوۆسكايالارمەن تانىسىپ، ۆەرادان جۇرتتىڭ نازارىن اۋلاق ۇستاۋ ءۇشىن ونىڭ قىزىنا قىڭىراتقىماقپىن، ايەلگە وسىلايشا ءسوز بەردىم. سونىمەن مەنىڭ جوسپارىم ەشبىر بۇزىلعان جوق، ەندى ماعان كوڭىلدى بولادى.
كوڭىلدى!.. مەن جان تىرشىلىگىنىڭ تەك قانا باقىت ىزدەپ، جۇرەكتىڭ الدەكىمدى قاتتى، تويىمسىز سۇيگىسى كەلىپ تۇراتىن داۋىرىنەن ءوتىپ كەتتىم: ەندى مەنى بىرەۋ سۇيسە ەكەن دەپ تىلەيمىن، سونىڭ وزىندە دە كوپ ەمەس، از، ءتىپتى ءبىر-اق ادامنىڭ توقتاۋسىز، اينىماس دوستىعى ماعان جەتەرلىك ءتارىزدى. جۇرەكتىڭ ادەتى ايانىشتى عوي!..
سۇيگەن ايەلدەرىمنىڭ مەن ەش ۋاقىتتا ق ۇلى بوپ كورگەن ەمەسپىن، قايتا ولاي ەتەيىن دەپ تىرىسپاسام دا، ولاردىڭ ەركى مەن جۇرەكتەرىن توقتاۋسىز بيلەپ الامىن، وسى جاي مەنى ءارقاشان دا تاڭعالدىرادى. بۇل نەلىكتەن؟ الدە، ومىرىمدە ەش نارسەگە ولەۋسىرەپ، ءۇزىلىپ تۇرماۋىما قاراپ ولاردىڭ قولىمىزدان شىعىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ءمينوت سايىن قورقۋىنان با؟ بولماسا كۇشتى جاننىڭ ماگنيتتەي اسەرىنەن بە؟ الدە مەن ءور مىنەزدى ايەلگە دۋشار بولا المادىم با ەكەن؟
مويىندايىنشى، انىعىندا مەن ءور مىنەزدى ايەلدى جەك كورەمىن: ولاردىڭ ورلىكتە شارۋاسى نە؟..
ايتپاقشى، جاڭا ەسىمە ءتۇستى عوي: جالعىز-اق مارتەبە، ءبىر ور مىنەزدى ايەلدى ءسۇيدىم، ءبىراق ونى ەركىمە كوندىرە المادىم... ءبىز ارازداسىپ ايىرىلىستىق. مۇمكىن ونىمەن مەن بەس جىل كەيىن كەزدەسكەن بولسام باسقاشا ايىرىلىسقان بولار ەدىك...
ۆەرا ناۋقاس. ءوزى ونى مويىنداماعانىمەن ونىڭ ناۋقاسى قاتتى؛ مەن ونى قۇرت اۋرۋى بولار ما دەپ، بولماسا fievre Lente26 — بولار ما ەكەن (بۇل مۇلدەم ورىس اۋرۋى ەمەس، ونىڭ ءبىزدىڭ تىلدە اتى دا جوق) دەپ قاۋىپتەنەمىن.
داۋىل مەن ناجاعاي ارالاسقان جاڭبىر ءبىز جاپپادا وتىرعاندا جاۋىپ، ءبىزدى تاعى دا جارتى ساعات ۇستادى. ۆەرا مەنىڭ وعان ادالدىعىما انت بەر دەپ قىستاعان دا جوق، ەكەۋمىز ايىرىلىسقاننان بەرى باسقا ايەلدى ءسۇيدىڭ بە دەپ مەنەن سۇراعان دا جوق... ول ماعان بۇرىنعىشا قالتقىسىز قايتا سەندى، — ارينە، مەن ونى الدامايمىن: مەنىڭ الداۋعا مۇرشام كەلمەيتىن دۇنيەدەگى جالعىز ايەل وسى ۆەرا. ءبىزدىڭ تەز ارادا ايىرىلىساتىنىمىزدى بىلەمىن، مۇمكىن ماڭگى ايىرىلىسارمىز، ەكەۋمىز دە كوز جۇمعانشا قايتىپ كورىسپەسپىز؛ ءبىراق ول مەنىڭ جۇرەگىمدە وشپەستەي ساقتالادى. مەن مۇنى ءارقاشان دا ايتىپ كەلەمىن، ول سەنبەيمىن دەپ جاي ايتقانى بولماسا ماعان سەنەدى.
اقىرى ءبىز ايىرىلىستىق. ونىڭ شلياپاسى بۇتالار مەن جارتاستارعا جاسىرىنىپ جوق بولعانشا مەن وعان ۇزاق قاراپ تۇردىم. ءدال العاشقى جولىعىپ ايىرىلىسقان كەزدەگىدەي مەنىڭ جۇرەگىم لۇپىلدەپ اۋزىما تىعىلدى. سەزىمنىڭ وسى ءبىر كۇشىنە قانداي قۋاندىم دەسەڭىزشى! الدە بۇل ءوزىنىڭ جانعا جايلى داۋىلدارىمەن ماعان قايتا ورالعىسى كەپ جۇرگەن جاستىق شاق پا؟ جوق الدە ونىڭ تەك ماعان تاستاعان ەسكەرتكىشتەي سوڭعى تارتۋى،قوشتاسارداعى كوزقاراسى ما ەكەن؟.. بەتىم بوزداۋ بولعانىمەن ءالى بالعىن، مۇشەلەرىم يكەمدى، سۇلۋ، قويۋ بۇيرا شاشىم بار، قانىم قىزۋ، كوزىم وتتاي جاينايدى، مەنىڭ وسى تۇرىمە قاراپ بالا دەۋ كۇلكى ەمەس پە؟
ۇيگە كەلىسىمەن سالت ءمىنىپ دالاعا قاراي جورتا جونەلدىم، مەن ۇشقىر اتپەن بيىك شوپتەردى قۋالاي جەلگە قارسى شاپقاندى سۇيەمىن، ول كەزدە جۇپار ءيىستى اۋانى دامىلسىز جۇتامىن دا، بۇلدىراعان نارسەلەردى بىلگىم كەلىپ الىس كوكجيەككە تەسىلە قارايمىن، قاراۋىتقان زات ءمينوت سايىن جاقىنداپ، ايقىن، اشىق كورىنە باستايدى.
تاپ وسى كەزدە، ويىڭدى بيلەگەن ۋايىم مەن جۇرەگىڭدى باسقان قايعىنىڭ قاندايى بولسا دا ءبىر مينوتتە جوق بولادى، جانىڭ تىنىشتىق تاۋىپ، دەنەڭنىڭ شارشاۋى ويىڭداعى كۇدىكتەردى قۋىپ شىعادى. وڭتۇستىكتىڭ ادەمى، اشىق كۇنىنە مالىنعان بۇيرا تاۋلاردى كورگەنىمدە، كوك اسپانعا كوز جىبەرگەن كەزىمدە، بولماسا جارتاستان جارتاسقا قۇلاعان تولقىندار شۋىنا قۇلاق تۇرگەنىمدە مەن ۇمىتپايتىن ايەل كوزقاراسى قالمايدى.
مەنىڭ ويىمشا، وزدەرىنىڭ قاراۋىل مۇنارالارىندا ۇيقى باسىپ ەسىنەپ وتىرعان كازاك-ورىستار بەتالدىنا شاۋىپ جۇرگەن مەنى كورىپ كىم ەكەنىمدى ايىرا الماي ازاپتانعان بولۋى ءتيىس، ويتكەنى مەنى كيىمىمە قاراپ چەركەس ەكەن دەپ قالعان بولار. انىعىندا دا، سەن شەركەس كيىمىمەن سالت مىنگەنىڭدە كوبىنەسە كاباردالىقتارعا ۇقسايسىڭ، ولاردىڭ كوبى اتقا سەنشە وتىرا المايدى دەپ جۇرت ماعان تالاي ايتۋشى ەدى. راس، وسى ءبىر ارداقتى سوعىس كيىمىن كيۋدە مەن بارىپ تۇرعان دەنديمىن27 ءبىر دە ءبىر ارتىق تۇرعان جىلتىراۋىعىم جوق؛ قىمباتتى قارۋلارىم زەرسىز، جاي عانا ىستەلگەن، بوركىمنىڭ سەڭسەڭى تىم ۇزىن دا ەمەس، ونشا قىسقا دا ەمەس، ءماسىم مەن باشماعىم اياعىما جابىسىپ تۇر، بەشپەتىم اق، جالباعايىم قارا قوڭىر. تاۋلىقتاردىڭ اتقا وتىرىسىن مەن كوپ زەرتتەدىم: كاۆكازشا اتقا سۇلۋ وتىرۋىمدى ماداقتاۋدان باسقا ەش نارسە مەنىڭ ماقتانىشىما ءتيىپ كورگەن ەمەس. جالعىز ءوزىمنىڭ دالا كەزۋىم كوڭىلسىز بولار دەپ مەن ءتورت ات ۇستايمىن، ونىڭ بىرەۋى ءوزىم ءۇشىن، قالعان ۇشەۋى جورا-جولداستار ءۇشىن، ولار مەنىڭ اتتارىمدى الاردا قۋانا الادى دا، ءبىراق ەشقاشان دا مەنىمەن بىرگە شىقپايدى. تۇسكى تاماق ءىشۋ مەنىڭ ويىما تۇسكەن كەزدە ساعات التى بولعان مەزگىل ەدى، اتىمنىڭ دا زىقىسى شىققان ەكەن؛ مەن پياتيگورسكىدەن نەمىس كولونياسىنا اپاراتىن جولعا ءتۇستىم، بۇل جولمەن كوبىنەسە سۋ قاۋىمى en pducnigue28 جۇرەدى. جول بۇتالاردىڭ اراسىمەن اينالىپ وتىرىپ قالىڭ شوپتەردىڭ استىمەن شۋلاي اعىپ جاتقان بۇلاقتارى بار كىشىرەكتەۋ سايلاردى باسىپ وتەدى. اينالاڭدا كوكپەڭبەك تەڭكيىپ جاتقان بەشتاۋ، جىلاندى، تەمىرلى جانە قاسقا تاۋلار. ولار بىرىمەن-بىرى جالعاسىپ بارىپ ساتىداي تىزبەكتەلىپ جوعارى كوتەرىلەدى. وسى جەردىڭ تىلىندە جىرا دەپ اتالاتىن وسىنداي سايلاردىڭ بىرىنە قۇلاعان كەزدە مەن ات سۋارعالى توقتادىم، سول مەزگىلدە جول بويىندا شۋلاسقان اسەم اتتىلار توبى كورىندى؛ بۇلاردىڭ اراسىنداعى ايەلدەردىڭ كيگەنى سالت مىنۋگە لايىقتاپ تىگىلگەن قارا جانە كوك ءتۇستى ۇزىن كويلەك، ال جىگىتتەر نيجەگورود ۇلگىسىمەن تىگىلگەن كوستيۋم مەن چەركەس كوستيۋمىن ارالاستىرا كيىپتى، ءبارىنىڭ الدىندا كنياجنا مەرن مەن گرۋشنيسكيي كەلەدى.
سۋعا ەمدەلۋگە كەلگەن ايەلدەر ءالى كۇنگە چەركەستەر تاپا-تال تۇستە باسسالادى ەكەن دەگەنگە نانادى؛ سوندىقتان بولۋ كەرەك، گرۋشنيسكيي شينەلىنىڭ سىرتىنان قىلىش اسىنىپ، ونىڭ ۇستىنە ەكى تاپانشا تاعىپ الىپتى، ول وسى ءبىر جاۋىنگەرلىك قالپەتىندس ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرگەندەي ەدى. بيىك بۇتا مەنى ولاردان جاسىرىپ تۇردى، ءبىراق جاپىراق اراسىنان مەن ءبارىن كورىپ تۇردىم، ولاردىڭ جۇزدەرىنىڭ قۇبىلىسى ارقىلى اڭگىمەنىڭ وتە ءبىر نازىك سەزىمدەر جايىندا ەكەنىن اڭعاردىم. سونىمەن ولار بۇتاعا دا جاقىندادى؛ گرۋشنيسكيي كنياجنا مىنگەن اتتىڭ تىزگىنىنەن ۇستاي الدى، سول كەزدە مەن اڭگىمەلەرىنىڭ اياعىن ەستىدىم:
— ءسىز ءومىر بويى كاۆكازدا قالعىڭىز كەلە مە؟ — دەدى كنياجنا.
— مەن ءۇشىن رەسەيدىڭ كەرەگى نە؟ ول ەلدە مىڭداعان ادام وزدەرى باي بولعاندىقتان ماعان جيرەنىشپەن قارايدى، ال مۇندا، — مۇندا مەنىڭ قالىڭ شينەلىم سىزبەن تانىس بولۋىما بوگەت بولمادى... — دەپ جاۋاپ قايىردى جىگىت.
— قايتا... — دەدى قىزارىڭقىراپ قىز. گرۋشنيسكييدىڭ بەتىندە قۋانىش بەلگىسى وينادى. ول ءسوزىن بىلايشا سوزا بەردى:
— بۇل جەردە، تاعىلار وعىنىڭ استىندا مەنىڭ ءومىرىم ايعاي-شۋمەن بەلگىسىز، شاپشاڭ وتەدى؛ سونىمەن بىرگە قۇداي ماعان جىل سايىن ءبىر عانا جارقىن ايەل كوزقاراسىن، ءبىر عانا سوعان...
ءدال وسى كەزدە ولار مەنىمەن قاتارلاسا قالدى، مەن اتىما قامشىنى كومىپ جىبەرىپ بۇتانىڭ اراسىنان شىعا كەلدىم...
— Mon Dieu، un circassiەn!29... — كنياجنا شوشىپ كەتىپ.
قىزدى بۇل ويىنان مۇلدە قايتارۋ ءۇشىن مەن موينىمدى وعان قاراي ءسال بۇردىم دا، فرانسۋز تىلىندە جاۋاپ بەردىم:
— Ne craignez rien، madame، — je ne suis plus dange-gereux que votrە cavaliەr30.
قىز قىسىلىپ قالدى، ونىڭ سەبەبى نە ەكەن؟ الدە ءوزىنىڭ قاتەسىنەن بە؟ الدە مەنىڭ جاۋابىمنىڭ نامىسقا تيەردەي دورەكىلىگىنەن بە؟ لايىم مەنىڭ كەيىنگى بولجالىم انىق بولعاي-اق. وسىدان كەيىن گرۋشنيسكيي ماعان نارازىلىقپەن كوز تاستادى.
ءتۇن ورتاسى كەزىندە، ياعني ساعات ون بىرلەردە مەن بۋلۆاردىڭ تالدار وسەتىن اللەياسىمەن قىدىرۋعا شىقتىم. قالا ۇيقىدا، تەك بىرنەشە ۇيلەردىڭ تەرەزەسىندە عانا وتتار جىلتىرايدى. ءۇش جاقتان بيىك قۇزدار توبەسى قاراۋىتادى، بۇلار ماشۋكتىڭ تاراۋلارى، الدا بولار جاماناتتىڭ حابارشىسى ءتارىزدى ماشۋك توبەسىندە بۇلت شوگىپ تۇر؛ اي شىعىستان كوتەرىلىپ كەلەدى؛ كۇمىس شاشاقتار تۇستەس قارلى تاۋلار الىستا جارقىرايدى، ساقشىلاردىڭ ايعايلارى تۇندە اعىزىلعان ىستىق بۇلاق سۋلارىنىڭ شۋىلىمەن قوسىلا جاڭعىرىعادى. نوعاي ارباسىنىڭ شيقىلى مەن زارلى تاتار اۋەزىنە ارالاسىپ كوشەلەردەن اندا-ساندا ات تۇياقتارىنىڭ دىبىسى شىعادى. مەن ورىندىققا وتىرىپ، ويعا كەتتىم... مەنىڭ ءوز ويلارىمدى دوسىما اعىتقىم كەلەدى.. ءبىراق كىمگە؟.. ءقازىر ۆەرا نە ىستەپ وتىر ەكەن؟ — دەپ ويلادىم مەن... تاپ وسى مينوتتە ونىڭ قولىن قىسۋ ءۇشىن مەن نەگە دە بولسا شىدار ەدىم.
كەنەت اسىعىس، جۇگىرە باسقان اياق دىبىسىن ەستىدىم...
گرۋشنيسكيي شىعار... ءدال ءوزى!
"قايدان كەلەسىڭ؟" — "كنياگينا ليگوۆسكايالاردان كەلەمىن، شىركىن مەريدىڭ ءان سالۋى-اي!" دەدى ول ماڭىزدانىپ.
— بىلەسىڭ بە سەن؟ سەنىڭ يۋنكەر ەكەنىڭدى ونىڭ بىلمەيتىنىنە، سەنى ءبىر شەنىنە تومەندەتىلگەن يۋنكەن دەپ ويلايتىنىنا ءباس تىگەمىن، — دەدىم مەن وعان.
— مۇمكىن! مەنىڭ شارۋام قانشا!.. — دەدى ول كۇمىلجىپ.
— جوق، مەن انشەيىن ايتام...
— بىلەسىڭ بە، بۇگىن سەن ونى وتە قاتتى اشۋلاندىردىڭ. قىز بۇل جان ەستىپ كورمەگەن بەيباستاقتىق ەكەن دەدى، مەن سەنىڭ جاقسى تاربيە العانىڭدى، جوعارى قاۋىمدى جاقسى بىلەتىنىڭدى، ول جەردە قىزدى سوگە قويايىن دەگەن نيەتىڭنىڭ بولماعانىن ايتىپ ونى زورعا سەندىردىم؛ قىز سەنىڭ كوزقاراسىڭ بۇزىق، ول ءوزىن-وزى ماداقتايتىن ادام دەيدى.
— قىز جاڭىلماعان ەكەن... ءا، سەنىڭ ونى قورعاعىڭ كەلمەي مە؟
— مەنىڭ ازىرگە ولاي ەتۋگە قۇقىمنىڭ جوقتىعىنا وكىنىش ەتەمىن...
"و-گو! مۇنىڭ الدەن-اق سەنىمى بار ەكەن..." — دەپ ويلادىم.
— بىلايشا ايتقاندا سەن ءۇشىن جامان عوي، ەندى سەنىڭ ولارمەن تانىسۋىڭ قيىن-اق، بۇل وتە وكىنىش! بۇل ءۇي، مەن بىلەتىن ۇيلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر ابزالدارىنىڭ ءبىرى... — دەدى گرۋشنيسكيي.
مەن ىشىمنەن جىميىپ كۇلدىم.
— ەڭ ابزال ءۇي ءقازىر مەن ءۇشىن ءوز ءۇيىم، — دەدىم مەن كەتكىم كەلىپ، ورنىمنان ەسىنەي كوتەرىلىپ.
— دەگەنمەن وكىنىپ جۇرگەنىڭدى مويىنداساڭشى؟..
— نەتكەن بىلشىل! ەگەر مەن بارعىم كەلسە، ەرتەڭ كەشكە-اق كنياگينيالاردا بولامىن...
— كورەرمىز...
— ءتىپتى، ساعان كوڭىلدى بولۋ ءۇشىن كنياجنامەن قالجىڭداسامىن...
— ءيا، ول سەنىڭ سوزىڭە قۇلاق قويسا-اۋ...
— مەن ەندى سەنىڭ سوزدەرىڭ قىزدى مەزى عىپ، جالىقتىراتىن ءساتتى عانا كۇتەمىن... قوش!..
— مەن قىدىرىپ جۇرە تۇرامىن، ءقازىر ءتىپتى ۇيىقتار ءتۇرىم جوق... توقتاي تۇرشى، ءجۇر رەستوراسياعا31 بارايىق، وندا جاقسى ويىن بار... ماعان بۇگىن كەرەمەت اسەرلەر الۋ كەرەك...
— ۇتىلىپ قالۋىڭدى تىلەيمىن... مەن ۇيگە قايتتىم.
21 مامىر
ءبىر جۇماعا جاقىن ۋاقىت ءوتتى، مەن ءالى ليگوۆسكايالارمەن تانىسقانىم جوق. ءساتى بولار كەزىن كۇتىپ ءجۇرمىن. گرۋشنيسكيي كنياجنانىڭ كولەڭكەسى ءتارىزدى قايدا بارسا دا ونىڭ قاسىنان قالمايدى؛ سوزدەرى دە مۇلدە تاۋسىلار ەمەس: قىزدىڭ ءىشىن ەندى قاشان پىستىرار ەكەن؟..
كۇيەۋ جىگىت بولماعاندىقتان قىزدىڭ شەشەسى بۇلارعا كوڭىل اۋدارمايدى. شەشە لوگيكاسى دەگەن وسى-ay! مەن قىزدىڭ ەكى-ۇش جىلى كوزقاراسىن بايقاپ قالدىم — ەندى مۇنى اياقتاۋ كەرەك.
كەشە ۆەرا قۇدىق باسىنا ءبىرىنشى مارتەبە كەلدى... ول ءبىز ەكەۋىمىز جاپپا قاسىندا كەزدەسكەننەن بەرى ۇيىنەن قيا باسقان جوق. ءبىز ەكەۋىمىز قۇدىققا ستاقانىمىزدى بىرگە باتىردىق، ول سۋعا ەڭكەيە بەرىپ ماعان سىبىر ەتتى...
— سەنىڭ ليگوۆسكايالارمەن تانىسقىڭ كەلمەي مە؟.. ءبىز تەك سول ۇيدە كەزدەسە الامىز...
كىنا!.. ءىش پىستىرادى! ءبىراق مەن ايىپتىمىن...
ايتپاقشى، ەرتەڭ رەستوراسيانىڭ زالىن جۇرت جالعا الادى ەكەن عوي، وندا بال بولماق، مەن سوندا كنياجنامەن مازۋركاعا بيلەيمىن.
29 مامىر
رەستوراسيا زالى تەكتىلەر جينالىسىنىڭ زالىنا اينالدى. ساعات توعىزدا جۇرت تەگىس كەلىپ بولدى. كنياگينيا قىزىمەن كەيىنىرەك كەلگەندەردىڭ ءبىرى؛ ايەلدەردىڭ كوپشىلىگى وعان ءارى قىزعانىشپەن، ءارى جاقتىرماعان پىشىنمەن قارايدى، ويتكەنى كنياجنا مەري وتە كەربەزدىكپەن سۇلۋ كيىنەدى. وزدەرىن وسى جەردىڭ اقسۇيەكتەرىمىز دەپ سانايتىندار كۇنشىلدىك سەزىمدەرىن ىشتەرىندە ساقتاپ كنياگينياعا بارىپ قوسىلدى. مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك؟ قاي جەردە ايەلدەر قاۋىمى بولسا، جوعارى، تومەنگى توپتار دا ءقازىر سولاردىڭ ماڭىنا جينالادى. تەرەزە الدىنداعى جۇرتتىڭ اراسىندا بەتىن اينەككە تاقاپ، ءوزىنىڭ تاڭىرىسىنەن كوزىن الماي گرۋشنيسكيي تۇر؛ قىز قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ وعان اقىرىن عانا باسىن يزەدى. بۇعان ول ماساتتانىپ كۇندەي جاينادى... بي پولكا بيىمەن باستالدى دا، سونسىن ۆالس تارتىلدى. شپورلار شىلدىراپ، ەتەكتەر دەليىپ جۇرت دوڭگەلەنە جونەلدى.
مەن قىزعىلت ءتۇستى قاۋىرسىندارمەن بەزەنگەن ءبىر جۋان ايەلدىڭ سىرت جاعىندا تۇردىم؛ ونىڭ كويلەگىنىڭ تىرسيىپ دوڭگەلەنۋى فيجم32 كيەتىن ۋاقىتتى، ال بەتىن قاپتاعان ۇساق مەڭدەرى ايەلدەردىڭ ءبىر كەزدەردە قارا مەڭدى تورلار كيگەن باقىتتى ءداۋىرىن ەسكە تۇسىرەدى. ايەلدىڭ موينىنداعى ەڭ ۇلكەن مەڭىن قىمباتتى تاستاردان جاسالعان القاسى جاۋىپ تۇر، ول ءوز جىگىتى، دراگۋن كاپيتانىنا:
— مىنا كنياجنا ليتوۆسكايا ءبىر بارىپ تۇرعان وڭباعان قىز! كوردىڭىز بە، جاڭا مەنى ءوزى قاعىپ كەتىپ، كەشىرىم سۇراۋدىڭ ورنىنا ماعان جالت بۇرىلىپ لورنەتپەن قارادى... Ciest؛ imfayable!33.. نەسىنە ماردامسيدى ەكەن؟ ءوزىن ۇيرەتىپ قويسا دەيمىن... — دەدى.
— ونىڭ ءبىر ءجونى بولار! — دەدى دە كاپيتان باسقا بولمەگە كەتتى.
مەن تانىس ەمەس دامالارمەن دە بيلەي بەرۋگە ەرىك بەرەتىن وسى جەردىڭ ادەت بوستاندىعىمەن پايدالانىپ كنياجناعا كەلدىم دە ونى ۆالسكە شاقىردىم.
قىز ءوزىنىڭ ماساتتانعان كۇلكىسىن ارەڭ توقتاتتى؛ ءسويتىپ تەز، سالقىن، سۋىق تۇسكە كىرە قالدى. ول قولىن قالاي بولسا سولاي مەنىڭ يىعىما سالدى دا، باسىن ازدان ءبىر قىرىنداۋ بۇرا قويدى، ءبىز بيلەي جونەلدىك. مۇنداي مايىسىپ تۇرعان سۇلۋ مىقىندى مەن ومىردە بىلمەيمىن! قىزدىڭ جۇپارداي تازا دەمى مەنىڭ بەتىمە شالقىپ، قاتتى اينالعان ۆالس قيمىلىنان سوققان قۇيىن كوتەرگەن ونىڭ تۇلىمدارى كەيدە مەنىڭ وتتاي جانعان بەتىمە سوعىلادى... مەن ونىمەن ءۇش دۇركىن بيلەدىم. (قىز ءۆالستى عاجاپ جاقسى بيلەيدى ەكەن.) قىز ەنتىگىپ، كوزى بۇلدىراپ، ەرىنىن جىبىر ەتكىزدى دە: "Merسi، mon-sieur"34، دەگەن سوزدەردى ماعان ارەڭ ايتتى.
بىرنەشە مينۋتتاي ءۇنسىز تۇرعاننان كەيىن مەن ءبىرتۇرلى باعىنىشتى جاننىڭ كەسكىنىندە وعان بىلاي دەدىم:
— سىزبەن تانىس بولماي جاتىپ-اق مەن قاھارىڭىزعا دۋشار بولعانىمدى ەستىپ جاتىرمىن، كنياجنا... ءسىز مەنەن نەندەي دورەكىلىك تاپتىڭىز... مۇنى قالايشا راس دەۋگە بولادى؟
— ەندى ءسىز، تەگى مەنىڭ سول ويىمنىڭ راستىعىن بىلگىڭىز كەلگەن بولار، — دەدى قىز، بۇل ءسوزدى ايتقاندا ونىڭ جۇزىندە ءبىر ءاجۋالى قۇبىلىس بار ەدى، مۇنداي قۇبىلىس ونىڭ تەز وزگەرگىش، ادەمى، شيراق اجارىنا كەلىسىپ تۇرۋشى ەدى.
— ەگەر مەن ءسىزدى رەنجىتكەندەي وجارلىق جاساعان بولسام، ەندى سوعان كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن ودان دا زور وجارلىق جاساپ تۇرعانىما عافۋ وتىنەمىن... انىعىندا ءسىزدىڭ مەن جونىندە قاتەلەسىپ جۇرگەنىڭىزدى دالەلدەمەك ەدىم...
— سىزگە ول وتە قيىن بولار...
— نەلىكتەن؟
— ءبىزدىڭ ۇيدە بولمايتىندىعىڭىزدان، ال مىنا بال دەگەن تىم ءجيى بولا بەرمەيتىن شىعار.
بۇل ءسوز ولاردىڭ ەسىگى مەن ءۇشىن ماڭگى جابىق دەگەندىك قوي، دەپ ويلادىم مەن.
— ەسىڭىزدە بولسىن، كنياجنا، ءوز كىناسىن مويىنداپ كەشىرىم سۇراپ تۇرعان ايىپكەردى ومىردە بەتتەن قاقپاۋ كەرەك، ول ىزا كەرنەگەندىكتەن بۇرىنعىسىنان ەكى ەسە كۇناكار بولۋى مۇمكىن... وندا...
ءبىزدى قورشاپ تۇرعانداردىڭ ساڭقىلداعان كۇلكىسى مەن كۇبىرلەرى مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولدى، مەن ارتىما قاراسام بىزدەن بىرنەشە قادام جەردە ءبىر توپ ەركەكتەر تۇر ەكەن، ولاردىڭ اراسىندا سۇيىكتى كنياجناعا قارسى قاستاندىق ويىن بىلدىرگەن دراگۋن كاپيتانى دا بار. ول الدەنەگە اسا ريزا بولعان ادامداي ەكى قولىن ۋقالاپ ساقىلداپ كۇلىپ، جولداستارىمەن ىم قاعىسادى. كەنەت ولاردىڭ ورتاسىنان ۇزىن مۇرتى بار، بەت بەينەسى قىپ-قىزىل، ۇستىنە فراك كيگەن ءبىر مىرزا شىعا كەلىپ، تەڭسەلە باسىپ تۇپ-تۋرا كنياجناعا قاراي ءجۇردى؛ ول ماس ەدى. مۇنى كورىپ قىسىلعان كنياجنانىڭ الدىن كەس-كەستەي تۇرا قالدى دا، ول ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، بوزعىل تارتقان سارى كوزىن وعان قاداپ تۇرىپ، ءتىلى كۇرمەلىپ، قىرىلداعان داۋىسپەن:
— رۇقسات... يا، مۇندا نە تۇر!.. مەن ءسىزدى مازۋركاعا شاقىرامىن..
— سىزگە نە كەرەك؟ — دەدى قىز دىرىلدەگەن داۋىسپەن جان-جاعىنا جالىنىشتى تۇردە كوز تاستاپ. امال نە! بۇل كەزدە قىزدىڭ شەشەسى الىستا ەدى، ال تانىس جىگىتتەرىنەن دە قاسىندا ەشكىم جوق، ءبىر اديۋتانت مۇنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرسا دا، وقيعاعا ارالاسقىسى كەلمەي، جۇرت اراسىنا تىعىلىپ قالدى بىلەم.
— نەسى بار؟ — دەدى ماس مىرزا، وزىنە ىممەن دەم بەرىپ تۇرعان كاپيتانىنا كوزىن جىپىقتاتىپ: — ءسىزدىڭ شارتىڭىزعا كەلمەي تۇر ما؟.. مەن ءسىزدى four mazurە تاعى دا شاقىرۋعا ءوزىمدى باقىتتى دەپ سانايمىن... ءسىز مۇمكىن مەنى ماس دەپ تۇرعان بولارسىز؟ ونىڭ وقاسى جوق!.. وتە ەركىندەۋ، ءسىزدى سەندىرەمىن...
مەن قورقىنىش پەن ىزادان قىزدىڭ ەسىنەن تانۋعا جاقىن تۇرعانىن بايقادىم.
مەن ماس مىرزاعا جەتىپ كەلىپ، قولىنان قاتتىراق قىسىپ ۇستادىم دا، ونىڭ كوزىنە تەسىرەيە قاراپ، تايىپ تۇرۋىن سۇرادىم، كنياجنا مازۋركاعا مەنىمەن بيلەمەك بولىپ الدەقاشان ۋادە بەرگەن دەدىم.
— وندا امال جوق!.. تاعى بىردە! — دەدى ول كۇلىپ، ءسويتىپ، ۇياتتان قىزاراقتاپ تۇرعان ءوزىنىڭ جولداستارىنا قاراي جونەلدى، ولار ونى ەكىنشى بولمەگە الىپ كەتتى.
قىز ماعان ۇزاق، سۇيكىمدى كوزقاراسپەن قارادى دا، شەشەسىنە بارىپ ءبارىن ايتىپ بەردى، كنياگينيا مەنى كوپتىڭ اراسىنان ىزدەپ تاۋىپ الىپ العىس ايتتى. شەشەڭدى ءبىلۋشى ەدىم دەي كەلىپ، مەنىڭ تولىپ جاتقان اپالارىممەن دوس بولعاندىعىن باياندادى.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن ءسىز بەن ءبىزدىڭ تانىس بولماۋىمىزدىڭ قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، — دەدى ول، — دەگەنمەن مويىنداڭىزشى، بۇعان جالعىز ءسىز عانا كىنالى ەمەسسىز بە؟ ويتكەنى ءسىز ءوزىڭىزدى جۇرتتىڭ بارىنەن ادام ايتقىسىز الىس ۇستايسىز. ءبىزدىڭ قوناق ءۇيىمىزدىڭ اۋاسى ءسىزدىڭ دەرتىڭىزگە شيپا بولار دەپ سەنەمىن... سولاي ەمەس پە؟
مەن وعان مۇنداي جاعداي ءۇشىن كىمنىڭ دە بولسا دايىنداپ قوياتىن سوزدەرىنىڭ ءبىرىن ايتا سالدىم.
كادريل تىم ۇزاققا سوزىلدى.
اقىرىندا جاڭعىرىققان شۋدىڭ اراسىنان مازۋركا ساڭعىراپ قويا بەردى؛ ءبىز كنياجنامەن قاتار وتىردىق.
مەن وعان ماس مىرزا تۋرالى دا، ءوزىمنىڭ بۇدان بۇرىنعى ءجۇرىس-تۇرىسىم جونىندە دە، ءتىپتى گرۋشنيسكيي جايلى دا ءلام-ميم دەگەم جوق. كوڭىلسىز ۋاقيعادان تۋعان اۋىر اسەر قىز بويىنان از-ازداپ تارايىن دەدى-اۋ دەيمىن، ونىڭ بەت اجارى قۇلپىرا باستادى؛ قىز جاراستىقپەن قالجىڭداپ وتىردى، وتكىر سويلەيىنشى دەمەسە دە ونىڭ سوزدەرى ەركىن، اسەرلى جانە وتكىر شىعىپ وتىردى؛ ونىڭ پىكىرلەرى كەيدە تەرەڭ جاتادى... مەن ەكىۇشتىلاۋ سوزدەرمەن ونىڭ ماعان كوپتەن ۇنايتىندىعىن سەزدىردىم. قىز قىپ-قىزىل بوپ كەتىپ، باسىن تومەن تۇسىرە قويدى.
سودان كەيىن ءوزىنىڭ بارقىتتاي جۇمساق كوزقاراسىن ماعان اۋدارىپ، ەرىكسىز كۇلدى دە:
— ءسىز ءبىر قىزىق ادامسىز، — دەدى.
— ءسىزدى قورشاعان تابىنۋشىلارىڭىز ەتە كوپ قوي، سولاردىڭ اراسىندا مۇلدە كوزىڭىزگە ىلىنبەي قالىپ قويارمىن دەپ قورقىپ، مەنىڭ سىزبەن تانىسقىم كەلمەپ ەدى، — دەدىم ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتىپ.
— ءسىز بەكەر قورىققانسىز! ولاردىڭ ءبارى وتە كوڭىلسىز...
— ءبارى! قالايشا ءبارى؟
قىز ءبىر نارسەنى ەسىنە العانداي ماعان تەسىلە قارادى دا، سونسىن تاعى دا ءسال قىزارىپ كەتتى، ءسويتىپ اقىرىندا: — ءبارى دە! — دەگەن ءسوزدى كەسىپ ايتتى.
— ءتىپتى مەنىڭ دوسىم گرۋشنيسكيي دە سولاي ما؟
— ول ءسىزدىڭ دوسىڭىز با؟ — دەدى قىز ءوزىنىڭ كۇدىگىن ءبىلدىرىپ.
— ءيا.
— ارينە، ول كوڭىلسىزدەر قاتارىنا جاتپايدى...
— باقىتسىزدار قاتارىنا جاتاتىن بولار، — دەدىم كۇلىپ.
— ارينە! ال، سىزگە كۇلكى شىعار؟ مەن ءسىزدىڭ دە سونداي بولۋىڭىزدى تىلەر ەدىم...
— نەسى بار، ءبىر كەزدە مەن دە يۋنكەر بولعانمىن، ول كەز ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر جاقسى شاعى ەدى!
— ول يۋنكەر مە ەدى؟.. — دەدى قىز جۇلىپ العانداي، سونسىن بارىپ: — مەن ويلاسام... — دەپ تۇرىپ قالدى.
— ءسىز نە دەپ ويلاپ ەدىڭىز؟
— ەشتەڭە ەمەس!.. انا ايەل كىم؟
بۇدان كەيىن اڭگىمە بەتى باسقاعا بۇرىلدى دا، بۇعان قايتىپ ورالعان جوق.
مىنە، مازۋركا دا ءبىتتى، ءبىز دە ايىرىلىستىق — جولىققانشا قوش بول. ايەلدەر قايتىپ كەتتى...
مەن كەشكى اس ىشۋگە بارعان جەرىمدە ۆەرنەردى كەزدەستىردىم.
— ءا، ءسىز دە وسىندا ما ەدىڭىز! كنياجنا مەن ونى ەلىم اۋزىنان قۇتقارىپ الىپ قالمايىنشا تانىسپايمىن دەگەنىڭىز قايدا.
— ودان دا زورى بولدى، قىزدى بال ۇستىندە تالىپ قالار جاعدايدان الىپ كەتتىم!..
— ول قالاي بولدى؟ ايتىڭىزشى!..
— جوق، ويلاپ تاپ، دۇنيەدە ءسىز ويلاپ تاپپايتىن نارسە بار ما!
30 مامىر
ساعات كەشكى جەتىلەر كەزىندە مەن بۋلۆاردا قىدىرىپ ءجۇردىم. گرۋشنيسكيي مەنى الىستان كورىپ قاسىما كەلدى: ونىڭ كوزىندە كۇلكى ارالاس قۋانىش وتى جاينايدى، ول مەنىڭ قولىمدى قاتتى قىستى دا مۇڭدى داۋىسپەن:
— راحمەت ساعان، پەچورين... مەنى ءتۇسىنىپ تۇرعان شىعارسىڭ؟.. — دەدى.
— تۇسىنگەنىم جوق؛ ايتكەنمەن راحمەت ايتۋعا بولا قويماس، — دەدىم مەن، كوڭىلىمدە ەشبىر قايىرىمدىلىق سەزىمى بولماسا دا.
— Heگe؟ كەشەگى شە؟ الدە سەن ونى ۇمىتتىڭ با؟.. مەري ماعان ءبارىن دە بايان ەتتى...
— سولاي ما؟ بۇل كۇندە سىزدەر بىرگە مە ەدىڭىزدەر؟ ءارىسى ايتار العىستارىڭىزعا دەيىن؟..
— سوزگە قۇلاق قويشى، — دەدى گرۋشنيسكيي ماڭىزدانىپ: — ەگەر مەنىڭ سىيلاسقىم بوپ قالعىڭىز كەلسە، مەنىڭ ماحابباتىمدى تالكەك ەتپەڭىز... مەن ونى ەسىم كەتكەنشە سۇيەمىن... ول دا مەنى سولايشا سۇيەدى عوي دەپ ويلايمىن دا، سەنەمىن... مەنىڭ سەنەن ءوتىنىشىم بار: سەن بۇگىن كەشكە ولاردا بولاسىڭ عوي؛ بارلىعىن بايقاپ وتىرامىن دەپ ۋادە بەرشى؛ سەن بۇل ماسەلە جونىندە تاجىريبەلىسىڭ جانە ايەلدەردى مەنەن گورى جاقسى بىلەسىڭ عوي... شىركىن ايەلدەر! ولاردى كىم ءبىلىپ بولعان؟ ولاردىڭ كوزقاراستارىنا كۇلكىلەرى قايشى، ولار سوزدەرىمەن ءۇمىت بەرىپ وزدەرىنە تارتسا دا، اۋىزدارىنان شىققان ۇندەرىمەن كەيىن سەرپەدى. كەيدە ولار ءبىزدىڭ ەڭ ءبىر جاسىرا قويعان ويىمىزدى سول مينوتىندە سەزىپ بىلەدى دە، كەيدە اشىق ايتىلعان وسپاعىڭا تۇسىنبەي قويادى. مىنا كنياجنانى-اق الايىقشى، كەشە ونىڭ ماعان دەگەن كوزدەرىندە قۇمارلىق وتى لاۋلاپ تۇر ەدى، ال بۇگىن ءارى سونۋگە اينالىپ، ءارى سالقىن تارتىپتى...
— ول مۇمكىن، سۋ اسەرىنىڭ سالدارى بولار، — دەدىم مەن.
— سەن بارلىق جايدا جامان جاعىن عانا كورەسىڭ... ماتەرياليست! — دەدى ول جاراتپاي. سونان سوڭ ماتەريانى وزگەرتەيىكشى دەپ ماعىناسىز قالجىڭدار ايتىپ، ءماز بولىپ كۇلدى.
ساعات توعىزعا اينالعاندا ءبىز ەكەۋمىز كنياجناعا كەتتىك.
ۆەرانىڭ تەرەزەسىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ مەن ونى تەرەزەدەن كوردىم. ءبىز ەكەۋمىز اسىعىس كوز تاستاستىق. ۆەرا بىزدەن كەيىن لەزدە ليگوۆسكايالاردىڭ قوناق ۇيىنە كىردى. كنياگينيا ونى ءوزىنىڭ تۋىسى ەسەبىندە ماعان تانىستىردى. شاي ىشتىك، قوناق كوپ ەدى؛ اڭگىمە جالپىعا ورتاق سوزدەر بولدى. مەن كنياگينياعا ۇناعىم كەپ قالجىڭدار ايتىپ، ونى بىرنەشە قابات شەك-سىلەسىن قاتىرىپ كۇلدىردىم؛ قىز دا بىرنەشە رەت كۇلە جازداپ، ءبىراق العان بەتىنەن قايتقىسى كەلمەي ءوزىن-وزى ۇستاپ قالدى. كنياجنا وزىنە سالقىندىق جاراسادى دەپ بىلەدى، مۇمكىن ونىسى دۇرىس تا شىعار. مەنىڭ قالجىڭدارىمنىڭ قىزعا اسەر ەتپەگەنىنە گرۋشنيسكيي قۋانىشتى سياقتى.
شايدان كەيىن بارلىعى زالعا كەتىستى.
— ۆەرا، سەن مەنىڭ ءتىل العىشتىعىما ريزا مىسىڭ؟ — دەدىم ونىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ.
ۆەرا ماعان قيىلا كوز تاستادى، ونىڭ كوزقاراسى ءارى ماحابباتقا، ءارى العىسقا تولى ەدى. مەن مۇنداي كوزقاراسقا ۇيرەنگەنمىن؛ ويتكەنى بۇلار ءبىر كەزدەگى مەنىڭ جان سۋسىنىم بولعان عوي. كنياگينيا قىزىن فورتەپيانوعا وتىرعىزدى؛ بارلىعى دا ونىڭ ءبىر نارسە ايتىپ بەرۋىن سۇراستى، مەن ۇندەگەنىم جوق، جۇرتتىڭ وعان كوڭىل اۋدارعان قاربالاس كەزىن پايدالانىپ ۆەرامەن بىرگە تەرەزە الدىنا كەتتىم، ۆەرا ەكەۋمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءبىر نارسە ايتامىن دەپ ەدى، ونىسى بوس ءسوز بولىپ شىقتى...
دەگەنمەن، قىزدىڭ جانارى جارق ەتكەن اشۋلى كوزقاراسىنان، توپشىلاۋىما قاراعاندا، مەنىڭ سالقىندىعىم كنياجناعا اۋىر تيگەن ءتارىزدى... سۇراماڭىز، مۇنداي ءتىلسىز، ءبىراق، ايقىن، قىسقا، ونىڭ ۇستىنە وتە كۇشتى سوزدەرگە مەن بارىنشا جەتىكپىن عوي!..
قىز انگە باستى، داۋسى جامان ەمەس ەكەن، ءبىراق ناشار ايتاتىن كورىنەدى... انىعىندا مەن تىڭداعان دا جوقپىن. ونىڭ ەسەسىنە گرۋشنيسكيي قىزدىڭ قارسى الدىنا رويالعا سۇيەنىپ تۇرىپ ەكى كوزىمەن ونى جەپ قويارداي تەسىلە قارايدى، ءسويتىپ ول ءمينوت سايىن اقىرىن عانا: "charmant! dەlideux35 — دەيدى.
— تىڭداشى، مەن سەنىڭ كۇيەۋىممەن تانىس بولۋىڭدى تىلەمەيمىن، ءبىراق سەن كنياگينياعا توقتاۋسىز ۇناۋعا ءتيىستىسىڭ؛ ساعان بۇل وڭاي: نە ىستەيمىن دەسەڭ دە، سەنىڭ قولىڭنان ءبارى دە كەلەدى. ءبىز، تەك وسىندا عانا كەزدەسە الامىز... — دەدى ۆەرا ماعان.
— تەك وسىندا عانا ما؟
ول قىپ-قىزىل بوپ كەتتى دە، ءسوزىن ءارى قاراي سوزا بەردى:
— مەن سەنىڭ قۇلىڭ ەكەنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ەشقاشان دا ساعان قارسى كەلە بىلمەيمىن... مۇنىڭ دا سازايىن تارتارمىن: سەن دە تەرىس اينالارسىڭ! قىسقاسىن ايتقاندا مەن ءوز ابىرويىمدى ساقتاعىم كەلەدى... ءوزىم ءۇشىن ەمەس، مۇنى سەن جاقسى بىلەسىڭ!.. مەنىڭ سەنەن تىلەگىم: بوس كۇدىكتەر، بوياما سالقىندىقتارمەن مەنى بۇرىنعىداي قيناي بەرمەشى. كۇن ساناپ ءالىم كەتىپ بارا جاتقانىنا قاراعاندا مەن مۇمكىن كەشىكپەي ولەرمىن... سوعان قاراماستان بولاشاق ءومىرىم تۋرالى ويلاماي، جالعىز عانا سەن تۋرالى ويلايمىن... سەندەر، ەركەكتەر كوز قۇمارلىعى مەن قول قىسۋىنىڭ ءلاززاتىنا تۇسىنەسىڭدەر مە... ال مەن ساعان انت ەتەيىن، سەنىڭ داۋسىڭا قۇلاق قويعانىمدا سونداي ءبىر تەرەڭ، سونداي ءبىر عاجاپ، ەڭ ءبىر ىستىق سۇيىستەر تەڭ تۇسە المايتىن جان ءلاززاتىن سەزىنەمىن.
سول ەكى ارادا كنياجنا مەري دە ءان سالۋىن توقتاتتى.
ونىڭ ماڭىنان ماداقتاعان سوزدەر ەستىلىپ تۇردى: بارىنەن كەيىن مەن وعان كەلدىم دە داۋسى جايىندا الدەنەلەر ايتقان بولدىم.
قىز تىجىرىنىپ، تومەنگى ەرنىن بۇلتيتا قويدى دا، ءبىر كۇلكى كەلتىرەتىن تۇردە وتىرا كەتتى.
— مەنىڭ ءانىمدى تىڭداماي-اق ايتا سالعان ءسىزدىڭ مۇنىڭىز مەن ءۇشىن وتە ماقتانىش، الدە ءسىز مۇمكىن مۋزىكانى سۇيمەيتىن بولارسىز؟.. — دەدى ول.
— سۇيگەندە قانداي... اسىرەسە تۇسكى استان كەيىن.
— ءسىزدىڭ تولعاعىشتىق سەزىمىڭىز قارا دۇرسىندەۋ، — دەپ ەدى گرۋشنيسكيي، — دۇرىس ايتقان ەكەن عوي... مەنىڭ بايقاۋىمشا ءسىز مۋزىكانى اسپازشىلاردىڭ تاماق تالعاعانى ءتارىزدى سۇيەتىن كورىنەسىز...
— ءسىز تاعى قاتەلەسىپ تۇرسىز؛ مەن مۇلدە اسقۇمار جان ەمەسپىن: مەنىڭ اسقازانىم جامان. ال مۋزىكا تۇسكى استان كەيىن ادامنىڭ ۇيقىسىن كەلتىرەدى، ال تۇسكى استان كەيىن ۇيىقتاۋ دەگەن عاجاپ ەمەس پە: سونىمەن، مەن مۋزىكانى دارىگەرلىك جاعىنان سۇيەمىن. كەشكە قاراي مۋزىكا مەنىڭ جۇيكەمە تيەدى، سوندىقتان مەن نە مۇلدە قاپا بولامىن دا، نە وتە كوڭىلدى بولامىن. قۋانۋعا دا، نەمەسە قايعىرۋعا دا كەرەكتى سەبەپ بولماعاننان كەيىن بۇل جاعدايلاردىڭ ەكەۋى دە جالىقتىرادى، ونىمەن قاتار جۇرت اراسىندا قايعىرىپ وتىرۋ كۇلكى، ال تىم ىرجاقتاپ كەتۋ — قولايسىز...
قىز سەزىمنىڭ اياعىن تىڭداماستان مەنەن اۋلاق تايىپ تۇردى دا، گرۋشنيسكييدىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى. سونان سوڭ ەكەۋىنىڭ اراسىندا الدەنەندەي ءبىر نازىك اڭگىمە باستالىپ كەتتى، كنياجنا ىنتىعىپ تىڭداعانداي كورىنگىسى كەلگەنىمەن ونىڭ دانىشپاندىق سوزدەرىنە ءارى ۇقىپسىز، ءارى ورىنسىز جاۋاپ بەرىپ تۇرعان ءتارىزدى. ويتكەنى گرۋشنيسكيي قىزدىڭ مازاسىزدانعان كوزقاراسىنان سەزىكتەنىپ، ونىڭ ىشكى قوبالجۋىنىڭ سەبەبىن بىلگىسى كەلگەندەي وعان اندا-ساندا تاڭدانا قاراپ قويادى...
مەن ءسىزدى ءتۇسىندىم، سۇيىكتى كنياجنا، ساق بولعايسىز! ءسىز مەنىڭ مەنمەندىگىمە ءتيىپ، ءوز ىستەگەنىمدى ءوز الدىما كەلتىرمەكسىزدەر عوي، ول بولا قويماس! ەگەر ماعان قارسى سوعىس جاريالاساڭىز، وندا مەن دە مەيىرىمسىز بولارمىن.
كەش اياقتالعانشا مەن ولاردىڭ سوزدەرىنە قاساقانا بىرنەشە رەت ارالاسۋعا تىرىستىم، ءبىراق قىز مەنىڭ سوزدەرىمدى ءبىرتۇرلى سالقىنداۋ تىڭدادى، اقىرىندا ادەيى مۇڭايعان ءپىشىن ءبىلدىرىپ، ولاردىڭ قاسىنان كەتىپ قالدىم. كنياجنا مەن گرۋشنيسكيي ماساتتانىپ كەتتى. ماساتتانىڭدار، دوستارىم، اسىعىڭدار... شاتتىقتارىڭ ۇزاققا بارماس!.. نە ىستەۋ كەرەك؟ الدا نە بولارىن سەزگەندەيمىن... ايەلمەن تانىس بولسام، مەن قاشان دا ونىڭ مەنى سۇيەرىن دە، سۇيمەسىن دە قاتەسىز بولجايمىن...
كەشتىڭ قالعان جارىمىن مەن ۆەرا قاسىندا وتكىزدىم، ەكەۋمىز وتكەندەر جايلى تويعانىمىزشا كەڭەستىك... مەنى نە ءۇشىن وسىنشا سۇيەتىنىنە قۇداي اقى تۇسىنبەيمىن! اسىلىندا مەنىڭ بارلىق ۇساق كەمشىلىكتەرىم مەن جەكسۇرىن ءناسىپقۇمارلىعىما دەيىن انىق بىلەتىن جالعىز ايەل وسى... زۇلىمدىقتىڭ دا سونشالىق سۇيكىمدى بولعانى ما؟..
ءبىز گرۋشنيسكيي ەكەۋمىز بىرگە شىقتىق: دالاعا شىققان سوڭ ول مەنى قولتىقتاپ الىپ، ءبىراز ۇندەمەي كەلە جاتتى دا بىلاي دەدى.
— ال، قالاي؟
"سەن اقىماقسىڭ" دەگىم كەلدى دە، ءبىراق ءوزىمدى ۇستاپ قالدىم، ءسويتىپ تەك يىعىمدى عانا قوزعادىم.
6 ماۋسىم
بۇل كۇندەردىڭ بارىندە دە مەن ءوزىمنىڭ ۇستانعان بەتىمنەن بۇلتارعانىم جوق. مەنىڭ سوزدەرىم كنياجناعا ۇناي باستادى، مەن وعان ءوز ومىرىمدەگى كەيبىر عاجايىپ ۋاقيعالاردى ايتىپ بەردىم، ەندى ول مەنى ءبىر كەرەمەت ادام كورە باستادى. مەن دۇنيەدەگى بارلىق نارسەنى، اسىرەسە سەزىمدى قالجىڭ ەتەمىن: بۇل ونى شوشىندىرا باستادى.
كنياجنا مەنىڭ كوزىمشە گرۋشنيسكييمەن وتە نازىك جۇرەك سەزىمدەرى جايىندا تالاستارعا بارۋعا باتا المايدى، ونىڭ كەيبىر مىنەزدەرىنە قىز بىرنەشە قايتا مىسقىل كۇلكىلەرمەن جاۋاپ بەردى، ايتسە دە مەن، گرۋشنيسكيي قىزعا كەلگەندە ءارقاشان دا سىپايىلىق تۇرمەن ەكەۋىن وڭاشا قالدىرىپ كەتەمىن؛ ءبىرىنشى رەتتە قىز ادەيى سولاي كورىنگىسى كەلدى مە، بۇعان قۋانعانداي بولدى؛ ەكىنشىدە — ماعان، ۇشىنشىدە — گرۋشنيسكييگە اشۋلاندى.
— ءسىزدىڭ نامىسىڭىز وتە از ەكەن! گرۋشنيسكييمەن وڭاشا قالۋ ماعان كوڭىلدى دەگى قالايشا ويلايسىز؟ — دەدى ول ماعان كەشە.
— ءوز قىزىعىمدى سىبايلاسىمنىڭ باقىتىنا قۇربان ەتتىم، — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن.
— مەنىڭ دە، — دەدى قىز.
مەن وعان قادالا قارادىم دا، سالماقتى كەيىپكە تۇسە قويدىم. سودان كەيىن قىزبەن كۇنى بويى ءتىل قاتىسقان جوقپىن... كەشكە قاراي قىز جابىرقاۋ تارتىپ ەدى، بۇگىن قۇدىق باسىندا ودان دا جابىرقاۋىراق كورىندى. مەن قىزدىڭ قاسىنا كەلگەنىمدە ول گرۋشنيسكييدىڭ سوزدەرىن سەلقوستاۋ تىڭداپ تۇر ەكەن، گرۋشنيسكيي شاماسى تابيعات سۇلۋلىعىنا سۇقتانىپ تۇرعان سەكىلدى، قىز مەنى كوزى شالىسىمەن بەينەبىر بايقاماعان ادام ءتارىزدى قارقىلداپ (وتە ورىنسىز) كۇلە باستادى. مەن ارىرەك بارىپ، بىلدىرتپەي ونى سىرتىنان بايقاپ تۇردىم: قىز تەرىس اينالىپ، ەكى رەت ەسىنەدى. انىعىندا گرۋشنيسكيي ونى مۇلدە مەزى قىلىپ بولعان ەكەن. قىزبەن ەندى ەكى كۇن سويلەسپەيمىن.
11 ماۋسىم
وتىرىك قىزىقتىرىپ الداعىم كەلمەيتىنىن جانە وعان ەش ۋاقىتتا ۇيلەنبەيتىنىمدى بىلە تۇرا، مەن جاس قىزداردىڭ ماحابباتىن وزىمە اۋدارۋعا سونشا نەگە جانتالاسامىن؟ — دەپ وزىمنەن ءجيى-جيى سۇرايمىن. مۇنداي ايەل سايقالدىعى ماعان نە ءۇشىن كەرەك؟ كنياجنا
مەريدىڭ ءبىر كەزدەردەگى سۇيەرىنەن گورى ۆەرا ءقازىر مەنى ارتىق سۇيەدى؛ ەگەر ول ماعان قول جەتپەيتىن سۇلۋ بولىپ كورىنسە ءبىر ءسارى، وندا مەن مۇمكىن ىستەر ءىسىمنىڭ قيىندىعىنا قىزىعىپ، سوعان ەلىككەن بولار ەدىم... مۇنىڭ ءبىرى دە جوق! سونىمەن ارينە، بۇل ءبىزدىڭ جاستىق شاعىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىنداعىداي ءبىر ايەلدەن ەكىنشى ايەلگە دامىلسىز سۇيرەي بەرەتىن تىنىمسىز ماحاببات ىزدەگەن تىنىشسىز كەزىمىز دە ەمەس قوي. ول كەزدە ءبىز، ءوزىمىزدى مەيلىنشە جەك كورەتىن ادۋىن ايەلگە كەزدەسىپ، ماڭدايىمىز تاسقا تيگەندەي بولعاندا عانا توقتاپ، بايسالدى بولا باستادىك، انىق شەكسىز، تەرەڭ جان قۇمارلىعى سودان كەيىن باستالدى، ول قۇمارلىقتى ماتەماتيكا جولىمەن نۇكتەدەن كەڭىستىككە قۇلاعان سىزىق دەۋگە بولادى. بۇل شەكسىزدىكتىڭ ءتۇيىنى تەك قانا ماقساتقا، ىستەر ءىستىڭ اياعىنا جەتە الماۋدا جاتىر.
ەندەشە مەن نە سەبەپتى اۋرە بولامىن؟ الدە گرۋشنيسكييدى كۇندەگەندىكتەن بە؟ ول سورلىنىڭ ەشبىر جازىعى جوق قوي. الدە بۇل، جاقىن ادامنىڭ اداسسا دا جانىمەن سۇيەتىن ءلاززاتى ءوزىڭنىڭ وڭباعاندىق نيەتىڭە — ۇساق راقاتىڭا قۇربان ەتۋدىڭ سالدارى بولار ما ەكەن؟ ءسويتىپ، ول جانى كۇيىپ ساعان كەلىپ: مۇنىڭ قاي مىنەزىنە سەنەيىن دەپ سۇراعاندا وعان:
— دوستىم مەنىڭ، مۇنداي حال ءبىر كەزدە مەنىڭ باسىمنان دا وتكەن! سولاي بولا تۇرسا دا تۇسكى تاماق پەن كەشكى اسىمدى ءىشىپ الىپ مەنىڭ الاڭسىز ۇيىقتايتىنىمدى ءوزىڭ كورىپ وتىرسىڭ عوي، ەندەشە، ايعاي- شۋسىز، كوز جاسىن توكپەي-اق ولەرىمە دە سەنەمىن، — دەپ ايتۋ ءۇشىن بە؟
جاڭا عانا گۇلدەي باستاعان جاس جاندا، ادام ايتقىسىز قىزىق پەن ءلاززات بار ەمەس پە! ول بەينە گۇل ءتارىزدى، ونىڭ ەڭ تاماشا حوش ءيىسى كۇن كوزىنىڭ العاشقى ساۋلەسى تۇسكەندەي-اق اڭقيدى عوي؛ ەندەشە ونى مەزگىلىندە جۇلىپ ال دا، مەيىرىڭ قانعانشا يىسكە، ءسويتىپ جولعا تاستاي بەر: مۇمكىن الدەكىم كوتەرىپ الار. مەن بىرەۋدىڭ قايعىسى مەن شاتتىعىنا تەك ءوز تىلەگىم ارقىلى، ءوز جۇرەگىمنىڭ قۋاتىن وسىرەتىن ازىق رەتىندە قارايمىن. قۇمارپازدىق اۋەنىنە بەرىلىپ، الاسۇرۋعا بۇدان ءارى مەنىڭ شامام جوق؛ مەنىڭ ب ا ق قۇمارلىعىمدى ومىردەگى قاتال جاعدايلار باسىپ تاستاعان؛ ءبىراق ول باسقاشا تۇردە قايتا شىققان ءتارىزدى — باققۇمارلىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ۇستەمدىك ەتۋگە جانتالاسۋ عوي، ولاي بولسا مەنىڭ ءبىرىنشى ەرمەگىم ماڭىنداعىلاردىڭ ءبارىن ءوز ەركىمە باعىندىرۋ؛ ءوزىڭ تۋرالى سۇيىسپەندىكپەن قۇرمەت جانە قورقۋ سەزىمدەرىن تۋدىرۋ ۇستەمدىكتىڭ ۇلى سايرانى، العاشقى بەلگىسى ەمەي نەمەنە؟ سەنىڭ وعان ەشبىر قاقىڭ بولماسا دا الدەكىمنىڭ قايعىسى مەن قۋانىشىنىڭ سەبەبى بولۋىڭ دا سول باياعى مەنمەندىكتىڭ ءتاتتى قورەگىنىڭ سالدارى ەمەس پە؟ ال، باقىت دەگەنىمىز نەمەنە؟ شەكسىز ۇستەمدىك. ەگەر، مەن ءوزىمدى دۇنيەدەگىلەردىڭ بارىنەن ارتىق جانە كۇشتىرەك سانايتىن بولسام، مەن باقىتتى بولعان بولار ەدىم؛ ەگەر مەنى جۇرتتىڭ ءبارى سۇيەتىن بولسا سارقىلماس سۇيىسپەندىك بۇلاعى مەنەن دە تابىلار ەدى. زۇلىمدىق زۇلىمدىقتى عانا تۋدىرادى؛ العاشقى قاسىرەتىڭنەن بىرەۋدى ازاپتاۋ ءنارىنىڭ ءدامىن ۇعىناسىڭ؛ ومىردە قولدانىپ كورمەيىنشە زۇلىمدىق يدەياسى ادامنىڭ باسىنا ورناماعان بولار ەدى؛ يدەيالاردى تىرشىلىك تۋدىرادى دەپتى بىرەۋ. ولارعا تۋىستارىنا قاراي ءتۇر، سيپات پايدا بولادى، ءتۇر، سيپات دەگەنىمىز — قيمىل، ءىس؛ كىمنىڭ باسىندا يدەيا كوپ بولسا، سول باسقالاردان كوپ قيمىلداپ، كوپ ىستەمەك؛ سوندىقتان شەنەۋنىكتەر ۇستەلىنە شەگەلەنگەن دانىشپان يا ولەدى، يا جىندانادى، ءدال سول سياقتى زور، پالۋان، دەنەلى ادام ۇنەمى تىنىش قانا وتىرىپ قىزمەت ىستەيتىن ومىردە بولسا اپوپلەكسيكالىق سوققىدان قازا تابادى.
ىنتىقتىق — قۇمارلىق دەگەن ءوزىنىڭ العاشقى باستالۋىندا يدەيادان بوتەن ەش نارسە دە ەمەس؛ ول جاس جۇرەكتىڭ مەنشىگى، كىمدە-كىم بار ومىرىندە ىنتىقتىق زارىنا بوي ۇرىپ وتەمىن دەسە، سول ادام ەسالاڭ: تولىپ جاتقان جاي، تىنىش اعاتىن وزەندەر شۋىلداعان قۇلاما تاسقىننان باستالادى، ايتسە دە ءدال تەڭىزگە بارىپ قۇيىلعانشا سولاردىڭ بىردە-بىرى كوبىكتەنىپ، تۋلاپ، زىرلاي اقپايدى. ءبىراق وسى ءبىر تىنىش قالىپتىڭ ءوزى جاسىرىن بولعانىمەن، كوبىنەسە ۇلى كۇشتىڭ بەلگىسى؛ سەزىم مەن اقىلدىڭ تولىقتىعى مەن تەرەڭدىگى، الاسۇرعان قىزۋلىققا جول بەرمەك ەمەس: بۇل كەزدە جان جۇرەگىڭ ازاپ جانە ءلاززات ۇستىندە وزىنە قاتال ەسەپ بەرىپ، سولاي بولۋى ءتيىس ەكەنىنە سەنەدى؛ ناجاعاي مەن جاۋىنسىز، ۇنەمى ىستىق كۇن كوزى قۋراتىپ جىبەرەتىنىن دە بىلەدى؛ جۇرەك ءوز امىرىنە جەتە ءتۇسىنىپ، ءوزىن سۇيىكتى نارەستەسىندەي ءارى ايالاپ، ءارى جازالايدى. ادام تەك ساناسىنىڭ وسى جوعارعى ساتىسىنا جەتكەندە عانا قۇدايدىڭ ادىلدىگىن باعالاي بىلمەك قوي.
بۇل بەتتى وقىپ شىعىپ مەن ماسەلەمنەن تىم الىستاپ كەتكەنىمدى بايقاپ وتىرمىن... ونىڭ نەسى بار؟.. بۇل جۋرنالدى مەن ءوزىم ءۇشىن جازىپ وتىرعان جوقپىن با، سوندىقتان، مۇندا نە قالدىرسام دا، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزىم ءۇشىن باعا جەتپەس ەسكەرتكىش بولماق.
گرۋشنيسكيي كەلىپ مەنىڭ موينىما جارماستى، ول وفيسەرلىك شەنىن العان ەكەن. ءبىز شامپان ىشتىك. ءبىزدىڭ ارتىمىزدان دوكتور ۆەرنەر كىردى.
— مەن ءسىزدى قۇتتىقتامايمىن، — دەدى ول گرۋشنيسكييگە.
— نە سەبەپتى؟
— سەبەبى سول، سولدات شينەلى سىزگە سونداي جاراسىمدى، ال، شىنىن ايتقاندا بۇل جەردە تىگىلگەن جاياۋ اسكەردىڭ ءمۋنديرى سىزگە قىزعىلىقتى ەش نارسە قوسا الماس جانە ءسىز وسى كۇنگە دەيىن ەرەكشە ءبىر جايدا كورىنۋشى ەدىڭىز، ەندى كوپتىڭ ىشىندە كەتەتىن بولاسىز.
— ايتا بەرىڭىز، ايتا بەرىڭىز، دوكتور! ءسىز مەنىڭ قۋانىشىما بوگەت بولا المايسىز. ول بىلمەيدى عوي، — دەدى گرۋشنيسكيي مەنىڭ قۇلاعىما، — ەپولەتتىڭ ماعان قانشالىق ءۇمىت كەلتىرگەنىن... ۋا، ەپولەتتەر، ەپولەتتەر! قايران سەنىڭ جۇلدىزدارىڭ، جول كورسەتەر جۇلدىزدار عوي... جوق! مەن ەندى مۇلدە باقىتتىمىن.
— سەن بىزبەن بىرگە ۇڭگىرگە باراسىڭ با؟ — دەدىم مەن وعان.
— مەن بە؟ ءمۋنديرىم دايىن بولعانشا كنياجناعا نە قىلسا دا كورىنبەيمىن.
— ءسىزدىڭ قۋانىشىڭىز تۋرالى وعان حابارلاۋعا بۇيىرمايسىز با؟..
— جوق، تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، ايتا كورمەڭىز... مەن ونى قايران قالدىرعىم كەلەدى...
— ءبىراق، ماعان ايتىڭىزشى، ءسىزدىڭ ونىمەن جايىڭىز قالاي؟
ول قىسىلدى دا، ويلانا قالدى: ونىڭ وتىرىك ايتىپ ماقتانعىسى كەلىپ ەدى، وعان ارلاندى، سونىمەن بىرگە شىندىقتى مويىنداۋ وعان ۇيات بولدى.
— قالاي ويلايسىڭ، قىز سەنى سۇيە مە؟
— سۇيە مە؟.. ساداعاڭ كەتەيىن، پەچورين، سەنىڭ تۇسىنىگىڭ قالاي ءوزى!.. قالايشا تەپ-تەز؟.. ءتىپتى، ول سۇيە قالعاندا دا، يناباتتى ايەل ولاي دەپ ايتا قويمايدى عوي...
— جاقسى! سەنىڭشە، يناباتتى ادامنىڭ دا ءوزىنىڭ ىنتىقتىعى جونىندە ۇندەمەۋى كەرەك شىعار؟
— ەح، تۋىسقانىم! ءار ءىستىڭ رەتى بار ەمەس پە، كوپ نارسەلەر ايتىلمايدى، ىشتەي ۇعىلادى عوي...
— ول دۇرىس... ءبىراق، ءبىز كوز ارقىلى ۇعىناتىن سۇيىسپەندىك ايەلدى ەش نارسەگە مىندەتتەمەيدى، ال ءسوز... ساقتان، گرۋشنيسكيي، ول سەنى وتىرعىزىپ كەتەر...
— قىز با؟.. — دەپ جاۋاپ بەردى ول، سونسىن اسپانعا قاراپ ماردامسي كۇلىمسىرەپ الدى دا، — پەچورين، سەنى مەن ايايمىن!... — دەدى.
ول كەتىپ قالدى.
كەشكە جاقىن كوپ ادام جاياۋ ۇڭگىر باسىنا كەتتىك.
بۇل جەردىڭ جەرگىلىكتى وقىمىستىلارىنىڭ پىكىرلەرى بويىنشا وسى ۇڭگىر سونگەن جانار تاۋدىڭ ورنى بولسا كەرەك؛ ۇڭگىر قالادان ءبىر شاقىرىم جەردە، ماشۋك تاۋىنىڭ ەتەگىندە. بۇعان بۇتالار مەن شىڭداردى باسىپ شىعاتىن جىڭىشكە سۇرلەۋ الىپ بارادى؛ تاۋعا كوتەرىلە بەرگەندە مەن كنياجناعا قولىمدى ۇسىندىم، قىز سەرۋەن اياقتالعانشا مەنىڭ قولىمنان ايىرىلمادى.
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز كەكەسىننەن باستالدى: مەن، ءبىزدىڭ تانىستاردىڭ قاسىمىزدا بارىن دا، جوعىن دا قولعا الدىم، اۋەلگى ولاردىڭ كۇلكى جاقتارىن ايتىپ، سونان ءارى جاماندىق جاقتارىن قازبالاي باستادىم. ءتىلىمنىڭ ۋى توگىلىپ كەتتى، باسىن قالجىڭمەن باستاپ، اياعىن ۋىتتى زىلمەن ءبىتىردىم. بۇل جايت قىزعا شۋ دەگەندە قىزىق كورىنسە دە، ارتىنان ونى شوشىندىرايىن دەدى.
— ءسىز ءقاۋىپتى ادامسىز! — دەدى ول ماعان: — ءسىزدىڭ تىلىڭىزگە دۋشار بولعاننان گورى مەن اعاش ىشىندە كىسى ولتىرەتىندەردىڭ پىشاعىنا كەز بولۋدى تىلەر ەدىم... ويىن ەمەس، شىن تىلەگىم: مەن تۋرالى جامان ءسوز ايتقىڭىز كەلگەن كەزدە قولىڭىزعا پىشاق الىڭىز دا مەنى باۋىزداي قويىڭىز، — بۇلاي ەتۋ سىزگە اسا قيىن بولماس.
— تەگىندە مەن كىسى ولتىرۋشىگە ۇقساسپىن با؟..
— ءسىز ودان دا جامانسىز...
مەن ءبىر ءسات ويلانا قالدىم، سودان كەيىپ قىز ءسوزى تەرەڭ تەربەلدىرگەن ادامداي بىلاي دەدىم:
— سولاي، مەنىڭ تاعدىرىم بالا كۇنىمنەن وسىلاي بولاتىن! ءبارى دە مەنىڭ قياپاتىمنان جاماندىقتىڭ بەلگىسىن كورەمىز دەۋشى ەدى، ول بەلگى مەنىڭ جۇزىمدە جوق تا بولسا سولاي بولار دەپ ۇيعارۋشى ەدى — اقىرىندا سولاي بولدى. مەن يناباتتى ەدىم؛ ماعان مونتانى دەپ ايىپ تاعاتىن، اقىرىندا مەن تۇيىق بولدىم. مەن جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتى تەرەڭ ءتۇسىندىم؛ مەنى ەشكىم ماپەلەگەن جوق، قايتا ءبارى دە سوگىپ، بالاعاتتادى: مەن كەكشىل بولدىم؛ باسقا بالالار ءارى كوڭىلدى، ءارى ءسوزۋار بولعاندا، — مەنى ۇنسىزدىك باستى؛ ءوزىمدى ولاردان ارتىقپىن دەپ ويلاسام — مەنى جۇرت تومەن سانادى. مەن سوندىقتان كۇنشىل بولدىم. بۇكىل الەمدى قۇشاقتاپ سۇيۋگە دايىن ەدىم؛ ءبىراق مەنى ەشكىم ۇقپادى: سوندىقتان مەن جەك كورۋدى ۇيرەندىم. مەنىڭ قياپاتسىز جاستىق شاعىم وزىممەن جانە وزگەمەن كۇرەستە ءوتتى؛ ءوزىمنىڭ جاقسى سەزىمدەرىمدى جۇرتتىڭ مازاعىنان قورقىپ جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە كومىپ تاستادىم: ولار سوندا ءولدى، مەن شىندىقتى ايتتىم، ءبىراق ماعان ەشكىم سەنبەدى، سودان كەيىن مەن دە الداي باستادىم؛ ءومىر — تۇرمىس عىلىمىنا وتە جەتىك بولىپ الدىم. سول ارقىلى جانتالاسىپ مەن ىزدەپ جۇرگەن سول ارتىقشىلىقتارمەن باسقالاردىڭ تەگىن-اق پايدالانىپ، ونەرسىز-اق باقىتتى بولىپ جۇرگەنىن كوردىم. سودان كەيىن مەنىڭ كەۋدەمدە ىزا كۇيىنىشى تۋدى، بۇل كۇيىنىش تاپانشا اۋزىمەن ەمدەلەتىن كۇيىنىش ەمەس، باۋىرمالدىق پەن قايىرىمدى كۇلكىنىڭ كولەڭكەسىنە جاسىرىنعان سۋىق، ءالسىز كۇيىنىش ەدى. مەن جان دۇنيەسى جارىمجان ادام بولدىم: جانىمنىڭ جارىم-جارتىسى ءومىر سۇرۋدەن قالىپ، كەۋىپ، سەمدى، سۋالدى، ءولدى، مەن ونى كەسىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردىم، ال بوتەن جارتىسى قيمىلداپ، كىمگە دە بولسا قىزمەت ەتۋگە دايار، ءومىر سۇرە بەردى، ءبىراق جانىمنىڭ ولگەن جارىمىن بىلمەگەندىكتەن، ءتىرى جاعىنا دا ەشكىم كوڭىل اۋدارعان جوق؛ مىنە، ءسىز ءقازىر ول تۋرالى مەنىڭ ەسىمدەگىلەردى وياتتىڭىز، سوندىقتان مەن سىزگە ونىڭ ءقابىرى باسىنداعى جازىلعان سوزدەرىن وقىپ تۇرمىن. كوپ ادامدارعا جالپى ءقابىر باسىنداعى جازۋلار كۇلكى ءتارىزدى، ال ماعان ولاي ەمەس، اسىرەسە ونىڭ استىنا نە كومىلگەنىن ەسىمە العانىمدا، مۇلدە ولاي ەمەس بولىپ كورىنەدى. اسىلىندا، سىزدەن مەنىڭ پىكىرىمدى قۋاتتاۋىڭىزدى سۇراپ وتىرعانىم جوق؛ ەگەر مەنىڭ مىنەزدەرىم سىزگە كۇلكى بولىپ كورىنسە، وندا كۇلە بەرىڭىز: سىزگە ەسكەرتكەنىم: ونداي كۇلكى مەنى تيتتەي دە وكىندىرە المايدى.
وسى ساتتە ونىڭ كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى: قىزدىڭ كوزدەرىنەن جاس پارلاپ، مەنىڭ قولىما سۇيەنگەن قولى ءدىر-دىر ەتەدى، ونىڭ ەكى بەتى جالىنداپ تۇر، قىز مەنى اياپ كەتتى! بارلىق ايەلدەردى وڭاي بيلەيتىن اياۋشىلىق سەزىمى ونىڭ تاجىريبەسىز جۇرەگىنە ءوزىنىڭ تىرناقتارىن سۇقتى بىلەم، ول سەرۋەننىڭ اياعىنا دەيىن مەڭ-زەڭ بولعان قالىپتا، ەشبىر اداممەن جارقىلداپ كۇلمەي، سۇلق ءجۇردى دە قويدى، بۇل ۋلى نىشان!
ءبىز ۇڭگىرگە كەلدىك: ايەلدەر جىگىتتەرىنەن ءبولىنىپ جەكەلەنە قالدى. ءبىراق قىز مەنىڭ قولىمنان ايىرىلمادى. بۇل اراداعى كەربەزدەردىڭ قۋ تىلدەرى ونى سەرگىتىپ كۇلدىرە المادى؛ باسقا بويجەتكەندەر جاردان ۇرەيلەنىپ كوزدەرىن باسىپ جاتسا دا، ءوزى قاباعىندا تۇرعان جاردىڭ تەرەڭدىگى ونىڭ جۇرەگىن سەسكەندىرمەدى.
كەيىن قايتقان جولدا مەن ءبىزدىڭ قايعىلى اڭگىمەنى قايتالامادىم: مەنىڭ ماعىناسىز سۇراقتارىم مەن قالجىڭدارىما قىز قىسقا جانە سەلسوق جاۋاپ بەردى.
— ەشكىمدى ءسۇيدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادىم مەن اقىرىندا.
قىز ماعان قادالا قارادى دا، باسىن شايقادى، ءسويتىپ، تاعى ويعا كەتتى: ونىڭ بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ، ءبىراق نەدەن باستارىن بىلمەي كەلە جاتقانى اپ-ايقىن ەدى؛ ونىڭ كوكىرەگى الاسۇرعانداي... نە ىستەۋ كەرەك! كويلەكتىڭ ۇلبىرەگەن جۇقا جەڭىنىڭ قورعاندىعى شامالى عوي، مەنىڭ قولىم ارقىلى ونىڭ قولىنا ەلەكتر ۇشقىنى جۇگىرگەندەي؛ ىنتىقتىق زارى ءارقاشان دا وسىلاي باستالماق، ال ايەلدەر ءبىزدى دەنە ءبىتىمىنىڭ، ءيا مىنەزىمىزدىڭ ارتىقشىلىعىنا قاراي سۇيەدى دەپ ءبىز كوبىنە قاتتى قاتەلەسەمىز، ارينە سونداي ارتىقشىلىقتار قۇمارلىقتىق قاسيەتتى وتىن قابىلداۋعا ولاردى دايىنداپ، سوعان يكەمدەيدى، ءبىراق ءىستى العاشقى جولىعۋ شەشەدى.
— راسىندا دا، مەن بۇگىن وتە باۋىرمال بولعان جوقپىن با؟ — دەدى قىز، ەرىكسىز كۇلىمسىرەگەندەي بولىپ، سەيىلدەن قايتىپ كەلگەنسىن.
ءبىز ايىرىلىستىق.
قىز وزىنە ريزا ەمەس؛ ول ءوزىن ماعان سالقىن بولدىم دەپ كىنالايدى... بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى، باستى جەڭىسىم! ويتكەنى قىزدىڭ ەرتەڭ قالاي دا مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاعىسى كەلەتىنى انىق. مەن مۇنىڭ ءبارىن كۇنى بۇرىن بىلەمىن، سول-اق قيىن ەكەن!
12 ماۋسىم
بۇگىن ۆەرانى كوردىم. ول ءوزىنىڭ قىزعانشاقتىعىمەن مەنىڭ ەسىمدى كەتىردى، كنياجنا ۆەراعا سەنىپ جۇرەك سىرلارىن اعىتسا كەرەك: مويىندايىقشى، ايتاتىن كىسىسىن تاپقان ەمەس پە!
— مۇنىڭ ءبارى نەگە سوعاتىنىن بىلەمىن، ودان دا ونى سۇيەتىنىڭدى سەن ءقازىر-اق ايتسايشى! — دەدى ماعان ۆەرا.
— ەگەر مەن ونى سۇيمەيتىن بولسام شە؟
— وندا ونىڭ تىنىشىن كەتىرىپ سوڭىنا ءتۇسۋدىڭ، ويىنا قوبالجۋ سالۋدىڭ كەرەگى نە؟.. ءيا، مەن سەنى جاقسى بىلەمىن! سەن بەرى قارا، ەگەر مەنى سەنسىن دەسەڭ ءبىر جۇمادان كەيىن كيسلوۆودسكىگە كەل! بۇرسىگۇنى ءبىز سوندا كوشەمىز. كنياجنا ءبىراز مۇندا بولادى. پاتەردى بىزگە جاقىننان جالدا؛ ءبىز بۇلاقتىڭ جانىنداعى ۇلكەن ءۇيدىڭ جوعارعى قاباتىندا بولامىز، بىزدەن تومەنگى قاباتتا كنياجنا ليگوۆسكايا تۇرادى، ونىڭ قاسىندا سول قوجايىننىڭ تاعى ءبىر ءۇيى بار، ول ءالى بوس... كەلەسىڭ بە؟..
مەن ۋادە بەردىم، سول پاتەردى جالداۋعا سول كۇنى-اق كىسى جىبەردىم.
گرۋشنيسكيي ماعان كەشكى ساعات التىدا كەلىپ، ەرتەڭ بالعا كيىپ بارۋعا ءمۋنديرىم دايىن بولادى دەپ حابارلادى.
— ەندى مەن كنياجنامەن كەشتىڭ اياعىنا دەيىن بيلەپ، قۇماردان شىققانشا سويلەسەمىن!.. — دەدى ول.
— بال قاشان بولادى؟
— ەرتەڭ ەمەس پە؟ سەن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ ۇلكەن مەيرام، وسى ارانىڭ باستىقتارى ۇيىمداستىرىپ ءجۇر.
— ءجۇر، بۋلۆارعا بارايىق...
— مىنا جەكسۇرىن شينەلمەن قايدان بارماقپىن...
— سەن شينەلىڭدى نەعىپ جەك كورىپ كەتتىڭ؟..
مەن جالعىز كەتتىم، بۋلۆاردا كنياجناعا كەزدەسىپ، ونى مازۋركاعا شاقىردىم. قىز ءارى تاڭعالىپ، ءارى قۋانعانداي بولدى.
— ءسىزدى مەن وتكەن جولعىداي ۇنەمى تەك ءبىر سەبەپپەن عانا بيلەيتىن بولار دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى ول ءبىرتۇرلى ادەمى كۇلىمسىرەپ...
مەنىڭشە، قىز گرۋشنيسكييدىڭ جوقتىعىنا مۇلدە كوڭىل اۋدارمايتىن سياقتى.
— ءسىز ەرتەڭ ءارى قۋانىپ، ءارى تاڭعالاسىز، — دەدىم مەن وعان.
— نە نارسەگە؟
— ول قۇپيا... بالدا ءوزىڭىز-اق بايقارسىز.
مەن كەشىمدى كنياگينيالاردا اياقتادىم؛ ۆەرا مەن ءبىر قىزىق شالدان باسقا قوناقتارى جوق ەكەن؛ مەن وتە كوڭىلدى بولدىم، نە ءتۇرلى عاجايىپ ۋاقيعالاردى ويدان شىعارىپ سوعا بەردىم؛ كنياجنانىڭ مەنىڭ قارسى الدىمدا وتىرىپ، تەرەڭ ىقىلاس قويىپ، بار ىنتاسىمەن مەنىڭ وسى بىلشىلدارىمدى قۇمارلانا تىڭداپ وتىرعانى مەنى ۇيالتىپ تاستادى. قىزدىڭ سەرگەكتىگى مەن نازدانعىشتىعى، تاكاپپارلىعى مەن مىسقىلشىل ادەتى، كەكەسىن كۇلكىسى، جۇمباق كوزقاراسى قايدا كەتكەن؟..
ۆەرا مۇنىڭ ءبارىن بايقادى، ونىڭ جۇدەۋ تارتقان وڭىنە تەرەڭ قاسىرەت بەلگىسى پايدا بولدى؛ ول تەرەزەنىڭ كولەڭكەسىندە، كرەسلودا وتىر ەدى... مەن ونى اياپ كەتتىم...
سودان كەيىن مەن، ارينە بوتەن اتتارمەن اتاپ، ۆەرامەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى تانىستىقتىڭ درامالىق تاريحىن، ءبىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمىزدى ايتا باستادىم.
ونى سۇيەتىندىگىمدى، ونسىز تىنىشتىعىمنىڭ جوقتىعىن، ونى ماقتان ەتەتىنىمدى كەلىستىرە سۋرەتتەي كەلىپ، مەن ۆەرانىڭ مىنەزدەرى مەن قىلىقتارىنىڭ اياۋلى جاقتارىن ايتتىم، بۇل ءۇشىن ۆەرا مەنىڭ كنياجنامەن قالجىڭداسقانىمدى ەرىكسىز كەشىرۋگە ءتيىس بولدى.
ۆەرا ورنىنان تۇرىپ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەپ وتىردى، كوڭىلى كوتەرىلەيىن دەپتى... ءبىز، دوكتوردىڭ ۇيقىعا ساعات ون بىردە جاتۋ كەرەك دەگەن ءامىرىن تۇنگى ساعات ەكى بولعاندا عانا ەسىمىزگە ءتۇسىرىپپىز.
13 ماۋسىم
بال باستالۋعا جارتى ساعات قالعاندا ۇستىندە جارقىراعان جاياۋ اسكەر ءمۋنديرى بار گرۋشنيسكيي كەلدى. ءۇشىنشى تۇيمەسىنە تاعىپ تاستاعان جەز شىنجىرىنا ەكى قاباتتى لورنەت ءىلىپتى؛ ادام ايتقىسىز ۇلكەن ەپولەتىن امۋردىڭ قاناتىنداي جوعارى قايقايتىپ تاستاعان؛ ەتىگى سىقىر-سىقىر ەتەدى، سول قولىنا سارى بىلعارى پەرچاتكا مەن فۋراجكاسىن ۇستاپ، وڭ قولىمەن بۇيرا شاشىن ءمينوت سايىن سيپاي بەرەدى. ونىڭ جۇزىندە ماقتانىشپەن بىرگە ءبىرتۇرلى جۇرەكسىنگەندىك بەلگى بار ەدى؛ ەگەر مەنىڭ وعان ىستەر ىسىمە قايشى كەلمەگەندە، ونىڭ مەيرامداعىداي ءساندى كيىنۋى مەن كەربەزدەنە باسۋىنا قاراپ مەن قارقىلداپ كۇلگەن بولار ەدىم.
ول فۋراجكاسى مەن پەرچاتكاسىن ۇستەل ۇستىنە تاستاي بەرىپ، ەتەگىنىڭ قىرىستارىن سوزىپ، اينا الدىندا سىلانا باستادى؛ ونىڭ بۇعاعىنا تىرەلىپ تۇرعان، گالستۋك استىنان كيگەن بيىك القاسىنا تىعىپ قويعان ۇلكەن قارا ورامالىنىڭ ءبىر شەتى جاعاسىنان جارتى ۆەرشوكتەي شىعىپ تۇردى؛ بۇل وعان، از كورىندى بىلەم، ول ونى قۇلاعىنا تامان شىعارىڭقىراپ جوعارى كوتەرىپ قويدى؛ وسى ءبىر قيىن ەڭبەكتەن، ياعني ءمۋنديرىنىڭ جاعاسى تىم تار بولاتىن، ونىڭ بەتىنە قان قۇيىلىپ قىپ-قىزىل بولدى.
— سەنى وسى كۇندەردە مەنىڭ كنياجنامنىڭ قاسىنان شىقپادى دەسەدى، — دەدى ول ماعان قاراماي، ءبىرتۇرلى سالقىنداۋ تۇردە.
— ءبىز سياقتى اقىماقتارعا ءسىز تۇرعاندا شاي ءىشۋ قايدا! — دەدىم مەن، ءبىر كەزدەردە پۋشكين جىرلاعان بارىپ تۇرعان ايلاكەر قۋلاردىڭ ءبىرىنىڭ سۇيىكتى ماتەلىن قايتالاپ.
— ايتىڭىزشى، ماعان مۋندير كەلىسە مە؟.. ءاپ، وڭباعان جيد ءاي!.. قولتىعىمدى قىسىپ تۇرعانىن قاراشى!.. سەنىڭ ءيىسسۋلارىڭ جوق پا؟
— عاپۋ ەتىڭىز، ساعان تاعى نە كەرەك؟ سەنەن بىلاي دا راۋشان پوماداسىنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر...
— ەش نارسە ەتپەيدى، بەرى اكەلشى... ول گالستۋگىنىڭ استىنا، جەڭىنە جانە قول ورامالىنا جارتى شىنى ءيىسسۋدى ءبىر-اق توڭكەردى.
— سەن بيلەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى مەنەن.
— ويىمدا جوق.
— ماعان كنياجنامەن بىرگە مازۋركانى باستاۋعا تۋرا كەلە مە دەپ قورقام، ال مەن بىردە-بىر فيگۋراسىن بىلمەيمىن عوي...
— سەن قىزدى مازۋركاعا شاقىرىپ پا ەدىڭ؟
— ءالى شاقىرعام جوق.
— بايقا، سەنەن بۇرىن بىرەۋ شاقىرىپ قويىپ جۇرمەسىن...
— سولاي ما ەدى؟ — دەدى ءوزىن-وزى ماڭدايعا قويىپ قالىپ. — قوش... قىزدى پودەزد جانىنان كۇتۋگە كەتتىم. — ول فۋراجكاسىن الدى دا جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى.
جارتى ساعاتتان كەيىن مەن دە جونەلدىم. كوشە بويى ءارى قاراڭعى، ءارى جان جوق؛ جينالىس ماڭى — ياعني تراكتير، قىسقاسى نە دەپ ايتساڭ دا مەيلى، تولعان ادام؛ تەرەزەسىنەن جارىق كورىنەدى؛ كەشكى جەل ماعان پولك مۋزىكاسىنىڭ داۋسىن جەتكىزەدى. مەن اقىرىن ءجۇرىپ كەلەمىن، مەنى قايعى باسادى... مەنىڭ جەر ۇستىندەگى جالعىز عانا مىندەتىم بىرەۋلەردىڭ ءۇمىتىن كەسۋ بولعانى ما؟ — دەپ بەينە ءبىر مەنسىز ەشكىم ولە المايتىنداي، ءيا ازاپ شەگە المايتىنداي، مەن ءومىر ءسۇرىپ، ارەكەت ەتە باستاعالى تاعدىر مەنى بىرەۋلەر دراماسىنىڭ شەشۋىنە الىپ كەلەدى دە وتىرادى! مەن بەسىنشى اكت ءۇشىن قاجەت ادام بولامىن دا تۇرامىن؛ ءسويتىپ لاجسىز جەكسۇرىن جەندەت ءرولىن، ءيا ەلىن ساتۋشىنىڭ ءرولىن اتقارىپ كەلەمىن. بۇلاي وتكەندەي تاعدىردىڭ ماعان نە جازعانى بار؟.. الدە مەنى تاعدىر مەششاندار تراگەدياسىمەن ءۇي ءىشى جانجالىنىڭ تۋدىرۋشىسى ەتە مە ەكەن، بولماسا "بيبليوتەكا دليا چتەنيا"36 سياقتىلارعا پوۆەستەر جينايتىندارعا قىزمەتكەر بولسىن دەدى مە ەكەن؟.. كىم ءبىلىپتى؟.. ءومىرىن باستاعاندا ۇلى الەكساندر،37 يا لورد بايرونشا بىتىرەرمىن دەپ باستاپ، عاسىر بويى تيتۋليارنىي سوۆەتنيك دارەجەسىندە قالاتىن ادامدار از با؟..
زالعا كىرگەن سوڭ، مەن توپتالعان ەركەكتەر اراسىنا جاسىرىنىپ تۇردىم دا جۇرتتى باقىلاي باستادىم، گرۋشنيسكيي كنياجنانىڭ قاسىندا الدەنەلەردى قىزا سويلەپ تۇر؛ قىز ونىڭ ءسوزىن ىقىلاسسىز تىڭداپ، ۆەەرىن ەرنىنە اپارىپ جان-جاعىنا قارايدى؛ ونىڭ جۇزىندە شىدامسىزدىقتىڭ بەلگىسى بايقالدى، ال كوزىمەن ول جان-جاعىنان الدەكىمدى ىزدەگەندەي: مەن ولاردىڭ سوزدەرىن تىڭدايىن دەپ اقىرىن عانا سىرت جاقتارىنان ولارعا جاقىنداپ كەلدىم.
— كنياجنا، ءسىز مەنى ازاپتايسىز، مەن كورمەگەلى ءسىز قاتتى وزگەرىپ كەتىپسىز... — دەدى گرۋشنيسكيي.
— ءسىز دە سونداي وزگەرىپسىز، — دەپ جاۋاپ بەردى قىز وعان جالت قاراپ، قىزدىڭ بۇل قاراسىندا جاسىرىن مىسقىل تۇرعانىن گرۋشنيسكيي ايىرا بىلمەدى.
— مەن، مەن وزگەرىپپىن بە؟.. جوق، ەش ۋاقىتتا دا ولاي بولماق ەمەس! ونىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءسىز بىلەسىز عوي! ءسىزدى ءبىر مارتەبە كورگەن ادام ءسىزدىڭ تاڭىرىدەي بەينەڭىزدى عاسىرلارعا اكەتپەك...
— قويىڭىزشى...
— جاقىندا عانا ءجيى-جيى ىقىلاسپەن تىڭداعان ءسوزىڭىزدى ەندى نەلىكتەن تىڭداعىڭىز كەلمەيدى؟..
— ويتكەنى، مەن قايتالاعاندى سۇيمەيمىن، — دەدى قىز كۇلىپ...
— و، مەن قاتتى اداسقان ەكەنمىن!.. مەن ەسۋاس، مىنا ەپولەتتەر تىم بولماسا ءۇمىت ەتۋىمە ەرىك بەرەر دەپ ويلاپ ەدىم. جوق، ودان دا سول ءبىر جەكسۇرىن سولدات شينەلىمەن عاسىر بويلارى قالعانىمنىڭ ءوزى-اق جاقسى بولاتىن ەدى. مۇمكىن ءسىزدىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسىڭىز ءۇشىن دە مەن سول شينەلگە بورىشتى شىعارمىن...
— انىعى دا سول، سىزگە شينەل وتە دۇرىس ەدى...
وسى كەزدە مەن كەلىپ كنياجناعا ءيىلىپ سالەم بەردىم؛ قىز ازىراق قىزارىڭقىرادى دا، تەز سويلەپ كەتتى:
— مسە پەچورين، سۇر شينەلدىڭ مسە گرۋشنيسكييگە اناعۇرلىم جاراساتىنى راس ەمەس پە؟..
— مەن ءسىزدى قوستاي المايمىن، مۋندير كيگەندە ول بۇرىنعىسىنان بالاراق كورىنەدى، — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن.
گرۋشنيسكيي بۇل سوققىعا شىداي المادى: بالا بىتكەننىڭ ءبارى ءتارىزدى مۇنىڭ دا شال بولعىسى كەلەتىن؛ ول ءوز جۇزىندەگى تەرەڭ ىنتىزارلىق بەلگىسى جاسىمنىڭ ۇلكەندىگىن كورسەتەر دەپ ويلاۋشى ەدى. بۇدان كەيىن گرۋشنيسكيي ماعان قۇتىرعان ادامداي جالت قاراپ، اياعىمەن تەبىنىپ قالىپ، ماڭىمىزدان تايىپ تۇردى.
— مويىنداڭىزشى، ول ءارقاشان دا سونداي كۇلكىلى بولعانىمەن، جاقىندا عانا سىزگە سۇر شينەلىمەن... سۇيكىمدى-اق بولىپ كورىنگەن جوق پا ەدى، — دەدىم مەن كنياجناعا.
قىز تۇنەرە قاراپ، ماعان جاۋاپ قاتپادى.
كەش بويىنا گرۋشنيسكيي كنياجنانىڭ قاسىنان كەتپەي قويدى، بىرەسە ونىمەن، ال بىرەسە visa-vis38 بيلەپ ءجۇردى، قىزدى كوزىمەن جەپ، ۋھلەپ، ءارى وكپەسىن ايتىپ، ءارى جالىنىپ ونىڭ مازاسىن كەتىردى. ءۇشىنشى كادريلدەن كەيىن قىز ونى مۇلدە جەك كورىپ تە بولدى.
— مەن سەنەن مۇنى كۇتپەگەن ەدىم، — دەدى ول، ماعان كەلىپ قولىمنان ۇستادى دا.
— نەنى؟
— سەن ونىمەن مازۋركاعا بيلەيمىسىڭ؟ — دەدى ول كوتەرىڭكى داۋىسپەن. — قىز ماعان مويىندادى...
— ونىڭ نەسى بار؟ ول ءبىر قۇپيا ما ەكەن؟
— ارينە... مەن مۇنى ەسى كىرمەگەن جاس قىزدارمەن... شالدۋار — سايقالداردان عانا كۇتۋىم كەرەك ەدى... ودان ءوشىمدى الارمىن!
— ءوزىڭنىڭ شينەلىڭە يا بولماسا ەپولەتىڭە وكپەلە، قىزدى نە ءۇشىن ايىپتايسىڭ؟ سەن وعان ەندى ۇناماي قالساڭ ونىڭ كىناسى نە؟
— نەگە ۇمىتتەندىرەدى؟
— سەن نە سەبەپتى ۇمىتتەندىڭ؟ ءبىر نارسەگە كوڭىلىڭ سوعىپ، ونى ورىنداۋ دەگەن وزىنە باسقا، ال ۇمىتتەنۋ دەگەن نە؟
— سەن باستەن ۇتتىڭ، ءبىراق ءبارىن ەمەس، — دەدى ول ىزالى كۇلكىمەن.
مازۋركا باستالدى. گرۋشنيسكيي بيگە تەك قانا كنياجنانى شاقىرادى، باسقا جىگىتتەر دە ونى ءمينوت سايىن بوساتپايدى؛ بۇل اشىقتان-اشىق ماعان قارسى جۇرگىزىلگەن قاستاندىق؛ سونىڭ ءوزى جاقسى، قىزدىڭ مەنىمەن سويلەسكىسى كەلىپ ءجۇر، وعان ولار بوگەت جاساۋدا، سوندىقتان ماعان بۇرىنعىسىنان ەكى ەسە ىنتىعادى.
مەن بىر-ەكى مارتەبە قىزدىڭ قولىن قىستىم؛ ەكىنشى مارتەبە قىسقانىمدا ول قولىن جۇلىپ الدى، ءبىراق ءتىل قاتقان جوق.
— مەن بۇگىن تۇندە تىنىش ۇيقتاي المايمىن، — دەدى مازۋركا بىتكەن كەزدە ول ماعان.
— وعان گرۋشنيسكيي كىنالى بولار.
— جوق، ولاي ەمەس! — قىزدىڭ ءجۇزى سونداي ويلى، سونداي مۇڭدى كورىندى، مەن وسى كەشتە توقتاۋسىز ونىڭ قولىنان سۇيەرمىن دەپ وزىمە-وزىم سەرت ەتتىم.
جۇرت تاراي باستادى. كنياجنانى كارەتاسىنا وتىرعىزىپ جاتىپ مەن تەزدىكپىن ونىڭ كىشكەنتاي قولىن ەرنىمە تاقادىم. ءتۇن قاراڭعى ەدى، مۇنى ەشكىم كورە قويعان جوق.
مەن وزىمە-وزىم وتە ريزا بولىپ، زالعا قايتا ورالدىم.
ۇلكەن ۇستەلدە جاستار كەشكى اس ءىشىپ وتىر ەكەن، ولاردىڭ اراسىندا گرۋشنيسكيي دە بار. مەن كىرگەن كەزدە ءبارى سوزدەرىن توقتاتا قويدى: بايقايمىن مەن تۋرالى سويلەسىپ وتىرعان بولۋلارى كەرەك. بۇلاردىڭ ءبىرازى، اسىرەسە دراگۋن كاپيتانى، وتكەن بالدان بەرى قاراي ماعان قىرىن قاراپ جۇرگەن بولاتىن، ەندى ماعان قارسى گرۋشنيسكييدىڭ كومانداسىمەن شايكا قۇرىلا باستاعان ءتارىزدى. گرۋشنيسكييدىڭ تۇرىنەن دە ءبىرتۇرلى تاكاپپارلىق، وجەتتىك بايقالادى...
وتە قۋانىشتىمىن؛ بۇل مىنەزىم حريستياندىعىما قايشى بولعانىمەن مەن جاۋلاردى سۇيەمىن، ولار قانىڭدى قايناتىپ، كوڭىلىڭدى كوتەرەدى. ۇنەمى ساق تۇرۋ، ءاربىر كوزقاراستى، ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىن اڭدۋ، ىستەيىن دەگەندەرىن بولجاپ وتىرۋ، وزىنە قارسى قۇرىلعان جاۋىزدىق توبىنىڭ تالقانىن شىعارۋ، كەيدە ادەيى الدانىپ قالعان بولىپ، كوپ ەڭبەكپەن سالىنعان ايلا مەن سۇمدىقتىڭ ۇلكەن ورداسىن كەنەت، بىردەمەمەن توڭكەرىپ تاستاۋ، مىنە، ءومىر دەپ مەن وسىنى ايتامىن.
Ac ۇستىندە گرۋشنيسكيي ۇنەمى دراگۋن كاپيتانىمەن سىبىرلاسىپ، ىم قاعىسىپ وتىردى.
14 ماۋسىم
بۇگىن تاڭەرتەڭ ۆەرا كۇيەۋىمەن كيسلوۆودسكىگە ءجۇرىپ كەتتى. مەن كنياگينيا ليگوۆسكايانىڭ ۇيىنە بارا جاتىپ ولاردىڭ كارەتاسىنا كەز بولدىم. ۆەرا باسىن يزەدى: ونىڭ كوزقاراسىندا مەنى كىنالاعاندىق نىشانى بار.
وعان كىم ايىپتى؟ نەگە ءوزىنىڭ ماعان وڭاشا جولىعىسۋىنا مۇمكىندىك بەرگىسى كەلمەيدى؟ ماحاببات دەگەن وت سياقتى، — ءنار الماسا سونەدى. مەيلى، مەنىڭ ءوتىنىشىم جەتپەگەندى، ءبارىبىر قىزعانىشتىڭ ءوزى-اق ىستەتەر.
مەن كنياگينيالاردا تۇپ-تۋرا ءبىر ساعات وتىردىم. مەري ناۋقاس ەكەن شىقپادى. كەشكە بۋلۆاردا دا بولعان جوق. جاڭادان قۇرىلعان شايكا لورنەتپەن قارۋلانىپتى، تۇستەرى بۇزىق كورىنەدى. مەن كنياجنانىڭ ناۋقاس بولعانىنا قۋاندىم، ايتپەگەندە بۇلار وعان ءبىر جاماندىق ىستەگەندەي ەدى. گرۋشنيسكييدىڭ شاشى دۋدىراپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتىپتى، ول راسىندا دا ىزالى سياقتى، اسىرەسە ار-نامىسى قورلانعان ءتارىزدى؛ كەيدە نامىستانعانىنىڭ ءوزى-اق قىزىق كورىنىپ تۇراتىن ادامدار دا بولا بەرەدى عوي!..
ۇيگە قايتىپ كەلسەم ماعان الدەنە جەتپەيتىن ءتارىزدى، باسە، قىزدى كورە الماعان ەكەنمىن-اۋ! ول اۋرۋ! وسى مەن تەگىندە سوعان عاشىق بولىپ قالعاننان ساۋمىن با؟.. نەتكەن ساندىراق!
15 ماۋسىم
ساعات تاڭەرتەڭگى ون بىردە — كنياگينيا ليگوۆسكايانىڭ ەرمولوۆ ۆانناسىنا ءتۇسىپ، تەرلەيتىن ساعاتى، — مەن سول ءۇيدىڭ قاسىمەن ءوتىپ بارا جاتتىم. كنياجنا ويعا باتىپ تەرەزە الدىندا وتىر ەكەن، مەنى كوردى دە ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
مەن اۋىز ۇيگە كىرسەم، ەشكىم جوق ەكەن، وسى جەردىڭ ءداستۇرىنىڭ كەڭشىلىگىن پايدالانىپ، مەن سۇراۋسىز قوناق ۇيگە ەندىم.
كنياجنانىڭ سۇيكىمدى ءجۇزى كومەسكى، بوزعىل تارتىپتى. ول ءبىر قولىمەن كرەسلونىڭ ارقاسىنا سۇيەنىپ فورتەپيانو قاسىندا تۇر ەكەن؛ سول سۇيەنگەن قولى ازىراق قالتىراعانداي كورىنەدى، مەن اقىرىن عانا قاسىنا جاقىنداپ بىلاي دەدىم:
— ءسىز ماعان اشۋلىسىز با؟..
قىز ماعان تەرەڭ، اۋىر كوز تاستادى دا، باسىن شايقادى: ونىڭ ەرنىندە ايتايىن دەگەن الدەنەندەي ءسوز ايتىلماي قالعان سياقتى؛ كوزىندە ىركىلگەن جاس، قىز كرەسلوعا وتىرا كەتىپ بەتىن قولىمەن جابا قويدى.
— سىزگە نە بولدى؟ — دەدىم مەن ونىڭ قولىنان ۇستاپ.
— ءسىز مەنى سىيلامايسىز!.. اۋلاق ءجۇرىڭىزشى!..
مەن بىرنەشە قادام باستىم... قىز باسىن كوتەرىپ الدى، كوزى جايناپ تۇر...
مەن ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ تۇردىم دا بىلاي دەدىم:
— كەشىرىڭىز مەنى، كنياجنا! مەن ەسۋاستىق ىستەدىم... بۇدان بىلاي ونداي جايت بولمايدى: مەن ءوز تاراپىمنان بارلىق شاراسىن قولدانامىن... مەنىڭ جۇرەگىمدە وسى كۇنگە دەيىن نە بولىپ كەلگەنىن سىزگە ءبىلۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ ءسىز ونى ەشقاشان دا بىلە المايسىز، سولاي بولعانى سىزگە تىم جاقسى. قوش بولىڭىز.
كەتىپ بارا جاتىپ مەن قىزدىڭ جىلاعانىن ەستىگەندەي بولدىم.
كەشكە دەيىن ماشۋكتىڭ اينالاسىن جاياۋ كەزىپ، ابدەن شارشاپ ۇيگە قايتتىم دا توسەگىمە قۇلاي كەتتىم. ماعان ۆەرنەر كەلدى.
— ءسىزدىڭ كنياجنا ليگوۆسكاياعا ۇيلەنەتىنىڭىز راس پا؟ — دەپ سۇرادى.
— قالايشا؟
— بار قالا، مەنىڭ بارلىق اۋرۋلارىم وسى ءبىر ماڭىزدى جاڭالىقتى ايتىسىپ ءجۇر، اۋرۋلار دەگەنىڭىز سونداي حالىق، ولاردىڭ بىلمەيتىنى بولسايشى!
"بۇل گرۋشنيسكييدىڭ قالجىڭى عوي!" — دەپ ويلادىم مەن.
— دوكتور، سىزگە بۇل لاقاپتىڭ وتىرىك ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن جاسىرىن جاريالاپ قويايىنشى، مەن ەرتەڭ كيسلوۆودسكىگە كوشەمىن...
— كنياجنا دا بىرگە كەتەتىن بولار..
— جوق، قىز ەندى ءبىر جۇماداي وسىندا بولادى...
— سوندا، ءسىز ۇيلەنبەيسىز بە؟..
— دوكتور، دوكتور! ماعان قاراڭىزشى: قالايشا مەن كۇيەۋگە، يا كۇيەۋ بولار ادامعا ۇقساسپىن؟
— مەن ولاي دەمەيمىن... ءوزىڭىز بىلەسىز، سەبەپ بار... — ونداي جاعدايلاردا ادال نيەتتى ادام ۇيلەنۋگە مىندەتتى بولادى، ال، ونداي جايلاردى بايقاماي قالاتىن انالار دا بار عوي، — دەپ ول قۋلانا جىميىپ قويدى... — سونىمەن، مەن سىزگە سىيلاستىق جونىمەن اقىل بەرەمىن، ساق بولىڭىز. بۇل سۋ باسىنىڭ اۋاسى وتە ءقاۋىپتى: بۇل جەردە كەلەشەگى مول نەلەر ساڭلاقتاردىڭ ۇيلەنىپ قايتقانىن مەن تالاي كورگەمىن... ناناسىز با، ءتىپتى مەنى دە ۇيلەندىرە جازداعان! ءبىر ۋەزد ورتالىعىنان كەلگەن قىزدىڭ شەشەسى، قىزىنىڭ ءجۇزى بوپ-بوز ەكەن مەن كۇيەۋگە شىقسا ءوڭى قايتا ورالادى دەپ ەدىم، كوزىنەن جاسىن توگىپ ماعان العىس ايتتى دا قىزىنىڭ قولىن ۇسىندى، بۇكىل بايلىعى، — ەلۋ جان بولسا كەرەك، سونى بەرەيىن دەپ جابىسقانى، مەن وعان ايەل الۋعا رەتىم كەلمەيدى... — دەپ جاۋاپ بەردىم.
ۆەرنەر مەنى تولىق ساقتاندىردىم دەپ كايتىپ كەتتى.
ونىڭ سوزىنەن كنياجنا جانە مەن تۋرالى قالا ىشىنە جامان لاقاپ تارالعانىن بايقادىم: گرۋشنيسكيي مۇنىڭ سازايىن تارتپاي قويماس!
18 ماۋسىم
مەنىڭ كيسلوۆودسكىگە كەلگەنىمە ءۇش كۇن بولدى. ۆەرانى قۇدىق باسىندا جانە سەيىلدە كۇندە كورەمىن. تاڭەرتەڭ، ۇيقىدان ويانىسىمەن تەرەزە تۇبىنە وتىرامىن دا لورنەتىمدى ونىڭ بالكونىنا قاراتامىن؛ ۆەرا الدەقاشان كيىنىپ، مەنىڭ يشارامدى كۇتىپ وتىرادى؛ ءبىز، ءبىزدىڭ ۇيدەن قۇدىققا سوزىلاتىن باقشادا، ويدا جوقتا كەزدەسكەن ادامدارشا جولىعامىز. جانعا شيپا تاۋ اۋاسى ونىڭ جۇزىنە شىرايىن ەنگىزىپ، بويىنا قۋات بەردى. نارزاندى باتىرلار بۇلاعى دەپ تەككە ايتپاعان-اۋ. بۇل جەردىڭ تۇرعىن ادامدارى كيسلوۆودسكىنىڭ اۋاسى ماحاببات اۋاسى دەسەدى. ماشۋك تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءبىر كەزدەردە باستالعان بارلىق سۇيىسپەندىك روماندارىنىڭ شەشىلۋى وسىندا بولادى دەيدى. راسىندا دا، مۇندا ءبارى وڭاشا، ءبارى تىنىش، كوبىكتەرى بۇرقىراپ، شۋلاي اققان تاسقىن، تاستان تاسقا سەكىرىپ كوكپەڭبەك تاۋلار مەن شاتقالدار اراسىن بۇزىپ-جارىپ وزىنە جول سالادى، وسى ءبىر تاسقىن سۋدى جاعالاي، تونە بىتكەن قاز-قاتار قويۋ تالدار اللەياسى قاپ-قاراڭعى، تىپ-تىنىق، انىق سانسىز جاپىراقتارى ءدال وسى ارادان جان-جاققا بىتىراپ قاپتاي وسكەن، اپپاق اكاسيا مەن وڭتۇستىكتىڭ قالىڭ شوپتەرىنىڭ بۋى باسقان اۋا ءموپ-مولدىر، تاپ-تازا، ۇنەمى ءبىر اۋەزبەن سىلدىراي اققان سالقىن بۇلاقتاردىڭ ۇيقىڭدى كەلتىرگەندەي ءتاتتى ءۇنى اڭعاردىڭ ەتەگىندە بىر-بىرىمەن كەزدەسىپ، قاتار جارىسا اعىپ وتىرادى دا، اقىرىندا پودكۋماككە قاراي زىرلاي جونەلەدى. شاتقالدىڭ بەر جاعى جالپاق كوك القاپقا اينالادى، سول القاپپەن يىرىلگەن، توزاڭدى جول شىعادى. ماعان سول جول ۇستىنە قاراعان سايىن ءبىر كارەتا كەلە جاتقانداي بولادى، ونىڭ تەرەزەسىنەن قىزىل شىرايلى ايەل ءجۇزى كوزىمە ەلەستەيدى. بۇل جولمەن تالاي كارەتالار ءوتتى، ءبىراق مەن كۇتكەن سول كارەتا ءالى جوق. قورعاننىڭ ار جاعىنداعى سلويودكەدە حالىق كوبەيىپ كەتكەن ەكەن؛ مەنىڭ پاتەرىمنەن بىرنەشە قادام جەردە، جوتا ۇستىنە سالىنعان مەيرامحانادا كەشكە، ەكى قاتار تالدار اراسىنان شام جارىعى جىلت ەتىسىمەن دابىرلاعان داۋىستار، ستاقاندار شىلدىرى ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ءبىر توقتامايدى.
كاحەتينسك شارابى مەن مينەرالدى سۋدى ءدال وسىنداعىداي كوپ ىشەتىن جەر بولسايشى.
ءبىراق وسى ەكى ءتۇرلى كاسىپتى ارالاستىرۋعا قۇشتارلار سانى تىم ءوستى.
ال مەن ءوزىم وندايلاردان ەمەسپىن39.
گرۋشنيسكيي ءوزىنىڭ شايقاسىمەن كۇندە تراكتيردە كەۋ-كەۋلەسىپ وتىرادى، ال مەنىمەن امانداسپايدى.
ول مۇندا كەشە عانا كەلسە دە، وزىنەن بۇرىن ۆانناعا وتىرامىن دەگەن ءۇش بىردەي شالمەن ۇرسىسىپ تا ۇلگىرىپتى، ونى سودىرلى تەنتەك ەتكەن باقىتسىزدىق قوي.
22 ماۋسىم
اقىرى ولار دا كەلدى. ولاردىڭ كارەتالارىنىڭ دىبىسىن ەستىگەنىمدە مەن تەرەزە تۇبىندە وتىر ەدىم: جۇرەگىم قالتىراپ كەتتى... بۇل قالاي؟ شىنىمەن-اق عاشىق بولعانىم با؟.. ءوزىم سولاي ناشار جاراتىلعانمىن، مەنەن ونى كۇتۋگە بولادى.
مەن تۇسكى استى ولاردا ءىشتىم. كنياگينيا ماعان مەيىرباندىق كوزبەن قارايدى، ءبىراق قىزىنىڭ قاسىنان شىقپايدى... بۇل جاقسى ەمەس! ونىڭ ەسەسىنە ۆەرا مەنى كنياجنادان قىزعانادى: بۇل راقاتتى ىزدەپ تاپقان ءوزىم عوي! كۇندەسىن ىزالاندىرۋ ءۇشىن ايەلدىڭ ىستەمەيتىنى بار ما؟ بىرەۋدى مەنىڭ سۇيگەنىم ءۇشىن ءبىر ايەلدىڭ مەنى سۇيگەنى ەسىمدە... ءومىر قاعيداسىنا ايەل اقىلىنان قايشى نە بار: وزدەرىن-وزدەرى سەندىرۋ، حالىڭە جەتكىزبەي تۇرىپ، ايەلدەردى ءبىر نارسەگە سەندىرە قويۋ قيىن؛ ولاردىڭ ءوز سەنىمدەرىن جويۋ ءۇشىن كەلتىرەتىن دالەلدەرى ءبىر ءتۇرلى؛ ولاردىڭ ديالەكتيكاسىن ۇيرەنۋ ءۇشىن مەكتەپتەن العان لوگيكا جوبالارىن مۇلدە ۇمىتۋىڭ كەرەك. مىسالى ادەتتەگى قاعيدا بويىنشا: مىناۋ ادام مەنى سۇيەدى، ءبىراق مەن كۇيەۋگە شىققان اداممىن، سوندىقتان مەنىڭ ونى سۇيمەۋىم كەرەك. ايەلدەر قاعيداسى بويىنشا: مەن ونى سۇيۋگە ءتيىستى ەمەسپىن، ويتكەنى مەنىڭ كۇيەۋىم بار؛ ءبىراق ول مەنى سۇيەدى -سوندىقتان...
بۇل جەردە بىرنەشە نۇكتەلەر بار، ويتكەنى بۇدان كەيىن اقىل بىلاي قالادى دا، كوبىنەسە ءتىل مەن كوز، ەگەر بار بولسا ولارمەن جالعاسا جۇرەك سويلەيدى.
ەگەر ءبىر كەزدەردە وسى جازىپ وتىرعاندارىم ءبىر ايەلدىڭ كوزىنە تۇسسە نە دەر ەدى؟ — وسەك! — دەپ ايعاي سالار ەدى ول ىزالانىپ.
اقىندار جازىپ، ونى ايەلدەر وقي باستاعان مەزگىلدەن بەرى قاراي (ول ءۇشىن ولارعا كوپ-كوپ العىس)، ولاردىڭ ايەلدەردى پەرىشتە دەپ ايتۋلارىنىڭ كوپتىگى سونشا، ءتىپتى وزدەرىنىڭ اقكوڭىلدىلىگىمەن ايەلدەر سول ماقتاۋعا شىنىمەن-اق نانىپ قالعان كورىنەدى، اقىنداردىڭ اقشا ءۇشىن نەروندى دا جارتى قۇداي دەپ اسىرا ماداقتاعاندارى ءسىرا، ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەن-اۋ...
مەنىڭ، ومىردە ولاردان باسقا ەش نارسەنى سۇيمەگەن، تىنىشتىعىم مەن مانسابىمدى، بار ءومىرىمدى سولار ءۇشىن قۇربان ەتۋگە ءارقاشان دايىن مەنىڭ، ولار تۋرالى وسىنداي ىزالى سوزدەر ايتۋىمنىڭ رەتى جوق تا بولار... ءبىراق مەن بويىمدى اشۋ كەرنەپ، نامىسىم قورلانعاندىقتان ىزا مەن كۇيىنىش ۇستىندە، تەك ار جاعىن ۇيرەنشىكتى كوز عانا كورە الاتىن ايەلدەردىڭ سيقىرلى جامىلعىشىن جۇلىپ تاستاعىم كەلىپ وتىرعان جوق قوي. جوق، ولار تۋرالى مەنىڭ ايتىپ وتىرعاندارىمنىڭ ءبارى: — اقىلدى سالقىن باققانىن جۇرەكتىڭ زارلى بولجاۋى40 سونىڭ عانا ناتيجەسى.
ەركەك اتاۋلىنىڭ ءبارى وزدەرىن مەن سەكىلدى جاقسى بىلۋىنە ايەلدەردىڭ تىلەكتەس بولۋلارى كەرەك قوي، ويتكەنى ولاردىڭ كەيبىر ۇساق كۇيرەكتىكتەرىنە ماشىقتانىپ ولارمەن باتىل سويلەسە باستاعاننان بەرى مەن ايەلدەردى بۇرىنعىدان ءجۇز ەسە ارتىق سۇيەتىن بولدىم.
ايتپاقشى: ۆەرنەر جاقىن ارادا ايەلدەردى سيقىرلى ورمانعا تەڭەدى، ول جونىندە تاسس ءوزىنىڭ "ازات بولعان يسرۋساليمىندە" ايتا كەلىپ: — "تەك قانا اياعىڭدى قادام باسساڭ بولعانى، قۇداي ساقتاسىن، سەنى جان-جاعىڭنان ادام ايتقىسىز قورقىنىشتار قاپتايدى، ادامشىلىق پەن نامىس، ار مەن ۇيات، كۇلكى مەن قارعىس... مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى كوز الدىڭا اندىزداپ بىردەن كەلە قالادى، كوزىڭدى جۇمىپ الىپ سەنىڭ تۋرا جۇرە بەرۋىڭ كەرەك؛ سول كەزدە قاپتاعان جالماۋىزدار بىرتىندەپ جوعالا باستايدى دا، الدىڭنان جاپ-جارىق، تىپ-تىنىش، ورتاسىندا كوگەرىپ ميرت ءوسىپ تۇرعان الاڭ جارق ەتە قالادى. ال، ەگەر ءبىرىنشى قادام باسقاندا-اق جۇرەگىڭ ءدىر ەتىپ كەيىن جالت بەرسەڭ، پالەگە قالعانىڭ!" — دەيدى ول.
24 ماۋسىم
بۇگىنگى كەش ۋاقيعالارعا باي كەش بولدى. كيسلوۆودسكىدسن ءۇش شاقىرىم جەردە، پودكۋموك وزەنى اعاتىن اڭعاردا، كولسو دەپ اتالاتىن جارتاس بار؛ بۇل تابيعاتتىڭ ءوزى جاساعان قاقپا؛ ول بيىك وبانىڭ ۇستىندە، سوندىقتان باتىپ بارا جاتقان كۇن وعان يەگىن ارتىپ دۇنيەگە ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى جالىندى كوزىن سالعانداي بولادى. تولىپ جاتقان سالت اتتىلار توبى تاس تەرەزەلەرىنەن باتقان كۇنگە قارايمىز دەپ سولاي قاراي تارتتىق. شىنىن ايتقاندا ولاردىڭ بىردە-بىرى كۇن كوزى تۋرالى ويلاعان جوق ەدى. مەن كنياجنانىڭ قاسىندا كەلە جاتتىم؛ ۇيگە قايتار جولدا پودكۋموك وزەنىن كەشىپ ءوتۋ كەرەك ەدى. تايىز بولعانىمەن تاۋ وزەندەرىنىڭ قاۋىپتىلىگى سوندا، ولاردىڭ ءتۇبى بەينە كالەيدوسكوپ41 سياقتى: سۋ تولقىنىنىڭ كۇشىمەن ول كۇن سايىن وزگەرىپ تۇرادى: كەشە تاس جاتقان جەر، بۇگىن شۇڭقىر بولادى. مەن كنياجنانىڭ اتىن تىزگىنىنەن الدىم دا سۋعا ءتۇسىردىم، سۋ اتتاردىڭ تولارساعىنان اسپايدى ەكەن؛ ءبىز اقىرىن اعىسقا قارسى قيالاي ءجۇرىپ وتىردىق. قاتتى اعىستى وزەندەردەن وتكەندە تومەن قاراماۋ كەرەك ەكەنى بەلگىلى عوي، ويتكەنى باسىڭ اينالادى. مەن مۇنى كنياجنا مەريگە الدىن الا ەسكەرتۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن.
ءبىز وزەننىڭ ورتاسىنا، ناعىز اعىستىڭ قاتتى تۇسىنا كەلگەندە قىز ەر ۇستىندە تەڭسەلىپ كەتتى. "ماعان جايسىز!" دەدى قىز ءالسىز داۋىسپەن... مەن تەز قىزعا قاراي ەڭكەيىپ، ونىڭ ناپ-نازىك بەلىنەن قۇشاقتاي الدىم.
— جوعارى قاراڭىز! ەشتەڭە ەتپەيدى، تەك قانا قورىقپاڭىز، مەن قاسىڭىزدامىن عوي، — دەدىم سىبىرلاپ.
قىز ءتاۋىر بولدى؛ ونىڭ مەنىڭ قۇشاعىمنان بوساعىسى كەلىپ ەدى، مەن ونىڭ ءارى نازىك، ءارى مايدا مىقىنىن بۇرىنعىدان دا قاتتى قىسا ءتۇستىم: مەنىڭ بەتىم ونىڭ بەتىنە تاياپ كەتىپ ەدى، قىزدىڭ بەتى كۇيىپ تۇر ەكەن.
— ءسىز نە ىستەپ كەلەسىز؟.. قۇداي-اي!..
مەن قىزدىڭ جالىنعانىنا دا، قىسىلعانىنا دا كوڭىل اۋدارعانىم جوق، ەرنىم ونىڭ ۋىلجىعان جۇمساق بەتىنە ءتيىپ تە قالدى، قىز سەلك ەتە ءتۇستى، ءبىراق ەشتەڭە دەگەن جوق؛ ءبىز ارتتا كەلە جاتقانبىز، سوندىقتان بۇل جايدى ەشكىم دە كورگەن جوق. ءبىز جاعاعا شىعىسىمەن ءبارى جورتا جونەلدى. كنياجنا ءوز اتىن تەجەي قويدى، مەن دە ونىڭ قاسىندا قالا بەردىم؛ مەن قاساقانا ۇندەمەۋگە سەرت ەتتىم، ال مەنىڭ ۇنسىزدىگىم ونىڭ مازاسىن كەتىرگەن ءتارىزدى. وسى ءبىر قيىن جاعدايدان ونىڭ قالاي شىعىپ كەتەرىن كورگىم كەلەدى.
— ءيا، ءسىز مەنى اسا جەك كورەسىز دە، ءيا وتە جاقسى كورەسىز! — دەدى قىز اقىرىندا جىلامسىراپ. — مۇمكىن ءسىزدىڭ مەنى كۇلكى ەتكىڭىز كەلەتىن شىعار، مەنى اۋرە قىلىپ، سونسىن تاستاپ كەتەيىن دەيتىن بولارسىز... ءسىزدىڭ ولاي ويلاۋىڭىزدىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان وڭباعاندىق جانە ارسىزدىق بولار ەدى... جوق، ولاي ەمەس! راس ەمەس پە؟ — دەدى قىز ەركەلەگەن نازىك داۋىسپەن: — راس ەمەس پە، سىي-قۇرمەتىمدى جويارلىقتاي مەندە ەشتەڭە جوق قوي؟ ءسىزدىڭ وزبىرلىعىڭىز... مەنىڭ كەشىرۋىم، يا مەنىڭ ونى سىزگە كەشىرۋىم كەرەك، ويتكەنى ءوزىم... جاۋاپ بەرىڭىزشى، سويلەڭىزشى، ءسىزدىڭ داۋىسىڭىزدى ەستىگىم كەلەدى مەنىڭ!.. — سوڭعى سوزدەرىندە، سونداي ايەل سابىرسىزدىعى بار ەدى، مەن ەرىكسىز جىميىپ كۇلدىم، مەنىڭ باعىما قاراڭعى تۇسە باستادى.... مەن جاۋاپ بەرگەنىم جوق.
— ءسىز ۇندەمەيسىز عوي؟ مۇمكىن مەن ءسىزدى سۇيەمىن دەگەن ءسوزدى الدىمەن مەن ايتسىن دەيتىن شىعارسىز.
مەن ۇندەمەدىم...
— سولاي ەتۋدى تىلەيسىز بە؟ — دەدى قىز ماعان جالت قاراپ... ونىڭ داۋسى مەن كوزقاراسى ءبىرتۇرلى قورقىنىشتى ەدى...
— نە ءۇشىن؟ — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن يىعىمدى كوتەرىپ.
قىز اتىن قامشىمەن تارتىپ جىبەرىپ، ءقاۋىپتى جىڭىشكە جولمەن شاۋىپ الا جونەلدى؛ ونىڭ بۇل قيمىلىنىڭ تەز بولعانى سونشا، قىز الداعى توپقا بارىپ قوسىلعاندا عانا مەن ونى ارەڭ دەگەندە قۋىپ جەتتىم. ۇيگە جەتكەنشە قىز ءمينوت سايىن سويلەپ، كۇلىپ كەلە جاتتى. قىزدىڭ قيمىلىندا الدەقانداي قىزۋلىق بار سەكىلدى؛ ماعان بىردە-بىر قارامادى. ونىڭ بۇل عاجاپ جارقىندىعىنا جۇرتتىڭ ءبارى كوڭىل اۋدارعانداي. كنياگينيا دا قىزىنا قاراپ ىشىنەن قۋانىپ قالدى، ال قىزدى تەك نەرۆ قىزۋلىعى كوتەرىپ كەلە جاتىر ەدى: ول ءتۇندى ۇيقىسىز، جىلاۋمەن وتكىزەدى. بۇ وي مەنى ۇشان-تەڭىز راقاتقا باتىرعانداي، مەنىڭ ۆامپيرگە42 ريزا بولاتىن مينوتتەرىم دا بولادى... وسىدان كەيىن مەنى دە قايىرىمدى جاس دەپ اتايدى-اۋ، سول اتاققا ءوزىم دە تالپىنامىن-اۋ!
اتتارىنان ءتۇسىپ، ايەلدەر كنياگينيالارعا كىردى؛ مەنىڭ دە تىنىشىم كەتۋلى ەدى، سوندىقتان باسىمدى قاپتاعان ويلاردى سەرگىتەيىن دەپ تاۋعا قاراي جورتا جونەلدىم. شىق جامىلعان كەش ءارى سالقىن، ءارى ادەمى. قاراۋىتقان تاۋ جوتالارىنان اي كوتەرىلىپ كەلەدى. مەنىڭ تاعاسىز اتىمنىڭ باسقان ءار قادامى ءۇنسىز شاتقالداردان اقىرىن عانا ەستىلەدى. مەن سارقىراما سۋدان اتىمدى سۋاردىم، سودان كەيىن وڭتۇستىكتىڭ تۇنگى تازا اۋاسىن بىر-ەكى رەت قۇشىرلانا جۇتتىم دا، كەيىن قايتتىم. سلابودكا ارقىلى ءجۇرىپ كەلەم. تەرەزەلەردە وتتار سونە باستاپتى؛ قورعان بەكىنىستەرىندەگى ساقشىلار مەن پيكەت ماڭىنداعى كازاك-ورىستار داۋىستارىن سوزىپ ايعاي سالىسادى...
جاردىڭ قاباعىنا توندىرە سالىنعان سلابودكانىڭ ءبىر ۇيىندە مەن ەرەكشە وتتى بايقادىم؛ اسكەري ادامداردىڭ باس قوسقان ىشكىلىك سالتاناتىن اڭعارتقانداي ول جاقتان وقتا-تەكتە قاتتى سويلەگەن سوزدەر مەن شۋلاسقان داۋىستار ەستىلەدى. مەن اتتان ءتۇسىپ، بىلدىرتپەي تەرەزەگە جاقىندادىم؛ شالا جابىلعان تەرەزەنىڭ قاقپاعى ءۇي ىشىندە ءىشىپ وتىرعانداردى كورىپ، ولاردىڭ سوزدەرىن ەستۋىمە ماعان مۇمكىندىك بەردى. سوزدەرى مەن تۋرالى ەكەن...
شاراپقا قىزىپ العان دراگۋن كاپيتانى، ۇستەلدى جۇدىرىعىمەن ءبىر قويىپ، جۇرتتىڭ تىنىشتالۋىن تالاپ ەتتى، ءسويتىپ:
— مىرزالار! — دەدى ول، — بۇل جان ەستىمەگەن نارسە ەكەن. پەچوريندى ۇيرەتىپ قويۋ كەرەك! بۇل پەتەربۋرگتەن كەلگەندەر تۇمسىققا ۇرىپ قويماساڭ ماردامسىپ كەتەدى! ول ءارقاشان دا تازا پەرچاتكا مەن جالتىراعان ەتىك كيگەنىنە ءماز بولىپ، دۇنيەنى مەنەن باسقا ەشكىم كورگەن جوق دەپ ويلايدى عوي.
— تاكاپپار، مىسقىل كۇلكىسىن كورمەيسىڭدەر مە! ا، سونىمەن بىرگە ونىڭ قويان جۇرەك، قورقاق ەكەنى ءسوزسىز، ءيا، ول سۋ جۇرەك!
— مەن دە سولاي دەپ ويلايمىن، — دەدى گرۋشنيسكيي. — ول ءبارىن قالجىڭعا اينالدىرۋدى سۇيەدى، مەن ءبىر رەتتە وعان سونداي اۋىر سوزدەر ايتتىم، ونان باسقا كىسى بولسا مەنى سول جەردە تۋراپ ولتىرگەن بولار ەدى، ال ول كۇلكىگە اينالدىردى دا قويدى. ارينە، سونسىن مەن دە ونى جانجالعا شاقىرا قويمادىم، ويتكەنى نامىس ونىكى ەدى جانە ونىمەن بايلانىسقىم دا كەلمەدى...
— كنياجنانى وزىنە قاراتىپ اكەتكەندىكتەن گرۋشنيسكيي وعان ىزالى، — دەدى بىرەۋى.
— پالە، تاپقان ەكەنسىزدەر تاعى! مەن راسىندا دا كنياجنامەن ازىراق اۋرە بولدىم دا، قويىپ كەتتىم، ويتكەنى مەنىڭ ۇيلەنگىم كەلمەيدى، قىزدىڭ ارىن توگۋ مەنىڭ ادەتىمدە جوق.
— راس، ول بارىپ تۇرعان قورقاق، گرۋشنيسكيي ەمەس، پەچوريندى ايتامىن، ال گرۋشنيسكيي ەر جىگىت، سونىمەن بىرگە مەنىڭ شىن دوسىم! — دەدى تاعى دا دراگۋن كاپيتانى. — مىرزالار! مۇندا ونى قورعايتىن ەشكىم جوق پا؟ ەشكىم دە؟ وندا ءتىپتى جاقسى! ونىڭ ەرلىگىن سىناعىلارىڭ كەلە مە؟ ول سەندەرگە قىزىق بولادى...
— كەلەدى، ءبىراق قالاي؟
— ەندەشە تىڭداڭدار! گرۋشنيسكيي وزگەمىزدەن گورى وعان ىزالىراق قوي، سوندىقتان جول مۇنىكى! گرۋشنيسكيي پەچوريننىڭ ءبىر اعاتتىعىنا بايلانىسسىن دا ونى دۋەلگە شاقىرسىن... توقتاي تۇرىڭدار، گاپ وسىندا جاتىر... بۇل ونى دۋەلگە شاقىرادى، جاقسى ما، دۋەلگە شاقىرۋ، دايىندالۋ، وعان ۇسىنىلاتىن شارت، ءبارى دە مۇمكىندىگىنە قاراي سالماقتى جانە قورقىنىشتى بولۋى كەرەك، بۇل جاعىن مەن ورىندايمىن، مەن سەنىڭ سەكۋندانتىڭ بولامىن، ايانىشتى دوستىم! جاقسى ما! ال وعان تۇزاق سالاتىن جەرىمىز مىندا جاتىر: تاپانشالارعا ءبىز وق سالمايمىز. پەچوريننىڭ قورىققانىنان تايساقتاپ شىعارىنا مەن-اق جاۋاپ بەرەيىن. بۇلاردى بىر-بىرىنەن التى قادام جەرگە ءبىر قويىپ بەرەيىن! ريزاسىڭدار ما وسىعان، مىرزالار؟
— ءتىپتى، ادەمى ويلاپ تابىلعان، ريزامىز! نەگە ريزا بولمايىق؟ — دەپ جان-جاقتان جامىراسىپ كەتتى.
— ال، گرۋشنيسكيي، سەن شە؟
مەن سابىرسىزدىقپەن گرۋشنيسكييدىڭ جاۋابىن كۇتتىم؛ ەگەر وسى ءبىر سەبەپ كەز بولماعاندا، مىنا اقىماقتاردىڭ كۇلكىسىنە اينالاتىنىمدى ويلاعانىمدا دەنەمدى ىزالى اشۋ كەرنەپ جۇرە بەردى. گرۋشنيسكيي ريزالىعىن بەرمەسە مەن ونىڭ موينىنان قۇشاقتاۋعا ءازىر سەكىلدىمىن. ءبىراق، ول ءبىراز ۇندەمەي وتىردى دا، سونسىن ورنىنان تۇرىپ كاپيتانعا قولىن سوزىپ، وتە ماڭىزدانىڭقىراپ: "جاقسى، مەن ريزامىن"، — دەدى.
ونى وتىرعانداردىڭ ماساتتانا كوتەرمەلەۋىن سۋرەتتەپ جەتكىزۋ وتە قيىن.
مەن ۇيگە ەكى ءتۇرلى سەزىمنىڭ تەربەۋىندە قايتتىم. ءبىرىنشىسى ۋايىم ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى بىردەي مەنى نە ءۇشىن جەك كورەدى دەپ ويلادىم مەن. نە ءۇشىن؟ الدە بىرەۋىن جابىرلەدىم بە؟ جوق. مەن قالايشا تەك قانا ۇسقىنىنان جۇرت بەزەتىن ادامداردىڭ قاتارىنا جاتامىن؟ مىنە، ەندى مەن از-ازداپ جۇرەگىمدى ۋلى ىزا كەرنەپ بارا جاتقانىن سەزىندىم. ساق بول، گرۋشنيسكيي مىرزا، دەدىم مەن بولمەمدە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ: مەنىمەن بۇلاي قالجىڭداسپايدى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ داراقى جولداستارىڭىزدىڭ قىزدىرعانىنا تىم قىمبات تولەپ جۇرمەڭىز. مەن سىزگە ويىنشىق ەمەسپىن!
مەن تۇنىمەن ۇيىقتاعانىم جوق. تاڭەرتەڭ پومەرانەس43 سەكىلدى ساپ-سارى بوپ شىعا كەلدىم.
ەرتەمەن كنياجنانى قۇدىق باسىندا كەزدەستىردىم.
— ءسىز ناۋقاسسىز با؟ — دەدى قىز ماعان تەسىلە قاراپ.
— تۇندە مەن ۇيىقتاعان جوقپىن.
— مەن دە سولاي... مەن ءسىزدى جازعىرىپ ەدىم... مۇمكىن باسقا شىعار؟ ايتا بەرىڭىز، مەن سىزگە ءبارىن دە كەشىرەمىن...
— ءبارىن ەمەس شىعار؟..
— ءبارىن دە... تەك، شىنىن ايتىڭىز... ءبىراق تەزىرەك... كوردىڭ بە، مەن ءسىزدى ءارى تۇسىنۋگە، ءارى اقتاۋعا تىرىسىپ ءسىز تۋرالى كوپ ويلاندىم؛ مۇمكىن ءسىز مەنىڭ تۋىستارىمنىڭ كەدەرگى بولۋىنان جاسقاناتىن بولارسىز... ول ەشتەڭە ەمەس: ولار بىلگەن كەزدە... (قىزدىڭ داۋسى دىرىلدەپ كەتتى) مەن ولاردى كوندىرەمىن. نەمەسە ءسىزدىڭ ءوز جاعدايىڭىز... ءبىلىپ قويىڭىز، مەن سۇيگەنىم ءۇشىن ءبارىن دە قۇربان ەتە الامىن... اياڭىزشى، جاۋاپ قاتىڭىزشى تەز... ءسىز مەنى جەك كورمەيسىز عوي، شىن ەمەس پە؟
قىز مەنىڭ قولىمنان ۇستاي الدى.
كنياگينيا ۆەرا كۇيەۋىمەن الدىمىزدا كەتىپ بارا جاتتى، ءبىراق ەشتەڭەنى كورگەن جوق؛ ونىڭ ەسەسىنە بارلىق اۋەسقوي وسەكشىلەردىڭ بارىپ تۇرعان وسەكشىلەرى سەرۋەندە جۇرگەن اۋرۋلاردىڭ ءبىزدى كورۋى مۇمكىن ەدى، سوندىقتان مەن قولىمدى ونىڭ قۇشىرلانا قىسقان قولىنان شاپشاڭ بوساتىپ الا قويدىم.
— مەن سىزگە بارلىق شىندىقتى ايتايىن، — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن كنياجناعا، — ءوزىمدى-وزىم اقتاپ جاتپاي-اق، نە قىلىعىمدى جۋىپ-شايماي-اق تۋراسىن ايتقاندا مەن ءسىزدى سۇيمەيمىن.
ونىڭ ەرىندەرى ازداپ بوزعىل تارتتى...
— قالدىرىڭىزشى مەنى، — دەدى قىز ەستىلەر-ەستىلمەس.
مەن يىعىمدى قوزعادىم دا، بۇرىلىپ الىپ كەتىپ وتىردىم.
25 ماۋسىم
مەن كەيدە ءوزىمدى-وزىم جەك كورەمىن... باسقالاردى جەك كورەتىنىم دە سوندىقتان بولار ما ەكەن؟.. مەن مەيىرباندىق سەزىمىنە بوي ۇرۋدان قالدىم؛ ەندى وزىمە-وزىم جەكسۇرىن كورىنەمىن بە دەپ قورقامىن. مەنىڭ ورنىمدا باسقا بىرەۋ بولسا كنياجناعا son coeur ct tortune44 ۇسىنعان بولار ەدى، ال ماعان ۇيلەنۋ دەگەن ءسوز ءبىر ءتۇرلى سيقىرلى ۇكىمىن جۇرگىزەدى: ايەلدى قانشا ولەردەي جاقسى كورىپ تۇرسام دا، ەگەر دە ول ماعان ۇيلەنەسىڭ دەگەن جايدى سەزدىرسە بولدى — مەن ماحابباتپەن قوش ايتىسامىن! مەنىڭ جۇرەگىم تاباندا تاسقا اينالادى، ونى ەش نارسە قايتا جىلىتا المايدى. مەن ۇيلەنۋدەن باسقا قۇرباندىقتىڭ بارىنە دايىنمىن؛ ءوز تىرلىگىمدى قارتاعا جيىرما رەت قويۋعا، ودان ءارىسى ارىمدى دا قارتقا باسۋعا دايىنمىن... ءبىراق بوستاندىعىمدى ساتپايمىن. وسى بوستاندىقتى مەن نە ءۇشىن قىمبات كورەمىن؟ وندا ماعان نە تۇر؟.. مەن ءوزىمدى قانداي جايعا ازىرلەپ ءجۇرمىن؟ بولاشاقتان مەن نە كۇتەمىن؟.. انىعىندا ەشتەڭە دە كۇتپەيمىن عوي. بۇل ءبىر الدەقانداي ماعان تۋا بىتكەن قورقىنىش، ءتۇسىندىرىپ بولمىستىق كۇدىك قوي... ورمەكشىدەن، تاراقاننان، تىشقاننان بوستان بوس قورقاتىن ادامدار بار ەمەس پە... شىنىمدى ايتايىن با؟.. مەنىڭ بالا كەزىمدە شەشەم ءبىر كەمپىرگە مەن تۋرالى بال اشتىرعان؛ مەنىڭ اجالىمدى جاۋىز ايەلىمنەن بولادى دەپ ەدى؛ بۇل ءسوز سوندا-اق مەنى تەرەڭ تولعاندىرعان؛ مەنىڭ جۇرەگىمدە سول كەزدە-اق ۇيلەنۋگە قارسى وشپەستەي جەركەنىش پايدا بولعان... ءقازىر ماعان الدەكىم سول كەمپىردىڭ ايتقانى كەلەدى دەگەندەي بولادى دا تۇرادى؛ قايتسەم دە سول بولجاۋدىڭ ورىندالۋىن كەشىكتىرە تۇرۋعا كۇش سالامىن.
26 ماۋسىم
كەشە مۇندا فوكۋس كورسەتۋشى اپفەلباۋم كەلدى. مەيرامحانانىڭ ەسىگىنە ۇلكەن افيشا ءىلىنىپتى، وندا: جوعارىدا اتى اتالعان ادامنىڭ كەرەمەت فوكۋستار جاسايتىنى، ءارى اكروبات، حيميك جانە وپتيك ەكەنى جازىلعان، بۇگىن ساعات كەشكى سەگىزدەن باستاپ يناباتتىلار جينالاتىن زالدا (بىلايشا ايتقاندا مەيرامحانا زالىندا) ونىڭ قىزىقتى ويىندارىن كورسەتەتىندىگى كۇرمەتتى جۇرتشىلىققا حابارلاندىرىلعان، بيلەت باعاسى ەكى سوم ەلۋ تيىن دەلىنگەن.
جۇرتتىڭ ءبارى دە سول ءبىر كەرەمەت فوكۋس كورسەتۋشىنى كورۋگە بارماق؛ كنياگينيا ليتوۆسكايا قىزىنىڭ اۋرۋلىعىنا دا قاراماستان وزىنە بيلەت الىپتى.
بۇگىن تۇسكى استان كەيىن مەن ۆەرانىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتتىم، ول بالكوندا جالعىز وتىر ەكەن؛ مەنىڭ اياعىمنىڭ استىنا ءبىر جازۋلى قاعاز كەلىپ تۇسە قالدى:
"بۇگىن كەشكە ساعات ونعا اينالعاندا ۇلكەن باقشا جاقتان ماعان كەل، كۇيەۋىم پياتيگورسكىگە ءجۇرىپ كەتتى، ودان ەرتەڭ تاڭەرتەڭ عانا ورالادى. مەنىڭ ادامدارىم مەن گورنيچنىيلارىم ۇيدە بولمايدى؛ مەن ولاردىڭ بارىنە جانە كنياگينيانىڭ ادامدارىنا بيلەت تاراتىپ بەردىم. مەن سەنى كۇتەمىن، توقتاۋسىز كەل".
— ءا، باسە، اقىرى مەنىڭشە بولدى عوي، — دەپ ويلادىم مەن.
ساعات سەگىزدە مەن فوكۋسشىنى كورۋگە كەتتىم. جۇرت توعىزعا جاقىن جينالىپ بولدى؛ ويىن باستالدى. ورىندىقتاردىڭ كەيىنگى قاتارىنان مەن ۆەرا مەن كنياگينيانىڭ مالايلارىن، گورنيچنىيلارىن تانىدىم. جۇرتتىڭ ءبارى تەگىس وسىندا، گرۋشنيسكيي لورنەت ۇستاپ ءبىرىنشى قاتاردا وتىر. ويىن اراسىندا قول ورامال، ساعات، ساقينا، تاعى باسقالار كەرەك بولىپ قالعاندا فوكۋسشى سونان الىپ تۇردى.
گرۋشنيسكيي كوپتەن بەرى مەنىمەن امانداسپايدى، بۇگىن ول ماعان بىر-ەكى رەت وتە بۇزىقتىقپەن قارادى. ەسەپتەسەر كەزىمىز كەلگەندە مۇنىڭ ءبارىن ەسىنە تۇسىرەرمىن.
توعىزدان اسا بەرگەندە مەن ورنىمنان تۇردىم دا، شىعىپ كەتتىم.
دالا كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز قاپ-قاراڭعى ەكەن. ماڭايداعى تاۋلاردىڭ توبەسىنە قالىڭ، سۋىق بۇلتتار شوگىپتى، مەيرامحانانى جاعالاي وسكەن تەرەكتەردىڭ ۇستىمەن اندا-ساندا ءولىپ بارا جاتقانداي جەل وكسيدى؛ ونىڭ تەرەزەسىندە توپتانعان حالىق تۇر. مەن تاۋدان ءتۇستىم دە قاقپاعا قاراي بۇرىلىپ شاپشاڭ ءجۇرىپ كەتتىم. كەنەت ماعان الدەكىم ارتىمنان ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. مەن توقتاي قالىپ جان-جاعىما كوز جىبەردىم. قاراڭعىدا ەش نارسەنى ايىرىپ بولمايتىن بولدى؛ مەن ساقتىق ەتىپ، ءۇي ماڭىندا قىدىرىپ جۇرگەن ادام ءتارىزدى ءارى ءوتىپ كەتتىم. كنياجنانىڭ تەرەزەسىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ تاعى دا ارت جاعىمنان اياق تىقىرىن ەستىدىم؛ شينەلگە ورانعان ءبىر ادام مەنىڭ قاسىمنان جۇگىرىپ وتە شىقتى. بۇل مەنى شوشىتايىن دەدى، ايتسە دە مەن ەپتەپ باسىپ ەسىككە كەلدىم دە قاراڭعى باسقىشقا جۇگىرىپ شىعىپ كەتتىم. ەسىك اشىلىپ، كىشكەنە قول مەنىڭ قولىمدى ۇستاي الدى...
— سەنى ەشكىم كورگەن جوق پا؟ — دەدى ۆەرا سىبىرلاپ، مەنىڭ قۇشاعىما تىعىلا ءتۇسىپ.
— ەشكىم دە!
— مەنىڭ سەنى سۇيەتىندىگىمە ەندى سەنەسىڭ بە؟ و، مەن كوپ تولقىدىم دا، كوپ قينالدىم... ءبىراق سەن ماعان نە ىستەتەمىن دەسەڭ دە قولىڭنان كەلەدى.
ونىڭ جۇرەگى قاتتى سوعادى، قولدارىنىڭ سۋىقتىعى مۇز دەسە دە بولار. وكپەلەۋ، قىزعانۋ، جالىنۋ دەگەندەر باستالدى؛ وپاسىزدىعىما شىدايتىندىعىن، ويتكەنى ءوزى تەك قانا مەنىڭ باقىتتى بولۋىما تىلەكتەس ەكەنىن ايتا كەلىپ، ۆەرا مەنەن ءبارىن دە مويىنداۋىمدى تالاپ ەتتى. مەن بۇعان ونشا نانا قويعان جوقپىن، دەگەنمەن ونى انت ەتىپ، ۋادەلەر بەرىپ، تاعى سوندايلاردى ايتىپ تىنىشتاندىردىم.
— سونىمەن، سەن مەريگە ۇيلەنبەيسىڭ عوي؟ ونى سۇيمەيسىڭ؟.. ءا، ونىڭ ويىن بىلەسىڭ بە، سورلى قىزدىڭ ساعان عاشىق بولعانىنان ەسى كەتىپ ءجۇر!..
تۇنگى ساعات ەكىلەر شاماسىندا مەن تەرەزەنى اشتىم دا، ەكى ءشالىنى بىرىنە-بىرىن بايلاستىرىپ، باعاننان تىرەپ جوعارى بالكوننان تومەنگى بالكونعا ءتۇستىم. كنياجنالاردىڭ وتى ءالى جانىپ تۇر. مەنى الدەنە سول تەرەزەگە قاراي تارتتى. تەرەزەنىڭ پەردەسى تەگىس جابىلماعان ەكەن، مەن تەرەزەدەن ءۇي ىشىنە كوز تاستادىم. مەري قولدارىن تىزەسىنە ايقاستىرا سالىپ، ءوزىنىڭ توسەگىندە وتىر؛ ونىڭ قويۋ شاشى كرۋجيەۆامەن اينالدىرعان تۇنگى چەپچيكتە45 كورىنبەيدى؛ قىز كىشكەنە اياقتارىنا پارسىنىڭ شۇبار ءتۋفليىن كيىپتى، ال ونىڭ اپپاق يىقتارىن ۇلكەن، نارتتاي قىزىل ورامال جاۋىپ تۇر. قىز باسىن كەۋدەسىنە ءتۇسىرىپ جىبەرىپ قيمىلسىز وتىر؛ الدىنداعى كىشكەنتاي ۇستەلدە اشىپ تاستاعان كىتاپ، ءبىراق ونىڭ ويى اۋلاقتا... الدەقانداي قايعىعا تولى كوزدەرى ءبىر بەتتى ءجۇز قايتارا قاراپ شىققان ءتارىزدى.
وسى مينوتتە الدەكىم بۇتا اراسىنان قوزعالعانداي بولدى. مەن بالكوننان جەرگە سەكىرىپ ءتۇستىم. الدەقانداي ءيىر قول يىعىمنان ۇستاي الدى. "ءا، بالەم، قولىما ءتۇستىڭ بە!.. ەندى كنياجنالارعا تۇندە جورتارسىڭ!.." — دەدى دورەكى داۋىس.
— ونى مىقتاپ ۇستا! — دەدى تاعى بىرەۋى بۇرىشتان شىعا كەلىپ.
بۇلار گرۋشنيسكيي مەن دراگۋن كاپيتانى ەدى.
مەن دراگۋن كاپيتانىن جۇدىرىقپەن باستان قويىپ جىبەرىپ ۇشىرىپ ءتۇسىردىم دە، بۇتالاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جوق بولدىم. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اراسىن جاپقان باقشانىڭ بارلىق سۇرلەۋى ماعان تەگىس ءمالىم ەدى.
— ۇرىلار! قاراۋىل!.. — دەپ ايقايلادى ولار. اتىلعان مىلتىق داۋسى شىقتى؛ بىقسىعان پىج مەنىڭ اياعىما جاقىن كەپ قۇلادى.
ءبىر مينوتتەن كەيىن مەن ءوز بولمەمە كەپ شەشىنىپ جاتىپ قالدىم. مەنىڭ مالايىمنىڭ ەسىكتىڭ قۇلپىن سالعانى سول-اق ەدى، گرۋشنيسكيي مەن دراگۋن كاپيتانى ەسىكتى تارسىلداتا باستادى.
— پەچورين! ءسىز ۇيىقتاپ جاتىرسىز با؟ ءسىز وسىندامىسىز؟.. — دەپ ايعايلادى كاپيتان.
— ۇيىقتاپ جاتىرمىن، — دەپ جاۋاپ بەردىم اشۋلانىپ.
— تۇرىڭىز! ۇرىلار... چەركەستەر...
— مەن تۇماۋمىن، سۋىق تيەر دەپ قورقامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتىم مەن.
ولار كەتتى. بەكەر-اق جاۋاپ بەرگەن ەكەم؛ ولار مەنى تاعى دا ءبىر ساعاتتاي باقشا ىشىنەن ىزدەيتىن ەدى. دابىل سول ەكى ارادا سۇمدىق بولدى، قورعاننان شاۋىپ كازاك-ورىس كەلدى. ءبارى اياعىنان تۇردى؛ بۇتا بىتكەننەن چەركەستەردى ىزدەي باستادى — ارينە ەشتەڭە تابا المادى. شاماسى كوپ ادامدار، ەگەر گارنيزون تەز كوتەرىلىپ، بۇدان گورى قايرات كورسەتىڭكىرەگەن بولسا، كەمىندە جيىرما شاقتى جىرتقىشتار ورنىندا قالعان بولار ەدى-اۋ دەگەن ويدا قالعان شىعار دەيمىن.
27 ماۋسىم
بۇگىن قۇدىق باسىنداعى اڭگىمە تەك تۇندەگى چەركەستەر شابۋىلى جايىندا بولدى. نارزاننىڭ وزىمە ءتيىستى ستاقانىن ءىشىپ بولدىم دا، تال اعاشتارىنىڭ ۇزىن اللەياسىن ون شاقتى رەت ارالاپ شىقتىم، ءسويتىپ ءجۇرىپ ۆەرانىڭ كۇيەۋىن كەزدەستىردىم، ول پياتيگورسكىدەن جاڭا عانا كەلگەن ەكەن. ول مەنى قولتىقتاپ الدى، ەكەۋىمىز رەستوراسياعا تاماق ىشۋگە كەتتىك؛ ول ايەلى جونىندە وتە تىنىشسىزدانىپ: "ۆەرا بۇگىن تۇندە قاتتى قورقىپتى! بۇل وقيعانىڭ مەن ۇيدە جوقتا بولعانىن كورمەيسىڭ بە؟" — دەدى ول. ءبىز بۇرىشتاعى بولمەگە اپاراتىن ەسىك قاسىنا تاماقتانۋعا وتىردىق، ول بولمەدە ون شاقتى جاستار وتىر ەكەن، ولاردىڭ اراسىندا گرۋشنيسكيي دە بار. ماعان ونىڭ اڭگىمەسىن جاسىرىن تىڭداۋىما تاعدىر ەكىنشى رەت سەبەپ بولدى، اقىرىندا بۇل اڭگىمە ونىڭ ءومىرىنىڭ شەشۋى بولدى. ول مەنى كورگەن جوق. سوندىقتان مەن ونى قاساقانا ايتىپ وتىر دەپ ويلامايمىن، مىنە بۇل جاعداي مەنىڭ كوز الدىمدا ونىڭ كۇناسىن وسىرە تۇسەدى.
— راسىندا دا، ولار چەركەستەر بولدى ما ەكەن؟ ولاردى كورگەن ەشكىم بار ما؟ — دەدى الدەكىم.
— مەن سىزدەرگە بارلىق شىندىقتى ايتىپ بەرەيىن، ءبىراق مەن ايتتى دەي كورمەڭىزدەر؛ بۇل بىلاي بولدى: كەشە ءبىر ادام، اتىن سىزدەرگە مەن ايتپايمىن، ماعان كەلىپ، ساعات كەشكى ونعا اينالعان كەزدە الدەكىمنىڭ كنياگينيا ليگوۆسكايالاردىڭ ۇيىنە قاراي جاسىرىنىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كوردىم دەدى. سىزدەرگە ايتا كەتۋىم كەرەك، ول كەزدە كنياجنا ۇيدە، كنياگينيا وسىندا بولاتىن. مىنە، سونان كەيىن ءبىز ەكەۋمىز الگى باقىتتىنى اڭدۋ ءۇشىن كنياجنانىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇبىنە قاراي جونەلدىك.
راسىمدى ايتايىنشى، قاسىمداعى سەرىگىمنىڭ بار ىنتاسى تاماقتا بولىپ جاتقانىنا قاراماستان مەنىڭ زارەم ۇشىپ كەتتى: ەگەر گرۋشنيسكيي انىعىن ءبىلىپ ايتسا، بۇل وزىنە اسا جايسىز نارسەنى ەستۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق قىزعانىشقا بەرىلگەن ول ۆەرادان سەزىكتەنگەن جوق.
— مىنە، كوردىڭىزدەر مە، ءبىز سولايشا قولىمىزعا قۇر دارىلەپ وقتاعان مىلتىق الدىق تا تارتىپ وتىردىق، ويىمىز ونىڭ ءبىر زارەسىن الۋ. ساعات ەكىگە دەيىن ءبىز ونى باقشادا كۇتتىك. اقىرىندا ول كورىندى، ءبىراق قايدان شىققانى بەلگىسىز، تەرەزەدەن تۇسكەن جوق، ويتكەنى تەرەزە اشىلمايدى، شاماسى باعانالاردىڭ ارتىنداعى شىنى ەسىكتەن شىققان بولار، — اقىرىندا دەيمىن مەن، بىرەۋ بالكوننان ءتۇسىپ كەلەدى... مىنە، كنياجنا دەگەنىڭىز قانداي؟ ءا؟ شىركىن، ماسكەۋ بويجەتكەندەرى-اي! بۇدان كەيىن تاعى نەمەنەگە سەنۋگە بولادى؟ ءبىزدىڭ ونى ۇستاي العىمىز كەلىپ ەدى، ءبىراق ول سىتىلىپ شىعىپ، قويانداي بۇلت ەتىپ بۇتالار اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى؛ مەن ونى اتىپ جىبەردىم.
گرۋشنيسكييدىڭ ماڭىنان سەنىمسىزدىك كۇڭكىلدەرى شىقتى.
— سىزدەر سەنبەيسىزدەر مە؟ وسىنىڭ ءبارى اقيقات ەكەنىن ادال سەزىممەن، ادامشىلىق ارىممەن سەندىرەمىن، دالەل ءۇشىن مەن سىزدەرگە سول مىرزانىڭ اتىن دا ايتىپ بەرەيىن — دەدى گرۋشنيسكيي.
— ايتشى، ايتشى، كىم ول! — دەگەن داۋىستار جان-جاقتان جامىراپ كەتتى.
— پەچورين، — دەپ جاۋاپ بەردى گرۋشنيسكيي.
وسى مينوتتە ول باسىن كوتەرىپ الدى، مەن وعان قارسى قاراپ ەسىك الدىندا تۇر ەدىم؛ ول سۇمدىق قىزارىپ كەتتى. مەن وعان جاقىنداپ كەلدىم دە سالماقپەن جۇرتقا ەستىرتە:
— بارىپ تۇرعان جەكسۇرىن وسەگىڭىزدى راستاۋ ءۇشىن ارىم مەن ادال ءسوزىمدى بەرەمىن دەپ قارعانىپ قويعانىڭىزدان كەيىن كىرگەنىمە وكىنىشتىمىن. ەگەر مەن بىرگە بولعانىمدا ءسىز مۇنداي ارامدىقتان اۋلاق بولعان بولار ەدىڭىز.
گرۋشنيسكييدىڭ اشۋى كەلىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— سىزدەن سۇرايمىن، — دەدىم مەن داۋسىمدى سول قالپىندا ۇستاپ. — سىزدەن سۇرايمىن، سوزىڭىزدەن قازىردەن باستاپ قايتىڭىز؛ ونىڭ ويدان شىعارىلعانىن ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز عوي. ءسىزدىڭ سونشالىق يناباتتى داڭقىڭىزعا باس ۇرماعان ايەل مۇنداي قارعىسقا جولىعۋعا ءتيىس دەپ مەن ويلامايمىن. جاقسىلاپ ويلاڭىزشى: ءسىز پىكىرىڭىزدى جاقتايمىن دەپ يناباتتى ادام دەگەن اتاققا يە بولۋ قۇقىعىنان ايىرىلاسىز جانە ومىرىڭىزگە قاتەر تۋعىزاسىز.
گرۋشنيسكيي قاتتى قوبالجۋدا، كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ مەنىڭ قارسى الدىمدا تۇردى. ءبىراق ار مەن مەنمەندىكتىڭ اراسىنداعى تارتىس ۇزاققا سوزىلمادى. قاسىندا وتىرعان دراگۋن كاپيتانى ونى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالدى؛ ول سەلك ەتە قالدى دا كوزىن جوعارى كوتەرمەستەن ماعان تەز بىلاي جاۋاپ بەردى:
— قايىرىمدى پاتشام، مەن ءبىر نارسە ايتسام ويلانىپ ايتامىن، تىلەسەڭىز، قايتا ايتۋعا دايىنمىن... مەن ءسىزدىڭ قاھارىڭىزدان قورىقپايمىن، بارىنە ءازىرمىن.
— بارىنە دايىن ەكەنىڭىزدى كورسەتتىڭىز، — دەدىم مەن وعان سالقىن، ءسويتىپ دراگۋن كاپيتانىن قولىنان ۇستادىم دا بولمەدەن شىعىپ كەتتىم.
— سىزگە نە كەرەك؟ — دەدى كاپيتان.
— ءسىز گرۋشنيسكييدىڭ سىبايلاسى كورىنەسىز، مۇمكىن ونىڭ سەكوندانتى دا بولارسىز؟
كاپيتان ءبىر ءتۇرلى ماڭعازدىقپەن باسىن يزەدى.
— ءسىز تاۋىپ كەتتىڭىز، مەن ونىڭ سەكوندانتى بولۋعا مىندەتتىمىن، سەبەبى وعان كورسەتكەن جابىرىڭىزگە مەن دە ورتاقپىن؛ ويتكەنى كەشە كەشتە مەن ونىمەن بىرگە بولعامىن، — دەدى ول ءوزىنىڭ ەربيگەن دەنەسىن جيىڭقىراپ.
— ءا! باسىڭىزدان تاق ەتكىزىپ قويىپ قالىپ جۇرگەنىم ءسىز ەكەنسىز عوي؟
ول بىرەسە بوزارىپ، بىرەسە كوگەرىپ كەتتى؛ جۇزىنەن جاسىرىن ىزا بەلگىسى كورىندى.
— بۇگىن سىزگە ءوز سەكوندانتىمدى جىبەرەمىن، — دەدىم مەن، وتە قۇرمەتپەن باسىمدى يزەپ، ونى اشۋ قىسىپ تۇرعانىن بايقاماعان ادامشا.
رەستوراسيا تابالدىرىعىندا ۆەرانىڭ كۇيەۋىنە كەزدەستىم، شاماسى ول مەنى كۇتىپ تۇرسا كەرەك.
ول وتە قۋانعان ادامنىڭ تۇرىمەن، مەنىڭ قولىمنان ۇستاي الدى.
— ەر كوڭىلدى جاس جىگىت! — دەدى ول كوزىنە جاس الىپ. — مەن ءبارىن دە ەستىدىم. نەتكەن جاۋىز! نەتكەن قارا نيەت!.. مىنە، وسىدان كەيىن ولاردى ابىرويلى ۇيىڭە كىرگىزىپ كور! قىزىمنىڭ بولماعانىنا قۇدايعا شۇكىر! دەگەنمەن ءسىزدى، ءومىرىڭىزدى كىم ءۇشىن قاۋىپكە بايلاساڭىز سول ۇمىتپاس. مەنىڭ مەزگىلسىز ەشكىمگە ايتپاۋىما سەنىڭىز، مەن ءوزىم دە جاس بولعانمىن، اسكەري قىزمەتتى دە اتقارعانمىن، سوندىقتان بۇل جۇمىسقا ارالاسپاۋ كەرەك ەكەنىن بىلەمىن، قوش بولىڭىز، — دەدى ول ءسوزىن اياقتاپ.
بايعۇس! قىزىم جوق دەپ قۋانادى-اۋ...
مەن تۋرا ۆەرنەرگە جونەلدىم، ول ۇيىندە ەكەن، ۆەرا مەن كنياجناعa قارىم-قاتىناسىمنان باستاپ، بايقاۋسىز ەستىپ قالعان سوزدەرىمدى، ول مىرزالاردىڭ مەنى اقىماق ەتكىسى كەلىپ قۇر دارىلەگەن وقپەن اتىستىرعىسى كەلگەندەرىن، ءبارىن قالدىرماي ايتىپ بەردىم. ەندى ماسەلە قالجىڭنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتتى، ولار مۇمكىن ءىستىڭ اياعى بۇلاي بولارىن كۇتپەگەن شىعار.
دوكتور مەنىڭ سەكوندانتىم بولۋعا ريزالاستى؛ مەن وعان جەكپە- جەكتىڭ شارتتارى جونىندە بىرنەشە كەڭەستەر بەردىم؛ ول مۇمكىندىگىنشە ءىستىڭ قۇپيا بولۋ جاعىن قاراستىراتىن بولدى، ويتكەنى مەن ولىمگە قاشان دا دايىن بولعانىممەن مۇنداعى ەلدىڭ الدىندا ءوز بولاشاعىمدى مۇلدە كىرلەگىم كەلمەيدى عوي.
بۇدان كەيىن مەن ۇيگە قايتىپ كەتتىم، ءبىر ساعاتتان سوڭ دوكتور ءوزىنىڭ ەكسپەديسياسىنان ورالدى.
— سىزگە قارسى شىنىندا ۇيىمداسقان قاستاندىق بار، اكەي، — دەدى ول. — گرۋشنيسكييدىڭ ۇيىندە دراگۋن كاپيتانى مەن اتا-تەگىن بىلمەيمىن تاعى ءبىر مىرزا وتىر ەكەن. مەن ۇيگە كىرمەستەن بۇرىن كالوشىمدى شەشەيىن دەپ الدىڭعى بولمەگە ءبىر مينوتتەي بوگەلىپ قالدىم. ولاردا سۇمدىق شۋ، تالاس بولىپ جاتىر ەكەن... "مەن بۇعان نە قىلساڭدار دا كونە المايمىن! ول مەنى جۇرت الدىندا سوكتى، اناۋ كەزدە ءبىر ءجون ەدى..." — دەدى گرۋشنيسكيي.
"سەنىڭ شارۋاڭ قانشا؟ ءبارىن مەن ءوز موينىما الامىن. مەن بەس دۋەلدە سەكۋندانت بولعان اداممىن، ونى قالاي رەتتەيتىنىن بىلەمىن. مەن ءبارىن دە ويلاپ قويدىم. ءتاڭىر جارىلقاسىن، تەك ماعان بوگەت بولماشى! قورقىتىپ العاننىڭ زيانى جوق. وڭاي قۇتىلار جول تۇرعاندا ءوزىڭدى قاۋىپكە بايلاۋدىڭ كەرەگى نە؟.." — دەدى دراگۋن كاپيتانى. وسى كەزدە مەن دە كەلىپ كىردىم. ولار كەنەت سوزدەرىن توقتاتا قويدى. ءبىزدىڭ كەلىسىمىمىز تىم ۇزاققا سوزىلدى؛ اقىرىندا ءبىز ءىستى مىنە بىلاي شەشتىك: وسى ارادان بەس شاقىرىم شاماسىندا ادام جۇرمەيتىن جەردە ءبىر اڭعار بار؛ ولار ەرتەڭ تاڭعى ساعات تورتتە سوندا بارادى، ال ءبىز ولاردان جارتى ساعات كەيىن شىعامىز؛ سەندەر التى قادام جەردەن اتىساسىڭدار، مۇنى گرۋشينسكييدىڭ ءوزى تالاپ ەتتى. ولگەندەرىڭنىڭ جالاسى چەركەستەرگە. ەندى مەنىڭ مىنانداي كۇدىگىم بار: ولار، — ياعني سەكوندانتتار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى جوباسىن ءبىراز وزگەرتكەنگە ۇقسايدى، سونىمەن ءبىر-اق تاپانشانى — گرۋشينسكييدىڭ تاپانشاسىن عانا وقتاماق. بۇل ازداپ كىسى ولتىرۋگە ۇقساس، سوعىس ۋاقىتىندا، اسىرەسە ازيا سوعىسىندا قۋلىق ىستەۋگە بولا بەرەدى؛ ال گرۋشنيسكيي جولداستارىنان گورى ادالىراقتاۋ عوي دەيمىن.
ءسىز قالاي ويلايسىز؟ ءبىز سەزىپ قالعانىمىزدى ولارعا اڭعارتۋىمىز كەرەك پە، جوق پا؟
— ەشقاشان دا، دوكتور! سابىر ەتىڭىز. مەن ولارعا وڭاي تۇسە قويماسپىن.
— ءسىز نە ىستەمەكسىز؟
— ول مەنىڭ جاسىرىن سىرىم.
— بايقاڭىز، قاپى قالىپ جۇرمەڭىز... التى-اق قادام جەر عوي!
— دوكتور، مەن ءسىزدى ەرتەڭ ساعات تورتتە كۇتەمىن؛ اتتار دايىن بولادى... قوش بولىڭىز.
مەن ءوز بولمەمدى جاۋىپ الىپ كەشكە دەيىن ۇيدە وتىردىم، مەنى كنياگينيالارعا شاقىرىپ مالايى كەلگەن ەكەن، مەن اۋىرىپ جاتىر دەپ ايتسىن دەدىم.
ساعات تۇنگى ەكى...ۇيقىم كەلەر ەمەس... ەرتەڭ قولىم قالتىراماس ءۇشىن ۇيىقتاپ العانىم دا ءجون ەدى. التى قادام جەردەن قاپى سوعۋ دا قيىن-اۋ! گرۋشنيسكيي مىرزا ءسىزدىڭ ايلاڭىزدىڭ ءجونى كەلمەس... ءبىز ەكەۋمىز ورىن اۋىستىراتىن بولارمىز: سەنىڭ قۇپ-قۋ بولعان جۇزىڭنەن جاسىرىنىپ تۇرعان قورقىنىشتىڭ بەلگىسىن ەندى مەن ىزدەيتىن بولارمىن. بۇل قاتەرلى التى قادامدى سەن ءوزىڭ نەگە تاعايىندادىڭ؟ سەن مەنى وڭايلىقپەن ساعان ماڭدايىمدى توسا قويار دەپ ويلادىڭ با... ءبىز جەرەبە ۇستاسامىز!.. مىنە سوندا... سوندا... ەگەر ونىڭ باعىنا شىقسا قايتەمىن؟ ەگەر مەنىڭ ب ا ق جۇلدىزىم ماڭدايىمنان تايسا؟.. و دا مۇمكىن-اۋ: ول تالايدان بەرى ماعان ادال قىزمەت ىستەپ كەلە جاتىر ەدى.
نەسى بار؟ ولەتىن بولعانسىن، ءولۋ كەرەك! دۇنيە ءۇشىن مەنى جوعالتۋ ونشا اۋىر ەمەس قوي؛ مەنىڭ وزىمە دە دۇنيەنىڭ قىزىعى تاۋسىلعان ءتارىزدى. مەن توي-دۋمان ىشىندە قالعىپ، ۇيىقتاۋعا كەتۋ ءۇشىن كارەتاسىن كۇتىپ وتىرعان ادام ءتارىزدىمىن. ال، كارەتا دايىن... قوش تۇرىڭىزدار!..
وتكەندەرىمنىڭ ءبارىن ويمەن شولىپ شىعىپ، وزىمنەن ەرىكسىز: مەن نە ءۇشىن ءومىر ءسۇردىم؟ دۇنيەگە نە ماقساتپەن كەلدىم؟.. — دەپ سۇراعاندايمىن. انىعىندا ماقساتىم بار ەدى، ءومىر مەنى ۇلى ىسكە دايىنداپ ەدى، ويتكەنى مەن ءوز جۇرەگىمدە ۇلان-اسىر كۇش بارلىعىن سەزۋشى ەدىم... ءبىراق مەن ءوز ورنىمدى تابا المادىم، قۇر عانا قۇمارلىقتىڭ، بۇزىق جولدىڭ ماعان تاستاعان جەمىنە ەلىگىپ كەتە باردىم؛ ونىڭ تەگەۋرىنى مەنى تەمىردەي ءارى قاتتى، ءارى سۋىق ەتتى، ىزگى تىلەگىمنىڭ جالىنى ماڭگى ءسونىپ، ءومىرىمنىڭ ەڭ جاقسى كوركى جوعالدى. سودان بەرى مەن تاعدىر قولىندا بالتا مىندەتىن نەشە مارتەبە اتقاردىم! كوبىنەسە ىزالى اشۋسىز، ۇنەمى اياۋسىز مەن ءولىم قۇرالى ەسەبىندە ولىمگە بۇيىرىلعان جانداردىڭ موينىن قيىپ تۇسپەدىم بە... مەنىڭ ماحابباتىم ەشكىمگە باقىت اپەرگەن جوق، ويتكەنى مەن سۇيگەنىمنىڭ جولىنا ەش نارسەمدى قۇربان ەتىپ كورگەنىم جوق: مەن ءوزىم ءۇشىن عانا، ءوز باسىمنىڭ ءلاززاتى ءۇشىن عانا ءسۇيدىم؛ مەن تەك جۇرەگىمنىڭ تويىمسىز تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن، باسقالاردىڭ ىستىق سەزىمىن، ءتاتتى ەركەلىگىن، قۋانىش، قايعىسىن توقتاۋسىز جۇتا بەردىم، ءبىراق ەشقاشان دا تويعانىم جوق. وسىلايشا اشتىقتان سىلەسى قاتىپ قالجىراعاندا ادام ۇيىقتاپ كەتەدى دە، ءتۇس كورەدى، تۇسىندە ونىڭ الدىندا باي تاعامدار مەن بىجىلداعان شاراپتار تۇرادى؛ ول سولاردى راقاتتانىپ ءىشىپ، جەيدى، وعان ءبىر ءتۇرلى جەڭىل بولعان سياقتانادى، تەك، ويانىپ كەتسە بولعانى ارمانى عايىپ بولادى دا... وندا بۇرىنعىدان ەكى ەسە وسكەن اشتىق پەن وكىنىش قالادى ەمەس پە!
مۇمكىن مەن ەرتەڭ ولەرمىن!.. جەر ۇستىندە مەنىڭ سىرىمدى بۇتىندەي ۇعاتىن ءبىر جان يەسى قالماس. مەنىڭ ءوزىمنىڭ انىعىندا قانداي بولعانىما قاراماستان بىرەۋلەر اسىرا جاماندار دا، بىرەۋلەر اسىرا ماقتار... بىرەۋلەر ول يناباتتى جاس ەدى دەر، بىرەۋلەر جاۋىز ەدى دەر. مۇنىڭ ەكەۋى دە شىندىقتان اۋلاق. وسىدان كەيىن ءومىر سۇرەمىن دەپ تالپىنۋعا بولا ما؟ دەگەنمەن قىزعىلىق ءۇشىن ءومىر سۇرەسىڭ: الدەقانداي جاڭا بىردەڭەنى كۇتكەندەي بولاسىڭ... ءارى كۇلكى، ءارى وكىنىش!
* * *
مەنىڭ ن. قورعانىنا كەلگەنىمە، مىنە، ءبىر جارىم اي بولدى. ماكسيم ماكسيمىچ اڭعا كەتتى... مەن جالعىز؛ تەرەزە تۇبىندە وتىرمىن؛ سۇر بۇلت تاۋدى ەتەگىنە دەيىن جاۋىپ كەتتى؛ تۇمان اراسىنان كۇن ءبىر سارى تاڭبا ءتارىزدى كورىنەدى. سۋىق؛ جەل ىسقىرىپ تەرەزەنىڭ قاقپاعىن سىقىرلاتادى... ءىشىم پىستى!.. تولىپ جاتقان ۋاقيعالار كيلىگىپ ءۇزىپ كەتكەن ءوزىمنىڭ جۋرنالىمدى جازا باستايىنشى.
سوڭعى بەتىن وقىپ وتىرمىن: كۇلكى! مەنىڭ ولگىم كەلىپتى، ءبىراق ولمەپپىن؛ ويتكەنى قاسىرەت كەسەسىن تۇبىنە دەيىن جۇتىپ بولعانىم جوق ەكەن، ەندى مەن ءالى كوپ جاسايتىن سياقتىمىن.
قالايشا بارلىق باستاپ كەشكەندەرىم وسى كۇنگە دەيىن اشىق-ايقىن مەنىڭ ويىمدا قالعان! ۋاقىت ولاردىڭ بىردە-بىر ءتۇس ەرەكشەلىگىن جويا الماپتى!
جەكپە-جەككە شىعار الدىنداعى تۇندە، تۇنىمەن ءبىر مينۋت تا ۇيقتاماعانىم مەنىڭ ەسىمدە. كوپكە دەيىن جازا دا المادىم. ءبىر جاسىرىن مازاسىزدىق مەنى بيلەپ بارادى. بولمە ىشىندە ءبىر ساعاتتاي ارلى-بەرلى ءجۇردىم؛ سونان كەيىن وتىردىم دا مەنىڭ ۇستەلىمدە جاتقان ۆالتەر سكوتتىڭ46 "شوتلانديا پۋريتاندارى" دەگەن رومانىن اشىپ، اۋەلى ءبىراز كۇش سالىپ وقي باستاپ ەدىم، سودان كەيىن ونىڭ سيقىرلى قيالدارىندا بەرىلىپ، دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتىپپىن... اقىرى تاڭ دا اتتى. مەنىڭ جۇيكەم دە تىنىشتالدى. مەن ايناعا قاراپ تۇرىپ قالىپپىن؛ ۇيقىسىزدىق ازابىنىڭ تابى تۇسكەن بەتىمدى كومەسكىلەۋ بوزالاڭدىق باسىپتى. ماڭايىن قوڭىرلاۋ ءبىر كولەڭكە قاپتاعانىمەن، كوزدەرىم وشپەستەي وتكىر تاكاپپارلىقپەن جارقىراپ تۇر. مەن سونان كەيىن وزىمە-وزىم رازى بولدىم.
اتتاردى ەرتتە دەدىم دە كيىنىپ سۋعا تۇسۋگە جونەلدىم. سالقىن نارزان سۋىنا بار دەنەممەن باتقان كەزىمدە كۇش-قۋاتىمنىڭ تۇگەلىمەن جانىنا قايتا ورالعانىن بايقادىم. مەن ۆاننادان بالعا باراتىن ادامداي تىڭ، سەرگەك بولىپ شىقتىم. بۇدان كەيىن جان سەزىمى تانگە بايلانىستى ەمەس دەپ كىم ايتار...
قايتىپ كەلسەم دوكتور كەلىپ وتىر ەكەن. ونىڭ بۇتىندا سۇر شالبار، ۇستىندە ارحالۋك47، باسىندا چەركەس بوركى.
مەن وسى ءبىر كىشكەنتاي ادامنىڭ قاۋقيعان ۇلكەن چەركەس بوركىن كيگەنىن كورىپ قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدىم: ونىڭ ءجۇزى بىلاي دا جىگەرلى ەمەس ەدى، ال بۇل جولى بۇرىنعىسىنان مۇلدە سوپايىپ كەتكەن ەكەن
— دوكتور، ءسىز نەلىكتەن قايعىلىسىز؟ — دەدىم مەن وعان. — ءسىز تالاي ادامدى و دۇنيەگە ۇلى سابىرلىلىقپەن ءجۇز قابات شىعارىپ سالعان جوقسىز با؟ مەنى ۋلانعان ادام دەپ ويلاڭىز؛ مۇمكىن جازىلارمىن، مۇمكىن ولەرمىن؛ ەكەۋى دە تابيعي ءىس. ماعان اۋرۋى اسقىنىپ كەتكەن، ءبىراق نەمەن اۋىرعانى سىزگە ءالى ءمالىم بولماعان ناۋقاس ەسەبىندە قاراڭىز. مىنە، سوندا عانا ءسىزدىڭ قۇمارلىعىڭىز ەڭ جوعارعى قالپىنا جەتەدى دە، ءسىز ماعان بىرنەشە ماڭىزدى فيزيولوگيالىق بايقاۋلار، تەكسەرۋلەر جاساي الاسىز... بىرەۋدىڭ كۇشپەن ءولتىرۋىن كۇتۋ اۋرۋدىڭ ءدال ءوزى ەمەي نەمەنە؟
مەنىڭ بۇل ويىم دوكتوردى تاڭعالدىردى، ول كوڭىلدەنەيىن دەدى.
ءبىز اتقا قوندىق؛ ۆەرنەر تىزگىندى قوس قولداپ ۇستاپ الدى، ءبىز شابا جونەلدىك. — سلوبودكا ارقىلى قورعاننىڭ قاسىنان كوزدى اشىپ- جۇمعانشا وتە شىقتىق تا، ءمينوت سايىن كولدەنەڭ كەزدەسەتىن تولىپ جاتقان گۇرىلدەگەن بۇلاق سۋلارىن باسىپ، جارىم-جارتىلاي بيىك ءشوپ شىعىپ كەتكەن ءيىرىم جولى بار اڭعارعا كەلىپ كىردىك. بۇل سۋلاردى ءالسىن-الى كەشىپ وتكەنىمىزگە دوكتور قاتتى اشۋلانىپ كەلەدى، ويتكەنى ونىڭ استىنداعى اتى سۋعا كەزدەسكەن سايىن وسقىرىپ تۇرىپ الادى.
مەن مۇنداي زەڭگىر. ءمولدىر تاڭعى شاقتى كورگەن ەمەسپىن كوگەرگەن تاۋ جوتالارىنان جاعا عانا قىلتيىپ كورىنە باستاعان كۇن كوزىنىڭ جىلى شۇعىلاسى ءوشىپ بارا جاتقان ءتۇننىڭ سالقىن لەبىمەن قۇيىلىسىپ، بارلىق تىرشىلىكتى الدەقانداي ءبىر ءتاتتى اسەرمەن ماۋجىراتىپ تۇر؛ شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ قۋانىشتى شۇعىلاسى اڭعارعا ءالى تۇسكەن جوق؛ ول تەك ءبىزدىڭ ەكى جاعىمىزدى قورشاعان بيىك شىڭداردىڭ باستارىن عانا التىنعا مالىپ تۇر؛ اڭعاردىڭ تەرەڭ جىرالارىندا وسكەن قويۋ جاپىراقتى شىلىكتەر، جەلدىڭ اقىرىن العان دەمىنەن تەربەتىلىپ ءبىزدى اق كۇمىستەي ۇلپالارىمەن جاۋىپ كەتەدى. وسى جولى مەنىڭ تابيعاتتى بۇرىنعىدان گورى ارتىعىراق تۇيگەنىم ءالى ەسىمدە، ءجۇزىم اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارىنداعى ميلليون تۇسپەن قۇبىلىپ تۇرعان شىقتاردىڭ ءار تامشىسىنا قادالا، سۇقتانا قارايمىن. ۇشى-قيىرى جوق بۇلدىراعان الىسقا ىنتىعا كوز جىبەرەمىن! سول ءبىر الىستىڭ بارعان سايىن جولى تار، شىڭدارى كوكپەڭبەك، قورقىنىشتى بولا بەرەتىن سياقتى، ولار بارا-بارا وتكەل بەرمەس بەرىك جار بولىپ قوسىلىپ كەتەتىن ءتارىزدى. ءبىز ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلەمىز.
— ءسىز وسيەتىڭىزدى جازدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى كەنەت ۆەرنەر.
— جوق.
— ەگەر ءولىپ كەتسەڭىز؟
— ميراسقورلار وزىنەن-وزى-اق تابىلار.
— قالايشا ءسىزدىڭ دوستارىڭىز جوق، ءسىز قالايشا ولارعا ءوزىڭىزدىڭ سوڭعى قوشتاسار ءسوزىڭىزدى جولداعىڭىز كەلمەيدى؟..
مەن باسىمدى شايقادىم.
— الدەنەڭىزدى ەسكەرتكىشكە قالدىرىپ كەتەرلىك دۇنيەدە ءبىر ايەل زاتى دا بولماعانى ما؟..
— دوكتور، مەن سىزگە وز جۇرەگىمدى اشايىن با؟.. ءسىز تىلەيسىز بە سونى؟ — دەپ جاۋاپ بەردىم. — كورمەيسىز بە، ولەردە سۇيگەن ايەلىنىڭ اتىن اتاپ، جان دوسىنا، يا مايلانعان، يا مايلانباعان ءبىر تال شاشىن سول ايەلگە دەپ قالدىرىپ كەتەتىن ۋاقىتتان مەن ءوتىپ كەتتىم عوي. اجالىمنىڭ جاقىن تۇرعانىن جانە ءولىپ كەتۋىم مۇمكىن ەكەنىن ويلاعاندا مەن ءوزىمدى عانا ويلايمىن: وسى كۇندە مۇنى دا ىستەمەيدى عوي. دوستار مەنى ەرتەڭ-اق ۇمىتىپ كەتەدى، ارى-بەرىدەن سوڭ ولاردىڭ مەن تۋرالى قانداي وسەكتەر ايتارىن قۇداي ءبىلسىن، ايەلدەر باسقا بىرەۋدى قۇشاقتايدى دا، ءوزىن ولگەن ادامعا تاڭباسىن دەپ مەنى كۇلكى قىلادى، ءبارىنىڭ دە الدارىنان جارىلقاسىن! ءومىر داۋىلىنان مەن بىرنەشە يدەيا الىپ شىقتىم — ءبىراق، بىردە-بىر سەزىم العانىم جوق. مەن باياعىدان جۇرەك سەزىمىمەن ەمەس، باسپەن، اقىلمەن ءومىر سۇرەمىن. مەن ءوز باسىمنىڭ ءناپسىقۇمارلىعى مەن مىنەز-قۇلىقتارىن سىرت ادامداي قاتاڭدىقپەن سالماقتاپ، تەكسەرەمىن. مەن ەكى اداممىن: بىرەۋى تولىق ماعىناسىندا ءومىر سۇرەدى، ال ەكىنشىسى ونى بايىپتايدى، تەرگەپ، تەكسەرەدى، ءبىرىنشىسى ءبىر ساعاتتان كەيىن دۇنيەمەن دە. سىزدەرمەن دە ماڭگى قوشتاسار، ال ەكىنشىسى شە... ەكىنشىسى؟ بايقاڭىزشى، دوكتور: وڭ جاقتاعى قۇز باسىندا ءۇش نارسەنىڭ قاراۋىتۋىن كورەسىز بە؟ ولار مۇمكىن ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز شىعار؟..
ءبىز شابا جونەلدىك.
قۇزداردىڭ ەتەگىندەگى بۇتالار تۇبىندە ءۇش ات بايلاۋلى تۇر ەكەن؛ ءبىز دە ءوز اتىمىزدى سول جەرگە بايلاپ، ءوزىمىز تار عانا سۇرلەۋ ارقىلى قاسىندا دراگۋن كاپيتانىمەن جانە يۆان يگناتيەۆيچ دەيتىن (ونىڭ اتا-تەگى مەن ەش ۋاقىتتا ەستىگەن ەمەسپىن) سەكوندانتى بار گرۋشنيسكيي ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان الاڭعا كوتەرىلدىك.
— ءبىز سىزدەردى كۇتكەلى كوپ بولدى، — دەدى دراگۋن كاپيتانى مىسقىلداپ جىميىپ.
مەن ساعاتىمدى الدىم دا وعان كورسەتتىم.
ول ساعاتىنىڭ العا كەتىپ قالاتىنىن ايتتى دا، مەنەن عاپۋ ءوتىندى.
اۋىر ۇنسىزدىك بىرنەشە مينوتكە سوزىلدى؛ اقىرىندا ول قالىپتى دوكتور بۇزىپ، گرۋشنيسكييگە قاراپ سويلەپ كەتتى:
— مەنىڭشە ەكەۋىڭىز دە اتىسۋعا دايىن ەكەندىكتەرىڭىزدى ءبىلدىرىپ، ار مەن نامىس الدىنداعى بورىشتارىڭىزدى وتەدىڭىزدەر عوي دەيمىن، سوندىقتان ەندىگى جەردە، مىرزالار، وزدەرىڭىز ءتۇسىنىپ، اڭگىمەنى ءتاتۋ-تاتتى اياقتاۋلارىڭىزعا بولار ەدى، — دەدى.
— مەن دايارمىن، — دەدىم مەن.
كاپيتان گرۋشنيسكييگە ىم قاقتى، ول مەنى قورقىپ تۇر-اۋ دەپ ويلاپ، وسى مينوتكە دەيىن ءوڭى قاشىپ تۇرسا دا، سازارا قالدى. وسى جەرگە كەلگەننەن بەرى ول ماعان ءبىرىنشى رەت تۋرا قارادى، ءبىراق ونىڭ كوزقاراسىندا ءوزىنىڭ ىشكى وي تارتىسىن بىلدىرگەندەي ءبىر مازاسىزدىق بار ەدى.
— ءسىز شارتىڭىزدى ءتۇسىندىرىڭىزشى، ءسىز ءۇشىن بارلىق قولىمنان كەلگەنىن ىستەيتىنىمە سەنىڭىز...
— مەنىڭ شارتتارىم مىناۋ: ءسىز ءقازىر جۇرت الدىندا ماعان جاپقان جالالارىڭىزدى قايتىپ الاسىز دا، مەنەن كەشىرىم سۇرايسىز...
— قايىرىمدى پاتشام، ءسىزدىڭ ماعان مۇنداي نارسەلەردى ۇسىنۋعا باتىلىڭىز قالاي بارعانىنا مەنىڭ تاڭىم بار؟..
— مەن بۇدان باسقا سىزگە نە ۇسىنباقپىن؟..
— ءبىز اتىسامىز.
مەن يىعىمدى قيمىلداتتىم.
— ارينە، ويلاپ قاراڭىزشى، ەكەۋمىزدىڭ ءبىرىمىز ءسوزسىز قازاعا ۇشىرايمىز.
— مەن سول قازاعا ۇشىرايتىن ءسىز بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن...
— مەن ونىڭ كەرىسىنشە بولاتىندىعىنا كامىل سەنەمىن...
ول قىسىلعاننان قىزارىپ كەتتى، ءسويتىپ ەرىكسىز قارقىلداپ كۇلدى.
كاپيتان ونى قولتىعىنان الىپ، شەتكە الىپ شىقتى؛ ولار ۇزاق سىبىرلاستى. مەن بۇل جەرگە سابىر مەن ىزگى تىلەكتە كەلىپ ەدىم، ءبىراق مىنانىڭ ءبارى مەنىڭ جىنىمدى كەلتىرۋگە اينالدى.
دوكتور مەنىڭ قاسىما كەلدى.
— بەرى قاراڭىزشى، — دەدى ول وتە ۇرەيلەنگەن پىشىندە؛ — ءسىز، راسىندا، ولاردىڭ قاستاندىعىن ۇمىتىپ كەتكەنسىز-اۋ؟.. مەن تاپانشانى وقتاي بىلمەيمىن، سول سەبەپتى... ءسىز ءبىر قىزىق ادامسىز! ولارعا ويلارىڭىزدى بىلەمىن دەپ ايتساڭىزشى، سونان كەيىن ولاردىڭ باتىلى بارمايدى... ءسىزدى قۇس اتقانداي اتىپ تاستاعانعا قۇمارسىز با؟..
— ءتاڭىرى جارىلقاسىن، دوكتور، سابىرسىزدانباي توقتاي تۇرىڭىزشى... مەن ولار جاعىنا ەشبىر پايدا بولمايتىنداي ەتەمىن، ابدەن سىبىرلاسىپ بولسىن...
— مىرزالار، بۇل ءىشتى پىستىردى عوي! اتىساتىن بولساق اتىسايىق تا؛ ابدەن سويلەسىپ الۋعا كەشە ۋاقىتتارىڭىز بولىپ ەدى عوي، — دەدىم مەن داۋىستاپ.
— ءبىز دايىنبىز، — دەدى كاپيتان. — مىرزالار، ورىندارىڭىزعا تۇرىڭىزدار!.. دوكتور، التى قادامدى ولشەي قويىڭىزشى...
— تۇرىڭىزدار! — دەپ قايتالادى يۆان يگناتيەۆيچ شىڭگىرلەگەن داۋىسپەن.
— رۇقسات ەتىڭىزدەر! — دەدىم مەن: تاعى ءبىر شارت؛ ءبىز ءولتىرۋ ءۇشىن سوعىساتىن بولعاندىقتان، مۇنىڭ ءبارى جاسىرىن جۇمباق بولىپ قالۋىن، ءبىزدىڭ سەكوندانتتارىمىزدىڭ جاۋاپتى بولماۋىن قامسىز ەتەرلىكتەي مۇمكىندىگى بار جاعدايدىڭ ءبارىن دە ىستەۋگە مىندەتتىمىز. وسىعان سىزدەر ريزاسىزدار ما؟..
— ابدەن ريزامىز.
— ەندەشە مەن مىنانى ويلاپ تاپتىم. اناۋ تىك تۇرعان شىڭنىڭ ۇشار باسىندا، وڭ جاقتا كورىنگەن تار الاڭدى بايقايسىزدار ما؟ سودان تومەنگى ەتەككە دەيىن، ەگەر ارتىق بولىپ جۇرمەسە، وتىز ساجەندەي بولار دەيمىن؛ ەتەكتە ۇشكىر تاستار بار. ءارقايسىمىز سول الاڭنىڭ تىك قاباعىنا تۇرامىز؛ سوندا جەڭىل جارانىڭ ءوزى اجالمەن تىنادى: بۇل سىزدەردىڭ تىلەكتسرىڭىزبەن قابىسادى عوي دەيمىن، ويتكەنى التى قادامدى بەلگىلەگەن سىزدەر عوي. كىم جارالى بولسا سول لەزدە جوعارىدان تومەن قاراي قۇلايدى دا بىت-شىت بولادى؛ دوكتور وقتى سۋىرىپ الادى، سودان كەيىن بۇل تەزىنەن كەلگەن اجالدى ءساتسىز سەكىرگەندىكتەن بولعان ەكەن دەپ ءتۇسىندىرۋ وڭاي بولادى. كىمنىڭ ءبىرىنشى بولىپ اتۋىن ءبىز جەرەبەمەن شەشەمىز، قورىتىندىسىندا ايتارىم، مەن مۇنسىز اتىسپايمىن.
— وسى دۇرىس بولار! — دەدى كاپيتان، ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، باسىن يزەگەن گرۋشنيسكييگە تەلمىرە قاراپ. گرۋشنيسكييدىڭ ءجۇزى ءمينوت سايىن قۇبىلىپ تۇردى. مەن ونى وتە قيىن جاعدايعا قالدىردىم. بۇرىنعى قولدانىلىپ جۇرگەن قاعيدالار بويىنشا اتىسساق، ول مەنىڭ اياعىمنان كوزدەپ، مەنى جەڭىل جارالايتىن ەدى دە، وسىلايشا ءوزىنىڭ كەگىن الىپ ارىنا اۋىرتپالىق قالدىرمايتىن ەدى، بۇلاي ەتۋىنە بولاتىن دا ەدى، ال ەندى ول نە قۇر اۋاعا اتادى، نە كىسى ءولتىرۋشى بولادى، بولماسا ءوزىنىڭ قارا نيەتتىك ويىنان قايتىپ، مەنىمەن بىردەي قاتەرگە ءوز باسىن دا بايلايدى. وسى مينوتتە مەن ونىڭ ورنىندا بولۋدى تىلەمەگەن بولار ەدىم. ول كاپيتاندى شەتكە الىپ شىعىپ الدەنەنى ۇلكەن قىزۋلىقپەن ايتا باستادى؛ ونىڭ كوگەرىپ كەتكەن ەرىندەرىنىڭ ءدىر-دىر ەتىپ تۇرعانىن مەنىڭ كوزىم شالدى؛ ءبىراق كاپيتان ودان ىزالى كۇلكىمەن تەرىس اينالدى دا. — "سەن اقىماقسىڭ! ەش نارسەگە تۇسىنبەيسىڭ! — دەدى داۋسىن اجەپتاۋىر شىعارىڭقىراپ: — ەشتەڭەگە تۇسىنبەيسىڭ! مىرزالار، جونەلىڭدەر!"
تار عانا سوقپاق، بۇتالار اراسىمەن ءبىزدى قۇزعا قاراي الىپ ءجۇردى، قۇزدان وپىرىلعان تاستاردىڭ ورىندارى وسى ءبىر تابيعات جاساعان ساتىنىڭ ءقاۋىپتى دە بولسا باسپالداعى ءتارىزدى؛ بۇتالاردان ۇستاپ ءبىز ورمەلەي باستادىق. الدا گرۋشنيسكيي كەتىپ بارادى، ودان كەيىن ونىڭ سەكۋندانتتارى، ەڭ ارتىندا ءبىز دوكتور مەن ەكەۋمىز كەلە جاتىرمىز.
— مەن سىزگە قايران قالامىن، — دەدى دوكتور، مەنىڭ قولىمدى قاتتى قىسىپ. — تامىرىڭدى بەرشى، ۇستاپ كورەيىن!.. و، و، بەزگەك ۇستاعانداي ەكەن!.. ءبىراق جۇزىڭنەن ەشتەڭە سەزىلمەيدى... جالعىز-اق كوزىڭىز ادەتتەگىدەن كۇشتىرەك جارقىرايدى.
كەنەت، ۇساق تاستار سۋدىراپ اياق استىمىزعا قۇلادى. بۇل نە؟ گرۋشنيسكيي ءسۇرىندى، ول جارماسقان بۇتاق تا ءۇزىلىپ كەتتى، ەگەر سەكوندانتتارى سۇيەپ قالماعاندا ول شالقالاعان بويىمەن تومەن دومالاعان بولار ەدى.
— بايقاڭىز! كۇنى بۇرىن كۇيرەكتىككە سالىنىپ، تىم ەرتە قۇلاپ كەتپەڭىز؛ ول جاقسى ىرىم ەمەس. يۋليي سەزاردى48 ەسكە الىڭىز! — دەدىم مەن وعان داۋىستاپ.
مىنە، ءبىز ەڭ بيىك جارتاستىڭ باسىنا شىقتىق: الاڭ كادىمگى دۋەلگە شىعاتىندارعا ارنالىپ جاسالعانداي قۇممەن توسەلىپتى. اينالامىزدا تاڭنىڭ التىن شاپاعىنا مالىنعان بيىك تاۋلار، ولار ۇيمە-جۇيمە، بەينە ءبىر سان جەتپەس قاراقۇرىم مال ءتارىزدى، سولاردىڭ وڭتۇستىگىندە، باستارىنا شىعىستان اۋعان بۇلتتار شوككەن مۇزدى بيىكتەردى دەنەسىمەن جاۋىپ اباجادان اپپاق ەلبرۋس تۇر. مەن الاڭنىڭ جارقاباعىنان تومەنگە كوز جىبەردىم، باسىم اينالۋعا از-اق قالدى: سوناۋ تومەن كور سياقتى ءارى قاراڭعى، ءارى سۋىق سەكىلدى؛ ونىڭ تۇبىنە داۋىلمەن ۋاقىت لاقتىرىپ تاستاعان نايزا تاستار ءوزىنىڭ جەمىن كۇتىپ تۇرعانداي.
ءبىز اتىسۋعا ءتيىستى الاڭ بەينە ءبىر ءدال تۇسىرىلگەن ۇشكەلگە ۇقسايدى. جاردىڭ ەڭ شەتكى قاباعىنان بەرى قاراي التى قادامدى ولشەپ الدىق تا، كىمگە الدىمەن دۇشپاننىڭ وعىنا قارسى تۇرۋعا تۋرا كەلسە، سول ارتىمەن قۇلاماعا بەرىلە جاردىڭ ءدال قاباعىنا تۇراتىن بولسىن دەپ ۇيعاردىق؛ ەگەر ول ولمەسە دۇشپاندار تاباندا ورىن اۋىستىراتىن بولادى.
مەن بار پايدانى گرۋشينسكييگە ىستەۋگە تىرىستىم، مەنىڭ ونى سىناعىم كەلدى؛ ونىڭ جۇرەگىندە ادامگەرشىلىك ۇشقىنى قوزعالۋى مۇمكىن ەدى. وندا ءبارى دە جاقسىلىقپەن شەشىلەر ەدى؛ ءبىراق مەنمەندىك پەن مىنەز وسالدىعى ۇستەمدىك الدى... ەگەر تاعدىر ماعان مەيىرىمشىلىك ەتسە مەن ونى ەندى اياماسقا بەكىندىم، مۇنداي شارتتاردى ءوز ارىنا كىم جۇكتەمەدى دەيسىڭ؟
— جەرەبە تاستاڭىز، دوكتور! — دەدى كاپيتان. دوكتور قالتاسىنان كۇمىس اقشانى الدى دا، اسپانعا كوتەردى.
— رەشەتكا! — دەدى گرۋشنيسكيي دوستىق تۇرتكىسى كەنەت وياتىپ جىبەرگەن ادام ءتارىزدى اسىعا داۋىستاپ.
— ورەل! — دەدىم مەن.
كۇمىس شىرقاپ اسپانعا شىعىپ، سىڭعىر ەتىپ جەرگە ءتۇستى؛ ءبارى سوعان ۇمتىلدى.
— باقىتتى ەكەنسىز، — دەدىم مەن گرۋشنيسكييگە: — ءبىرىنشى بوپ ءسىز اتاتىن بولدىڭىز! ءبىراق ەسىڭىزدە بولسىن ەگەر ءسىز مەنى ولتىرمەسەڭىز، مەن قاپى سوقپايمىن، بۇل سىزگە بەرگەن شىن ءسوزىم.
ول قىزارىپ كەتتى؛ وعان قارۋسىز ادامدى ءولتىرۋ ۇيات كورىندى؛ مەن وعان قادالا قاراپ تۇردىم؛ سول مينوتتە ول كەشىرۋىمدى ءوتىنىپ مەنىڭ اياعىما جىعىلاتىنداي كورىندى؛ ءبىراق مۇنداي وڭباعاندىقتى مويىنعا قالاي السىن؟.. وعان ەندى ءبىر-اق جول قالدى، ول — اۋاعا اتۋى، مەن ونىڭ اۋاعا اتاتىنىنا كامىل سەندىم! ولاي ەتۋىنە ءبىراق نارسە بوگەت بولۋى مۇمكىن: ول ونىڭ مەنى ەكىنشى رەت اتىسۋدى تالاپ ەتەر-اۋ دەگەن ويى.
— مەزگىل جەتتى! — دەدى دوكتور، قولىمنان تارتىپ سىبىرلاپ قانا: — ەگەر ءسىز، ولاردىڭ ىستەمەك ىستەرىن بىلەتىنىمىزدى ءقازىر ايتپاساڭىز، ءبارى قۇرىدى. قاراڭىزشى، ول انە ۇيىقتاپ جاتىر... ەگەر ءسىز ەشتەڭە دەمەسەڭىز، وندا مەن ءوزىم...
— اتاي كورمەڭىز، دوكتور! — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن ونى قولىنان تارتىپ: — ءسىز ءبارىن بۇلدىرەسىز؛ بوگەت بولمايمىن دەپ ءسىز ماعان ءسوز بەرىپ ەدىڭىز عوي... ءسىزدىڭ قانشا جۇمىسىڭىز بار؟ مۇمكىن مەنىڭ ولگىم كەلەتىن شىعار... ول ماعان تاڭىرقاي قارادى.
— و! ونىڭ ءجونى باسقا!.. جالعىز-اق ول دۇنيەدە ماعان كىنا تاقپاڭىز...
بۇل ەكى ارادا كاپيتان ءوزىنىڭ تاپانشالارىن وقتادى دا بىرەۋىن كۇلىمسىرەپ كۇلىپ، بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ، گرۋشنيسكييگە بەردى؛ بىرەۋىن ماعان بەردى.
زاۋدە جەڭىل جارالى بولا قالسام كەيىن قۇلاپ كەتپەيىن دەگەن ويمەن، مەن سول اياعىمدى تاسقا مىقتاپ تىرەدىم دە، ازداپ ىلگەرى قاراي ەڭكەيىڭكىرەپ الاڭنىڭ بۇرىشىنا كەلىپ تۇردىم.
گرۋشنيسكيي ماعان قارسى قاراپ تۇرىپ، بەرىلگەن يشارات بويىنشا تاپانشاسىن كوتەرە باستادى. تىزەلەرى ءدىر-دىر ەتىپ، ول مەنىڭ ءدال ماڭدايىمدى كوزدەدى...
مەنىڭ كەۋدەمدى ادام ايتىپ بولماستاي اشۋ كەرنەپ كەتتى.
كەنەت ول تاپانشاسىنىڭ اۋزىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، اپپاق قۋداي بولىپ، ءوزىنىڭ سەكۋندانتىنا بۇرىلدى:
— اتا المايمىن، — دەدى مىڭگىرلەگەن داۋىسپەن.
— قورقاق! — دەدى كاپيتان.
مىلتىق اتىلدى. وق مەنىڭ تىزەمدى جىرىپ كەتتى، جاردان تەزىرەك كەتەيىنشى دەگەن ويمەن مەن ەرىكسىز ىلگەرى قاراي بىرنەشە قادام باستىم.
— ال، باۋىرىم، گرۋشنيسكيي، تيگىزە الماعانىڭ وكىنىش بولدى! ەندىگى كەزەك سەنىكى، جارعا تۇرا قال! — دەدى كاپيتان. — اۋەلى مەنى قۇشاقتا، ءبىز ەندى كورىسە الماسپىز! — ولار قۇشاقتاستى، كاپيتان ءوزىن كۇلكىدەن زورعا ۇستاپ تۇر: — قورىقپا، — دەدى ول گرۋشنيسكييگە قۋلانا قاراپ، — دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى اۋرەشىلىك!.. مىنەز دەگەنىڭ اقىماقشىلىق، تاعدىر — كۇركە تاۋىق، ال تىرشىلىك قۇنى — ءبىر تيىن!
وسى ءبىر قايعىلى ءسوزدى ناساتتانىپ تۇرىپ ايتقاننان سوڭ، ول ءوزىنىڭ ورنىنا كەتتى، مۇنىڭ ارتىنشا يۆان يگناتيەۆيچ كوزىنە جاس الىپ گرۋشنيسكييدى قۇشاقتادى، مىنە، ەندى ول مەنىڭ قارسى الدىمدا جالعىز قالدى. سول كەزدە مەنىڭ كەۋدەمدە قانداي سەزىم قايناعانىن مەنىڭ تاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇسىنىپ-بىلگىم كەلەدى؛ وندا ءجابىر كورگەن نامىسىمنىڭ قايعىسى دا بار ەدى، ونىمەن قاتار ءقازىر الدىمدا سونداي سەنىمدى، سونداي الاڭسىز ورنىقتى كوڭىلمەن ماعان قاراپ ارسىزدىقپەن بەدىرەيىپ تۇرعان ادامنىڭ وسىدان ەكى ءمينوت بۇرىن ءوزىن ەشبىر قاۋىپ-قاتەرگە يتەرمەي-اق، مەنى يتشە اتىپ تاستاي جازداعانىن ويلاعانىمنان تۋعان كەك پەن ىزا بولاتىن، ويتكەنى اياعىمنىڭ جاراسى بۇدان گورى اۋىرىراق بولعاندا مەن ءا دەگەنشە قۇزدان تومەن دومالايتىن ەدىم عوي.
مەن، ونىڭ جۇزىنەن از دا بولسا وكىنىش بەلگىسىن كورەر مە ەكەم دەگەن نيەتپەن وعان تاپجىلماي بىرنەشە ءمينوت قاراپ تۇرىپ قالدىم. ءبىراق ول ماعان كۇلىمسىرەپ تۇرعانداي كورىندى.
— مەن سىزگە ولەر الدىندا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە كەڭەس بەرەر ەدىم، — دەدىم مەن.
— ءوز جانىڭىزدان گورى مەنىڭ جانىمنىڭ قامىن كوپ ويلاماي-اق قويىڭىز. سىزدەن ءبىر-اق نارسە سۇرايمىن: تەزىرەك اتىڭىز.
— ءسويتىپ ءسىز ءوز وسەگىڭىزدەن قايتپايسىز با؟ مەنەن كەشىرىم سۇرامايسىز با؟.. جاقسىلاپ ويلاڭىزشى، ارىڭىز سىزگە ەشتەڭە دەمەي مە؟
— پەچورين مىرزا! — دەپ ايعاي سالدى دراگۋن كاپيتانى: — سىزگە ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز... ءسىز مۇندا كۇنا كەشىرىپ، سىر ايتتىرۋعا كەلگەن جوقسىز عوي. تەزىرەك بىتىرەيىك: بىرەۋ-مىرەۋدىڭ الاڭنان ءوتىپ بارا جاتىپ بىزگە كوزى تۇسەر.
— جاقسى. دوكتور، ماعان كەلىڭىزشى. دوكتور جەتىپ كەلدى. سورلى دوكتور! جۇزىنە قاراسام، ول بۇدان ون ءمينوت بۇرىنعى گرۋشنيسكييدەن دە بەتەر قۇپ-قۋ ەكەن.
بۇدان كەيىنگى سوزدەرىمدى مەن ادەيى ءولىم جازاسىنا شىعارىلعان ۇكىمدى وقىعانداي داۋىستاپ، ءسوزدى ءبولىپ، انىق ەتىپ ايتتىم.
— دوكتور، مىنا مىرزالار اسىعىپ جۇرگەندە مەنىڭ تاپانشاما وق سالۋدى ۇمىتىپ كەتكەن-اۋ دەيمىن: سوندىقتان ءسىزدىڭ جاقسىلاپ قايتا وقتاۋىڭىزدى سۇرايمىن!
— مۇمكىن ەمەس! — دەپ ايعايلادى كاپيتان: — مۇمكىن ەمەس! مەن ەكى تاپانشانى دا وقتاعانمىن؛ الدە سىزدىكىنىڭ وعى ءتۇسىپ قالعان بولار... وندا مەنىڭ كىنام ەمەس، ال ءسىزدىڭ قايتا وقتاۋعا قاقىڭىز جوق... ەشبىر قاقىڭىز... بۇل مۇلدەم قاعيداعا قارسى؛ مەن وعان جول بەرمەيمىن...
— جاقسى! — دەدىم مەن كاپيتانعا؛ — ەگەر ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز شىن بولسا، ءبىز ەكەۋمىز ءدال وسى شارت بويىنشا اتىساتىن بولامىز...
ول كۇمىلجىپ قالدى.
گرۋشنيسكيي ۇيالعان ادامداي باسىن تومەن سالبىراتىپ تۇنەرىپ تۇر ەكەن.
— قوزعاما ولاردى! — دەدى اقىرىندا كاپيتانعا، ول دوكتوردىڭ قولىنان مەنىڭ تاپانشامدى جۇلىپ العالى جاتىر ەدى.. — ولاردىكى دۇرىس ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي.
كاپيتان وعان تۇرلىشە يشارا جاساپ بوسقا اۋرە بولدى — گرۋشنيسكييدىڭ وعان قاراعىسى دا كەلمەدى.
سول ەكى ارادا دوكتور تاپانشانى وقتاپ مەنىڭ قولىما بەردى.
مۇنى كورگەن كاپيتان جەرگە تۇكىرىپ، اياعىمەن جەر تەبىندى: "اقىماقسىڭ باۋىرىم، بارىپ تۇرعان اقىماقسىڭ!.. — دەدى ول: — راس، ماعان سەنگەننەن كەيىن، بارلىعى جونىندە مەنى عانا تىڭداۋ كەرەك قوي... ساعان لايىعىنىڭ ءوزى وسى! ماعان دەسە شىبىنداي قات، — ول تەرىس اينالدى دا، كەتىپ بارا جاتىپ: "قايتكەنمەن بۇل مۇلدە قاعيداعا قايشى" — دەپ مىڭگىرلەدى.
— گرۋشنيسكيي! — دەدىم مەن: — ءالى ۋاقىت بار، ءوز وسەگىڭنەن قايت، مەن ساعان ءبارىن دە كەشىرەمىن. سەن مەنى اقىماق ەتە المادىڭ، سونىمەن مەنىڭ نامىسىم قايتتى؛ — ەسىڭە الشى، — ءبىز ءبىر كەزدە دوس ەدىك قوي...
ونىڭ بەتى دۋىلداپ، كوزدەرى جايناپ كەتتى.
— اتىڭىز! — مەن ءوزىمدى-وزىم جيرەنىشتى كورەمىن، ال سىزگە مۇلدە ءوشپىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. — ەگەر ءسىز مەنى اتىپ ولتىرمەسەڭىز، وندا مەن ءسىزدى تۇندە بۇرىشتان اڭدىپ تۇرىپ باۋىزداپ ولتىرەمىن. ءبىز ەكەۋمىزگە جەر ۇستىندە بىرگە جۇرۋگە ورىن جوق...
مەن اتىپ سالدىم...
ءتۇتىن اشىلعاندا گرۋشنيسكيي الاڭدا جوق ەكەن. جاردىڭ قاباعىندا ونىڭ رۋحى عانا ەلەستەگەندەي بولدى.
ءبارى ءبىر داۋىسپەن ايعايلاپ جىبەردى.
— Finita la comedia!44 — دەدىم مەن دوكتورعا.
ول جاۋاپ بەرمەستەن، ۇرەيلى جەركەنىشپەن مەنەن تەرىس اينالىپ كەتتى.
مەن يىعىمدى قيمىلداتتىم دا، سودان كەيىن گرۋشنيسكييدىڭ سەكوندانتتارىمەن قوشتاستىم.
سۇرلەۋمەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ جارتاستىڭ قۋىسىندا قان-قان بوپ جاتقان گرۋشنيسكييدىڭ ولىگىنە كوزىم ءتۇستى. مەن ەرىكسىز كوزىمدى جۇما قويدىم...
اتىمدى شەشىپ الىپ، مەن اياڭداپ ۇيگە قايتتىم. مەنىڭ جۇرەگىمدە تاس جاتقانداي بولدى. كۇن كوزى كۇڭگىرت تارتقانداي، ونىڭ ساۋلەسى مەنى جىلىتپايدى.
سلابودكاعا جەتە بەرگەندە مەن اڭعارمەن وڭعا بۇرىلدىم. ادام جۇزىنە قاراۋ ماعان اۋىر بولاتىن سياقتى: مەنىڭ جالعىز بولعىم كەلەدى. اتتىڭ تىزگىنىن قويا بەرىپ، باسىمدى تومەن سالبىراتقان كۇيدە مەن ۇزاق ءجۇردىم، اقىرىندا ماعان مۇلدە تانىس ەمەس ءبىر جەردەن كەلىپ ءبىر-اق شىعىپپىن، مەن اتىمدى كەيىن بۇردىم دا، جول ىزدەي باستادىم؛ شارشاعان اتپەن ازاپقا تۇسكەن مەن كيسلوۆودسكىگە كەلگەنىمدە كۇن باتىپ تا قالىپ ەدى.
مالايىم ماعان ۆەرنەر كەلىپ كەتكەنىن ايتتى دا قولىما ەكى حات بەردى: ءبىرى سودان، ەندى ءبىرى... ۆەرادان.
مەن العاشقىسىن اشىپ قارادىم، ونىڭ مازمۇنى تومەندەگىدەي ەكەن:
"بارلىعىن دا ويداعىداي جايعاستىردىق: بەينەسى كەتكەن دەنەسى مۇندا اكەلىندى، كەۋدەسىنەن وقتى سۋىرىپ العانبىز؛ جۇرتتىڭ ءبارى اجالى كەزدەيسوق بولعان ەكەن دەگەن سەنىمدە، ءسىرا كومەندانت سىزدەردىڭ ارالارىڭىزداعى تالاستى بىلەدى-اۋ دەيمىن، ۇندەمەي باسىن شايقادى دا قويدى. ءولتىرۋشى ءسىز دەپ سيپاتتارلىق ەشتەمە جوق، ۇيىقتاي الساڭىز... جايلانىپ جاتىپ ۇيىقتاي بەرۋىڭىزگە بولادى... قوش بولىڭىز..."
ەكىنشىسىن اشۋعا مەنىڭ كوپكە دەيىن باتىلىم بارمادى... ۆەرا ماعان نە جازدى ەكەن؟.. ءبىر اۋىر كۇدىك مەنىڭ جانىمدى قينادى.
ءاربىر سوزدەرى وشپەستەي بوپ مەنىڭ ويىمدا قالعان سول حات مىناۋ ەدى:
"مەن ساعان ءبىز ەكەۋمىزدىڭ بۇدان ءارى ومىردە جولىقپايتىندىعىمىزعا ابدەن سەنگەندىگىمنەن جازىپ وتىرمىن. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن سەنىمەن ايىرىلىسقانىمدا دا، مەن ءدال وسىنى ويلاپ ەدىم، ءبىراق قۇداي مەنى ەكىنشى رەت سىناپ كورگىسى كەلدى. مەن بۇل سىنعا توزە المادىم، مەنىڭ ءالسىز جۇرەگىم تانىس داۋىسقا باعىنباي قويا المادى... بۇل ءۇشىن سەن مەنى سوكپەيسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟ بۇل حات ءارى قوشتاسۋىم، ءارى سەنىمەن سىرلاسۋىم بولادى: جۇرەگىم سەنى سۇيگەننەن بەرى قاراي، وندا جينالعانداردىڭ ءبارىن ساعان اقتارۋعا مەن مىندەتتىمىن. مەن سەنى ايىپتامايمىن — سەنىڭ ورنىڭدا باسقا ءبىر ەركەك بولسا، ول دا مەنىمەن وسىلاي بولار ەدى، ارينە، سەن دە سولاي بولدىڭ، سەن مەنى ءوز مەنشىگىڭدەي، كەزەك الماسىپ وتىراتىن قۋانىش پەن قايعى، قىزعانىش پەن كۇدىگىڭنىڭ بۇلاعىنداي كورىپ، سولايشا ءسۇيدىڭ، ونسىز ءومىردىڭ ءسانى دە، قىزىعى دا جوق قوي. مەن مۇنى اۋەلدە-اق تۇسىنگەمىن... ءبىراق سەن باقىتسىز ەدىڭ، سوندا دا ءبىر كەزدەردە باعالار دەپ سەنىپ، مەن ساعان ءوزىمدى قۇربان ەتتىم، مەنىڭ ەشبىر شارتتارعا بايلانىسى جوق تازا جانىمنىڭ، تەرەڭ، نازىك سەزىمىن بىردە بولماسا بىردە سەن تۇسىنەر دەپ ويلادىم. سودان بەرى كوپ ۋاقىتتار ءوتتى: مەن سەنىڭ جۇرەگىڭنىڭ بارلىق جاسىرىن سىرلارىنا قانىق بولدىم... سوندىقتان ول ۇمىتتەرىمنىڭ بوس ءۇمىت ەكەنىنە كوزىم جەتتى. بۇل جانىما ۋ سەپكەندەي بولدى! ءبىراق مەنىڭ ماحابباتىم جۇرەگىممەن قايناسىپ بىتكەندىكتەن كۇڭگىرت تارتتى دا قويدى، سونبەدى.
ءبىز ماڭگى ايىرىلىسامىز؛ دەگەنمەن ومىردە مەن سەنەن باسقا ەشكىمدى سۇيمەسىمە سەنە بەر: مەنىڭ جۇرەگىم بارلىق اسىلىن دا، كوز جاسى مەن ءۇمىتىن دە سەنىڭ جولىڭا سارقىپ بولعان. سەنى ءبىر سۇيگەن ادام باسقا ەركەكتەرگە ءبىر جيرەنىشپەن قاراماي قويا المايدى، بۇل سەنىڭ باسقالاردان ارتىق بولعاندىعىڭنان ەمەس، سەنىڭ جاراتىلىسىڭدا جالعىز وزىڭە عانا ءتان، وزگەشە بىتكەن ۇلىلىق پەن ءبىر جۇمباق سىردىڭ بارلىعىنان؛ سەنىڭ داۋسىڭدا نە ايتساڭ دا ادامدى باعىندىرا قوياتىن جەڭدىرمەس ۇستەمدىك بار؛ ەشكىم دە سەندەي ۇنەمى سۇيىكتى بولا بىلگەن ەمەس تە، زۇلىمدىق ەشكىمدە دە تاپ سەندەگىدەي وزىنە ەلىكتىرىپ قىزىقتىرا العان ەمەس، ەشكىمنىڭ كوزقاراسى تاپ سەنىڭ كوزقاراسىڭداي شەكسىز ءلاززاتتىڭ ءۇمىتى بولعان ەمەس، ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىمەن ەشكىم دە سەندەي پايدالانا بىلمەيدى، تاپ سەن سەكىلدى ەشكىم دە شىن باقىتسىز بولا المايدى، ويتكەنى ءوزىنىڭ باقىتسىزدىعىن ەشكىم دە سەن سياقتى مويىنداۋعا تىرىسپايدى.
ەندى مەن ساعان اسىعىس ءجۇرىپ كەتۋىمنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرۋگە ءتيىستىمىن؛ بۇل تەك جالعىز ماعان قاتىستى جۇمىس بولعاندىقتان، ارينە ساعان ونشا ماڭىزدى بولا قويماس. بۇگىن تاڭەرتەڭ كۇيەۋىم ماعان كەلىپ سەنىڭ گرۋشنيسكييمەن جانجالداسقانىڭدى ايتتى. شاماسى مەنىڭ ءتۇرىم وتە وزگەرىپ كەتسە كەرەك، ويتكەنى ول ۇزاق، تاپجىلماي، تەسىرەيىپ مەنىڭ كوزىمە قاراپ تۇردى، بۇگىن سەنىڭ ونىمەن اتىساتىنىڭدى، وعان كىنالى مەن ەكەنىمدى ويلاعانىمدا ەسىم اۋىپ تالىپ تۇسە جازدادىم؛ مەن جىندانىپ كەتەرمىن بە دەپ ەدىم... ال ءقازىر اقىلعا كەلىپ، بايىپتاي باستاعان سوڭ سەنىڭ ولمەيتىنىڭە كوزىم جەتتى؛ سەنىڭ مەنسىز ءولۋىڭ مۇمكىن ەمەس! ءيا، مۇمكىن ەمەس! مەنىڭ كۇيەۋىم بولمەدە ۇزاق ءجۇردى؛ ونىڭ ماعان نە ايتقانىن مەن بىلمەيمىن، وعان مەنىڭ نە دەپ جاۋاپ بەرگەنىم دە ەسىمدە جوق... راس، مەن وعان سەنى سۇيەمىن دەدىم... اڭگىمەمىزدىڭ اياعىندا ول مەنى جامان سوزدەرمەن بالاعاتتاپ كەتكەنى جالعىز-اق ەسىمدە قالىپتى. سونان كەيىن ونىڭ كارەتا دايىندا دەگەنىن ەستىدىم... سەنىڭ قايتۋىڭدى كۇتىپ مەنىڭ تەرەزە تۇبىندە وتىرعانىما مىنە ءۇش ساعات بولدى... ارينە، سەن ءتىرىسىڭ، سەنىڭ ءولۋىڭ مۇمكىن ەمەس!... كارەتا دايىن بولۋعا جاقىن... قوش بول ەندى، قوش بول.، مەن مەرت بولدىم — ءبىراق وكىنىشى جوق! ەگەر مەن سەنىڭ ءارقاشان مەنى ۇمىتپايتىنىڭا سەنگەن بولسام، ءسۇيۋ دەگەن ءسوزدى اۋىزعا الماي-اق قويايىنشى، تەك ۇمىتپايمىن... قوش بول؛ كەلە جاتىر... مەنىڭ بۇل حاتتى جاسىرۋىم كەرەك...
سەنىڭ مەريدى سۇيمەيتىنىڭ جانە وعان ۇيلەنبەيتىنىڭ راس ەمەس پە؟ ەندەشە، قۇلاق اس، سەن مۇنى مەنىڭ جولىما قۇربان ەتۋگە ءتيىستىسىڭ: مەن دۇنيەدەگى بارىمنىڭ بارىنەن ءبىر سەن ءۇشىن ايىرىلدىم عوي..."
مەن ەسسىز ادامداي اتىپ ەسىك الدىنا شىقتىم دا، قورا ىشىندە جەتەكتەپ جۇرگەن ءوزىمنىڭ چەركەسىمە سەكىرىپ ءمىندىم، ءسويتىپ پياتيگورسكى جولىمەن بار پارمەنىممەن شابا جونەلدىم. مەن شارشاعان اتىمدى اياۋسىز ايداپ كەلەمىن، اق كوبىككە مالىنعان اتىم تاس جولمەن مەنى الىپ زىمىراپ كەلەدى.
باتىستاعى تاۋلاردىڭ جوندارىنا قوناقتاعان قارا بۇلتتارعا تىعىلىپ كۇن جوق بولدى؛ اڭعاردى قاراڭعىلىق باسىپ، شىق ءتۇستى. پودكۋموك وزەنى تاستان تاسقا سەكىرىپ، ءبىر ۇنمەن شۋلاي سارقىرايدى. مەن شىدامسىزدىقتان القىنىپ شاۋىپ كەلەمىن. ۆەرانى پياتيگورسكىدە جولىقتىرا المايمىن-اۋ دەگەن وي مەنىڭ جۇرەگىمدى بالعامەن ۇرعانداي بولادى. ءبىر ءمينوت، ەندى ءبىر عانا ءمينوت ونى كورىپ، قوشتاسىپ، قولىن قىسسام... مەن شوقىندىم، قارعاندىم، جىلادىم، كۇلدىم... جوق، مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ الىپ-ۇشۋى مەن ەسىمنىڭ كەتۋىن ەش نارسەمەن جەتكىزىپ بولمايدى!.. ونى ماڭگى جوعالتار كەزىمدە ۆەرا ماعان دۇنيەدەگىنىڭ بارىنەن دە قىمبات، — ومىرىمنەن دە، ارىمنان دا، باقىتىمنان دا قىمبات كورىندى! مەنىڭ باسىما قانداي سۇمدىق، جات ويلاردىڭ ۇيالاعانىن قۇداي ءبىلسىن... اتىمدى اياۋسىز ايداپ مەن شابا بەردىم. مىنە، مەن اتىمنىڭ تىنىسى بۇرىنعىدان گورى اۋىرلاعانىن بايقادىم؛ ول تەپ-تەگىس جەردىڭ وزىندە بىرەر قابات ءسۇرىنىپ تە كەتتى... ماعان ات اۋىستىرۋعا مۇمكىندىگى بار كازاك-ورىس ستانساسى — ەسەنتۋكيگە دەيىن ەندى بەس-اق شاقىرىم قالدى.
ەگەر مەنىڭ اتىمنىڭ مۇرشاسى ەندى بەس ءمينوت شابۋعا جاراسا ءبارى دە ورىندالاتىن ەدى. ءبىراق تاۋدان شىعىپ ءبىر كىشىرەكتەۋ سايدان كوتەرىلە بەرە، جالت بۇرىلعانىمدا اتىم گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلادى، مەن جالما-جان تۇسە قالىپ، تۇرعىزايىن دەپ تىزگىننەن تارتىپ ەدىم، ونىمنان ەشتەڭە شىقپادى؛ ونىڭ قارىسقان تىستەرىنىڭ اراسىنان دەم العانى ارەڭ ەستىلەدى؛ ءبىرازدان كەيىن اتىم جان تاپسىردى؛ مەن ەڭ اقىرعى ءۇمىتىمدى جوعالتىپ ايدالادا جالعىز قالدىم؛ جاياۋ ءجۇرىپ بايقايىن دەپ ەدىم، ىلگەرى باسقان اياعىم كەيىن كەتتى؛ كۇنىبويعى ۇرەي مەن ۇيقىسىزدىقتان قاجىعان باسىم سۋلى ءشوپتىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتىم دە، جاس بالاداي ەڭىرەپ قويا بەردىم.
كوز جاسىم مەن وكسىگىمدى تىيا الماي ەڭىرەگەن كۇيىمدە مەن قيمىلسىز ۇزاق جاتتىم؛ كەۋدەم قاق ايىرىلار دەپ ويلاپ ەدىم. مەنىڭ بارلىق قاتتىلىعىم دا، سالقىنقاندىلىعىم دا ءتۇتىن سەكىلدى بىتىراپ جوق بولدى؛ دەنەم السىرەپ، اقىلدان ايىرىلدىم، ەگەر وسى مينوتتە مەنى بىرەۋ كورگەن بولسا، مەنەن جيرەنىپ تەرىس اينالعان بولار ەدى.
تۇنگى شىق پەن تاۋ سامالى مەنىڭ كۇيىپ تۇرعان باسىمدى ساۋىقتىرىپ، ويىم ورنىنا كەلگەندە عانا مەن قۇربان بولعان باقىتىمنىڭ ارتىنان قۋعانىمنىڭ ءارى پايداسىز، ءارى اقىلعا سىيىمسىز ەكەنىن ءتۇسىندىم. ماعان تاعى نە كەرەك؟ ونى كورۋ مە؟ — نە ءۇشىن؟ ءبىزدىڭ ارامىزداعىنىڭ ءبارى دە بىتكەن جوق پا؟ قوشتاسارداعى ءبىر عانا اششى ءسۇيىس مەنىڭ ساعىنىشىمدى مولايتىپ، ەسىمدە قالعانداردى بايىتا الماس، قايتا ودان كەيىن ايىرىلۋ بىزگە قيىنىراق بولار.
ماعان ايتسە دە جىلاي بىلەتىندىگىمنىڭ ءوزى قۋانىش! مۇمكىن بۇعان سەبەپ بولعان بۇزىلعان جۇيكەم مەن ۇيقىسىز وتكەن ءتۇن، تاپانشا اۋزىندا ەكى مينۋت تۇرۋىم جانە قارنىمنىڭ اشتىعى بولار.
ءبارى جاقسىلىققا! بۇل جاڭا قاسىرەت، اسكەري تىلىمەن ايتقاندا ماعان ءبىر باقىتتى ديۆەرسيا جاسادى. جاقسىلاپ تۇرىپ جىلاماسام، ون بەس شاقىرىم جەرگە سالت كەلىپ، ودان كەيىن جاياۋ قايتۋعا ءماجبۇر بولماسام، مۇمكىن بۇل ءتۇندى مەن كوز جۇمباي وتكىزەر ەدىم-اۋ.
مەن كيسلوۆودسكىگە تاڭەرتەڭگى ساعات بەستە كەلىپ، توسەگىمە قۇلادىم دا، ۆاتەرلوودان قايتقان ناپولەونشا50 ۇيقىعا كەتتىم.
ۇيقىدان ويانعانىمدا دالاعا قاراڭعى ءتۇسىپ قالعان ەكەن. مەن اشىق تۇرعان تەرەزەگە كەلىپ وتىرىپ، تۇيمەمدى اعىتتىم، شارشاعان اۋىر ۇيقىدان ءالى دامىل تاپپاعان مەنىڭ كوكىرەگىمدى تاۋ سامالى راقاتقا باتىردى. الىستا، وزەننىڭ ارجاعىندا، ولارعا كورىك بەرگەن تالدار اراسىندا قورعان مەن سلابودكا ۇيلەرىنىڭ وتتارى جىلتىرايدى. ءبىزدىڭ قورا جىم-جىرت، كنياگينيانىڭ ءۇيى دە قاپ-قاراڭعى.
دوكتور كىردى، ونىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ كەتىپتى، بۇرىنعىسىنداي ماعان قولىن دا ۇسىنعان جوق.
— دوكتور، ءسىز قايدان ءجۇرسىز؟
— كنياگينيا ليگوۆسكايالاردان؛ قىزى ناۋقاس — جۇيكەسى بوساڭ تارتىپتى... يا، اڭگىمە وندا ەمەس، مىنادا: باستىقتار كۇدىكتەنۋدە، مويىنعا قويارلىقتاي ەشتەڭە بولماعانىمەن، مەن سىزگە ساق بول دەپ اقىل بەرەر ەدىم. بۇگىن كنياگينيا ماعان ءسىزدىڭ ونىڭ قىزى ءۇشىن اتىسقانىڭىزدى بىلەتىنىن ايتتى. وعان ءبارىن انا شال بايانداپتى... الگى كىم ەدى؟ — ءسىزدىڭ رەستوراسيادا گرۋشنيسكييمەن جانجالداسقانىڭىزدى كورىپ تۇرعان شال ەكەن عوي. مەن سىزگە ەسكەرتەيىن دەپ ەدىم. — قوش تۇرىڭىز، مۇمكىن بۇدان ءارى ءبىز كورىسپەسپىز: ءسىزدى ءبىر جاققا جىبەرەر.
ول تابالدىرىققا باردى دا توقتاي قالدى؛ ونىڭ مەنىڭ قولىمدى قىسقىسى كەلدى بىلەم... ەگەر مەن وعان ءسال يشارا كورسەتكەن بولسام، ول مەنىڭ موينىمنان قۇشاقتاي العالى تۇر؛ ءبىراق مەن تاستاي سۋىق كۇيىمدە قالا بەردىم، ول شىعىپ كەتتى.
مىنە، جۇرت دەگەنىڭ! ولاردىڭ ءبارى وسىلاي: قىلىعىڭنىڭ جامان جاعىن كۇنى بۇرىن بىلە تۇرا ساعان كومەكتەسەدى، اقىل ايتادى، باسقا لاجىڭ جوق ەكەنىن كورىپ، ءتىپتى ماقۇلدايدى، سودان كەيىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بار تاقسىرەتىن ءوز موينىنا الۋعا باتىلدىعى جەتكەن ادامنان جەركەنىشپەن تەرىس اينالادى دا، قولدارىن جۋادى. بۇلاردىڭ ءبارى دە سولاي، ءتىپتى قايىرىمدى، اقىلدى دەگەندەرىڭىزدىڭ وزدەرى دە سول!..
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ جوعارى باستىقتاردان ن. قورعانىنا ءجۇرسىن دەگەن بۇيرىق الىپ، قوشتاسقالى كنياگينيالارعا كىردىم.
— ەرەكشە ءبىر نارسە ايتقىڭىز كەلمەي مە؟ — دەگەن سۇراۋىنا، مەنەن ءسىزدىڭ باقىتتى بولۋىڭىزدى تىلەيمىن، دەگەن سياقتى جاۋاپ العانىنا كنياگينيا تاڭ-تاماشا قالدى.
— ەندەشە مەنىڭ سىزبەن مىقتاپ سويلەسۋىم كەرەك.
مەن ۇندەمەي وتىرا كەتتىم.
كنياگينيا ءسوزىن نەدەن باستارىن بىلمەدى، ول ەتجەڭدى ساۋساقتارىمەن ۇستەلدى تىقىلداتتى، ءجۇزى دە قىزارايىن دەدى؛ اقىرىندا شاشىراندى داۋىسپەن ءسوزىن بىلاي باستادى:
— مسە پەچورين، ءسىز قۇلاق قويىڭىزشى، مەن ءسىزدى يناباتتى ادام دەپ ويلايمىن.
مەن باسىمدى يزەدىم.
— ءتىپتى، وعان سەنەمىن دە، — دەپ ول ءسوزىن سوزا بەردى، — ءجۇرىس-تۇرىسىڭىز ءبىراز كۇدىك تۋعىزعانىمەن، ونىڭ ولاي بولۋىنا ماعان ءمالىم ەمەس سەبەپتەرىڭىز بار عوي دەيمىن، مىنە، سول سەبەپتەرىڭىزدى ءقازىر ءسىز ماعان بايانداۋىڭىز كەرەك. ءسىز مەنىڭ قىزىمدى وسەكتەن قورعادىڭىز، ول ءۇشىن اتىستىڭىز، ءسويتىپ ءومىرىڭىزدى قاتەرگە بايلادىڭىز... ۇندەمەي-اق قويىڭىز، ءسىزدىڭ مۇنى مويىندامايتىنىڭىزدى بىلەمىن، ويتكەنى گرۋشنيسكيي ءولىپ كەتتى عوي (ول شوقىنا باستادى). قۇداي كەشىرەر، — سىزگە دە سويتەر دەپ سەنەمىن!.. ارينە، بۇلارىڭدا مەنىڭ شارۋام جوق قوي... ءسىزدى كىنالاۋعا دا باتىلىم بارمايدى، ويتكەنى بۇعان مەنىڭ قىزىم سەبەپشى بولدى عوي. قىزىم ماعان ءبارىن دە ايتتى... مەنىمشە سىزگە دە ءبارىن ايتقان بولۋ كەرەك: ءسىز وعان عاشىقتىعىڭىزدى ءتۇسىندىرىپ... ول ءوزىنىڭ دە سۇيەتىنىن سىزگە مويىنداعان (بۇل جەردە كنياگينيا اۋىر كۇرسىنىپ الدى) بولۋى كەرەك. ءبىراق قىزىم اۋىرىپ جاتىر، ونىڭ جاي اۋرۋ ەمەس ەكەنىن مەن بىلەمىن! ونى ءولتىرىپ بارا جاتقان ىشتەگى قۇپيا قاسىرەت، ول قاسىرەتتىڭ سەبەپكەرى ءسىز ەكەنىڭىزدى قىزىم مويىنداماسا دا مەن انىق بىلەمىن... تىڭداڭىزشى، مۇمكىن ءسىز مەنى شەن مەن داۋلەت ىزدەيدى دەپ ويلايتىن بولارسىز، — ول ويىڭىزدان قايتىڭىز: مەن تەك قانا قىزىمنىڭ باقىتتى بولۋىن تىلەيمىن. ءسىزدىڭ قازىرگى ءحالىڭىز كىسى قىزىعارلىق ەمەس، ءبىراق جوندەلۋى مۇمكىن: ءسىز داۋلەتتى بولاسىز؛ ءسىزدى مەنىڭ قىزىم سۇيەدى، ول كۇيەۋىن باقىتتى ەتۋ جولىندا تاربيەلەنگەن. مەن داۋلەتتىمىن، ول مەنىڭ جالعىز قىزىم... ايتىڭىزشى، سىزگە نە بوگەت بار؟.. كورىپ وتىرسىز عوي، مۇنىڭ ءبارىن مەن سىزگە ايتپاۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق مەن ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز بەن ارىڭىزعا سەنگەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن؛ ەسىڭىزدە بولسىن، مەنىڭ قىزىم جالعىز عوي... جالعىز...
كنياگينيا جىلاپ جىبەردى.
— كنياگينيا، — دەدىم مەن؛ — مەنىڭ سىزگە جاۋاپ بەرۋىم مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان ءسىزدىڭ قىزىڭىزبەن وڭاشا سويلەسۋگە رۇقسات ەتىڭىز...
— ەشقاشان دا رۇقساتىم جوق! — دەدى ول ۇستەلدەن تۇرا كەلىپ، قاتتى قوبالجىعان تۇسپەن.
— ءوزىڭىز بىلەسىز، — دەدىم مەن ورنىمنان تۇرا بەرىپ.
كنياگينيا ويلانىپ قالدى دا، ماعان تۇرا تۇر دەگەندەي قولىمەن يشارات كورسەتىپ، ءوزى شىعىپ كەتتى.
بەس مينوتتەي ۋاقىت ءوتتى؛ مەنىڭ جۇرەگىم قاتتى سوعا باستادى، ءبىراق ويىم ورنىقتى، باسىم سۋىق ەدى؛ كەۋدەمنەن سۇيىكتى مەريگە دەگەن تىم بولماسا سۇيىسپەندىك ۇشقىنىن تابارمىن دەپ مەن قانشا ىزدەسەم دە تابا الماي بوسقا اۋرە بولدىم.
مىنە، ەسىك اشىلىپ، ول دا كىرىپ كەلدى. قۇداي-اي! كورىسپەگەنىمىزگە كوپ بولماسا دا، مەن كورمەگەلى قىز قالاي وزگەرگەن؟
بولمەنىڭ ورتا كەزىنە جەتە بەرگەندە قىز تەڭسەلىپ كەتتى، مەن سەكىرىپ تۇرىپ وعان قولىمدى بەردىم دە كرەسلوعا دەيىن سۇيەمەلدەپ الىپ كەلدىم.
مەن ونىڭ قارسى الدىندا تۇرمىن. ءبىز كوپكە دەيىن ءتىل قاتىسپادىق؛ ادام ايتقىسىز قاسىرەتكە تولى ونىڭ ۇلكەن كوزدەرى، مەنىڭ كوزدەرىمنەن الدەقانداي ۇمىتكە ۇقساس بىردەڭە ىزدەگەندەي؛ ونىڭ بوپ-بوز ەرىندەرى جىميا كۇلەمىن دەپ بوسقا اۋرە بولدى؛ ونىڭ تىزەسىنە قويعان نازىك قولدارى سونداي سۇرەڭسىز — اپپاق قۋداي ەكەن، مەن ونى اياپ كەتتىم.
— كنياجنا، — دەدىم مەن: — مەنىڭ ءسىزدى مازاق ەتكەنىمدى بىلەسىز بە؟.. ءسىز مەنى جەك كورۋگە ءتيىسسىز.
قىزدىڭ بەتىندە ءبىر جەرى اۋىرعانداي قىزعىلت پايدا بولدى.
— سولاي بولعاندىقتان ءسىز مەنى سۇيە المايسىز... — دەدىم مەن.
قىز تەرىس اينالىپ، ۇستەلگە جانتايا كەتتى دە، كوزىن قولىمەن باسا قويدى، ماعان ونىڭ كوزىندە جاس مولدىرەپ تۇرعان ءتارىزدى بولدى.
— ءتاڭىرىم-اي! — دەدى قىز ارەڭ دەگەندە. بۇل ماعان جان شىداماستاي اۋىر كورىندى: ەگەر ەندى ءبىر ءمينوت سوزىلعاندا مەن ونىڭ اياعىنا جىعىلعان بولار ەدىم.
— ءسويتىپ ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز عوي، — دەدىم مەن شامام كەلگەنشە داۋسىمدى قاتاڭداۋ ۇستاپ جانە ەرىكسىز كۇلگەن بولىپ: — ءيا، ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز مەنىڭ سىزگە ۇيلەنە المايتىندىعىمدى. ەگەر ءسىز ءقازىر مۇنى تىلەگەن بولساڭىز دا كەشىكپەي-اق وكىنەر ەدىڭىز. مەن ءسىزدىڭ شەشەڭىزبەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن سىزبەن ءارى اشىق، ءارى تۇرپايى سويلەسۋگە ءماجبۇر بولدىم؛ شەشەڭىز جاڭىلىپ ءجۇر عوي دەپ ويلايمىن، ول ويىنىڭ جاڭساق ەكەنىن ۇعىندىرۋ سىزگە قيىن ەمەس قوي. ءسىز كورىپ وتىرسىز عوي، مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ناعىز بەيشارا، ناعىز جەكسۇرىن ادامنىڭ ءرولىن ويناپ وتىرمىن، ءتىپتى ونىمدى مويىندايمىن دا؛ مىنە، مەنىڭ ءسىز ءۇشىن ىستەرىمنىڭ بارى وسى. مەن جونىندە ءسىز قانداي عانا جامان پىكىردى ويلاساڭىز دا مەن وعان كونەمىن... كوردىڭىز بە، مەنىڭ قانداي قور ەكەنىمدى... ەگەر ءسىز مەنى سۇيگەن بولساڭىز دا وسى مينوتتەن كەيىن جەك كورەسىز عوي، راس ەمەس پە؟
قىز ءمارمارداي سۇپ-سۇر بوپ ماعان جالت بۇرىلدى، ءبىراق ونىڭ كوزدەرى كەرەمەتتەي جايناپ تۇر.
— مەن ءسىزدى جەك كورەمىن... — دەدى قىز.
مەن راحمەت ايتىپ، ماڭىزدانىپ باسىمدى ءيدىم دە شىعىپ كەتتىم.
ءبىر ساعاتتان كەيىن مەنى كۋرەر ترويكاسى كيسلوۆودسكىدەن الىپ جونەلدى. ەسەنتۋكيگە بىرنەشە شاقىرىم قالعاندا مەن جول ماڭىنان ءوزىمنىڭ جۇيرىك اتىمنىڭ ولىمتىگىن تانىدىم؛ ەر-توقىمىن سىپىرىپ الىپتى، شاماسى جولدان وتكەن كازاك-ورىستار العان بولار، ال ەر-توقىم ورنىندا، ات ارقاسىندا ەكى قۇزعىن وتىر. مەن مۇنى كورىپ كۇرسىندىم دە، تەرىس اينالدىم...
ەندى مىنا ءبىر ءىش پىستىرار قورعاندا وتىرىپ وتكەندەرىمدى ويمەن شولامىن دا، وزىمنەن-وزىم ءجيى-جيى سۇرايمىن: نە سەبەپتى مەنىڭ تاعدىر كورسەتكەن تىنىشتىق، قۋانىش پەن جان راقاتى كۇتىپ تۇرعان وسى جولعا تۇسكىم كەلمەدى ەكەن؟.. جوق، مەن ءبارىبىر ءومىردىڭ وزىمە ارنالعان بۇل ۇلەسىن دە مىسە تۇتپاعان بولار ەدىم!.. ويتكەنى مەن قاراقشىلار بريگىنىن51 پالۋباسىندا تۋىپ، سوندا وسكەن ماتروس سەكىلدىمىن: ونىڭ جانى داۋىل، شايقاستارمەن بىرگە تۋىپ بىتە قايناسقان عوي، سوندىقتان ول جاعادا قالىپ قويسا دا — سالقىن سامالدى ورماننىڭ قىزىقتىرىپ قانشا وزىنە تارتقانىمەن، ادەمى، جايلى كۇننىڭ شۇعىلاسىن قانشا توككەنىمەن ول قايعى مەن قاسىرەتتەن ارىلمايدى؛ ول ۇزاقتى كۇن قۇمدى جاعالاۋدا جۇرەدى دە قويادى؛ سوندا تۇرىپ تۋلاعان تولقىنداردىڭ ءبىر سارىندى ۇنىنە قۇلاق تۇرەدى، تۇماندى الىسقا — تەڭىز ۇستىنە كوز تىگەدى؛ ول سوناۋ كوك تولقىندار مەن سۇرشا بۇلتتار اراسىنداعى بوزعىل تارتىپ قارايعان نوقاتقا قادالادى، تاپ سول نوقات اسىعا كۇتكەن جەلكەنىم بولار ما ەكەن دەيدى، سول قايىقتىڭ اۋەلى تەڭىز شاعالاسىنىڭ قاناتىنا ۇقساپ، سونان بارا-بارا كوبىك اتقان تەڭىز تاستارىنان ءبولىنىپ، بايسالدى جۇرىسىمەن ەلسىز جاعالاۋعا كەلىپ توقتاۋىن تىلەيدى...
III. فاتاليست
ءبىر كەزدە ماعان سول كاناتتاعى ءبىر كازاك-ورىس ستانساسىندا ەكى اپتاداي تۇرۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ارادا جاياۋ اسكەر باتالونى تۇردى. وفيسەرلەر بىر-بىرىنە كەزەكتەسە جينالىسىپ، كەشكىلىكتە قارتا وينار ەدى.
ءبىر كۇنى بوستون53 ويىنىنان جالىعىپ، كارتانى ۇستەل استىنا تاستادىق تا، مايور س...تىڭ ۇيىندە ۇزاق وتىرىستىق. اڭگىمەمىز ادەتتەگىدەن گورى قىزىقتى بولدى. اڭگىمەدە ءار ادامنىڭ تاعدىرى اۋەلدە كوكتە جازۋلى بولادى دەگەن مۇسىلمان نانىمىنا ءبىزدىڭ ارامىزدا كوپتەگەن سەنۋشىلەر بارلىعى ءسوز بولدى. ءارقايسىمىز تۇرلىشە pro نەمەسە Cohtra54 تاڭعالارلىق وقيعالاردى ايتتىق.
— مۇنىڭ ءبارى دە، مىرزالار، ەشتەمەنى دالەلدەي المايدى، — دەدى كارى مايور، — راسىندا، ءوز پىكىرلەرىڭىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن كەلتىرىلگەن سول تاڭدانارلىق وقيعالاردى كورگەن ەشقايسىڭىز جوق قوي.
— ارينە، ەشقايسىمىز دا كورگەنىمىز جوق، — دەدى كوپشىلىگى، — ءبىراق ءبىز سەنىمدى ادامداردان ەستىپ ەدىك.
— بۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز، — دەدى بىرەۋى، — ءبىزدىڭ اجال ساعاتىمىز جازىلعان ءتىزىمدى كوزىمەن كورگەن سول سەنىمدى ادام قايدا؟.. ال ەندى تاعدىرىمىز جازۋلى بولسا، وندا بىزگە ەرىك، پىكىر نەگە بەرىلگەن؟ ەندەشە ءبىز ءوز قىلىعىمىزدى نەسىنە سىنعا سالامىز؟
سول كەزدە بولمەنىڭ بۇرىشىندا وتىرعان ءبىر وفيسەر ورنىنان تۇرىپ، اقىرىن ۇستەل قاسىنا كەلدى دە، بارلىعىمىزدى سابىرلى جانە قۋانىشتى كوزقاراسپەن ءبىر شولىپ ءوتتى. ەسىمىنە قاراعاندا ونىڭ ءناسىلى سەرب بولۋ كەرەك.
پورۋچيك ءۆۋليچتىڭ سىرت ءپىشىنى مىنەزىنە ساي ەدى. ونىڭ سۇڭعاق بويى، ءجۇزىنىڭ قوڭىرلىعى، قارا شاشى، وتكىر قارا كوزدەرى، ءتۇزۋ بىتكەن مۇرنى، ەرىندەرىندە ءاردايىم ەلەستەپ تۇراتىن مۇڭلى جانە سالقىن كۇلكى شىرايى، ونىڭ ءوز ۇلتىنا ءتان قاسيەت — وسىلاردىڭ بارلىعى دا ونى تاعدىر وزىمەن جولداس ەتكەن ادامدارمەن سىرلاسىپ، مۇڭداسۋعا يكەمى جوق، وزگەشە بولەك جاننىڭ تۇلعاسىن بەرۋگە ادەيى لايىقتاعان سەكىلدى ەدى.
ول وجەت ەدى، از سويلەسە دە باتىل سويلەيتىن ەدى. ءوزىنىڭ ماحاببات جان سىرلارىن ەشكىمگە دە اشپايىن. شاراپتى دا ىشە قويمايتىن، جاقىن بولمايىنشا جاقسىلىعىن سەزۋگە بولمايتىن كازاك-ورىستىڭ جاس قىزدارىنا دا ۇيىرلىگى جوق ەدى. الايدا پولكوۆنيكتىڭ ايەلى ونىڭ اسەرلى كوزدەرىنە قىزىعىپ ءجۇر دەگەن ءبىر ءسوز تاراعان بولاتىن، ءبىراق بۇل جايىندا ايتقاندا، ول شىنىمەن اشۋلانىپ قالۋشى ەدى.
ونىڭ تەك ءبىر عانا جاسىرمايتىن قۇمارلىعى بار ەدى — ول ويىنعا ىنتىق بولۋشى ەدى. جاسىل ۇستەل قاسىندا وتىرعاندا ول بارلىعىن دا ۇمىتىپ كەتەتىن جانە ادەتتە ىلعي ۇتىلا بەرەتىن. وسى ۇنەمى كەزدەسەتىن ساتسىزدىكتەر ونىڭ تەك قىڭىرلىعىن ورشىتە تۇسەتىن ول تۋرالى بىلاي دەسىپ جۇرەتىن:
ءبىر رەتتە ەكسپەديسيادا ءجۇرىپ ول تۇندە جاستىق ۇستىندە كارتا ويناپ بانك ۇستاپتى، سول ءتۇنى ول عاجاپ ۇتىپ وتىرسا كەرەك، كەنەت مىلتىق اتىلىپ، تريەۆوگا بولىپتى، وتىرعاندار تەگىسىمەن ۇشىپ تۇرىپ مىلتىقتارىنا جارماسادى، ال ۆۋليچ وتىرعان ورنىنان قوزعالماستان "باس بانكقا!" دەپ وزىمەن قاتتى قىزىپ ويناپ وتىرعان بىرەۋگە ايعاي سالادى، ول جۇگىرىپ بارا جاتىپ "جەتىلىك ءجۇردىم"، دەيدى. جۇرتتىڭ اۋرە سارساڭ بولىپ جاتقانىنا قاراماستان ۆۋليچ ويىندى اياقتايدى دا، قارتانى قايتا ۇلەستىرەدى.
ول مايدان قاتارىنا كەلگەن كەزدە اتىستىڭ قىزىپ جاتقان كەزى ەكەن، ۆۋليچ وققا دا، چەشەندەردىڭ قىلىشتارىنا دا كوڭىل اۋدارماستان ماناعى بانككە باسقان باقىتتىنى جاۋدى اعاشقا قۋىپ بارا جاتقانداردىڭ اراسىنان تاۋىپ الادى دا، "جەتىلىك ۇتتى!" دەپ ايعاي سالادى، سونان كەيىن قاسىنا جەتىپ كەلەدى دە، قالتاسىنان كۇماجنىگىن سۋىرىپ الىپ، ۇتقان ادامعا ۇستاتا بەرەدى، ونىڭ مۇنىڭىز ورىنسىز عوي دەگەن نارازىلىعىنا قۇلاق اسپايدى. وسى ءبىر لايىقسىز بورىشىن ورىنداعاننان كەيىن ول سولداتتاردى سوڭىنان ەرتىپ العا جۇگىرەدى، ءسويتىپ ۇرىس بىتكەنشە وتە سابىرلىقپەن چەشەندەرگە قارسى اتىسا بەرەدى.
پورۋچيك ۇستەل باسىنا كەلگەندە ءبىر وزگەشە جاڭا مىنەز كورسەتەر دەپ ءبارىمىز دە ءسوزىمىزدى دوعارا قويدىق.
— مىرزالار! — دەدى ول. (داۋسى ءوز قالپىنان تومەندەۋ بولعانىمەن سابىرلى ەدى) — مىرزالار، بوسقا كەرىسىپ نە كەرەك؟ سىزدەرگە دالەل كەرەك پە: ولاي بولسا مەن ءارقايسىڭ ءوز باستارىڭا سىناپ كورىڭدەر دەر ەدىم، ءار ادام ءوز ءومىرىن ءوز بەتىنشە شەشە الا ما، بولماسا ءشۇۋ دەگەننەن جازىلىپ قويعان تاعدىر بار ما، مىنە، سوندا بىلەسىڭدەر... كانە كىمنىڭ سىناعىسى كەلەدى؟
— ماعان كەرەك ەمەس، ماعان دا كەرەك ەمەس! — دەگەن جان-جاقتان داۋىستار شىقتى، — مىنە، قىزىق، ادامنىڭ باسىنا نە بولسا، سول كەلە بەرەدى ەكەن-اۋ دەستى كەيبىرەۋلەر، — دەدىم مەن قالجىڭداپ.
— نە ءۇشىن؟
— جازمىش جوق، — دەپ بىلەمىن دەدىم قالتامنان جيىرما چەرۆونەستى ۇستەل ۇستىنە قويىپ جاتىپ، قالتامدا قالعان اقشامنىڭ بارى دا سول ەدى.
— تۇردىم باسكە، — دەدى ۆۋليچ كۇڭىرەنگەن داۋىسپەن، — مىنە، ون بەس چەرۆونەس؛ قالعان بەسەۋىن ءسىز ماعان بەرەشەكسىز، مايور، ءسىز سۋديا بولىڭىز دا، انالارعا مىنانى قوسا سالىڭىز.
— جارايدى، ءبىراق مەن نە ەكەنىنە جانە تالاستارىڭدى قالايشا شەشەتىندەرىڭە تۇسىنبەي تۇرمىن... — دەدى مايور ۆۋليچ ۇيدەن مايوردىڭ جاتاتىن بولمەسىنە قاراي ءۇنسىز شىعىپ كەتتى، ءبىز ونىڭ ارتىنان ەردىك. ول مىلتىق ىلىنگەن قابىرعانىڭ قاسىنا كەلدى دە، شەگەدەن ءتۇرلى كاليبرلى تاپانشانىڭ ءبىرىن ەپپەن قولىنا الدى، ءبىز ءالى ونىڭ نە ىستەرىنە تۇسىنبەدىك، ءبىراق تاپانشانىڭ شاپپاسىن اشىپ، ىشىنە ءوق-دارى سالعاندا كوبى ەرىكسىز ايعايلاپ جىبەرىپ، ونى قولىنان ۇستاپ الدى.
— سەن نە ىستەمەكسىڭ؟ مىناۋىڭ ەسسىزدىك قوي! — دەپ ايعايلادى وعان جۇرت.
— مىرزالار! — دەدى ول، اقىرىن قولىن بوساتىپ الىپ: — مەن ءۇشىن ەكى ءجۇز سومدى كىم تولەر ەكەن؟
ءبارىمىز ۇندەمەي كەيىن شەگىندىك.
ۆۋليچ ەكىنشى بولمەگە بارىپ ۇستەل قاسىنا وتىردى؛ ءبارىمىز دە سولاي قاراي باردىق. ول بىزگە اينالا وتىرىڭىزدار دەپ يشارات بەردى. ايتقانىن ءۇنسىز ورىندادىق. سول مينوتتە ول بىزگە الدەقانداي ءبىر قۇپيا بيلىك جۇرگىزدى. مەن ونىڭ كوزىنە قادالا قارادىم، ءبىراق مەنىڭ سول سىناي قاراعان كوزىمدى ول جالتارماي، بوزارعان ەرىندەرى كۇلىمسىرەپ، سابىرلى كوزقاراسپەن قارسى الدى. الايدا، سول سالقىنقاندىلىعىنا قاراماستان، ونىڭ قۋارعان جۇزىنەن مەن اجال نىشانىن كورگەندەي بولدىم. بىرنەشە ساعاتتان كەيىن ولۋگە ءتيىستى ادامنىڭ جۇزىندە كوبىنەسە تاعدىرىنىڭ ءبىر الدەقانداي بەلگىسى بولاتىندىعىن مەن بايقاۋشى ەدىم دە، كوپتەگەن كارى جاۋىنگەرلەر مەنىڭ مۇنىمدى راس دەسۋشى ەدى؛ سوندىقتان ۇيرەنشىكتى كوزدىڭ جاڭىلا قويۋى كيىن عوي.
— ءسىز بۇگىن ولەسىز! — دەدىم مەن وعان. ول ماعان شاپشاڭ جالت بۇرىلىپ قاراي قالدى، ءبىراق باياۋ، سابىرلى پىشىنمەن جاۋاپ قايىردى.
— مۇمكىن سولاي دا بولار، مۇمكىن ولاي بولماس تا...
سودان سوڭ ول مايورعا قاراپ:
— تاپانشا وقتاۋلى ما؟ — دەپ سۇرادى. مايور ەسى شىعىپ ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ ونىڭ ءسوزىن ۇقپاي قالدى.
— ءجا، قويشى، ۆۋليچ! — دەپ ايعايلادى بىرەۋ، — ءوزىنىڭ باس جاعىندا ءىلۋلى تۇرعان سوڭ وقتالماي قايتۋشى ەدى، وسىنداي دا قالجىڭ بولا ما ەكەن!..
— اقىماقتىق قالجىڭ عوي! — دەپ قوستادى ەكىنشى بىرەۋ.
— تاپانشانىڭ وقتالماعانىنا بەس سومنىڭ ورنىنا ەلۋ سوم ءباس تىگەمىن، — دەپ داۋىستادى ءۇشىنشى بىرەۋ.
جاڭادان تاعى ءباس تىگىلدى.
بۇل ۇزاق اۋرەلىك مەنى جالىقتىرا باستادى.
"تىڭداڭدارشى، — دەدىم مەن: — نە اتىلىپ ءول، يا بولماسا تاپانشانى بۇرىنعى ورنىنا اپارىپ قوي، جاتايىق ەندى".
— ارينە، جاتايىق بارىپ، — دەدى كوپشىلىك.
— مىرزالار، ورىندارىڭىزدان قوزعالماۋلارىڭدى وتىنەمىن! — دەدى ۆۋليچ، تاپانشانىڭ اۋزىن ماڭدايىنا تاقاپ. ءبارىمىز تاستاي قاتا قالدىق.
— پەچورين مىرزا، — دەدى ول: — ءبىر قارتانى الىڭىز دا جوعارى لاقتىرىڭىز.
مەن ۇستەل ۇستىنەن، ءالى ەسىمدە، چەرۆيدىڭ تۇزىن الىپ جوعارى لاقتىردىم: جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ تۇرا قالدى، بارلىعىنىڭ دا كوزدەرى ءارى قورقىنىش، ءارى بەلگىسىز ءبىر ىنتامەن-تاپانشا پەن جاڭاعى ءقاۋىپتى تۇزعا كەزەك-كەزەك جۇگىردى، تۇز جوعارىدان قالىقتاپ تومەن قاراي باياۋ تۇسە باستادى: ول ۇستەلگە كەپ تيگەن مينۋتتا ۆۋليچ تاپانشانىڭ شاپپاسىن باسىپ تا قالدى... ءبىراق وت المادى!
— تاڭىرگە شۇكىر، — دەپ ايعايلاپ جىبەردى كوپشىلىگى، — وقتالماعان ەكەن عوي...
— دەگەنمەن بايقايىق، — دەدى ۆۋليچ. ول شاپپانى تاعى قايتا قايىرىپ تەرەزە ۇستىندە ءىلۋلى تۇرعان فۋراجكانى كوزدەدى. وق اتىلدى دا، بولمە ءىشى تۇتىنگە تولىپ كەتتى. ءتۇتىن تاراعان كەزدە فۋراجكانى الىپ قاراپ ەدىك، وق ءدال ورتاسىن تەسىپ ءوتىپ قابىرعاعا ەنىپ كەتىپتى.
ءۇش مينوتتەي ەشكىم دە ۇندەي المادى. ۆۋليچ ءوزىنىڭ ءاميانىنا مەنىڭ ون سومدىقتارىمدى اسپاي-ساسپاي سالىپ الدى.
تاپانشاسىن العاشقى جولى نەگە وت الماعانى جايىندا تۇرلىشە جورامال تارادى. بىرەۋلەر تاپانشانىڭ وقتالاتىن جەرى بىلعانعان بولۋ كەرەك، — دەستى، بىرەۋلەر اۋەلگى ءوق-دارى دىمقىل ەدى، كەيىن ۆۋليچ ونىڭ ورىنا قۇرعاق ءوق-دارى سالدى، — دەپ كۇبىرلەستى، ءبىراق مەن سوڭعى جورامال دۇرىس ەمەس دەدىم، ويتكەنى مەن تاپانشادان كوزىمدى ەش ۋاقىتتا ايىرعان جوق ەدىم.
— ويىندا ءسىزدىڭ باعىڭىز بار ەكەن، — دەدىم ۆۋليچكە...
— تۋعالى ءبىرىنشى رەت ۇتقانىم، — دەدى ول ريزالىقپەن جىميىپ: — بۇل ويىن بانكە مەن شتوستان ارتىق ەكەن.
— ايتسە دە ودان ءبىراز قاۋىپتىرەك قوي.
— نەسى بار؟ ءسىز تاعدىرعا سەنە باستاپ پا ەدىڭىز؟
— سەنەمىن؛ ءبىراق قايتكەندە دە بۇگىن ءسىز ولەسىز دەپ نەلىكتەن ويلاعانىمدى بىلە الماي تۇرمىن...
جاڭا عانا ماڭدايىنا اسپاي-ساسپاي وق تاقاعان بۇل ادام ەندى اشۋمەن بۇرق ەتىپ، نازالانىپ قالدى.
— جەتەر ەندى! — دەدى ول تۇرىپ جاتىپ: — ءبىزدىڭ ءباسىمىز ءبىتتى ەندى، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ورىنسىز عوي دەيمىن...
ول بوركىن الىپ شىعىپ كەتتى. بۇنىسى مەنى تاڭعالدىردى، تاڭدانۋىم بەكەر دە ەمەس ەكەن.
ءۆۋليچتىڭ كەرەمەتى جونىندە تۇرلىشە پىكىرلەر ايتىسىپ ءبارى دە كەشىكپەي ۇيدى-ۇيىنە تاراسىپ كەتتى؛ مەنى ءبىر اۋىزدان بارىپ تۇرعان قيقار دەپ اتاسقان بولۋلارى كەرەك، ويتكەنى مەن بولماسام ول ولۋىنە باسقا ءبىر قولايلى جاعداي تابا المايتىنداي-اق، مەنى ءوزىن-وزى اتپاقشى بولعان اداممەن ءباس تىگىستىم عوي!..
مەن ستانيسانىڭ بوس كوشەلەرىن جاعالاپ وتىرىپ ۇيىمە قايتتىم. ءورتتىڭ قالىڭ الاۋىنداي قىزىل ءتۇستى تولىق اي ۇيلەردىڭ تارام-تارام كوكجيەگىنەن كورىنە باستادى. كوك كۇمبەزىنەن جۇلدىزدار تىنىش قانا جارقىراپ تۇردى. ءبىر كەزدەردە ساۋەگەي ادامدار بولعانىن، ولار جۇلدىزدار دا ءبىزدىڭ ءبىر جاپىراق جەر ءۇشىن يا بولماسا ويدان شىعارىپ العان تالاپتارىمىز ءۇشىن بولىپ جاتاتىن تارتىستارىمىزعا قاتىناسىپ وتىرادى ەكەن دەيتىندەرىن ويلاپ، مەنىڭ كۇلكىم كەلدى. نەسى بار؟ ولاردىڭ ويىنشا تەك قانا وزدەرىنىڭ ۇرىستارى مەن جەڭىستەرىن جارىقپەن نۇرلاندىرىپ تۇرۋ ءۇشىن جاعىلعان سول شىراعداندار مىنە، بۇرىنعى نۇرىمەن ءالى جانىپ تۇر، ال بەيعام كەزبەنىڭ اعاش شەتىنە جاققان وتى ءتارىزدى ولاردىڭ ءۇمىتى مەن ماحابباتى الدەقاشان ءوشتى!.. ايتسە دە، ءوزىنىڭ سانسىز تۇرعىندارىمەن بۇكىل اسپان ءۇنسىز دە بولسا تاپجىلماي تىلەكتەستىكپەن وزدەرىنە قاراپ تۇر دەپ سەنۋلەرى ولارعا قانداي قايرات، قانداي كۇش بەردى دەسەڭىزشى!.. ال بىزدەر، ءسوزسىز ولەتىنىمىزدى ويلاعاندا عانا جۇرەگىمىز قىسىلىپ، ۇرەيلەنگەنىمىزدەن باسقا كۇندەردە جەر بەتىن سەنىم مەن ماقتانىشسىز، ءلاززات پەن قورقىنىشسىز كەزەتىن سولاردىڭ سورلى ۇرپاقتارىمىز؛ ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن دە، بولماسا جەكە ءوزىمىزدىڭ باقىتىمىز ءۇشىن دە ءبىزدىڭ ەندى ونداي ۇلى قۇرباندىققا بارۋعا دارمەنىمىز جوق، ويتكەنى، ونىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىلەمىز، سونىڭ سالدارىنان ءوزىمىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءبىر اداسۋدان ەكىنشى اداسۋعا دۋشار بولعانى ءتارىزدى ءبىز دە ءبىر كۇدىكتەن ەكىنشى كۇدىككە سەلسوق اۋىسا قويامىز، ءبىراق، ءبىزدىڭ بۇل اۋىسۋىمىزدا ولارداي ءۇمىت بولۋى بىلاي تۇرسىن، اداممەن نەمەسە تاعدىرمەن كۇرەسكەندە جۇرەكتە ءبىر بۇلدىر دا بولسا كەزدەسەتىن كۇشتى تىلەك قۇمارلىعى دا بولمايدى...
ويىما وسى سەكىلدى كوپتەگەن پىكىرلەر كەلدى، ءبىراق ولاردى مەن ەسىمە ساقتامادىم، ويتكەنى الدەنەندەي نەگىزسىز ويلارعا توقتاپ جاتۋدى جاقتىرمايمىن، ودان پايدا نە؟.. جاستىق البىرت كەزدەرىمدە مەن قيالشىل ەدىم، سوندا مازاسىز، ىنتىزار قيالىم ەلەستەتكەن كەيدە مۇڭدى، كەيدە قۋانىشتى بەينەلەردى الما-كەزەك الپەشتەۋدى ءسۇيۋشى ەدىم. ءبىراق سودان نە تاپتىم؟ تۇستە كورگەن ەلەسپەن الىسىپ، شارشاعاندىق سەكىلدى بۇل دا ءبىر تەك قۇر قالجىراۋ عوي جانە وكىنىشتەن تۋعان تەك كومەسكى ويلار عوي. سول ءبىر زايا كەتكەن كۇرەستە، شىنايى ومىرگە قاجەتتى جانىمنىڭ جالىن دا، قايراتىمنىڭ تۇرلاۋلى كۇشىن دە سارقىپ الدىم. مەن بۇل ومىرگە، ونى ەرتە ويمەن باسىمنان وتكىزىپ بارىپ كىرىستىم، سوندىقتان ەرتە ءبىر وقىعان كىتابىنداعى جايلاردى بىرەۋدىڭ تۇرپايى ەلىكتەگەن كىتابىنان قايتا وقىپ وتىرعان ادام سياقتى ماعان بۇل ءومىر ءارى كوڭىلسىز، ءارى سۇمپايى كورىنەدى.
بۇگىنگى تۇندەگى وقيعا ماعان مەيلىنشە تەرەڭ اسەر ەتىپ، كوڭىل-كۇيىمدى ابدەن بۇزىپ كەتتى. تاعدىرعا ءقازىر سەنەمىن بە، جوق پا، ول اراسىن بىلمەيمىن، ءبىراق وسى تۇندە مەن وعان قاتتى سەنگەن ەدىم: بۇعان دالەل قايران قالارلىقتاي بولدى، سولاي بولعاندىقتان، اتا-بابالارىمىزعا جانە ولاردىڭ ەلگەزەك استرولوگياسىنا كۇلگەنىمە قاراماستان، ءوزىم دە ەرىكسىز سولاردىڭ سوقپاعىنا ءتۇسىپ كەتىپ ەدىم. ءبىراق مەنى سول ءقاۋىپتى جولدان ءوزىمدى دەر كەزىندە توقتاتا قويدىم، سونان كەيىن ەش نارسەنى باتىل تۇردە تەرىسكە شىعارماۋ، ەش نارسەگە كوز جۇمىپ سەنبەۋ دەگەن ءتارتىبىمدى ساقتاپ، مەتوفيزيكانى بىلاي تاستادىم دا اياعىمنىڭ استىنا كوزىمدى اشىپ قارايتىن بولدىم. مۇنداي ساقتىق ءتىپتى وتە قاجەتتى بولىپ شىقتى. مەن الدەنەندەي جۋان جانە بىلقىلداق، ءبىراق جانسىز ءبىر نارسەگە سوقتىعىپ جىعىلىپ قالا جازدادىم. اي جولعا تۋرا جارقىراپ ساۋلە شاشىپ تۇر ەدى، ەڭكەيىپ نە ەكەن دەسەم. — الدىمدا ورتاسىنان قاق بولىنگەن ءبىر شوشقا جاتىر... سوعان قاراپ بولعانىمشا، بىرەۋلەردىڭ جۇگىرگەن سىبدىرى ەستىلە قالدى: ەكى كازاك-ورىس بۇرىش اينالىپ جۇگىرىپ كەلە جاتتى؛ بىرەۋى ماعان كەلىپ شوشقانى قۋىپ بارا جاتقان ءبىر ماس كازاك-ورىستى كوردىڭ بە دەپ سۇرادى. مەن ولارعا كازاك-ورىستى كورمەگەنىمدى ايتتىم، سوسىن ونىڭ قىڭىر ەرلىگىنەن جارىلىپ قالعان سورلى شوشقانى كورسەتتىم.
— ءاي، قاراقشى-اي! — دەدى ەكىنشى كازاك-ورىس؛ — ءىشىپ السا بولعانى، كورىنگەننىڭ ءبارىن قيراتا باستايدى. ءجۇر، ەرەمەيچ، ارتىنان بارايىق، ونى بايلاپ تاستاماساق، ول...
ولار الىستاپ كەتتى دە، مەن زور ساقتىقپەن ءوز بەتىمشە جۇرە بەردىم، اقىرىندا امان-ەسەن ءوز پاتەرىمە جەتتىم، مەن ءبىر كارى ۋريادنيكتىڭ ۇيىندە تۇرۋشى ەدىم، ونى ىزگى پەيىلى ءۇشىن، اسىرەسە ناستيا دەگەن ادەمى قىزى ءۇشىن جاقسى كورەتىنمىن.
قىز داعدىسىنشا تون جامىلىپ، ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇر ەكەن، تۇنگى سالقىننان كوگەرگەن ونىڭ سۇيكىمدى ەرىندەرىنە اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇردى. مەنى كورىپ ول جىميا قالدى، ءبىراق مەنىڭ ونىمەن سويلەسۋگە مۇرشام بولمادى، "قوش بول، ناستيا" دەدىم قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، قىزدىڭ ماعان بىردەمە ايتقىسى كەلىپ ەدى، ايتپاي، تەك كۇرسىندى دە قويدى.
مەن كىرىپ بولمەمنىڭ ەسىگىن جاپتىم دا شىراعدان جاقتىم، سوسىن توسەككە جاتا كەتتىم. ءبىراق ۇيقى بۇل جولى ادەتتەگىدەن گورى مەنى كوبىرەك كۇتتىردى. مەن ۇيىقتاي باستاعاندا شىعىس جاق بوزاراڭداپ تا قالعان ەدى، ءبىراق بۇل تۇندە ۇيقىمنىڭ قانبايتىندىعى كوكتە جازىلىپ قويعان بولۋى كەرەك. تاڭعى ساعات تورتتە قوس جۇدىرىق تەرەزەمدى تارسىلداتا باستادى. مەن ۇشىپ تۇرەگەلىپ. — نەمەنە؟ — دەدىم، — "تۇر، كيىن!" — دەپ ايعايلادى ماعان بىرنەشە داۋىس. مەن دەرەۋ كيىنىپ دالاعا شىقتىم. "نە بولعانىن بىلەسىڭ بە؟" — دەدى ماعان كەلگەن ءۇش وفيسەر جارىسا سويلەپ. ولاردىڭ تۇستەرى ولىكتەي قۇپ-قۋ ەكەن.
— نە بولىپتى؟
— ءۆۋليچتى ءولتىرىپ كەتىپتى.
مەن قاتا قالدىم.
— ءيا، ءولتىرىپ كەتىپتى! — دەدى ولار، — ءجۇر جىلدامىراق.
— قايدا؟
— جولشىباي بىلەرسىڭ.
ءبىز جۇگىرىپ كەتتىك. ولار بولعان ءىستىڭ ءبارىن باياندادى، بۇنى ايتقاندا، اراسىنا تۇرلىشە قوسپالارىن قىستىرىپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ شىن ولىمىنەن جارتى ساعات بۇرىن عانا تونگەن قاۋىپتەن تاعدىردىڭ جازۋى بويىنشا امان قالعاندىعىن دا اڭگىمە ەتىستى. ۆۋليچ قاراڭعى كوشەمەن جالعىز كەلە جاتىپتى. وعان الگى شوشقانى جارىپ كەتكەن ماس كازاك-ورىس تاپ بولىپتى، ءتىپتى ول تيىسپەي قاسىنان ءوتىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەكەن، ۆۋليچ كەنەت ونى توقتاتىپ، "تۋىس، سەن كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟" دەپتى، كازاك-ورىس، — "سەنى!" دەپتى دە، قىلىشپەن شاۋىپ يىعىنان جۇرەگىنە دەيىن جارىپ تاستاپتى... مانا ماعان جولىققان ەكى كازاك-ورىس ءولتىرۋشىنى قۋىپ ءجۇرىپ، جارالىنى كورەدى دە، كوتەرەدى، بۇل كەزدە ۆۋليچ حال ۇستىندە ەكەن، تەك "ونىكى دۇرىس!" دەگەن ەكى-اق سوزگە ءتىلى كەلىپتى. بۇل ءسوزدىڭ بۇركەۋلى ماعىناسىن ءوزىم عانا ءتۇسىندىم، بۇل ماعان ايتىلعان ءسوز ەدى: بەيشارانىڭ تاعدىرىن مەن بولجاپ ەدىم. سول كۇدىگىم تەرىسكە شىقپادى، راسىندا دا، مەن ونىڭ قۇبىلا قالعان جۇزىنەن اجالى جەتكەلى تۇرعاندىقتىڭ نىشانىن دۇرىس اڭعارعان ەكەم.
ءولتىرۋشى ادام ستانيسانىڭ شەتىندەگى ءبىر بوس ۇيگە تىعىلىپ، ەسىگىن بەكىتىپ الىپتى. ءبىز دە سولاي قاراي جۇردىك. كوپتەگەن ايەلدەر زارلاپ-جىلاپ سولاي قاراي جۇگىرىستى. وقتا-تەكتە كەشىككەن كازاك-ورىستار ارتىمىزدان كوشەگە جۇگىرە شىعىپ، قانجارلارىن اسىعا بايلاسىپ، بىزدەن وزىپ كەتىپ جاتتى. سەرگەلدەڭ دەگەن سۇمدىق بولدى.
مىنە، اقىرىندا ءبىز دە كەلىپ جەتتىك، قاراساق؛ ەسىك-تەرەزەسى ىشىنەن بەكىتىلگەن، ءۇيدىڭ اينالاسى تولعان ادام. وفيسەر مەن كازاكتار ءبىرىن-بىرى قىزا-قىزا يتەرمەلەيدى. ايەلدەر قارعاپ-سىلەپ، نالىپ ويبايلايدى، سولاردىڭ ىشىنەن ەسى شىعا نازالانعان ءبىر كەمپىردىڭ ءتۇسى مەنىڭ كوزىمە ەرەكشە شالىندى. ول ءبىر جۋان دوڭبەكتىڭ ۇستىندە، تىزەسىنە سۇيەنىپ، باسىن قولىمەن ۇستاپ وتىر. بۇل كىسى ولتىرگىشتىڭ اناسى ەكەن. ونىڭ ەرىندەرى وقتا-تەكتە قيمىلداپ قويىپ وتىردى... كۇبىرلەگەنى دۇعا ما، الدە قارعىس پا؟
ءسويتىپ، ءبىر باتىلدىق جاساپ، قىلمىستىنى قايتكەندە ۇستاۋ كەرەك بولدى. ءبىراق، الدىمەن ۇمتىلۋعا ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارمادى.
مەن تەرەزەگە كەلىپ، ونىڭ قاقپاسىنىڭ ساڭىلاۋىنان قارادىم: ول وڭ قولىنا تاپانشا ۇستاپ، قۇپ-قۋ بولىپ ەدەندە جاتىر ەكەن. قان-قان بولعان قىلىشى قاسىندا جاتتى. ونىڭ وتكىر كوزى ۇرەيلى تۇردە جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قارايدى، كەيدە كەشەگى ءىسى بۇلدىر دا بولسا ەسىنە تۇسكەندەي ول سەلك ەتە قالادى دا، باسىن ۇستايدى. مەن ونىڭ وسى ساسقالاقتاعان كوزىندە ونشا باتىلدىق جوق ەكەنىن اڭعاردىم، سوندىقتان مايورعا ءسىز بەكەر كازاك-ورىستارعا ءقازىر ەسىكتى سىندىرىپ ىشكە كىر دەپ ءامىر ەتپەيسىز، ويتكەنى ءىستى ونىڭ ەسى كىرگەننەن گورى، وسىلاي ەسى كىرمەي تۇرعاندا ءبىتىرۋ دۇرىس قوي دەدىم.
سول كەزدە كارى جاساۋىل ەسىككە كەلىپ، ونىڭ اتىن اتاپ شاقىردى.
— ءا، — دەپ ول جاۋاپ قايىردى.
— كىنالى بولىپسىڭ، ەفيمىچ ءىنىم، ەندەشە نە امالىڭ بار، باعىنا قوي، — دەدى جاساۋىل.
— باعىنبايمىن! — دەدى كازاك-ورىس..
— قۇدايدان قورىقسايشى! سەن وڭباعان چەشەن ەمەسسىڭ، ادال ءحريستيانينسىڭ عوي. كۇناعا باتقان ەكەنسىڭ، نە ىستەيسىڭ ەندى: جازمىشتان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ!
— باعىنبايمىن! — دەپ ايعايلادى ايبات شەگىپ كازاك-ورىس، ءسۇيتىپ تاپانشا شاپپاسىن قايىرىپ جاتقاندىعى سەزىلدى.
— ەي، جەڭگەي! — دەدى جاساۋىل كەمپىرگە، — بالاڭا ايتسايشى، مۇمكىن سەنى تىڭدار... بۇل تەك قۇدايدىڭ قاھارىن كۇشەيتەدى. مىنا مىرزالار دا ەكى ساعاتتاي كۇتىپ قالدى.
كەمپىر وعان تەسىلە قارادى دا، باسىن شايقادى.
— ۆاسيليي پەتروۆيچ، — دەدى جاساۋىل، مايورعا كەلىپ، — ول وزدىگىنەن بەرىلمەيدى، بىلەم عوي ونى، ەگەر ەسىكتى بۇزساق، كوبىمىزدى جايراتىپ كەتەدى. ونى اتۋعا رۇقسات ەتسەڭىز قايتەر ەدى؟ تەرەزە قاقپاعىنىڭ ساڭىلاۋى كەڭ.
سول مينوتتە مەنىڭ باسىمدا ورەسكەل ءبىر پىكىر ەلەڭ ەتە قالدى، ۆۋليچ سياقتى ءوز تاعدىرىمدى سىنايىن دەپ ويلادىم.
— سابىر ەتىڭىز، — دەدىم مايورعا، — مەن ونى تىرىدەي ۇستايمىن. جاساۋىلعا ونىمەن سويلەسە بەر دەدىم دە، بەلگى بەرگەنىمدە ەسىكتى سىندىرىپ، ماعان كومەككە كەلىڭدەر دەپ، ەسىككە ءۇش كازاك-ورىستى قويدىم، ءسويتىپ ءۇيدى اينالىپ قاتەرلى تەرەزەگە كەلدىم: جۇرەگىم قاتتى سوعىپ كەتتى.
— ءاي، وڭباعان-اي! — دەپ ايعايلادى جاساۋىل، — سەن نەمەنە، ءبىزدى مازاق ەتپەكسىڭ بە؟ نەمەسە ساعان ءالىمىز جەتپەيدى دەيسىڭ بە؟ — ول بار كۇشىن سالا ەسىكتى ۇرا باستادى. مەن كازاك-ورىستىڭ قيمىل-ارەكەتىن ساڭىلاۋدان قاراپ تۇردىم. ول ارت جاعىمنان بىرەۋ تيىسەر دەپ ويلاماعان سياقتى، كەنەت تەرەزە قاقپاعىن جۇلىپ الدىم دا، تەرەزەدەن ەڭكەيىپ ىشكە قويىپ كەتتىم، اتىلعان وق قۇلاعىمنىڭ ءدال ۇستىنەن ءوتىپ، ەپولەتىمدى جۇلىپ كەتتى. ءبىراق بولمەنى قاپتاعان ءتۇتىن مەنىڭ جاۋىمنىڭ قاسىندا جاتقان قىلىشىن تاۋىپ الۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. مەن ونى قولىنان باسسالدىم. كازاكتار دا لاپ بەردى، ءسويتىپ ءۇش مينوتتەي دا بولعان جوق قىلمىستىنىڭ قولىن بايلاپ، كونۆويمەن جونەلتىپ جىبەردىك. جۇرت تارادى، وفيسەرلەر مەنى قۇتتىقتاپ جاتتى، ءبىراق قۇتتىقتايتىن دا ەشتەمە جوق ەدى.
وسىنداي ۋاقيعالاردان كەيىن سەن ءقايتىپ فاتاليست بولمايسىڭ؟ ءبىراق كىم ءبىلسىن، ءسىرا ول بىردەمەگە ناندى ما ەكەن، جوق پا ەكەن؟ سوندايلىق ءبىز كەيدە سەزىمنىڭ اداسۋىن، نەمەسە وي-نانىمنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋىن سەنىم دەپ تۇسىنەمىز... مەن ءار نارسەگە ءشۇبالانۋدى جاقسى كورەمىن مەنىڭ بۇل قاعيدام مىنەزىمنىڭ وتكىر بولۋىنا بوگەت بولا المايدى. قايتا مەن الدىمدا نە بولارىن بىلمەسەم ءارقاشان العا قاراي باتىل ۇمتىلامىن. راسىندا، ولىمنەن كۇشتى باسىڭا كەلەر پالە جوق قوي، ال ولىمنەن قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ!
قورعانعا قايتىپ كەلگەن سوڭ، ماكسيم ماكسيمىچكە ءوز باسىمنان كەشكەندەرىمدى جانە ءوز كوزىممەن كورگەندەرىمدى تۇگەل ايتىپ، جازۋلى تاعدىردىڭ بارلىعى جايىندا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرۋدى ءوتىندىم. اۋەلى بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن تۇسىنە المادى، ءبىراق مەن مۇمكىندىگىمشە تۇسىندىرگەننەن كەيىن بارىپ ول ماڭىزدانا باسىن شايقاپ:
— ءيا، — ىم، ارينە، — ىم! بۇل ءبىر تەگىندە كەرەمەتتى ۋاقيعا ەكەن، ال مىنا ازيا شاپپالارى، ەگەر جامان مايلانعان بولسا، نەمەسە ساۋساعىڭدى جەتە باسپاساڭ كوبىنە وت الماي قالاتىنى بولادى. شىندىعىن ايتسام، چەركەس مىلتىعىن دا ۇناتپايمىن. بۇلار ءبىزدىڭ تۋىستارعا لايىق ەمەس سياقتى: ءدۇمى كىشكەنە، مۇرنىڭدى كۇيدىرىپ الا جازدايسىڭ... ال، شىركىن، قىلىشتارىن ايتسايشى! مەنىڭ جانىم سۇيەدى!
سودان سوڭ ول از ويلانىپ الىپ:
— ايايسىڭ سورلىنى... تۇندە ماسپەن سويلەسۋگە ونى شايتان تۇرتكىلەگەن عوي!.. ءقايتسىن ەندى، تۋعاندا اجالى سولاي جازىلسا نە شارا!..
بۇدان باسقا ودان مەن ەشبىر پىكىر قوزعاي المادىم، بۇل كىسى، تەگى مەتافيزيكالىق تالاستى سۇيمەيتىن ەدى.
سوڭى
ەسكەرتۋ
1. الەكسەي پەتروۆيچ — گەنەرال ەرمولوۆ (لەرمونتوۆتىڭ ەسكەرتۋى).
2. بەيبىت كنياز — رەسەي وكىمەتىن مويىنداعان كنياز.
3. ماعان قارا سوزبەن ايتىلعان كازبيچ جىرىن ولەڭگە اينالدىرعانىم ءۇشىن وقۋشىلاردان كەشىرىم سۇرايمىن. ادەت دەگەن ادامنىڭ ەكىنشى قاسيەتى عوي (ل. ەسكەرتۋى).
4. گامبا، جان-فرانسۋا (1763-1833)- فرانسۋز ساياحاتشىسى، 1824جىلى "رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىنە ساياحات" دەگەن كىتابىن شىعارعان.
5. Le mont St. Ctristophe (فرانس.) — كريستوف اۋليەنىڭ تاۋلارى.
6. سولوۆەي-رازبوينيك — ورىستىڭ حالىق ۇعىمىندا ديۋ، پەرى ءتارىزدى جاماندىقتىڭ بەينەسى.
7. بۋبسي — ۇرىپ وينايتىن مۋزىكالىق اسپاپ.
8. بايرون دجوردج گوردون (1788-1824) — انگليانىڭ كورنەكتى اقىنى.
9. وكازيا — بۇل ارادا "نەتكەن قىرسىق! " دەگەن ماعىنادا.
10. كاحەتينسكيي — كاحەتيادا جاسالاتىن ءجۇزىم شارابىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
11. فيگارو — فرانسۋز جازۋشىسى بومارشەنىڭ (1732-1799) "سيەۆيل شاشتارازى" جانە "فيگارونىڭ ۇيلەنۋى" كومەديالارىنىڭ گەرويى؛ ۋ ءتىلدى، ەپتى، تاپقىش مالاي.
12. بالزاكتىڭ وتىز جاستاعى ەركە ايەلدەرى" — اتاقتى فرانسۋز جازۋشىسى ونورە دە بالزاكتىڭ (1799-1850) "وتىز جاستارداعى ايەل" دەگەن رومانى شىققاننان كەيىن پايدا بولعان ءسوز.
13. رۋسسونىڭ وسيەتى — "وسيەت" — اتاقتى فرانسۋز جازۋشىسى جانە فيلوسوفى جان-جاك رۋسسونىڭ (1712-1778) ءوز ومىرىنەن جازعان شىعارماسى.
14. مينون — گەتەنىڭ (1749-1832) "ۆيلگەلم مەيستەر" دەگەن شىعارماسىنىڭ كەيىپكەرى.
15. تولاستاعان داۋىلدىڭ سوڭعى بۇلتى "... — ا. س. پۋشكيننىڭ"بۇلت" دەگەن ولەڭىنىڭ باسقى جولى.
16. gris de رەگىەز (فرانس.) — جارقىراپ تۇراتىن اقشىل ءتۇس.
17. سويىەيگ ريسە (فرانس.) — قوڭىرقاي ءتۇس.
18. Ala moulik — مۇجىقتارشا.
19. "موپ cher، je hais... " — قۇرمەتتىم مەنىڭ، مەن جۇرتتى جەك كورگەندە ولارعا لاعنەت ايتپاۋ ءۇشىن جەك كورەمىن، ويتپەگەندە ءومىر وتە جەك كورىنىشتى فارسقا (جەڭىل كومەدياعا) اينالار ەدى.
20. "Je meprise les pemmes... " — قۇرمەتتىم مەنىڭ، مەن ايەلدەردى سۇيمەۋ ءۇشىن جەك كورەمىن، ايتپەگەندە ءومىر ءبىر ءتۇرلى مەلودراماعا اينالار ەدى.
21. "ەنديميون — ەجەلگى گرەكتەر ءميفى بويىنشا زيەۆستىڭ بالاسى، سۇلۋلىق پەن جاستىقتىڭ سيمۆولى.
22. "فرەنولوگ — فرەنولوگيانىڭ مامانى؛ فرەنولوگيا — ادامنىڭ باس بىتىمىنە قاراي ونىڭ پسيحيكالىق قاسيەتتەرىن بىلۋگە بولادى دەيتىن جالعان عىلىم.
23. مەفيستوفەل — گەتەنىڭ "فاۋست" اتتى درامالىق شىعارماسىنداعى سۇم شايتان.
24. ريم اۆگۋرلەرى — كونە ريمدەگى قۇستاردىڭ ۇشۋى بويىنشا بولاشاقتى بولجايتىن ابىزدار. كونە ءريمنىڭ اتاقتى شەشەنى جانە مەملەكەتتىك قايراتكەرى سيسەروننىڭ (ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 106-43 جىلدار) ايتۋى بويىنشا اۆگۋرلەر بىرىمەن ءبىرى كەزدەسكەندە ادامداردىڭ جوققا يلانعىشتىعىنا كۇلەتىن بولعان.
25. پلاتوندىق ماحاببات — ەرلى-زايىپتى بولۋ سياقتىلاردى ويلامايتىن، تازا سەزىمگە عانا قۇرىلعان ماحاببات.
26. fievre lente (فرانس.) — ۇزاققا سوزىلاتىن، ادامدى السىرەتەتىن بەزگەك.
27. دەندي (اعىلشىن ءسوزى — dandy) — وتە كەربەز، ءساندى كيىنەتىن ادام.
28. en puguinegue — قالا سىرتىنداعى سەرۋەنگە.
29. "mon Dieu، ي in cirassien!.. " (فرانس.) — قۇداي-اي، چەركەس!
30. "Ne craignez rien، madame... " (فرانس.) — قورىقپاڭىز، سۋدارىنيا، مەن ءسىزدىڭ جىگىتىڭىزدەن ءقاۋىپتى ەمەسپىن.
31. رەستوراسيا — رەستوران
32. فيجم — 18-19 عاسىرلارداعى ايەل كويلەگىنىڭ موداسى.
33. "Ciest impayable " (فرانس.) — بۇل شىداۋعا بولمايتىن قىلىق.
34. "Merci، monsieur" (فرانس.) — راحمەت، سۋدار.
35. "Charmant! delciceux!" — كەرەمەت! تاماشا!
36. "بيبليوتەكا دليا چتەنيا " — 1834 جىلدان 1865 جىلعا دەيىن پەتەربۋرگتە شىعىپ تۇرعان جۋرنال
37. ۇلى الەكساندر — الەكساندر ماكەدونسكيي (ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 356-323 جىلدار).
38. Vis-a-vis — قارسىسىنداعى ايەلمەن.
39. ءبىراق وسى ەكى ءتۇرلى كاسىپتى ارالاستىرۋعا قۇشتارلار سانى ءوستى تىم. ال مەن ءوزىم وندايلاردان ەمەسپىن" — ا.س.گريبوەدوۆتىڭ "اقىل ازابى" كومەدياسىنداعى چاسكييدىڭ ءسوزى.
40. "اقىلدىڭ سالقىن باققانىن، جۇرەكتىڭ زارلى بولجاۋى " — ا. س. پۋشكيننىڭ "ەۆگەنيي ونەگيندەگى" ارناۋىنىڭ سوڭعى جولدارى.
41. كالەيدوسكوپ — كۇن ساۋلەسىنە قاراتىپ اينالدىرعاندا ءتۇرلى-تۇرلى بوياۋلى بەينەلەر كورسەتەتىن ويىنشىق.
42. ۆامپير — ۆامپير ەرتەگىدە كوردەن شىعىپ، ادامنىڭ قانىن سورادى دەگەن اڭىز بار.
43. پومەرانەس — تروپيكالىق ازياداعى قىسى-جازى كوگەرىپ تۇراتىن اعاش؛ جەمىسىنىڭ ءتۇسى ساپ-سارى، اششى بولادى.
44. "Son coeur et safortune... " (فرانس.) — ءوزىنىڭ جۇرەگى مەن بايلىعىن.
45. چەپچيك — سول كەزدەگى ايەلدەردىڭ جاتاردا باسىنا كيەتىن جەڭىل كيىمى.
46. ۆالتەر سكوتت (1771-1832) — اعىلشىن جازۋشىسى، كوپتەگەن تاريحي رومانداردىڭ اۆتورى.
47. ارحالۋك — تاماعىنان ىلگەكتەپ قوياتىن ازيالىق ەركەكتەر جەلەڭى.
48. "يۋليي سەزار، (ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 102-44 جىلدار) — ءريمنىڭ اتاقتى قولباسشىسى جانە مەملەكەت قايراتكەرى؛ سەاتتىڭ ماجىلىسىندە وتىرعاندا قاسكۇنەمدەر ولتىرگەن. ولتىرىلەتىن كۇنى سەزار ءسۇرىنىپ كەتكەن ەكەن دەگەن قاۋەسەت تاراعان، بۇلجامان ىرىم دەپ شەشكەن.
49. Finita la comedia! (شپال.) — كومەديا ءبىتتى.
50. "... ۆاتەرلوودان قايتقان ناپولەونشا ۇيقىعا كەتتى. " — ۆاتەرلوو تۇبىندەگى سوعىستا 1815 جىلى ناپولەون جەڭىلىسكە ۇشىراعان.
51. بريگ — ەكى ماچتالى جەلكەندى كەمە.
52. فاتاليست — ادام تاعدىرى الدىن الا جازۋلى تۇرادى، وعان قارسى كۇرەسۋگە بولمايدى دەپ جازمىشقا سەنەتىن ادام.
53. بوستون — وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا كەڭ تارالعان كارتا ويىنىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
54. Pro نەمەسە Contra (لات.) — قوستايتىن نەمەسە قارسى.
تۇسىنىكتەمە
ءبىزدىڭ زاماننىڭ قاھارمانى
لەرمونتوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ شىڭى بولىپ سانالاتىن بۇل رومان 1837 جىلدان جازىلا باستاعان. اقىننىڭ بۇل پروزالىق شىعارماسى، ورىس ادەبيەتىندەگى العاشقى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق جانە فيلوسوفيالىق رومان. زامان قاھارمانى تۋرالى يدەيا لەرمونتوۆتىڭ الدىنا كۇردەلى كوركەمدىك ماسەلەلەردى قويدى. ولاردىڭ ءبىرى — جانر ماسەلەسى. سىنشىلاردىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي، لەرمونتوۆتىڭ بۇل شىعارماسى 30-جىلدارداعى ورىس ادەبيەتىندە كەڭ تاراعان پوۆەستەر سيكلى، وسى كەزدەگى جولجازبا وچەرك بەكزادالار حيكاياسى، كاۆكاز نوۆەللالارى سياقتى ۇساق جانرلاردىڭ بىرىگۋى تۇرىندە تۋعان رومان دەۋگە بولادى.
كەيبىر بولجامدار بويىنشا ەڭ اۋەلى "تامان" حيكاياسى جازىلعان. سونىڭ ىزىنشە "فاتاليست" دۇنيەگە كەلگەن (پ.س.جيگمونت). ال، ەندى ءبىر پىكىردە "فاتاليست" "ماكسيم ماكسيمىچتان" كەيىن جازىلعان (ب.ەيحەنباۋم). "تامان" رومان قۇرامىنا ەنگەن ەڭ سوڭعى حيكايا (ە.گەرشتەين). روماننىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسىندا ونىڭ قۇرامىنداعى حيكايالاردىڭ باستاۋىندا "بەلا" تۇردى. ودان كەيىن رەتىمەن "ماكسيم ماكسيمىچ"، "كنياجنا مەري" ورنالاسقان. "بەلا" مەن "ماكسيم ماكسيمىچ" بولىمدەرىنىڭ "وفيسەر جازبالارىنان" دەگەن ورتاق اتاۋى بولدى. بۇلار روماننىڭ ءبىرىنشى جالپىلاما كىرىسپە ءبولىمىن قۇرادى. روماننىڭ نەگىزگى "كنياجنا مەري" ءبولىمىن كەيىپكەردىڭ "اعىنان جارىلۋى" دەسە دە بولادى. 1839 جىلدىڭ تامىز، قىركۇيەك ايلارىندا روماننىڭ بارلىق تاراۋلارىن شيماي جازبادان نەگىزگى داپتەرگە كەيبىر تۇزەتۋلەرمەن كوشىرىلىپ بولدى. جۇمىستى جازۋدىڭ وسى ساتىسىندا رومان قۇرىلىمىنا "فاتاليست" تاراۋى ەنگىزىلدى. روماننىڭ وسى نۇسقاسى "عاسىر باسىنداعى ("ءبىزدىڭ عاسىردىڭ" بولۋى دا مۇمكىن) ءبىر قاھارمان" بولىپ اتالىندى جانە "بەلا"، "ماكسيم ماكسيمىچ"، "فاتاليست"، "كنياجنا مەري" حيكايالارىنان قۇرالدى. رومان بۇرىنعىشا ەكى بولىمگە ءبولىندى: ءبىرىنشى ءبولىمى — اڭگىمەشى وفيسەر جازبالارى، ەكىنشى ءبولىم — قاھارماننىڭ جازبالارى تۇرىندە بەرىلدى. "ءفاتاليستى" قوسا ايتقاندا، ەكىنشى ءبولىم تەرەڭ فيلوسوفيالىق مانىمەن ەرەكشەلەندى. 1839 جىلى لەرمونتوۆ "تامان" حيكاياسىن قوسىپ، روماندى اياقتادى. فيلوسوفيالىق مازمۇنىنا سايكەس "فاتاليست" ءبولىمىن "تاماننان" كەيىن ورنالاستىردى. وسى نۇسقاسىندا "پەچورين جۋرنالى" اتاۋى پايدا بولدى. "ماكسيم ماكسيمىچ" تاراۋشاسىن اياقتاپ، "جازبالارعا" كوشەردە اۆتور "پەچورين جۋرنالىنا" ارنايى العى ءسوز جازدى. ءسويتىپ رومان "العى ءسوز" بەن "جۋرنالدى" قوسا ەسەپتەگەندە، التى بولىمگە جەتتى جانە "ءبىزدىڭ زاماننىڭ قاھارمانى" اتتى اقىرعى اتاۋعا يە بولدى.
روماننىڭ ءبىرىنشى باسىلىمى 1840 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جاريالاندى. 1841 جىلدىڭ باسىندا جاريالانعان ەكىنشى باسىلۋىندا لەرمونتوۆ جالپى رومانعا العى ءسوز جازدى.
You Might Also Like
-
ارمىسىڭ، كاۆكازدىڭ كوگىلدىر تاۋى! سەن مەنى سابيىمدە الديلەدىڭ؛ سەن مەنى جالعىزسىراعان قۇزار شىڭىڭا شىعارىپ، بۇلتتان تورقا جاپتىڭ، زەڭگىر كوككە ءۇيىر ەتتىڭ. سودان بەرى سەن، سەنىڭ اسپانىڭ كوڭىلىمنەن ش...
-
قازىرگى الەمدە بارلىق ازاماتتار تەك ءبىر تىلدە سويلەيتىن ەل جوق. بىرنەشە ءتىلدى جاقسى بىلەتىن، جاھاندانعان الەمدە ءوزىن جايلى سەزىنەتىن ادامنىڭ ۇلكەن اقپارات اعىنىنا جولى اشىق. بۇل وقۋ مەن جۇمىس مۇمكى...
