بۇقتىرما سارىنى
پوۆەست
1
تاۋ.
ورمان.
شاتقال تۇبىندە جىلانداي يرەلەندەگەن جىڭىشكە اقجولاق تۇمان؛ تۇمان استىنان كوكجاسىل شىرشانىڭ، قۋارعان قاراعايلاردىڭ ۇشار باسى سويديىپ-سويديىپ تەسىپ شىعىپ تۇر؛ تۇمان استىنان تۇنشىعا قۇمىققان سۋ سارىنى ەستىلەدى. تەك وزەننىڭ ءبىر قالىپتى باياۋ سارىنى، باياۋ ەسكەن سامالدان ءدۇر سىلكىنىپ، مارجان توككەن اعاش جاپىراعىنىڭ سىبدىرى عانا بولماسا، تاڭعى سەلدىر تۇماننان، تاڭعى شىقتان تايگا ءالى ۇيقىلى-وياۋ ماۋجىراپ جاتىر. الدە قايدان مۇڭدانا سوزعان مارال داۋسى تالىپ جەتتى.
تاڭعى شىق، تاڭعى سەلدىر تۇمان جار جاعاسىنداعى جالعىز ءۇيدى دە تۇمشالاپ، تۇنشىقتىرىپ تاستاعانداي ەدى؛ تاقتايدان جاسالعان ساڭىلاۋسىز قورعانى، تاقتايدان جاسالعان تاس ساڭىراۋ سۇر قاقپاسى مەلشيىپ، سەلت ەتپەستەن ءۇنسىز جاتىر. ءۇي ىرگەسىندە قورشالماعان شاعىن عانا باقشا، ءۇي ىرگەسىندە جالپايىپ، ەسىك - تەرەزەسىن ىس باسقان مەشەل قارا مونشا تۇر، ونان ارمەنىرەك، جار جاعاسىندا توڭقايعان قارا - قوجالاق ەسكى قايىق قاراۋىتادى. ءتىرى ماقۇلىقتان، جىلاپ اققان كىشكەنتاي تۋما باسىنداعى ءولى ءجۇنى تۇسپەگەن جاۋىر تورشولاق ات قانا؛ ونى ءارى تۇساپ، ءارى ارقانداپ تاستاپتى، تىراقى جانۋار سوزىلىپ، توڭىرەگىندەگى قۋراي باسىن شالعان بولادى؛ ءبىراق ءشوپ دەيتىن ءشوپ تە جوق، ىلعي ءبىر جەرگە ارقانداعاندىقتان ماڭايدىڭ وتى قاشىپ، تۇياق جانشىعان سىزداۋ جەردەن سۋ شىعا باستاپتى. ونىڭ ۇستىنە الا ساۋىسقان قىر ارقاسىنداعى جاۋىرعا قايتا - قايتا تاپ بەرىپ، مازا بەرەتىن ءتۇرى جوق، سوياۋداي شولاق قۇيرىعىن شولتانداتىپ، تەپكىلەنىپ، تىرجيعان قابىرعاسىن ءالسىن-الى ىرسىلداتىپ الەككە تۇسكەنىمەن ساۋىسقانى قۇرعىر دا كەتە قويماي، اينالىپ كەپ قايتا قونادى؛ تەك شيق ەتىپ قاقپا اشىلعاندا عانا توعاي ىشىنە سىمپ بەردى.
اۋلادان ساقالى قاۋعاداي مىج-مىج شال شىقتى: جاس شاماسى جەتپىستەن اسىڭقىراعان، قۇيقاسى جۇقارعان جارتىلاي قىزىلشاقا باستىڭ سامايى مەن جەلكەسىندە عانا اقشۋلان سەلدىر قىلشىق قالىپتى. ول سولبىرايعان يىعىنان سىپىرىلىپ تۇسۋگە جاقىن ەسكى برەزەنت سۋلىعىن قاۋىسىرىڭقىراپ قويدى.
شال اۋەلى سابالاق قىرقادان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇنگە قارادى؛ ماڭايدى قورشاعان سامالاداي قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنان پروجەكتورداي شانشىلىپ كۇن ساۋلەسى جامىرايدى؛ شالدىڭ كىشكەنتاي تۇنىق جانارى مۇلدە جۇمىلىپ، بەتىنىڭ قاتپار - قاتپار ءاجىمى بۇرىنعىدان دا مولايىپ، ءبىر عاسىرعا قارتايىپ كەتكەندەي بولدى. ءۇي ماڭىنداعى بۇتا قاراعاندى كوزىمەن تىنتكىلەپ شىقتى دا ول اقىرى تۇما باسىنداعى تورشولاق اتىن تاۋىپ الدى. ات شالعا قارادى، شال اتقا قارادى. ات ءىشىن تارتىپ، اۋزىن ارانداي اشا ەسىنەدى، شال دا اۋزىن الاقانىمەن باسىپ ەسىنەپ الدى.
ول سالدەن سوڭ بۇرىلىپ، باتىس كوكجيەككە كوز قيىعىن تاستادى؛ بۇل ونىڭ جول بويىن شالعانى ەدى. جول ۇلكەن ەدى؛ تاس - قيىرشىق سەپكەن قاسقا كۇرە جول تاۋ-تاستى تەسىپ، جىلانشا يرەلەڭدەپ كوز ۇشىنداعى قىرات باسىنان تاۋسىلاتىن. جول دا تىپ-تىنىش، كۇن كوزىنە بۋسانىپ، قالىڭ شىقتان بۋ كوتەرىلىپ جاتىر. الدەبىر جولاۋشىسىن كۇتكەندەي ۇزاق ءسۇزىلدى دە، سوسىن ول قادا باسىندا كەپتىرۋلى تۇرعان موردۋشكاسىن الىپ، ۇلكەن باشپاعىن تىرپ-تىرپ سۇيرەتە، ءشوپ باسقان جالعىز اياق جولمەن اسىقپاي - ۇسىكپەي وزەنگە بەتتەدى. توڭكەرىلگەن ەسكى قايىققا جەتە بەرە ءسال كىدىرىپ، سمولاسى قاشقان جىك - جىكتەگى جىرتىق -تەسىكتى ساناعانداي شۇقشيتىپ قالدى، باسىن شايقادى، باسىن شايقادى دا تاعى دا تىرپىلداپ ىلگەرى تارتتى.
بۇقتارما كۇندەگىسىندەي ەمەس، قۇلا تارتىپ، ورتاسى دوڭەيىپ، وركەشتەنىپ كەتىپتى. اعاش اراسىنان تۇسكەن كۇن ساۋلەسى سۋ بەتىندە قۋقىل سارى دىڭگەكتەي كولدەنەڭ سۇلاپ جاتىر. شاتپىعان اق كوبىكتى جالداردا قىزىل سارعىش تاس مونشاقتار ساپىرىلىسقانداي. قۋقىل سارى دىڭگەك قارسى جاعاعا تايانعان سايىن جالپايىپ، جيەكتەگى باكەنگە بارىپ تىرەلىپتى؛ باكەن سۋ بەتىندە قىلت - قىلت ەتىپ اتكەنشەك تەۋىپ تۇر.
ول وزەننىڭ تۇيەتايلاۋ جاعاسىنا تاۋ-تاۋ قىپ ۇيگەن بورەنەلەردىڭ قاسىنا كەپ توقتادى. اۋدارىپ-توڭكەرىپ موردۋشكاسىن قاراپ شىقتى. سوسىن ونى بىلاي قويىپ، ەكى تاستىڭ اراسىنداعى يىرىمدەۋ اعىستا ۇلكەن بالىقتىڭ جەلبەزەگىندەي جالپ-جالپ كوتەرىلىپ جاتقان ەكىنشى موردۋشكانى سۋدان كوتەرىپ الدى. موردۋشكا تولى اق فورەلدەرگە نازار دا اۋدارعان جوق، جاعاعا سۋىن سورعالاتا بىلش ەتكىزىپ تاستاي سالدى دا جەرگە وتىرىپ باشپاعىن شەشتى، بالاعىن ءتۇرىپ، ءجۇن-جۇن بالتىرىن سۇيسىنە وتىرىپ قاسىپ - قاسىپ قويدى، تىرناعى دا ءوسىپ كەتكەن ەكەن، شال تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقادى.
جۋىق ماڭنان شاۋقارعا شاڭق-شاڭق ەتە قالدى؛ شاڭقىلداعان داۋىس ەكىنشى رەت الىستان ەستىلدى، بۇل وڭىرگە الدەبىرەۋدىڭ كەلە جاتقانىن كۇنى بۇرىن حابارلاعانداي. ىلە-شالا موتور گۇرىلى ەستىلدى دە ماڭايى بەنزين ساسىپ كەتكەندەي شال تاناۋىن تىجىرىنا تارتىپ، تۇكىرىنىپ جىبەردى. تۇكىرىنسىن تۇكىرىنبەسىن، ماشينا ءبارى ءبىر جاقىنداپ قالدى؛ سالدىر -گۇلدىر كۋزوۆتىڭ سىقىرى كەلدى قۇلاعىنا. اربىردەن سوڭ وكىرىپ - باقىرىپ، پىسقىرىپ -تۇشكىرىپ ماشينا الىستاپ كەتتى. ۇلكەن جولمەن ارى وتكەن، بەرى وتكەن بەيساۋات ترانسپورت بولعانى عوي. بولسىن بولماسىن، شال ءبارىبىر وعان بۇرىلىپ قاراعان جوق. ورنىنان تۇردى دا بوس موردۋشكاسىن الدىنا وڭگەرىپ، كەمەرگە تاياندى؛ ول الدىمەن ءبىر اياعىن سۋعا تىقتى دا تىتىركەنىپ، جاۋرىنى قۇرجىڭ ەتە قالدى، ەكىنشى اياعىن تىقتى دا تاماعىن قىرناي قاقىرىنىپ جىبەردى. سۋ تاستاي بولسا كەرەك، موردۋشكانى تاس اراسىنا تەز قىستىرىپ، جاعاعا تەز شىقتى.
— سالەم، قاريا!..
شال ءوز ابىگەرىمەن ءجۇرىپ بۇرىلىستان شىققان سالدى بايقاماي دا قالعان ەكەن. ءتورت ادام قۋىپ كەلەدى: ەكەۋى الدىندا، ەكەۋى ارتىندا؛ الدىڭعى ەكەۋى ۇزىن سىرىقپەن سالدىڭ باسىن جاعاعا جەتكىزبەي وزەن ورتاسىنا قاراي كەيىن سەرپىپ قويادى، ارتقى ەكەۋى ەسكەكپەن سال قۇيرىعىن بىردە وڭعا، بىردە سولعا بۇرىپ تىپىرلاسىپ جاتىر. ءبارى دە سوقتالداي -سوقتالداي جاس جىگىتتەر، ءبارىنىڭ دە ساقال-مۇرتى قاۋعاداي.
— وتىرمىسىڭ؟
شال ۇندەگەن جوق، كۇرەسىندى دە قويدى. تاسىعان وزەن ءتورت ادام مەن شۇبىرعان ۇزىن سالدى اياق استىنان ايداپ الىپ كەپ، اياق استىنان، بۇرىلىستان قۇيرىعىن قىلت ەتكىزىپ قۋالاپ الىپ كەتتى، وزەن ۇستىندە تولقىن عانا قالدى؛ تولقىن ۇستىندە قىلت - قىلت اتكەنشەك تەپكەن باكەن قالدى؛ تولقىن لىق-لىق جاعانى سوعىپ جاتىر، جاعاداعى مالتا تاستاردىڭ ۇستىنە اعاش قابىعىن، ءشوپ-شالام مەن ۇساق كوپىرشىكتەردى ىركىپ تاستاپ جاتىر.
شال تاعى كۇرسىندى. سوسىن الدەبىر ۇمىت شارۋاسى ەسىنە تۇسكەندەي باشپاعىن تاسقا سالىپ-سالىپ قالدى دا كيە باستادى. كەنەت ءۇي جاقتان تاۋىق قاڭقىلدادى، ارتىنشا دالپىلداعان قانات داۋسى ەستىلدى. شال باشپاعىن تاستاي بەرىپ ءۇي جاققا ءۇڭىلدى، شۇبار تاۋىق قاشا باسىندا ويبايىن سالىپ باقىلداپ تۇر ەكەن، شال دا ومىرىندە العاش رەت تاۋىق كورگەندەي -اق ومىرىق سارعىش تىستەرى ىرسيىپ، ۇڭىرەيىپ ءۇنسىز قالدى. شۇبار تاۋىق دالپىلداي ۇشىپ، قالاقاي ىشىنە قونعاندا بارىپ الدەبىرەۋ بوكسەسىنە جۋالدىز تىعىپ العانداي:
— دۋنكا! — دەپ باج ەتىپ باقىرىپ جىبەردى.
تاس كەرەڭ ءسۇر قاقپا كوپكە دەيىن دىبىس بەرمەستەن مەلشيىپ تۇرىپ الدى. شال دا ءمىز باقپاستان ءالى اندىپ وتىر. الدەن ۋاقىتتا بارىپ قاقپا ىڭىرسىپ اشىلدى دا، ارجاعىنان دۋدىراعان جيرەن شاشتى، جالاڭاياق - جالاڭباس، ۇزىن سارافان كيگەن ۇيقىلى-وياۋ ون التى، ون جەتىلەر شاماسىنداعى قىز شىقتى.
— انە، — دەپ شال ءۇي ارتىن نۇسقاپ ساۋساعىن شوشايتتى.
قىز پالەندەي تىلگە كەلىپ جاتپاستان شال سىلتەگەن باعىتقا جونەلە بەرىپ، ارتىنا ءبىر قاراپ الدى دا شوقاڭ ەتىپ بۇتا تۇبىنە وتىرا كەتتى، سوسىن كەشىكپەي قايتا تۇرىپ، تاعى دا ءبىر دۇركىن شالعا كوز قيىعىن تاستادى. شال قالاقاي ىشىندەگى قىزدىڭ قىلتىلداعان توبەسىن باعىپ وتىر. سالدەن سوڭ باج - بۇج تاۋىق باقىردى. بيىك قاۋدىڭ ىشىنەن تاعى دا قىزدىڭ توبەسى كورىندى، سوسىن ءوزى شىقتى. قالاقاي شاقسا كەرەك، ول بەسىكتەي توق بالتىرىن قاسىپ -قاسىپ الىپ، اسىقپاي - ۇسىكپەي قولتىعىنداعى شۇبار تاۋىقتىڭ قۇيرىعىن تەرىس قاراتتى دا، ساۋساعىمەن جۇمىرتقاسىن تەكسەردى.
— تۇك تە جوق، — دەدى ول.
— تاعى دا دالاعا تاپقان عوي، — دەپ شال كىرجىڭ ەتتى.
— اتەش جوق بولسا نەسىن تابادى، — دەدى دە قىز قايتادان اۋلاعا كىرىپ كەتتى. ىشتەن باقىلداعان تاۋىقتاردىڭ قاڭقىلى ەستىلدى.
— اتەش!...اتەش... — شال كىرجىڭدەي كۇڭكىل دەپ ورنىنان تۇرا باستادى.
2
كۇن ساسكەگە تىرماسىپ قالعان. ءۇپ ەتىپ جەل قاقپايتىن قالىڭ بۇكتىڭ ءىشى تىمىرسىق تارتىپ قايناپ تۇر؛ گۇلدەن گۇلگە قونعان ارا، ىزىلداپ ۇشقان بوگەلەك، قىزىلدى-جاسىلدى كوبەلەكتەر: تايگا گۋ-گۋ ەتەدى. تال اراسىنان شىبىن-شىركەيدى جاسقاعان تورشولاقتىڭ ساباۋداي شولاق قۇيرىعى ەربەڭدەيدى. جار باسىنداعى جالعىز ءۇيدىڭ قاسىنداعى، وزەن جاعاسىنداعى تاۋ-تاۋ ۇيىلگەن بورەنە دەڭگەيى بۇرىنعىدان دا مولايا تۇسكەن ءتارىزدى. تىركەمە سۇيرەتكەن ەكى-ۇش ماشينا اعاشىن ءتۇسىرىپ تاستاپ كەتىپ بارادى.
ۇلكەن جول دا ۋ-شۋ: ۇزدىك-سوزدىق شۇبىرعان ماشينا كەرۋەنى، ماشينا كەرۋەنى قازداي ءتىزىلىپ، ءبىر لەگى ىشقىنا تاۋ باسىنا كوتەرىلىپ بارادى، ءبىر لەگى قاڭق-قاڭق سيگنال بەرىپ، تاۋ باسىنان ءتۇسىپ كەلەدى. ارا كىدىرىس بۇرىلىس - بۇرىلىستاردا جولعا تالاسقان شوفەرلاردىڭ ايقايى ەستىلىپ قالادى.
وزەن جاعاسىنداعى توڭكەرىلگەن ەسكى قايىقتىڭ قاسىندا شوڭقيىپ شال وتىر. ءبىر قولىندا بالعا، ءبىر قولىمەن قوبديشاداعى توت باسقان ۇساق شەگەلەردەن تانداپ الىپ، قايىقتىڭ جىرتىق - جىرتىعىنا سىنالاپ جاماعان جىڭىشكە تاقتاي جاڭقالارىن شەگەلەپ جاتىر. اندا-ساندا توبەسىنە ۇيمەلەگەن سارى ماسا مەن سىركەدەي ۇساق شىركەيلەردى قولىمەن جاسقاپ قويادى. سامايىنان، تاناۋىنىڭ ۇشىنان مولدىرەپ تەر شىققان، قىزىلشاقا جىلتىر شەكەسى دە ءجىپسىپ قاپتى.
ول بالعاسىن تىق – تىق ۇرىپ، شەگەنى باپتاپ وتىرىپ ءسىڭىردى دە تاناۋىنىڭ ۇشىنا مولدىرەپ كەپ، ۇزىلەيىن دەپ قالعان ءبىر تامشى تەردى ساۋساعىمەن سارى مايدان قىلشىق سۋىرعانداي شىمشىپ الىپ تاستادى. بۇتىندا اق كەنەپ شالبار، جەلبەگەي اق كەنەپ كويلەكتىڭ وڭىرىنەن اق شۋلان تۇك باسقان ءتوسى كورىنەدى؛ القىمىنان قىر جەلكەسىنە دەيىنگى ايقىش-ۇيقىش تەرەڭ اجىمدەرى سىرمالى كورپەگە جۇرگىزگەن ماشينا ءجىبىنىڭ ءىزىن ەسكە تۇسىرگەندەي.
شال ەرنىنە قىستىرعان شەگەنى الىپ، تاعى دا قايىق جىقپىلىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى. تۋ سىرتىنان اعىل-تەگىل ماشينا گۇجىلى ەستىلەدى. ول ۇلكەن جولدىڭ ادەپكى جاڭعىرىعى بولار دەپ ويلاعان ەدى، ءبىراق ارتىنشا پىش ەتكەن گازدىڭ، شيق ەتكەن تورموزدىڭ اششى شيقىلى ساي-سۇيەگىن تىتىرەنتىپ جىبەردى دە:
— تاعى جەتتى مە، — دەپ كۇڭكىلدەدى. موتور ءبىراز ۋاقىت بىرق-بىرق لىقىلداپ تۇردى دا كىلت ءوشتى؛ سارت ەتىپ ماشينانىڭ ەسىگى اشىلدى، سارت ەتىپ قايتا جابىلدى.
— ەي، جوگور!..
شال بالعامەن قولىن ۇرىپ الدى دا جانشىلعان ساۋساعىن اۋزىنا اپارا بەرىپ:
— ءو، يت - اي! — دەپ كىجىندى. ءوزى ەمەس، الدە بىرەۋ كىنالىدەي بەلگىسىز جاندى بالاعاتتاعان سىڭايى بار.
— ەي، جوگور!.. نەمەنە، قۇلاعىڭ كەرەڭ بوپ قالعان با؟!.
شال اسىقپاي وتىرىپ تاعى ءبىر شەگە ءسىڭىردى دە ارتىنا بۇرىلدى. لىقىتا اعاش تيەگەن تىركەۋىشتى "زيل-155" جۇك ماشينانىڭ كاپوتىن تۇرىپ قويىپ، مىعىم دەنەلى ەدىرەك مۇرت قارا جىگىت مىقىنىن تايانىپ تۇر ەكەن. بىرق-بىرق ەتىپ رادياتور ىستىق سۋدى بۇركىپ تاستاپ جاتىر.
— مىناۋ جيھازىڭدى قابىلداپ ال، — دەدى جىگىت.
— سەن اۋەلى توكسەي، — دەدى شال.
— مۇمكىن، كومەكتەسەرسىڭ. ءۇش سوم جەتى تيىن بەرەم.
— تۇكىرگەنىم بار سەنىڭ ءۇش سومىڭا — دەدى شال جىگىتتىڭ كەكەتكەنىن اڭعارىپ. سوسىن قايتادان تەرىس اينالىپ، ءوز شارۋاسىنا كىرىستى.
— قانشا تەكشەمەتر ەكەنىن ەسەپتەپ الساي، تىم بولماسا! — دەپ داۋىستادى جىگىت.
— قانشا اكەلسەڭ، سونشا بولات تا، — دەدى شال.
— تفۋ!.. اتاڭا نالەت يت كەرجاق! — جىگىتتىڭ ىزالى ءۇنى ەستىلدى دە سىرىڭكە شىرپىسى بىج ەتتى.
قازاقشا سىباعان جىگىت سوزىنەن "كەرجاق" دەگەننەن باسقا نە ايتىپ، نە قويعانىن تۇسىنبەگەن شال بۇل جولى قارۋ قايتارعان جوق. تۋ سىرتىنان شىققان شىنجىر سالدىرى مەن دوڭبەك دۇرسىلىنەن ونىڭ ەندى قايتىپ مازالامايتىنىن سەزدى دە ءوز ابىگەرىمەن بوپ وتىرا بەردى.
ايان تەرلەپ - تەرشىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە دوڭبەكتەردى زورعا قۇلاتىپ تۇگەتتى. ۇستىندەگى قالىڭ كومبەنەزونى دا قاپىرىق كۇندە بۋىندىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي بولدى. ول قولىنداعى اعاش سۇيمەندى لاقتىرىپ جىبەرىپ، سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى، قالتاسىنان ورامالىن الىپ ماڭدايىن ءسۇرتتى. سوسىن ماشيناسىن ءبىر اينالىپ شىقتى دا ارتقى دوڭعالاق اياعىمەن تەۋىپ - تەۋىپ جىبەردى. جەلى بوساماعانىنا كوزى جەتكەن سوڭ تەمەكىسىن تۇتاتىپ، بورەنەلەردىڭ ۇستىنە كەلىپ وتىردى.
دامىلسىز گۇجىلدەگەن تاس جول مەن دامىلسىز گۋىلدەگەن تايگادان، ءبىر قالىپتى باياۋ ىسقىرعان وزەن سارىنىنان باسقا بوتەن الا دىبىس جوقتاي ەدى. ۇلكەن جول مەن وزەننىڭ ەكى ورتاسىنداعى بىتقىلعا تىعىلعان جار باسىنداعى جالعىز ءۇيدىڭ ارتىنان ەمىس-ەمىس تىقىلداعان تەسە داۋسى كەلدى. وگورودتىڭ شەتى كورىنەدى؛ سالپايعان كۇنباعاردىڭ سارعىش تاباعى، گۇل جارعان كارتوپ باسى اعاراڭدايدى. تەسە تىقىلى سول جاقتان تالىپ جەتىپ تۇر؛ الدەكىم كارتوپ تۇپتەپ جاتسا كەرەك. ايان موينىن سوزدى، كوزىنە ەشكىم شالىنباسا دا:
— ەي، پتيچكا! — دەپ ايعاي سالدى.
جىگىت ايقايىنا جاۋاپ بولا قويعان جوق، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە مانادان بەرى مولاعا قونعان جاپالاقتاي قايىق قاسىندا قۇنىسىپ وتىرعان شال ورنىنان تۇرىپ كەتتى؛ بالتاسىن، بالعاسىن، قوبديشاسىن قولىنا الدى، سوسىن ايانعا قارادى، ايان شالعا قارادى؛ ارباسقانداي ەكەۋى دە ءبىر ساتكە ءۇن-تۇنسىز تىكتەسىپ قالدى؛ شال جۇزىندە جاقتىرماعان شىراي بار، جىگىت وڭىندە كەكەسىن كۇلكى جىبىرلاعانداي بولدى. شال باشپاعىن تىرپ-تىرپ سۇيرەتىل، بيىك قاشاعا جەتە بەرە ءۇي ارتىنا مويىن بۇردى دا:
— دۋنكا! — دەپ شاڭق ەتتى. —اناۋ پالەگە قول قويىپ بەرشى!..
ايان ەزۋىندەگى شىلىم تۇقىلىن ىرشىتىپ جىبەردى دە ورنىنان تۇردى. شال جىلاۋىق قاقپانى شيق ەتكىزىپ اشتى دا شيق ەتكىزىپ جاۋىپ الدى.
كاپوت استىنان اياننىڭ بوكسەسى عانا كورىنەدى. ول موتوردى شۇقىلاپ جاتىر ەدى، مايقۇيرىقتان الدەكىم شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى. جىگىت باسىن كىلت كوتەرەمىن دەپ كاپوتقا سوعىپ الدى دا ماندايىن الاقانىمەن باسا ارتىنا بۇرىلدى. قىز سىقىلىقتاپ كۇلىپ تۇر ەكەن.
— ا-ا، پتيچكا... جۇرتتىڭ بارىمەن وسىلاي امانداسۋشى ما ەدىڭ؟
— ەندى قالاي.
— كوپ پە ولارىڭ؟
— ونداعى سەنىڭ شارۋاڭ قانشا.
— ءجاي، انشەيىن... بورسىقشا بىرتيىپ سەمىرىپ باراسىڭ. وسىنداي بوي جەتىپ تۇرعان شاعىڭدا بىرەۋىنىڭ ەتەگىنەن المايمىسىڭ دەگەنىم عوي...
— وندا ساعان جارماسايىن دا...
ايان بۋفەردەن قارعىپ ءتۇستى دە قىزعا ءتونىپ كەپ توقتادى؛ الدىمەن ءموپ-مولدىر كوكشىل جانارىنا، سوسىن سارافانىنىڭ ءوڭىرىن تەۋىپ تۇرعان ومىراۋىنا، ومىراۋىنىڭ ورتاسىنداعى ءدىر ەتە قالعان ناۋالى جىقپىلعا ءۇڭىلدى، ءۇڭىلدى دە مۇرتىن سىلاپ كۇرسىنىپ جىبەردى.
— نەمەنە، تونىڭدى يت جەدى مە، — دەدى قىز كوكىرەگىن قىمتاي ءتۇسىپ.
— يت قايدان جەسىن، قۇرت تەسىپ بارادى، — دەدى ايان ىرجيا كۇلىپ.
— دۋراك!..
— جالپى مەن... الگى نەگە قارسى ەمەسپىن...
— نەمەنەگە؟
— جارماسۋ ماسەلەسىن ايتام دا...
— تىم سۇبەلى شىعىپ جۇرمەسە...
— ەشتەڭە ەتپەيدى. اۋەلدەن مىقتاپ تۇرىپ رازگون بەرسەك ءبارى دە ءوز ورنىنا تۇسەدى. ماي دا سىلىنادى، ءيىس-قوڭىس تا كەتەدى...
— ول قانداي ءيىس-قوڭىس ەكەن؟...
— كەرجاقتىڭ ءيىس-قوڭىسىن ايتام دا.
— دۋراك!
— قوي، قوي، سويتە مە ەكەن كىسى، ءتاپ-تاۋىر شۇيىركەلەسىپ تۇرعاندا.
— ەندى قايتۋشى ەدى؟
— اۋەلى ۇيلەنىپ الالىقشى. ۇرىس - توبەلەسكە ونان سوڭ دا ۋاقىت جەتەدى.
ايان تاعى دا قالتاسىنان تەمەكى الىپ تۇتاتتى؛ كوزىنىڭ قيىعىمەن دۋنيانىڭ بىرتيعان سەمىز باقايىنا، ءبىر تۇتام بورسيعان اياعىنا قارادى. قىز قولىمەن تەمەكى ءتۇتىنىن جەلپىپ، اياننان شەگىنىڭكىرەپ كەتتى.
— ەگەر قالاساڭ شىركەۋگە بارۋعا دا قارسى ەمەسپىن. ال كومسومولدىق توي دەگەندى ءتىپتى جانىم سۇيەدى.
— مىلجىڭ! — دەدى قىز.
— جوق مەن شىندىعىن ايتىپ تۇرمىن... تەگىن توي، تەگىن جيھاز... جاساۋ ىزدەپ اۋرە بولمايسىڭ. پاتەر دە بەرەدى دەيدى. ءبىراق، ەندى... پاتەر وزىمدە دە بار...
ايان تاعى دا قىزعا ەنتەلەي ءتۇسىپ، ورتاسى شۇڭقىر، بۇتاقتىلاۋ ءسۇيىر يەگىنەن ۇستادى. دۋنيا ونىڭ قولىنان قاعىپ جىبەردى دە:
— سۋماڭداتپا! — دەدى.
— لەسپرومحوزدىڭ ناچالنيگى مە، جوق الدە اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنەن بە، ايتەۋىر ءبىر دوكەي كەلىپ تويىمىزدا ءسوز سويلەيتىن بولادى، ا؟..
— داۆاي! — دەدى قىز قاتقىل ۇنمەن.
— نە؟ — دەدى جىگىت ءارى كۇلە، ءارى تاڭدانا.
— قاعازىڭدى اكەل!
— ە-ە، مەن تۇرا سەلسوۆەتكە سۇيرەدى ەكەن دەسەم...
— قورقىپ قالدىڭ با؟
— ءجوق-ا. نەسىنە قورقايىن.
ايان كومبەنەزونىنىڭ ءتوس قالتاسىن اقتارىپ، الدەنەنى ىزدەي باستادى؛ سىنىق سيگارەتتىڭ تۇقىلى، قوقىم-سوقىم، ەسكى ءبىر گازەت قيقىمدارىنان باسقا دىم تابا الماي ويلانىپ قالدى.
— دۋنكا!..
شار ەتكەن شال داۋىسى تۇنشىعىپ جەر استىنان ەستىلگەندەي بولدى. جىگىت تە، قىز دا سەلت ەتىپ جار باسىنداعى جالعىز ۇيگە قاراستى؛ باياعى سول مەلشيگەن داربازا، مەلشيىپ مەشەل قارا مونشا جاتىر؛ شال ەش جەردەن كورىنە قويمادى...
...جەروشاق باسىندا، قۇيرىعىنا تومار قويىپ قاننەن - قاپەرسىز شال وتىر. موسىعا اسىلعان قارا - قوجالاق تەمىر شەلەكتە سمولا بىرقىلدايدى. اۋلا سىرتىندا ساپىرىلىسقان ۇلكەن جولدىڭ گۇرىلى، اۋلا سىرتىندا ءبىر قالىپتى باياۋ ىسقىرعان سۋ سارىنى؛ اندا-ساندا شەلەك ىشىنە شۇقشيا ءۇڭىلىپ، بىلعاۋىشتى تولعاپ قويعانى بولماسا شال تىستان سوناۋ شۋعا دا، سارىنعا دا قۇلاق اسپاي كەرەڭ وتىر.
ىرگەدەگى ۇيشىكتىڭ اۋزىنان توراي سىعالاپ جاتىر؛ سۋ سەكىلدى جىرتيعان سارعىش كوزدەرى شالدىڭ قاساڭسىپ كەتكەن تارامىس ساۋساقتارىنىڭ ءاربىر قيمىلىن قالت جىبەرمەي اڭدىپ جاتقان ءتارىزدى، ارەدىك - ارەدىك قورس ەتىپ، قوڭ - قوقىرعا سۇرە تىققان كەرتىك تاناۋىن راحاتتانا تارتىپ قويادى. ەكىنشى بۇرىشقا بالىق اۋلايتىن قىرىق جاماۋلى ەسكى اۋ كەرىلىپتى؛ تور ىشىندە تىنىم تاپپاي بەس تاۋىق جۇگىرىپ ءجۇر، قاشىپ شىعاتىن تەسىك ىزدەيتىن ءتارىزدى، سۋماڭ ەتكىزىپ تورعا باستارىن كەزەك-كەزەك سۇعىپ الادى دا تىربانىش - تىربانىش، سىلەسى قاتقان سوڭ اياداي قۋىستى شىرق اينالىپ تاعى بەزەكتەي جونەلىسەدى. جالعىز وسكەن تىربىق تالدىڭ استىندا ارانىڭ ۇياسى تۇر؛ كىشكەنتاي جىرتىقتان ءبىرلى - جارىم ارالار ەرىنە ۇشىپ كەتىپ جاتىر، الدە قايدان ەرىنە ۇشىپ كەپ قونىپ جاتىر. ۇيگە كىرە بەرىستە باستىرما، باستىرمادا اعاش شاباتىن جاڭعىرىق، ۇستىرىكتەلگەن تاقتايلار؛ قابىرعاعا بالتا مەن ۇستىرىكتىڭ سان ءتۇرى، بۋاز ارا، قول ارا، تاعىسىن تاعى سايماندار ءىلىنىپتى. اۋلا تۇكپىرىندەگى اقساق ورىندىقتا ءبۇيىرى قابىسقان ەسكى شەلەك؛ ەسكى شەلەككە قاداعا شەگەلەنگەن قولجۋعىشتىڭ كىندىگىنەن سىلپ-سىلپ سۋ تامشىلايدى.
شال شەلەككە تاعى ءبىر ءۇڭىلىپ، ساتىرلاپ جانعان شالالاردى كەيىن سىردى دا ءار قايسىسىن جەروشاقتاعى كۇلگە تىعىپ - تىعىپ الىپ، ءوشىرىپ تاستادى. بىقسىعان شالا تۇتىنىنەن قاشقاقتاي وتىرىپ، شەلەكتى مولىنان ءتۇسىرىپ بىلاي قويدى. اۋلا سىرتىنان دىبىر-دىبىر ءسوز، جارىسا كۇلگەن قىز بەن جىگىتتىڭ داۋسى ەستىلدى. شال جاقتىرماي كىرجىڭ ەتە قالدى دا:
— دۋنكا! — دەپ شاجىلداي ورنىنان كوتەرىلدى...
ايان كابيناداعى كىشكەنتاي باگاجنيكتى اقتارىپ ابىگەر بوپ جاتقان-دى. دۋنيا قىلمىڭداپ موينىن سوزىپ، قاراقشى اينانىڭ بەتىنە جاپسىرعان كينواكتريسا مونيكا ءۆيتيدىڭ سۋرەتىنە قايتا-قايتا قاراي بەردى. گازەت قيقىمدارىن، "سوۆەتسكيي ەكران" جۋرنالىن قوبىراتىپ تاستاي بەرگەن جىگىتكە قىز:
— مىناۋىڭ كىم؟ — دەدى.
ايان اۋەلدە ونىڭ كىمدى سۇراپ تۇرعانىن اڭعارماي قالدى دا قىزدىڭ بەتىنە، سوسىن تىسقا ءۇڭىلدى دە اقىرى ايناداعى سۋرەتتى كوزى شالىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءا-ا، مىناۋ ما... ساعان نە دەسەم ەكەن... مەنىڭ قالىڭدىعىم عوي، — دەپ شىمىرىكپەستەن جۋرنال پاراقتارىن بىر-بىرلەپ اۋدارا بەردى.
— سۋايت، — دەدى قىز.
— مەن سەنى نەشە رەت الداپ ەدىم؟
— قايدا ىستەيدى؟ — دەدى قىز جىگىت جۇزىنەن قالجىڭ نىشانىن تاپپاعان سوڭ ءارى-سارى، سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي.
— قايدا ىستەيدى؟.. بىزدە... لەسپرومحوزدا... اسحانادا...
— سۋايت!
— نە سەن، سۋايت... سۋايت... وتىرىك ايتىپ مەنى نە زور قىسىپتى... قاپ، مىنا قۇرعىرى قايدا كەتكەن، ءا!..
— ءوزى دە ءبىر وڭباعان شىعار؟ — دەدى قىز.
— نەگە؟
— سۇلۋ ايەلدەردىڭ ءبارى وڭباعان بولادى دەيدى عوي.
— جوق، كەرىسىنشە، عاجاپ ادام... سايتان العىردى جەر جۇتىپ كەتتى مە؟!.
— وندا نەگە ۇيلەنبەي ءجۇرسىڭ؟
— نەگە دەيمىسىڭ... شىلپيگەن تىم ارىق، سوسىن، ءوڭىرى ىلعي سىرا بوكشەسىنىڭ وڭەزى ساسىپ تۇرادى... قاپ، مىنانىڭ قىرسىعىن - اي، ءا!.. قايدا ءجۇرىپ جوعالتا قويدىم ەكەن؟
— نە ىزدەپ جانتالاسىپ جاتىرسىڭ؟
— ويباي-اۋ، الگى قول قويعىزاتىن قاعاز شە.
— انە جاتقان جوق پا.
— كانە؟
— اياعىڭنىڭ استىندا.
ايان بارانكا تۇبىنە ءتۇسىپ قالعان ءبىر جاپىراق قاعازدى كوتەرىپ الدى دا قىزعا بۇرىلدى.
— مانادان ايتپاي اۋزىڭا مارجان سالىپ تۇرمىسىڭ.
— ە-ە، سايتان ءبىلىپ پە، سەنىڭ نە ىزدەپ جاتقانىڭدى.
— ءما، قولىڭدى قوي، — دەپ ايان قاعازدى قىز الدىنا، كوپشىك ۇستىنە قويدى دا ءتوس قالتاسىنان اۆتورۋچكاسىن الىپ ۇسىندى. دۋنيا قالامدى ەبدەيسىز، شىمشىپ ۇستاپ قاعازعا اربايتىپ پتيچكا سوقتى.
— ەح، پتيچكا، پتيچكا!... — دەپ كۇرسىندى ايان — قارتايعانشا ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەي دۇنيەدەن وتەسىڭ - اۋ!..
— ۇيرەتسەي.
— پوجالىستا، ۇيرەتەيىن، ءوزىڭ قۇلىق قويامىسىڭ؟
— قيىن شىعار، — دەپ دۋنيا كۇمىلجىپ قالدى.
— وندا تۇرعان ەش قيىندىق جوق. — ايان كوپشىك ۇستىندەگى بۇرقىراعان قاعاز قيقىمدارىن باگاجنيككە بۇكتەپ - بۇكتەپ قايتا تىعىپ جىبەردى دە قولىنا "سوۆەتسكيي ەكراندى" الدى.
— مىناۋىڭ نە كىتاپ؟
— بۇل ما؟ مۇندا كىل ادەمى كەلىنشەكتەردىڭ سۋرەتى باسىلادى، - دەدى ايان جۋرنال بەتىن اقتارىپ جاتىپ. دۋنيا جىگىت يىعىنان اسىلا، اۋدارىلىپ ءتۇسىپ جاتقان اكتريسالاردىڭ پورترەتتەرىنە اڭىرا ءۇڭىلىپ تۇر.
— بۇلاردى نەگە سونشا تىزە بەرگەن؟
— جۇرتتى قىزىقتىرۋ ءۇشىن... رەكلاما... ۇقتىڭ با؟
— رەكلاما دەگەنى تاعى نە پالە؟
— ساعان قالاي ايتسام ەكەن... — ايان اقتارىپ وتىرىپ، دەكالتە كيگەن جالاڭاش ءتوس ادەمى كەلىنشەكتى تاۋىپ الدى دا ءتوس قالتاسىنان قالامىن شىعاردى. — اۋەلى بۇلاردى سۋرەتكە تۇسىرەدى... — ول كەلىنشەكتىڭ بەتىنە اربايتىپ "كەرجاك" دەپ جازىپ قويدى. — سوسىن، ەگەر ادەمى بولسا كينوعا الىپ كەتەدى.
ايان جۋرنالدى قىزعا ۇسىندى دا:
— مىنەكي، قولدى ءوستىپ قويادى، ۇيرەنىپ ال، — دەپ جىميدى.
دۋنيا جۋرنالدى ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر توڭكەرىپ قاراپ شىقتى.
— سەن نە دەپ جازىپ قويدىڭ؟
— سەنىڭ فاميلياڭدى جازدىم دا. نە دەۋشى ەدىم، — دەدى جىگىت، قىز سەزبەسىن دەگەندەي ەزۋىنە ءۇيىرىلىپ كەپ قالعان كۇلكىسىن جيىپ الا قويدى. ءبىراق، وعان ءمان بەرەتىن دۋنيا جوق، جالاڭاش ءتوس كەلىنشەكتىڭ تۇرپاتىن قىزىقتاپ، ونىڭ تاڭقيتا كەسىلگەن تۇلىمىنا، تەبىڭگىدەي سىرعاسىنا، قوس ومىراۋىنىڭ ءدىن ورتاسىنداعى جىقپىلعا بادىرايتا قاداعان تۇيرەۋىشىنە تامسانا قادالىپ تۇر ەدى.
— ەگەر سۇلۋ بولساڭ سەنى دە الىپ كەتەر ەدى، — دەدى جىگىت.
سوسىن ەزىنە تومسىرايا قادالعان قىز جانارىن بايقاپ قالدى
دا، الدە كوڭىلىن اۋلاي سالعىسى كەلدى مە، الدە شىنى سول ما؛
— وبششىم، سەن دە ادەمى بوپ كەتىپسىڭ... قۇداي اقى! — دەدى.
قىزدىڭ البىراعان ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ سالا بەردى.
ونىسىنان ءوزى ىڭعايسىزدانىپ:
— وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ تانىستارىڭ با؟ — دەپ الباتى سوزگە جىقتى.
— باياعىدا تانىس بولعانىم بار-دى، الماتىدا بولعاندا...
— كازىر شە؟
— كازىر كينوعا الىپ كەتتى دەگەم جوق پا.
ىڭىرسىپ داربازا اشىلدى. سمولا قۇيعان قارا شەلەگىن كوتەرىپ شال شىققان ەكەن اۋلادان. دۋنيا قولىنداعى جۋرنالىن ارتىنا جاسىرا قويدى دا اياننان شەگىنىڭكىرەپ كەتتى. باشپاعىن تىرپ-تىرپ سۇيرەتىپ، وزەن جاعاسىنا قاراي اياڭداپ بارا جاتقان مىج-مىج شالدان جاسقاناتىن ءتارىزدى. ايان قىزعا تاعى دا بىلدىرتپەي جاقىنداپ كەپ، مايقۇيرىقتان شاپالاقپەن تارتىن جىبەردى.
— شىركىن، مىناۋ بۋفەردى ايتساڭشى بارىنەن!..
— بادىك! — قىز وعان الا كوزىمەن اتا ءبىر قارادى دا ىرجالاقتاعان جىگىتتى مازاق ەتكەندەي ءتىلىن شىعاردى. سوسىن ەڭكەيىپ، بەسىكتەي اپپاق توق بالتىرىنا جابىسقان سارى ماسانى ەزىپ تاستادى. ەڭكەيىپ تۇرىپ تۋ سىرتىنداعى جىگىتتى كوزىمەن ىزدەدى. ايان دا كۇلىمسىرەي قادالعان كۇيى ءالى ورنىنان قوزعالماپتى. دۋنيا باسىن كوتەردى دە مىقىنىنا ىركىلگەن سارافانىن ەتەگىنەن تارتىپ قىلتاسىنا ءتۇسىردى. جار جاعاسىنان، ەسكى قايىقتى سمولامەن باتتاستىرا مايلاپ جاتقان شال قاقىرىنىپ دىبىس بەردى. بۇل ونىڭ: "جەتكەن جوق پا ەندى" — دەگەنى ەدى.
ايان اۋەلى ماشيناسىن اجىلداتىپ - اجىلداتىپ الدى دا پريسەپىن سالدىر-سۇلدىر داڭعىرلاتىپ، جار باسىنداعى جالعىز ءۇيدى باسىنا كوشىرە جاڭعىرىقتىرىپ تايىپ وتىردى. بىلاي شىعا بەرە كۇندەگى ادەتىنشە كلاكسوندى ەكى-ۇش قايتارا تاعى باستى. قىز ونىڭ اينەكتەن سىعالاعان باسىن كوردى. ول بىرتە - بىرتە الىستاپ، ۇلكەن جولعا ءتۇستى دە سابىلىسقان كوپ ماشينامەن، ساپىرىلىسقان كوپ سالدىر - كۇلدىرمەن ارالاسىپ كەتتى. جول بويىندا شۇباتىلىپ ءيىرىم-يىرىم شاڭ قالدى؛ شاڭ استىنان اعاش تيەگەن پريسەپتى ەكى جۇك ماشيناسى وسىلاي قاراي، تاعى دا جار باسىنداعى جالعىز ۇيگە بۇرىلدى.
3
تاس قاۋىپ، شاق - شۇق شاڭقىلداعان وسى ءبىر قارا كەتپەن - اق ونىڭ ميىن جەپ ءبىتىردى. "كۇندە قالاي اڭعارماي جۇرگەم" — دەپ ويلادى قىز. "جۇيكەنى قۇرتاتىن نەمە ەكەن عوي ءوزى".
ءبىراق، اڭعاردى نە، اڭعارمادى نە، اقىرى اۋىرتپالىعى وزىنە تۇسەتىن شارۋادان قايدا قاشىپ قۇتىلسىن. ول تاعى بىر-ەكى شوق كارتوپتىڭ ءتۇبىن قوپسىتىپ ەدى، ءتىپتى شىدامى تاۋسىلىپ، ءزىل كەتپەن ابدەن قاجىتىپ جىبەرگەندەي كورىندى دە ارىق ىشىنە لاقتىرىپ تاستاپ، شالعىن ۇستىنە وتىرا كەتتى. ءشوپ سىز تارتا باستاپتى. تەرىستەن سامال تۇرىپ، الگىندە عانا بۇلتشا بۋعان سارى ماسا مەن ۇساق شىركەيدى وزەن بويىنا قۋالاپ اكەتىپتى. قولامتا باسىپ وتىرعانداي جالاڭ اياق تابانى ىسىپ، شىداتپاي بارا جاتقان سوڭ سالقىن دىم توپىراقتى كوسىپ - كوسىپ اياعىنىڭ ۇستىنە شوقايتا ءۇيىپ قويدى. ءۇي جاقتان تىق-تىق باجا داۋىسى ەستىلدى. "جالىقپايدى ەكەن ءتىپتى" — دەپ اتاسىن دا سوگىپ الدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇگىن تۇستەن كەيىن ول تاماعى تويماعان بالاداي بۇرتيىپ كوڭىلسىز ءجۇر. وندا دا وزىنە ءوزى بۇرتيادى دا، ايتپەسە بۇرتيارلىق كىمى بار دەيسىڭ. بۇرىن جالىعىپ كورمەيتىن ءۇي شارۋاسىنا بۇگىن قۇلقى جوق؛ تۇلا بويى ءدال سال بوپ اۋىر تارتىپ، الدەنەگە كوڭىلى قۇلازىپ وتىر. ءبىر نارسەنى ۇمىت قالىپ، ەندى سونىڭ نە ەكەنىن ەسىنە تۇسىرە الماي الەك بولعان ادامداي مارە-سارە. باۋ كوركى دەپ كوكتەمدە ادەيى سەۋىپ، الا جازداي ماپەلەپ وسىرگەن مىناۋ قىزىن - الا اپيىن گ ۇلى كوزىنە قان سياقتى بوپ كورىندى دە تارپا باس سالىپ جۇلىپ تاستاعىسى كەلدى. ول كۇنگە قارادى، كەشكى استى قامدايتىن ۋاقىت تا بوپ قالعان ەكەن، سوزىلىپ ورنىنان تۇردى. "شىركىن، ادام تاماق ىشپەيتىن بولسا عوي... قانداي راحات!..." — دەپ ويلادى. "ويىڭا كەلگەنىڭدى ىستەيسىڭ... كوڭىلىڭ قالاسا ايدالاعا، نە قالىڭ ورمانعا قاڭعىرىپ تا كەتەسىڭ... ءبىراق، سوندا نە ىستەمەكپىن؟.. ءىشىم - جەمگە بولماسا مىناۋ دۇنيەنىڭ كىمگە كەرەگى بار؟.." قىز ءوز ويىنان ءوزى شوشىنىپ، قۇدايعا كۇناقار بولدىم با دەگەندەي جالما-جان شوقىنا باستادى. سوسىن ءبىر بۋما پياز قازىپ الدى، كۇندەگىندەي توپىراققا قول جۇگىرتىپ جاتپاي-اق، ءبىر ءتۇپ كارتوپتى ساباعىنان ۇستاپ باتىر-بۇتىر قوپارىپ تاستادى دا داڭعىر-دۇڭعىر ەتكىزىپ تەمىر شەلەككە بىر-بىرلەپ اتا باستادى.
ول قاباعى قاتايماعان جاس كارتوپتى قولىمەن ىسقىلاپ ۇزاق جۋدى. ءومىرى سىلاۋ - سيپاۋ كورمەگەن، ءسابي قولىنداي بىلەۋ - بىلەۋ، بۋىنتىق-بۋىنتىق ساۋساقتارى مەن كەدىر-بۇدىر شىرىش باسقان الاقانىنىڭ تىم رابايسىز، ءارى قاساڭ ەكەنىن جاڭا اڭعارعانداي. سۋىق سۋعا تيگەن سوڭ ونان سايىن بارجيىپ، شيقانداي بوپ قىزارىپ كەتىپتى. قۇرت جەگەن شۇرىق-شۇرىق قىزىل كارتوپتان ايىرماشىلىعى شامالى ەدى. قىز ارى ۋقالاپ، بەرى ۋقالاپ قارا-قۇرا داعىن كەتىرە المادى دا كارتوپتى شولپ ەتكىزىپ سۋعا لاقتىرىپ جىبەردى.
وزەن جاعاسى دا قۇلازىپ قالعانداي كورىندى وعان. كولەڭكە باسى ۇزارىپ، جيەكتەگى اعاشتاردىڭ ۇشار باستارى سەرەيىپ - سەرەيىپ قارسى بەتتەگى قۇز جارتاستىڭ قياسىنا ورمەلەي تارماسىپ بارادى ەكەن. سۋ بەتى قاراقۇرىقتانا تۇڭعيىق تارتىپ، قارا جاننىڭ ءجون ارقاسىنداي جىبىر-جىبىر موڭكىپ جاتقانداي بولدى دا جاۋىرىنىن بەلگىسىز ءبىر ىزعار شىمشىلاپ، تۇلا بويى تىتىرەنىپ كەتتى. ارسا-ارسا مۇزداي سۋىق كوكشاعىر تاستىڭ تۇبىندە قىلت - قىلت اتكەنشەك تەۋىپ باكەن تۇر. ونىڭ اتكەنشەك تەپكەنىنە دە قاي زامان؟ ايتەۋىر، دۋنيا ەس بىلگەلى بۇل باكەندى ەشكىم جاڭارتقان دا ەمەس، ورنىنان قوزعاعان دا پەندە جوق. قىلت - قىلت سەكىرىپ، ارى وتكەن، بەرى وتكەن سال ايداۋشىلارعا بەلگى بوپ تۇرا بەرەدى. توزبايدى دا، جوعالمايدى دا، توبەسى شوشايىپ سۋ بەتىندە يزەڭ-يزەڭ ەتىپ تاربايىپ جاتقانى. جىلىنا ەكى دۇركىن، كوكتەم مەن كۇزگى تاسقىننىڭ كەزىندە قالتىراۋىق كونە قايىقپەن اتاسى ەكەۋى عانا القىمىنا تىعىلعان سالاندىنى ارشىپ قايتادى. دۋنيا دا جىلىنا ەكى-اق دۇركىن اتاسىنا ىلەسىپ ارعى بەتكە بارىپ قايتادى. بۇگىندە ولمەلى شالدى وسى باكەنگە بايلاپ قويعان نە سيقىردىڭ بارىن قىز بىلمەيدى. جاز شىقسا سۋ الىپ كەتپەسىن دەپ الەك، قىس تۇسسە كوكشاعار مۇزدى سۇيمەنمەن ويىپ، تۇرا سونىڭ توبەسىنەن ۇكى قازىپ الىپ ۇزاقتى كۇنگە قارماق سالىپ وتىرعانى. ال دۋنيا ءجونى ءبىر باسقا. بالا جاسىنان ونىڭ بار ارمانى ارعى جاعاعا ءوتۋ ەدى. ونىڭ بالالىق ءتاتتى قيالىنىڭ بەلگىسىندەي ەدى بۇل باكەن. ەندى سول قيال دا بىرتە - بىرتە كومەسكى تارتىپ، سەمىل بارا جاتقانداي. وسى وزەننىڭ ار جاعىندا دا ەل بار-اۋ، جەر بار-اۋ، بارسام، كورسەم دەيتىن ارمانى دا انشەيىن بوس بالا كوڭىل ەكەن دە. مۇمكىن، ەرەسەك تارتىپ، بوي تۇزەپ، وي توقتاتقاندىقتان شىعار... كەيدە ول ءوزىن وسىناۋ ماتاپ تاستاعان باكەنگە ۇقساتاتىن. بۇل وڭىردە وزگەرمەگەن وسى باكەن، ءوزى، سوسىن اتاسى عانا ءتارىزدى. باياعىدا مىناۋ تىنىمسىز گۇجىلدەگەن ۇلكەن جول دا جوق ەدى، ورمان دا قالىڭ بولاتىن، ءمىز باقپايتىن مۇزداي كوك شاعار قۇزدار الدە قايدا بيىك سياقتى كورىنەتىن. بۇقتىرمانىڭ دا ەنى جالپاق سۋى مول بولاتىن-دى. مۇمكىن، بۇل دا انشەيىن بالا كوڭىلى شىعار. قايتكەنمەن دە، بۇگىندە ارمان سيرەپ، تاكاببار قۇزدار پاسەيىپ، ءالى دە اتتىلىعا وتكەل بەرمەيتىن اساۋ وزەن سارقىلىپ بارا جاتقانداي بولادى دا تۇرادى. وسىدان شىعار، ول وزەننىڭ تاسىعانىن جاقسى كورەدى، وزەن تاسىسا، بۇقتىرما باياعىسىنداي كورىنەدى. كۇنى بويى جاعادا وتىرىپ، قىلتىلداعان باكەندى قىزىقتاپ، مالتا تاستاردى شولىپ - شولپ لاقتىرۋدان جالىققان ەمەس. كەيدە ءتىپتى، ءتۇن ىشىندە وزەننىڭ قاتتى سارىنىن ەستىپ قالسا جۇگىرىپ جەتەتىنى بار. باكەندى سۋ الىپ كەتكەن جوق پا دەپ قورقادى. ارتىنان، كەمەردەن شىققان سۋدى، قىلتىلداعان قارا نوقاتتى كورەدى دە قۋانىپ، كەۋىلىن الدەبىر شات كۇلكى كەرنەيدى، جاڭا كيىم كيگەندەي بويى ءبىر ەلى ءوسىپ قالاتىن.
ايلى تۇندەرى ۇزاق وتىرىپ، ءتۇن ورتاسى بولا ۇيگە ءبىراق ورالاتىن ەدى. ءبىر عاجابى، قاي ۋاقىتتا ورالسا دا شال ىلعي وياۋ جاتادى. "دەدا، وزەن تاسىپ جاتىر" — دەيدى بۇل. "باكەن ورنىندا ما؟" — دەپ شال نار ۇستىنەن باسىن كوتەرمەستەن كۇڭك ەتەتىن. ءبىراق، بۇل نەگە باكەندى سۇراي بەرەدى وسى دەپ قىز ويلاعان ەمەس... ول ۇيقىعا باس قويىپ تا كوزى ىلىنگەنشە ءبىر قالىپتى باياۋ ىسىلداعان وزەن سارىنىنا ۇزاق ۋاقىت قۇلاق ءتۇرىپ جاتاتىن. قىلت - قىلت ەتكەن باكەندى، اعىنمەن ەرتەڭدى - كەش سال قۋعان كىل قاۋعا ساقالدى ادامداردى كوز الدىنا ەلەستەتەدى؛ قاۋعا ساقالدى ءبىر ادام كورسە پلوتوگونششيك دەپ ويلايتىن دا، پلوتوگونششيك اتاۋلىنىڭ ءبارىن مىلقاۋ دەپ تۇسىنەتىن، ءارى يت ەتىنەن جەك كورۋشى ەدى. مىلقاۋعا بالايتىنى - ارتىق سوزگە كەلمەيتىن تومىرىق حالىق تا، جەك كورەتىنى — سپيرتكە تويىپ الىپ، عۇمىرى شالا ماس بوپ جۇرگەندەرى، ماس بولسا ءتىلى شىعىپ، بالپىلداپ، رەتسىز تيىسە بەرەدى؛ ونىڭ ۇستىنە اۋىزدارىنان قۇرىقتاي - قۇرىقتاي سموساۆد تۇسپەيدى دە ماڭايىنان قيا وتسەڭ قولقاڭدى قاۋىپ، تەكە ساسىپ تۇراتىنى تاعى بار. شوفەرلار دەگەن ولاردىڭ قاسىندا يمان ءجۇزدى ادامدار عوي...
قىز جاعاداعى ۇمىت قالعان جالعىز باكەنگە قارادى؛ ماناعىداي ەمەس كولەڭكە اۋماعى مولايىپ بارادى ەكەن، ءار ۋاقىت كوڭىلىنە الدەبىر مەدەت بەرەتىن قالتىلداق قارا نوقات تا بۇل جولى مۇڭ اكەلگەندەي. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول مۇڭ ۇستىندە اياڭدى ەسىنە الدى، جۇرەگى لىق ەتىپ اۋزىنا تىعىلعانداي بولدى دا قاراعاننان قاراپ وتىرىپ ەكى بەتى دۋىلداپ ورتەنىپ كەتتى.
دۋنيانىڭ اياندى كورگەنىنە بار-جوعى ءبىر-اق جىل بولدى؛ مۇنىڭ قول قويا بىلمەيتىن ساۋاتسىزدىعىن كەلەمەج، دەيتىن پتيچكا دەگەن ەسىمنىڭ لاقاپ بولۋى دا وس اياننىڭ كەلۋىنە بايلانىستى. اۋەلدە قىز ءبىراز كۇن شامىرقانىپ ءجۇردى دە، ارتىنان ەتى ۇيرەنىپ كەتتى، ەندى كازىر الدەكىم اتاسىنىڭ داۋىسىنا سالىپ: "دۋنكا!" دەي قالسا جاتىپ اشۋلاناتىندى شىعاردى ءتىپتى. سان كەلىپ، سان كەتىپ جاتقان ساپىرىلىسقان كوپ شوفەردىڭ قايسىسىنىڭ ەسىمىن جادىڭا ساقتارسىڭ؛ كەرەك دەسەڭ ءجۇزىن ۇستاپ قالۋدىڭ ءوزى قيامەت. ءبىراق، دۋنيا سىرت پوشىمىنىڭ ونشا تارتىمى دا جوق سول ءبىر قۇباقان عانا جىگىتتىڭ ەسىمىن العاش تانىسقان كۇنى-اق جاتتاپ العان-دى. مۇمكىن، كوپ سويلەپ، كوپ قالجىڭداساتىن مىنەزىنەن، ادامعا دەگەن ۇيىرسەكتىگىنەن شىعار. ول سايقىمازاق بولا تۇرا، وسىنداعى كەيبىر بادىك شوفەرلەردىڭ بىرىنە دە ۇقسامايتىن. نەگە ۇقسامايدى، ول جاعىن دۋنيانىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر ۇقسامايدى. ۇقساماعانىنا ىشتەي قۋانادى. نەگە قۋاناتىنىن تاعى بىلمەيدى. ونىڭ وسى ون التى جاسىنا دەيىن ومىردەن بار تىرنەكتەپ تۇيگەنى، بىلگەنى - ادامداردىڭ ءۇش-اق سورتى؛ ءبىر سەرەيىپ قارسى بەتتەگى قۇز جارتاستىڭ قياسىنا ورمەلەي تارماسىپ بارادى ەكەن. سۋ بەتى قاراقۇرىقتانا تۇڭعيىق تارتىپ، قارا جاننىڭ ءجون ارقاسىنداي جىبىر-جىبىر موڭكىپ جاتقانداي بولدى دا جاۋىرىنىن بەلگىسىز ءبىر ىزعار شىمشىلاپ، تۇلا بويى تىتىرەنىپ كەتتى. ارسا-ارسا مۇزداي سۋىق كوكشاعىر تاستىڭ تۇبىندە قىلت - قىلت اتكەنشەك تەۋىپ باكەن تۇر. ونىڭ اتكەنشەك تەپكەنىنە دە قاي زامان؟ ايتەۋىر، دۋنيا ەس بىلگەلى بۇل باكەندى ەشكىم جاڭارتقان دا ەمەس، ورنىنان قوزعاعان دا پەندە جوق. قىلت - قىلت سەكىرىپ، ارى وتكەن، بەرى وتكەن ساد ايداۋشىلارعا بەلگى بوپ تۇرا بەرەدى. توزبايدى دا، جوعالمايدى دا، توبەسى شوشايىپ سۋ بەتىندە يزەڭ-يزەڭ ەتىپ تاربايىپ جاتقانى. جىلىنا ەكى دۇركىن، كوكتەم مەن كۇزگى تاسقىننىڭ كەزىندە قالتىراۋىق كونە قايىقپەن اتاسى ەكەۋى عانا القىمىنا تىعىلعان سالاڭدىنى ارشىپ قايتادى. دۋنيا دا جىلىنا ەكى-اق دۇركىن اتاسىنا ىلەسىپ ارعى بەتكە بارىپ قايتادى. بۇگىندە ولمەلى شالدى وسى باكەنگە بايقاپ قويعان نە سيقىردىڭ بارىن قىز بىلمەيدى. جاز شىقسا سۋ الىپ كەتپەسىن دەپ الەك، قىس تۇسسە كوكشاعار مۇزدى سۇيمەنمەن ويىن، تۇرا سونىڭ توبەسىنەن ۇكى قازىپ الىپ ۇزاقتى كۇنگە قارماق سالىپ وتىرعانى. ال دۋنيا ءجونى ءبىر باسقا. بالا جاسىنان ونىڭ بار ارمانى ارعى جاعاعا ءوتۋ ەدى. ونىڭ بالالىق ءتاتتى قيالىنىڭ بەلگىسىندەي ەدى بۇل باكەن. ەندى سول قيال دا بىرتە - بىرتە كومەسكى تارتىپ، سەمىپ بارا جاتقانداي. وسى وزەننىڭ ار جاعىندا دا ەل بار-اۋ، جەر بار-اۋ، بارسام، كورسەم دەيتىن ارمانى دا انشەيىن بوس بالا كوڭىل ەكەن دە. مۇمكىن، ەرەسەك تارتىپ، بوي تۇزەپ، وي توقتاتقاندىقتان شىعار... كەيدە ول ءوزىن وسىناۋ ماتاپ تاستاعان باكەنگە ۇقساتاتىن. بۇل وڭىردە وزگەرمەگەن وسى باكەن، ءوزى، سوسىن اتاسى عانا ءتارىزدى. باياعىدا مىناۋ تىنىمسىز گۇجىلدەگەن ۇلكەن جول دا جوق ەدى، ورمان دا قالىڭ بولاتىن، ءمىز باقپايتىن مۇزداي كوك شاعار قۇزدار الدە قايدا بيىك سياقتى كورىنەتىن. بۇقتىرمانىڭ دا ەنى جالپاق سۋى مول بولاتىن-دى. مۇمكىن، بۇل دا انشەيىن بالا كوڭىلى شىعار. قايتكەنمەن دە، بۇگىندە ارمان سيرەپ، تاكاببار قۇزدار پاسەيىپ، ءالى دە اتتىلىعا وتكەل بەرمەيتىن اساۋ وزەن سارقىلىپ بارا جاتقانداي بولادى دا تۇرادى. وسىدان شىعار، ول وزەننىڭ تاسىعانىن جاقسى كورەدى، وزەن تاسىسا، بۇقتىرما باياعىسىنداي كورىنەدى. كۇنى بويى جاعادا وتىرىپ، قىلتىلداعان باكەندى قىزىقتاپ، ماجا تاستاردى شولىپ - شولپ لاقتىرۋدان جالىققان ەمەس. كەيدە ءتىپتى، ءتۇن ىشىندە وزەننىڭ قاتتى سارىنىن ەستىپ قالسا جۇگىرىپ جەتەتىنى بار. باكەندى سۋ الىپ كەتكەن جوق پا دەپ قورقادى. ارتىنان، كەمەردەن شىققان سۋدى، قىلتىلداعان قارا نوقاتتى كورەدى دە قۋانىپ، كەۋىلىن الدەبىر شات كۇلكى كەرنەيدى، جاڭا كيىم كيگەندەي بويى ءبىر ەلى ءوسىپ قالاتىن.
ايلى تۇندەرى ۇزاق وتىرىپ، ءتۇن ورتاسى بولا ۇيگە ءبىراق ورالاتىن ەدى. ءبىر عاجابى، قاي ۋاقىتتا ورالسا دا شال ىلعي وياۋ جاتادى. "دەدا، وزەن تاسىپ جاتىر" — دەيدى بۇل. "باكەن ورنىندا ما؟" — دەپ شال نار ۇستىنەن باسىن كوتەرمەستەن كۇڭك ەتەتىن. ءبىراق، بۇل نەگە باكەندى سۇراي بەرەدى وسى دەپ قىز ويلاعان ەمەس... ول ۇيقىعا باس قويىپ تا كوزى ىلىنگەنشە ءبىر قالىپتى باياۋ ىسىلداعان وزەن سارىنىنا ۇزاق ۋاقىت قۇلاق ءتۇرىپ جاتاتىن. قىلت - قىلت ەتكەن باكەندى، اعىنمەن ەرتەڭدى - كەش سال قۋعان كىل قاۋعا ساقالدى ادامداردى كوز الدىنا ەلەستەتەدى؛ قاۋعا ساقالدى ءبىر ادام كورسە پلوتوگونششيك دەپ ويلايتىن دا، پلوتوگونششيك اتاۋلىنىڭ ءبارىن مىلقاۋ دەپ تۇسىنەتىن، ءارى يت ەتىنەن جەك كورۋشى ەدى. مىلقاۋعا بالايتىنى ارتىق سوزگە كەلمەيتىن تومىرىق حالىق تا، جەك كورەتىنى — سپيرتكە تويىپ الىپ، عۇمىرى شالا ماس بوپ جۇرگەندەرى، ماس بولسا ءتىلى شىعىپ، بالپىلداپ، رەتسىز تيىسە بەرەدى؛ ونىڭ ۇستىنە اۋىزدارىنان قۇرىقتاي - قۇرىقتاي سموساد تۇسپەيدى دە ماڭايىنان قيا وتسەڭ قولقاڭدى قاۋىپ، تەكە ساسىپ تۇراتىنى تاعى بار. شوفەرلار دەگەن ولاردىڭ قاسىندا يمان ءجۇزدى ادامدار عوي...
قىز جاعاداعى ۇمىت قالعان جالعىز باكەنگە قارادى؛ ماناعىداي ەمەس كولەڭكە اۋماعى مولايىپ بارادى ەكەن، ءار ۋاقىت كوڭىلىنە الدەبىر مەدەت بەرەتىن قالتىلداق قارا نوقات تا بۇل جولى مۇڭ اكەلگەندەي. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول مۇڭ ۇستىندە اياندى ەسىنە الدى، جۇرەگى لىق ەتىپ اۋىزشا تىعىلعانداي بولدى دا قاراعاننان قاراپ وتىرىپ ەكى بەتى دۋىلداپ ورتەنىپ كەتتى.
دۋنيانىڭ اياندى كورگەنىنە بار-جوعى ءبىر-اق جىل بولدى؛ مۇنىڭ قول قويا بىلمەيتىن ساۋاتسىزدىعىن كەلەمەج، دەيتىن پتيچكا دەگەن ەسىمنىڭ لاقاپ بولۋى دا وس اياننىڭ كەلۋىنە بايلانىستى. اۋەلدە قىز ءبىراز كۇن شامىرقانىپ ءجۇردى دە، ارتىنان ەتى ۇيرەنىپ كەتتى، ەندى كازىر الدەكىم اتاسىنىڭ داۋىسىنا سالىپ: "دۋنكا!" دەي قالسا جاتىپ اشۋلاناتىندى شىعاردى ءتىپتى. سان كەلىپ، سان كەتىپ جاتقان ساپىرىلىسقان كوپ شوفەردىڭ قايسىسىنىڭ ەسىمىن جادىنا ساقتارسىڭ؛ كەرەك دەسەڭ ءجۇزىن ۇستاپ قالۋدىڭ ءوزى قيامەت. ءبىراق، دۋنيا سىرت پوشىمىنىڭ ونشا تارتىمى دا جوق سول ءبىر قۇباقان عانا جىگىتتىڭ ەسىمىن العاش تانىسقان كۇنى-اق جاتتاپ العان-دى. مۇمكىن، كوپ سويلەپ، كوپ قالجىڭداساتىن مىنەزىنەن، ادامعا دەگەن ۇيىرسەكتىگىنەن شىعار. ول سايقىمازاق بولا تۇرا، وسىنداعى كەيبىر بادىك شوفەرلەردىڭ بىرىنە دە ۇقسامايتىن. نەگە ۇقسامايدى، ول جاعىن دۋنيانىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر ۇقسامايدى. ۇقساماعانىنا ىشتەي قۋانادى. نەگە قۋاناتىنىن تاعى بىلمەيدى. ونىڭ وسى ون التى جاسىنا دەيىن ومىردەن بار تىرنەكتەپ تۇيگەنى، بىلگەنى — ادامداردىڭ ءۇش-اق سورتى؛ ءبىر سورتى — اتاسى، ەكىنشى سورتى — مىلقاۋلار، ءۇشىنشى سورتى — بادىكتەر. ارينە، ونىڭ ىشىندە اتاسى اقىلدىلار توبىنا جاتادى دا، قالعان ەكى سورتى — قارام دۇنيەنىڭ "قۇدايدان بەرگەن" پەندەلەرى. ال بار قينالاتىنى، اياندى وسى ەكى توپتىڭ قايسىسىنا سيعىزارىن بىلمەي دال...
دۋنيا اياعىن سۋعا ماتىرىپ جۋا باستادى؛ ەتى ۇيرەندى مە، الدە قىزىپ وتىرعان تابانى مۇزداي سۋعا تيگەن سوڭ بويى سەرگىدى مە، ايتەۋىر الدەبىر بوي كۇيەز راحاتقا باتتى. ءبىراق، سۋ ىشىندەگى بارجيعان مىرتىق باقايلارى بۇرىنعىسىنان دا جۋان، ءارى تىم قىسقا سەكىلدى كورىندى. كەنەت ونىڭ ەسىنە اياننىڭ "وبشىم، سەندە ادەمى بوپ كەتىپسىڭ... قۇداي اقى..." دەگەن ءسوزى ءتۇستى دە جىميىپ كۇلىپ جىبەردى. سەنگەن جوق. سەنبەسە دە كوڭىلى ءوسىپ قالدى. بۇل ونىڭ العاش ەستىگەن جىلى ءسوزى ەدى. سونى بىرەۋ ايتادى - اۋ دەپ ويلاماسا دا، ايتۋىن ىشتەي كوپتەن كۇتكەندەي سەزىندى. تاعى دا سۋ بەتىنە ءۇڭىلدى؛ جىبىر-جىبىر ۇساق تولقىن، ۇساق تولقىندا ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باتىپ جەلپىنىپ تۇرعان ءوز ءجۇزى: مۇرىنى تولقىن لىقسىعان ساتتە ءبىر ەسە سوپايىپ، بىرەسە جالپايىپ، ەندى بىردە قيسايىپ مىڭ قۇبىلادى، اۋزى دا كەيدە جايالىقتاي سوزىلىپ، كەيدە قىرىق بۇرالىپ ءوزىن مازاقتاپ تۇرعان ءتارىزدى. ول سۋداعى كولەڭكەسىن اياعىمەن شاپ ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەردى دە، جاعادان كەيىن شەگىنىڭكىرەپ وتىردى. سوسىن سارافانىنىڭ وڭىرىنە تىققان "سوۆەتسكيي ەكراندى" قولىنا الدى، ءۇڭىلىپ جارتىلاي جالاڭاش ايەلدىڭ پورترەتىنە قارادى. پورترەت تە ىربالاڭداپ مۇنى مازاق قىلعانداي كورىندى. قىز كەلىنشەك بەتىندەگى اربيتىپ جازعان "كەرجاك" دەگەن ءسوزدىڭ ءار ءقارپىن سۇق ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ ساناپ شىقتى دا الدەنەنى ىزدەپ جان-جاعىن شولدى، اقىرى جاڭقا سىنىعىن تاۋىپ الىپ، مايدا قۇمعا رابايسىز ەتىپ "ك" ءارپىن سالدى، ونان سوڭ "ا"- نى، ودان كەيىن "ج"-نى بىر-بىرلەپ ءتىزىپ، "كەرجاك" دەگەن ءسوزدى وڭنان سولعا قاراي اراپشا تەرىس يرەكتەپ، شيمايلاپ قويدى.
بۇتا - بۇتانىڭ تۇبىنەن شىلدەلىكتىڭ شىرىلى كەلەدى قۇلاققا. قىز جەردەن باسىن كوتەرىپ جول جاققا كوز تاستادى: ەتەكتەن ۇشار بيىككە دەيىن اش ىشەكتەي قىرىق بۇرالا ءيىرىلىپ جاتقان ۇلكەن جولدا ءيىرىلىپ شاڭ عانا قالىپتى، ءۇپ ەتكەن جەل دە جوق بولسا كەرەك-تى. ساپىرىلىسقان ماشينالار دا سارقىلىپ، تايگا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تۇنىپ تۇر. كوكجيەكتەن جاڭا بايىعان كۇننىڭ قىزىل جولاق شاپاعى بالقيدى. ىسقىرعان شىلدەلىك شۋىلىنا الدە قايدان وركەستر ءۇنى قوسىلدى. لەسپرومحوز ورتالىعىنان بولسا كەرەك. ۆاگنەر... "گيبەل بوگوۆ..."
— دۋنكا!..
4
قولدى بوس قويىپ، قىبىرسىز قاراپ وتىرا المايتىن ولەرمەن شال ۋاق-تۇيەك مايدا شارۋاسىن قۇلقىن سارىدەن باستاپ، تىرپىلداپ ءجۇرىپ كۇن قىزباي ءبىتىرىپ تاستايتىن. ونىڭ ۇستىنە، قارتايعاندىكى مە، ۇيقىسى قالىپ، تۇنىمەن تىسقا سان قايتارا جۇگىرەدى دە تاڭ بەرە جامباسى شىداماي تۇرىپ كەتەتىن ادەتى ەدى. شارۋا دەيتىن شارۋا دا بار ما بۇل كۇندە. ايتەۋىر، جوقتان باردى تۇرتكىلەپ، جوق-جۇقانانىڭ باسىن قۇراستىرىپ ءوزىن ءوزى الداعان بولادى. جالعىز توراي مەن بەس تاۋىقتىڭ، ءۇي ىرگەسىندەگى شاعىن وگورودتىڭ كۇيبەڭى دۋنيادان دا ارتىلمايدى. مىناۋ لەسپرومحوزدىڭ اعاشى مەن اياق ارت دەپ بەرگەن جامان تور شولاق تىرىسقىسى بولماسا. وسى دا كەسىپ بوپ پا. اعاشتى ەرتەڭ-اق پلوتوگونششيكتەر ايداپ الىپ كەتەدى. "اكەتسە ەكەن ءوزى، — دەپ ويلادى ول. — ناعىپ كەشىگىپ جاتىر؟.. كاززاپتار!.. جۇرگەن شىعار، قالانىڭ قاباق بىتكەنىن اداقتاپ!.. شال وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن سال ايداپ كەتكەن پلوتوگونششيكتەردى ىشتەي ءبىر سىباپ الدى. "وسىنداي دا شارۋا بولادى ەكەن-اۋ، تفۋ -ۋ!.."
سوڭعى بىر-ەكى جىلدا ورمان قورى ازايىپ، جۇمىس نارقى دا ارزانداپ كەتكەن. لەسپرومحوز انە جابىلادى، مىنە جابىلادى دەپ قوپاڭداعان جۇرت جان-جاققا بىتىراپ، ءبىرى كورشى بۇعى سوۆحوزدارىنا، ءبىر توبى التىن رۋدنيكتەرىنە كەسىپ قۋالاپ شورە - شورەمەن ءجۇر. ءبىراق، اعاش دەگەننىڭ قانى ءالى دە جەرگە تيمەيدى، شاحتالار، ونان كەتسە قالانىڭ زاۋىتتارى مەن فابرەكتەرى ءبىرىن ءبىر، ەكىسىن ەكى قىلعىپ جۇتىپ جاتىر. جۇمىس قولىنان ايىرىلىپ قالعان باسشىلار قىس بويى قاراپ وتىرسا دا، جاز شىعا شارق ۇرىپ الەككە تۇسەدى. وسىدان دانىككەن قالانىڭ ونان قاشتى، مۇنان قاشتى ەل كەزبە قۋلارى بىقىتىن تاۋىپ سارت ەتە قالادى دا ەكى ەسە، ءۇش ەسە قىمباتقا جالدانىپ مۇنداعى اڭقاۋ جۇرتتى سۇلىكتەي سورادى. تىندىرىپ جاتقان جۇمىس تا، بەرەكە دە شامالى. ايتىپ ايتپادى، قالاعا سال ايداپ ءبىر كەتسە، جارتى اي، ءبىر اي جوعالىپ، تاپقان-تايانعاندارىن تاقىر-تازا سىلكىپ قايتپاي ورالعان ەمەس. تىرلىككە شورقاق بولعانمەن تىلگە پىسىق، وسى ءوڭىردىڭ تاقۋا جۇرتى بۇندايلاردى "كالىمششيكي" دەپ اتاپ كەتكەندى. جارتىلاي قازاقشا، جارتىلاي ورىسشا دۇرەگەي سوزدە تايگا جۇرتىنىڭ الاماندىعى مەن بەرەمەندىگىنىڭ، داڭعازا داراقىلىعى مەن پارىقسىز كەزبەلىگىنىڭ توقايلاسقانى راس تا... "وسى دا شارۋا بوپ پا! تفۋ - ۋۋ!" — دەدى شال ىشتەي كىجىنىپ. ءبىراق، ارتىنشا تاعى دا ويلانىپ قالدى. "وسى مەنىڭ شىققان شىعىنىم قانشا؟.. پۇل بولماسا قۇل بولسىن!.."
ول اۋەلى ادەتىنشە سىعىرايىپ كۇنگە قارادى: ارقان بويى كوتەرىلىپ قالعان كۇننىڭ قىزعىلت شار ايناسى قۇلاقتانىپ، جيەگىنە كەمەرلەنە كەمپىر قوساق قىرساۋلانعان ەكەن، تۇماننان بولسا كەرەك. تاڭ الدىندا سەلدەتىپ وتكەن نوسەردەن اعاش باسى سولبىرايىپ مۇلگىپ تۇر. بۇتا - قاراعاندى كوزىمەن تىكەلەي كەلىپ، مۇلگىپ تۇرعان تور شولاقتى تاۋىپ الدى: بەلى اسپانعا شىعىپ، ساباۋداي ءبىر تۇتام قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ اپتى، شۇرىق - تەسىك جاۋىر قاپتالىنان بۋ بۇرقىراپ، تىرسەگى ءدىر-دىر ەتەدى. ول دا بۇگىن شالدى سالقىن قاباقپەن جاقتىرماي قارسى العانداي بولدى.
شالدىڭ بۇل دۇنيەدە تاعى ءبىر جەك كورەتىنى وسى تورشولاق. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوزىنە تۇسكەن سايىن مالعا ەمەس، ادامعا دەگەن ءىش قاتپارىنداعى بار ىزا، بار كەگى مەن وكپە -ساقپاسى بوجىعان يدەي قاجىلداپ شىعا كەلەتىنى بار. بۇل فانيدەگى ءوتتى - كەتتىسى مەن كورەر -كورمەسىن، تارتار قازابى مەن ازابىن، پۇشايمان بولعان بۇگىنگى قاۋقارىن ەسىنە سالعانداي كۇيىك بوپ ءيتىنىپ كەپ تۇرعانى. ساقيناسى ۇستاعانداي ماڭداي تەرىسى قۇرىسىپ تىجىرىنا قالادى دا، كوز قىلىپ ادەيى بايلاپ كەتكەندەي ىشتەي الدەكىمدەردى سىباپ جاتقانى. ءتىپتى، لەسپرومحوزدان كولىك بەر دەپ سۇراعان ەمەس-تى. تىقپالاپ قويماعان سوڭ المايمىن دەپ تاعى ايتقان جوق. اۋەلدە، "دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا" — دەگەن وي بولعان ەدى، ءبىراق، مىڭ اۋناسا دا اڭىرشاعى شىققان كونتۋلاقتان جەرگە قىلتان تۇك تۇسەر ءتۇرى بايقالمايدى. "ولمەسەڭ ومە قاپ!" — دەگەندەي بۇل دا تارىس بۋىپ جالعىز قازاقتىڭ باسىنا ماتاپ تاستاعان، ول دا ءمىز باقپاي ءيميىپ كەپ تۇرعانى. قاسارىسقان قوس قىرسىقتىڭ قايسىسىنىڭ بۇرىن زەرىگەرى، كىمدى كىمنىڭ الىپ جەرى ازىرگە ءبىر قۇدايدىڭ وزىنە عانا بەلگىلى.
تاڭعى تۇمان ءبىرقىدىرۋ جەردى كوزدەن تاسالاپ قالىپتى. تىرس ەتكەن بوگدە تىقىر ەستىلمەگەن سوڭ شال كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى دا قادا باسىنداعى موردۋشكاعا قول سوزا بەرىپ، جىلان شاققانداي سەلك ەتىپ قايتا تارتىپ الدى. قاس - كىرپىگى شانجاۋ - شانجاۋ كىشكەنتاي سۋدى جانارى جاساۋراپ، قاشا تاقتايىنا سمولامەن يرەلەكتەتە، رابايسىز جازىپ كەتكەن "كەرجاك" دەگەن سوزگە قادالىپ، ەسەڭگىرەگەندەي تۇرىپ قالدى.
— دۋنكا!
كەشىگىپ بارىپ اۋلا ىشىنەن ەسىك سىقىرلادى، سوسىن جالاڭ - اياق ادامنىڭ تىقىرى ەستىلدى دە، ىڭىرسىق داربازادان قىزدىڭ ۇيپالاق - ۇيپالاق ۇيقىشى - وياۋ ءجۇزى كورىندى.
دۋنيا نەگە شاقىردىڭ دەپ سۇراعان جوق. تەگى، شال وعان "دۋنكا!" دەگەن ءبىر اۋىز سوزدەن باسقا ەش نارسەنىڭ اۋ - جايىن ىقتياتتاپ ايتقان ەمەس تە، قىز دا سۇراتىپ جاتپايتىن. بۇل جولى دا اۋەلى اسىقپاي-ساسپاي كوزىن ۋقالادى، قوبىراعان ساماي شاشىن قۇلاعىنان اسىرا قايىرىپ، سوسىن اسىقپاي-ساسپاي اتاسىنا قارادى. شال ساۋساعىن شوشايتىپ، قاشانى نۇسقاپ تۇر ەكەن. دۋنيا ىرجيىپ كۇلدى. كۇلكىسى بەيكۇنا جاننىڭ اڭعال مىنەزىن اڭعارتىپ ەدى.
— دەدا، بۇل ءبىزدىڭ فاميليامىز ەمەس پە، — دەگەن ءۇنى دە الدەنەگە جادىراعان بالا كەۋىلىڭدەي ەركە دە نازدى شىقتى.
— وسى سەنىڭ فاميلياڭ كىم؟ سونى بىلەمىسىڭ؟ — دەدى شال.
ونىڭ ۇنىنەن دە نە اشۋدىڭ، نە زەكۋدىڭ نىشانى بىلىنگەن
جوق. تەك سۋلى جانارىن تىكتەپ قاداعان كۇيى نەمەرەسىنەن بولار-بولماس كۇيبەڭنىڭ پارقىن سۇراعانداي سىناي بارلاپ تۇردى دا قايتىپ ءتىل قاتپاستان قادا باسىنداعى موردۋشكانى سۋىرىپ الىپ جونىنە كەتە بەردى.
قىز شىنىندا ءوز فاميلياسىن ەسىنە تۇسىرە الماي تۇرعانداي - اق ويلانىپ قالدى. كوكشىل جانارىن قاياۋ شالىپ، قايماقتاي جۇقا ەرىندەرىن جىمىرا تىستەپ قويدى. بۇل اتاسىن ەمەس، اتاسى مۇنى رەنجىتىپ كەتكەندەي جاسىپ قالعان ءتۇرى بار. باسىن جەردەن كوتەرگەن شال بۇتىل باشپاعىن سىلپ-سىلپ سۇيرەتىپ، الىستاپ كەتكەن ەدى، ونىڭ قۋشيعان جاۋىرىنىن، ىرعاڭ-ىرعاڭ اياق الىسىن ءبىراز باعىپ تۇردى دا كىلت اينالىپ اۋلاعا قايتا كىرىپ كەتتى.
شال تاعا دا "تفۋ!" — دەپ جەرگە ءبىر تۇكىردى. ول نەمەرەسىنە بىلاي شىعا بەرىپ كىجىنگەن ءتارىزدى؛ وسى ۋاقىتقا دەيىن پاكتىگىنە كۇمان كەلتىرمەسە دە قاقپاعا تۇسكەن قارا داقتان شوشىنايىن دەدى، ىرىمنىڭ اتى ىرىم، الدەنەگە ءىشى ويران-اسىر ۇلىپ، تۋ سىرتىنان الدەبىر جات كوز سىعالاپ تۇرعانداي جان - جاعىنا سەكەمدەنە، جاقتىرماعان كوزقاراس تاستاپ قويدى. "اقىماق نەمە!" — دەدى ىشتەي. — ساۋ باسىنا ساقينا تىلەگەن ەسۋاس!
ول توڭكەرىلگەن ەسكى قايىقتىڭ قاسىنا جەتىپ ءبىراز ايالدادى؛ باتتاستىرا جاعىلعان سمولانى سۇق ساۋساعىمەن نۇقىپ - نۇقىپ كەپكەن كەپپەگەنىن بايقادى، اسىقپاي-ساسپاي ءبىر اينالىپ شىقتى دا كۇندە ەرتەسىمەن موردۋشكا قۇراتىن تۇيەتايلى جاعانى شولدى. سۋ لىقسىپ كەمەردەن اسىپ كەتىپتى، ادەتتە ءجون ارقاسى دوڭكيىپ جاتاتىن قارا قوي تاستار دا كورىنبەيدى، ارنانىڭ ءبىراز جەرى ومىرىلىپ، كەمەرلەنىپ قالىپتى.
ول سۋدىڭ مەزگىلسىز تاسىعانىن دا جاقتىرمايتىن. جالپى مەزگىلسىز دۇنيەنىڭ ءبارىن دە قارامعا ساناپ، مەزگىلسىز كەلگەن - كەتكەندى، مەزگىلسىز وتكەن جۇرگىندى، مەزگىلسىز سوعاتىن امال مەن ءساۋىردى جاقسى ىرىمعا جورىپ كورگەن ەمەس. بيىل دا كەسىرگە بولا جاز ەرتە شىعىپ، كۇن قاۋىرت ىسىپ كەتتى دە التايدىڭ قاسىق قارىنا دەيىن ايداپ ءتۇسىپ، ساي-سالا، وزەن بىتكەندى سۋعا تولتىرىپ جىبەردى. ايتەۋىر ءوز قارا باسىنان اۋلاق، باسقانىڭ ماڭدايىنا جازعان كەساپات بولسا جاقسى-اۋ.
شال باكەندى دە تاپپادى. ادەتتە تولقىن ۇستىندە قىلت - قىلت ويناپ تۇراتىن ەسكى باكەن بۇگىن جوق. ونىڭ ورنىندا ايداھارداي ەڭكيە شوگىپ ءداۋ سالىندى جاتىر؛ ەربيگەن اعاش تامىرى، ىركىلگەن اق جەل كوبىك، اق جەل كوبىكتىڭ ۇستىندە سەكەكتەگەن اعاش جوڭقاسى عانا كورىنەدى. ول اۋلا جاققا بۋرىلدى دا قاشاداعى سمولانى سۇرگىلەپ جاتقان نەمەرەسىنە:
— دۋنكا! — دەپ ايعاي سالدى. سوسىن برەزەنت سۋلىعىن شەشىپ، ءشوپ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى، كويلەگىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، توڭكەرۋلى قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن كوتەرىپ بايقاپ ەدى، ءبىراق، باتتاسقان سمولادان اۋىرلاپ، ونىڭ ۇستىنە شالعىن اراسىندا جاتا - جاتا ىسىنە بورسىپ كەتكەن كونە قايىق شالدىڭ ەشكى تەبىنىندەي عانا شامالى قاۋقارىنا ىرىق بەرمەدى. ول ەكىنشى مارتە ەڭكەيگەندە تۋ سىرتىنان سىز جەردى شالپ-شالپ باسقان اياق تىقىرى، "دوروگا... دوروگا..." دەپ اندەتكەن دۋنيانىڭ داۋسى ەستىلدى. نەمەرەسىنىڭ قولىنان سىرىقتى الىپ جاتىپ:
— بالتا قايدا؟ — دەدى شال.
ول ءوز قولىنان كەلەتىن شارۋانى وزگەگە تاپسىرمايتىن. ال شاما جەتپەگەنگە ۇمتىلعان ەمەس. زامانىندا جوگەر قولى تيمەگەن، جوگەر قولىنان قاشقان كەسىپ كەمدە كەم - اق ەدى. ەندى مىنە، قارۋ - قايرات كەمىپ، كوپ دۇنيەدەن قالىپ وتىر. جىلىنا ءبىر دۇركىن جاڭالاپ شىعاتىن مىناۋ قورا-جاي مەن باسپانا دا القام سالقامى شىعىپ توزىپ بارادى، ومارتا مەن باۋ - باقشانىڭ دا بۇرىنعىداي ەمەس ءسانى كەتكەن. ءبىراق، سوندا دا، قول ۇشىن جالعان جىبەر دەپ بىرەۋگە جالبارىنعان ەمەس، ءوز تىرلىگىنە وكپەلى بوپ بوتەنگە كۇنى تۇسە قويعان جوق، وسىعان دا ءدان رازى، وسىعان دا شۇكىرشىلىك ەتەدى، "تەنتىرەگەن كوپ پاقىردان" ءالى دە ءوزىن ارتىق سانايدى. ول مىقشىڭداپ كونە قايىقپەن كوپ ارپالىستى. ىشتەگى الگى ءبىر رەنىشتىڭ ىزعارى كەتپەگەندىكتەن بە، الدە باياعى سول نامىس بولار، نەمەرەسىن دە كومەككە شاقىرعان جوق. قايىقتى اۋدارىپ تاستاعان سوڭ دا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن اۋزى-باسى قىيساڭداپ، ساقال -مۇرتى جىبىرلاپ، شەكە تامىرى لىقىلداپ بارىن زورعا باسىلدى. قايىق ورنىنداعى كۇن تيمەي شيىرشىقتالىپ قالعان سارعىش ءشوپتىڭ اراسى جىبىرلاعان جاۋىن كۇرت ەكەن، ءداۋ قازاندا بۇققان دۇنعان كەسپەسىندەي بىجىناپ، كىرەرگە تەسىك ىزدەپ ەسىلىپ جاتىر. شارشاپ قالعاندىكى مە، باسى اينالىپ، كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ، بۇكىل جەر جىبىرلاپ بارا جاتقانداي بولدى دا بويى تىتىركەنىپ، شال كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
دۋنيا ءبىر بالتا، سوسىن، اتاسى تاعى دا جۇمساپ جۇرە مە دەگەندەي ارتىق تا بولسا ءبۇيىرى قابىسقان قوس تەمىر شەلەكتى قوسا الىپ كەلدى. شال بالتانى قايىق تۇبىنە دۇڭك ەتكىزىپ لاقتىرىپ جىبەردى دە ەكى شەلەكتى جاعادان بىلايىراق سيىرىن تاستادى.
قايىق جيەكتەن جىلجىسىمەن اساۋ وزەن جۇلىپ اكەتتى. اققۇلا تولقىنعا كيلىككەندە وزەن ءتۇبى ءيىرىم تارتىپ، ۇزىن سىرىق تۇتامداي-اق بوپ تىرەۋگە كەلمەي قالادى دا قايىق اعىسپەن دەدەكتەپ جونەلدى. شال بار شاماسىنشا ابىگەرگە تۇسكەنمەن سىرىقتى ءبىر سۋىرىپ قايتا سالعانشا اعىس بۇلاردى ارقان بويى ىقتىرىپ الىپ كەتەدى. كومەكتەسپەك بولىپ قاسىنا تايانعان دۋنيانى دا: "تىنىش وتىر!" — دەپ قايىرىپ تاستادى. قايىق زۋلاپ كەپ قۇمداق جيەكتى سۇزە توقتاعاندا جارتاس تۇبىندەگى باكەن نوبايى ەداۋىر جوعارىدا قالىپ ەدى. شال ىشتەي الدەنەنى كۇبىرلەپ، كۇن سالا اعىسقا قارادى، تاعى دا وزىنە ءوزى نارازى بولىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. قايىقتان تۇسە باستاعان دۋنياعا:
— قايدا باراسىڭ؟ تىنىش وتىر، — دەپ تاعى دا توقتاتىپ تاستادى. سوسىن كەنەپ شالبارىنىڭ بالاگان ءتۇرىپ، سىرىقتىڭ ءبىر ۇشىن قىزعا ۇستاتتى دا جىلپىلداعان مالتا تاستارعا ءبىر جىعىلىپ، ءبىر ءسۇرىنىپ قايىقتى جيەكپەن اعىسقا قارسى تىرتىڭداپ سۇيرەي جونەلدى.
بۇتاقتى قۇج-قۇج كارى قايىڭ باكەنگە قونجيا ءمىنىپ الىپتى. شال الدەبىر مارقۇمعا زيرات ەتكەندەي بەلگىسىز ءبىر نارسەنى ىشتەي كۇبىرلەپ ەكى ساۋساعىمەن شوقىنىپ الدى دا:
— بالتا، — دەپ دۋنياعا قولىن سوزدى.
قىز بالتانى ۇسىندى دا قايىقتىڭ ارتقى تۇمسىعىنا بارىپ قايتا وتىردى. اتاسى قالاماعان سوڭ، مەن تىندىرا قويايىن دەپ جارماسقان دا جوق. قالاماعانى — سىز ەتەدى دەپ اياعانى شىعار؛ قالاماعانى — ەردىڭ ىسىنە ايەل زاتىنىڭ ارالاسقانىن جەك كورەتىن ادەتى دە. ول كىرشىكسىز ءمولدىر اسپانعا قارادى. كوك جيەكتەگى تاۋ شىڭىندا توقىمداي عانا اقشا بۇلت قاپتى. اقشا بۇلتتى الدەبىر ماقۇلىققا ۇقساتتى، ءبىراق قانداي ماقۇلىق ەكەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى. مۇمكىن ونداي ماقۇلىق جوقتا شىعار، قيالى ما، الدە تۇسىندە كورگەن ءبىر ەلەس پە، كىم ءبىلسىن. راسىندا، باياعى بالا كەزىندە ونىڭ تۇسىنە نەبىر تاڭعاجايىپ وقيعالار كىرۋشى ەدى، قانات قاعىپ وسىناۋ كوك اسپاندا ۇشىپ جۇرەتىن كەزدەرى دە بولاتىن. كازىر سونىڭ ءبىرى دە جوق. "قىزىق، ادامنىڭ ءتۇسى دە وزگەرەدى ەكەن-اۋ" — دەپ ويلادى.
ۇلكەن جولدان ماشينا گۋىلى ەستىلدى. قايقاڭدا دومالاق كوكشىل اۆتوبۋس تومپاڭداپ كەتىپ بارادى ەكەن. كۇن جەكسەمبى بولعاندىقتان كۇندەگى بەيساۋات سابىلىسىپ جاتاتىن سانسىز ماشينالار جوق. قاسقا كۇرە جولدا قۇلدىراعان جالعىز اۆتوبۋستىڭ گۇجىلى جاڭعىرىعىپ قاتتى شىعادى. اۆتوبۋستىڭ ماڭداي شىنىسى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ جالت ەتتى دە، ارتىنا ءبىر شوكىم عانا شاڭ قالدىرىپ بۇرىلىستان جوق بولدى. تاعى دا مۇلگىپ ورمان قالدى، مەڭىرەيىپ كۇز جارتاستار قالدى، جوتا-جوتانىڭ ۇستىندە باسقۇرداي شۇباتىلىپ قاسقا كۇرە جول قالدى.
— دو-رو-گا، دو-رو-گا... ىم-ىم-ىمم...ليش ودين پوۆوروت...ليش ودين پوۆوروت...
دۋنيا ءاننىڭ قايىرما اۋەنىن، سوسىن "دوروگاسى" مەن "ليش ودين پوۆوروتىنان" باسقاسىن بىلمەيتىن دە ەدى. مۇنى دا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە اياننان ەستىگەنى بار. الدەنەگە كوڭىلى تۇسكەندە ىڭىلداپ ايتاتىنى دا وسى. كەي كۇندەرى ءتىپتى ەرتەڭدى - كەشكە دەيىن ءتىلىنىڭ ۇشىنان كەتپەي قوياتىن كەزدەرى دە بولادى.
قىز اياندى ەسىنە الدى. يميگەن وراق مۇرنىن، ەدىرەيگەن مىسىق مۇرتىن كوز الدىنا ەلەستەتتى دە، قاراعاننان قاراپ وتىرىپ ىرجيىپ كۇلىپ جىبەردى. ارتىنشا كوڭىلى ەلەگىزىپ، وسىناۋ قاسقا جولمەن ءبىر جاققا تارتا جونەلگىسى كەلدى... "دوروگا، دو-رو-گا..." شال جوتكىرىندى. قىز ءتىپتى مانادان بەرى شاڭقىلداعان بالتا داۋىسىن دا ۇمىتىپ كەتىپتى؛ بۇرىلىپ اتاسىنا قارادى، بالتانى قۇلاشتاي سەرمەگەنى بولماسا، سۋ سىڭگەن سالىندىعا قولى باتاتىن ەمەس، ۇشىن جاتقان جاڭقا دا شامالى، تىزەسىنەن اسىپ، قارا سانىنا جەتكەن سۋ ءتۇرۋلى بالاعىنىڭ قاتپارىنان سورعالاپ تۇر، بۋىن - بۋىنى قالتىرايدى، سۋىق سورسا كەرەك.
دۋنيا قايىقتان ءتۋستى دە سارافانىنىڭ ەتەگىن مىقىنىنا قىستىرىپ، شالدىڭ قاسىنا كەلدى، وڭكيگەن سالىندىنى كوزىمەن ولشەپ ءبىراز تۇردى، سوسىن شالدى اينالا بەرىپ، سالىندىنى قاپسىرا قۇشاقتادى دا سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الىپ، باكەن ۇستىنەن اۋدارىپ تاستادى.
— ساعان كومەكتەس دەگەن كىم بار، — دەدى شال.
قىز تۇسىنبەگەندەي اتاسىنىڭ جۇزىنە تاڭدانا قارادى.
— تومەندە، قىزىل جاردىڭ تۇسىندا تاعى دا باكەن بار ەمەس پە، — دەپ شال وكىنىش بىلدىرگەندەي بولدى. ءبىراق، قىزىل جارداعى باكەندى سال اكەتسە دە، سايتان اكەتسە دە شالدىڭ وعان قينالىپ تۇرعانى شامالى ەدى، تەك مانادان بەرى تىرتىڭداپ بوسقا ارام تەر بولعانىنا بىلدىرگەن نارازىلىعى تۋعىن. نارازدى بولدى نە، بولمادى نە، سالىڭدى ەكى-ۇش دۇركىن اۋناپ الدى دا تۇگىرشىك، جاڭقالاردى سوڭىنان شۇبىرتىپ، جىلجىپ جۇرە بەردى. سۋ استىنان شورشىپ شىققان باكەن وزەن بەتىن سىلپ-سىلپ شاپاتتاپ جاتىر. شال بالتاسىن قايىق تۇبىنە لاقتىرىپ جىبەردى دە الدەنەنى كۇبىرلەپ، تاعى دا الدەبىر مارقۇمعا زيرات قىلعانداي شوقىنىپ قويدى...
تالما ءتۇس بولماي جاتىپ-اق جازدىڭ سارتاپ ىستىق كۇنى قايناپ كەتكەندى. وزەك، توعاي بىتكەن تۇنىپ جاتىر، بەلەس - بەلەستىڭ باسىنان شالقىعان جالىن ساعىمى كورىنەدى.
ادەتتە، جەكسەمبى كۇنى جان تىنىشتىقتى جاقسى كورەتىن جوگەر، بۇگىن دە قۇدايىنا قۇلشىلىق ەتىپ، ونان قالسا مونشا جاعىپ تۇسپەك ويى بولىپ ەدى. سۋ كيىمدەرىن اۋىستىرىپ، دوكەت بالتاسىن الدى دا، مەشەل قارا مونشانىڭ قاسىندا جاتقان قۋ اعاشتى شاباقتاپ جارا باستادى. بۇرىن دا كورشى حۋتوردا الدەبىر تانىسى مونشا جاعىپتى دەگەندى ەستىسە قۇر جىبەرمەي، ەرۋ بوپ ىزدەپ بارىپ تۇسەتىن ىستىق قۇمار جان قارتايعان سوڭ ءتىپتى مونشادان شىقپايتىن بولىپ الدى. كاكىر-شۇكىر كۇيبەڭدى ءبىرجولا ۇمىتىپ، ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن نار ۇستىندە، ىستىق بۋدىڭ استىندا تىر-تىر قاسىنىپ نارتتاي بوپ تەرلەپ - تەپشىپ جاتقانعا نە جەتسىن. شال ءۇشىن ەكى دۇنيەنىڭ راحاتى دا وسىدان ارتپاسا كەرەك. ول وتىن ۇساقتاپ بولا بەرگەندە باج ەتىپ ىڭىرسىق داربازا اشىلدى. ۇيدەن دۋنيا شىقتى. ۇستىندە كوز - كوز شتاپەل كويلەك، باسىندا تاماعىنىڭ استىنان قىلعىندىرا بايلاعان كوگىلدىر شتاپەل ورامال، اياعىندا بۇگىندە مودادان قالعان جۋان وكشەلى تۋفلي. شال نەمەرەسىنە تاندانا قارادى.
— سەن قايدا جينالدىڭ؟
— لەسپرومحوزعا.
— وندا نە بار؟
— اتەش اكەلەمىن.
شال قىز جاۋابىنا يلانباعانداي ءبىراز ۋاقىت ءسۇزىلىپ قالدى
دا:
— بىلەم، سەنىڭ قانداي اتەشتى ىزدەپ بارا جاتقانىڭدى، — دەپ بالتاسىن بىلش ەتكىزىپ اعاشقا قاداي سالدى دا، تەرىس بۇرىلدى.
ول بارمايسىڭ دەپ تيىپ تاستاي المادى. قىز بارايىن با دەپ ودان سۇراعان جوق. شال تۇقىرىڭداپ جاڭقا شاباقتاپ قالا بەردى دە، دۋنيا ايانداپ كۇرس جولعا تارتتى. تۋ سىرتىنان "دۋنكا!" — دەگەن تانىس ايعاي ەستىلە مە دەپ قيپاقتاپ كەلەدى. ءبىراق، بۇل جولى اتاسى دىبىس بەرە قويمادى. انە ايقايلايدى، مىنە ايقايلايدى مەن كۇتە - كۇتە قورعانشاقتاي كۇرە جولعا ءتۇستى. ۇزاعان سايىن جۇرەگى لۇپىلدەپ، دەگبىرى تاۋسىلىپ بارادى. مىناۋ مىلقاۋ تىنىشتىقتا جالعىز ادامنىڭ تىقىرى دا تاس دومالاعانداي تاسىرلاپ ەستىلەدى ەكەن، اياق، استىنان ۇشقان قۇيتاقانداي قيىرشىقتا بۇرشاقتاي ساتىرلاپ، كۇز جارتاسقا جاڭعىرىعى جامىراپ كەتىپ جاتىر. ول ءوز تىقىرىنان ءوزى ۇرەيلەنىپ، ەس بولسىن دەگەندەي:
— دوروگا، دو-رو-گا...ىم-ىم-مم... — دەپ قويدى. داۋىسى تىم جارىقشاقتانىپ شىقتى، ءارى ءاننىڭ ىرعاعىنان دا جاڭىلىپ، وزىنەن ءوزى ەلەگىزىپ، وزىمەن ءوزى سويلەسكەن تۇنگى جالعىز جولاۋشىداي ايتەۋىر الباتى ىڭىلداپ كەلەدى.
— ليش ودين پوۆوروت... ليش ودين پوۆوروت...
قىز بۇرىلىسقا جەتىپ، ءۇھ دەگەندەي دەمىن ءبىراق الدى دا ارتىنا بۇرىلدى، قالىڭ توعاي جاعاداعى جالعىز ءۇيدى كوزدەن تاسالاپ قالعان ەكەن، ۇيىلگەن اعاشتىڭ ءبىر شەتى، مەشەل قارا مونشانىڭ جارتىسى، تورشولاقتىڭ شىبجىڭداعان ساباۋداي قۇيرىعى عانا كورىندى. ول اۋەلى اتاسىنان سىتىلىپ شىققانىنا قۋانىپ ەدى، ارتىنشا جاپان دۇزدە جالعىز قاپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، جانى اشىدى دا الا كوڭىل بوپ جول ۇستىندە ءبىراز ۋاقىت كىدىرىپ قالدى...
جوگەر جۇرەسىنەن وتىرىپ، بىلەگىنە قۋ جاڭقالاردى ۇيمەلەپ سالىپ الدى دا، وسى شىنىمەن-اق كەتىپ قالدى ما دەگەندەي ارتىنا بۇرىلدى. مانادان بەرگى تىقىرلاعان ءوز كۇيبەڭى بولماسا، اۋلا ماڭى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم - تىرس ەكەن. ىزىڭداعان سونا مەن شىرىلداعان سانسىز شەگىرتكەنىڭ شۋىلى عانا ەستىلەدى. ول نەمەرەسىن جۋىق ماڭنان تابا المادى دا سىعىرايىپ قاسقا كۇرە جولعا كوز تىكتى. قاسقا جولدىڭ بۇرىلىس - قالتارىسىن تىنتكىلەي، قۋالاي كەلىپ ءدوڭ باسىنان قاراڭداعان دۋنيانىڭ سيلۋەتىن كوردى. ءدوڭ باسىندا دۋنيانىڭ قىلت-قىلت ەتكەن توبەسى، جەلبىرەگەن ورامال ۇشى بىرتە-بىرتە الىستاپ، كوكجيەككە ءسىڭىپ بارادى. قايرىلار ما ەكەن دەگەندەي شال مەڭىرەيىپ ەداۋىر ۋاقىت كۇتىپ وتىردى دا كوكجيەكتەگى قىلتىلداعان قارا نوقات جوعالا بەرگەندە قۇشاعىنداعى قۋ جاڭقالاردى سار ەتكىزىپ قايتادان توگىپ تاستاپ ورنىنان كوتەرىلدى. تاعى دا كۇرە جولعا كوز تىكتى. سارى بەلدە سارى جەلدىڭ شالقىعان ساعىمى عانا قالىپتى. ول مەڭ-زەڭ بوپ، ءيىس تيگەن ادامداي تەڭسەلە باسىن ۇيىنە بەتتەدى.
5
اۋلا. باياعى سول اۋلا. بەس تاۋىق، ءبىر توراي، جالعىز شەلەك اراسىمەن شورىمىق ۇستىندە شۇڭكيىپ شال وتىر. ءاجىم باسقان جۇزىڭدە، وتسىز تۇنىق جانارىندا شەكسىز مۇڭ، قاسىرەت بارداي ەدى. ول ءوزىنىڭ جاپان دۇزدە، جار باسىنداعى جاربايعان جەتىم ۇيدە جالعىز قالعانىن ەندى عانا سەزگەن ءتارىزدى. توت باسقان ەسكى قولجۋعىشتىڭ كىندىگىنەن اققان سۋ تامشىسى اقساق ورىندىقتىڭ ۇستىندەگى مىقىرايعان تەمىر شەلەكتى سىلپ-سىلپ ۇرعىلاپ، شالدىڭ جارىق دۇنيەدەگى ەندىگى قالعان بار ۋاقىتىن تام-تۇمداپ ولشەپ تۇرعانداي. ول قولجۋعىشقا الا كوزىمەن اتا قارادى دا، جۇگىرىپ بارىپ تەۋىپ جىبەرگىسى كەلدى. ءبىر باسىنا اۋرەسى جەتەرلىك تىرنەكتەپ جيعان وسىناۋ شاعىن شارۋاسى ەندى ءتىرى پەندەگە قاجەتى شامالى، كەرەكسىز قاراڭ قالعان ەسكى جۇرتتاي جەككورىنىشتى بوپ كەتتى. قاراعاننان قاراپ وتىرىپ، تاناۋىنا قايداعى ءبىر سىز توپىراقتىڭ ءيىسى كەلگەندەي بولدى. ادەتتە ماشينانىڭ گۇرىلى ەستىلسە ماڭايى بەنزين ساسىپ كەتكەندەي تىجىرىنا قالاتىن شال ءداپ كازىر سول جولدان موتور داۋسىن كۇتىپ، ىشتەي الدەكىمدەردىڭ ءجۇرىپ وتكەنىن قالاپ-اق وتىر. ءبىراق، قىرسىق كاندا ءقايبىر قالاعانىڭ بولا قالۋشى ەدى، ءبىر قالىپتى ىسىلداعان ىرگەدەگى وزەن سارىنىنان باسقا دىم جوق. الدەقايدان قاراعايدىڭ قابىعىن ارشىعان توقىلداقتىڭ تىقىلى ەستىلەدى. تاعى ءبىر تىقىل ءۇي سىرتىنان شىقتى. ونىڭ كەدىر جاڭعاعىن مۇجىعان شاۋقارعا ەكەنىن شال سەزىپ وتىر. وندا دا تىقىل، مۇندا دا تىقىل. وسىنشاما قاپتاپ كەتكەن تىقىلعا ميىن جەگەندەي جوگەردىڭ جاتىپ جىنى كەلدى. ومىرىڭدە وزگەنىڭ تىرلىگى بولماسا ءوز تىرلىگىنە نارازى بوپ كورمەگەن ول ەندى كازىر ۋاھام دۇنيەدەن كوڭىلى سۋىپ، قالجىراپ قالعانداي.
"مەنى وسىندا اجال ايداپ كەلگەن شىعار"، — دەپ ويلادى ول. بۇرىن ءولىم-جىتىم دەگەنگە سالقىن قاراپ، الدا اجال دەگەن ءبىر توسقاۋىلدىڭ بارىن كوپ ەسكە الا بەرمەيتىن شال، سوڭعى ونشاقتى جىلدان بەرى قورقاتىن بوپ ءجۇر. كومۋسىز قالامىن - اۋ دەپ قورىقپايدى، كۇن سايىن الدەبىر بەلگىسىز كۇش ءوزىن قارا جەرگە تارتقانداي ەكى يىعىنان باسىپ، مەڭدەيدى دە تۇرادى. تاڭداماقشار الدىنداعى جارىق دۇنيەگە تاستاپ كەتەر بار قارىزى مەن پارىزى، كۇناسى مەن پەندەلىگى ەسىنە ءتۇسىپ، جاتسا - تۇرسا مازاسى قاشادى. بۇل فانيدە نە ىستەپ، نە قويعانى وزىنە عانا بەلگىلى، ءبىراق، ادام كوزىنەن جاسىرعانمەن "جاراتقاننىڭ" كوزىنەن قالتارىس نە قالۋشى ەدى.
"اجال اڭداپ كەلگەن شىعار مەنى وسىندا" — دەدى شال. اجال ايداپ كەلدى مە، ادام ايداپ كەلدى مە، ول دا ءبىر ناعايبىل دۇنيە عوي. دەگەنمەن وسىناۋ جاپان تۇزگە، ەل-جۇرتتىڭ ورتاسىنان ورىن جەتپەگەندەي دارا شىعىپ كەتكەنىنە شال جيىرما جىل وتكەن سوڭ عانا وكىنگەن ءتارىزدى. وكىندى نە، وكىنبەدى نە، وعان قىلار قايران جوق. ول وتىرىپ - وتىرىپ، ءوتىپ كەتكەن ۋاقىتتان قارمايتىن ەشتەڭە تاپپاعاننان كەيىن ءوزىنىن بار مۇشكىل حالىنە بوگدە بىرەۋلەر سەبەپكەر بولعانداي ءىشى تاعى دا قازانداي قايناپ شىعا كەلدى. ىشتەي قيلى-قيلى كەزەڭنىڭ شەك - قارىنىن اقتارسا، وزىنە ارتار كىناسى ورتا ءتۇسىپ، تاڭداماق شارعا ارقالاپ كەتەر جۇگى دە جەڭىلدەپ قالاتىن ءتارىزدى. ويلاپ وتىرسا، قىرىق شاقتى جىلدىڭ ىشىندە ول ءۇش رەت كوشىپ، ءۇش رەت جاڭا قونىس كوتەرگەن ەكەن. سونىڭ وزىندە باسىنداعى باق-داۋلەتتى ءۇش رەت تولىپ، ءۇش رەت سولىپتى. ەسىنە تۇسكەندە كوكىرەك قىجىلداتقانى بولماسا تولعان ب ا ق پەن سولعان باقتى ارمانداپ، الاسۇرىپ وتىرعان بۇل جوق. ارمانداعانمەن قايتارىپ الار دارمەن قايسى. ايتەۋىر، بوداۋسىز كەتكەن ول دا ءبىر ارام تەر عوي دەيدى دە قويادى. ءبىراق، بۇل دا انشەيىن كوڭىلدىڭ جۇبانىشى عانا. ايتپەسە...
شالدىڭ ويىنشا، ونىڭ زامانىنىڭ قاعىنعانى سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اۋقىمى. شىرىق بۇزىلىپ، ەل ءۇستىن جوسىلعان ەسەپسىز كوپ سولداتتىڭ قاپتاپ كەتكەن كەزى بولاتىن. شۇبىرىپ جۇڭگو اسىپ، مونگول اسىپ قيۋ - شيۋ بولدى دا جاتتى. ەل توناۋ، مال توناۋ، وققا ۇشۋ، نايزانىڭ ۇشىندا كەتۋ قازاعى ما، ورىسى ما، قاي اۋىل، قاي حۋتوردا بولماسىن ۇيرەنشىكتى وقيعاعا اينالدى دا بىرەۋدىڭ تاسى ورگە دومالاپ، بوركى قارا قازانداي بولدى، بىرەۋلەردىڭ قانى سۋداي اعىپ، باسى داۋدا، مالى جاۋدا كەتتى. تىم-تىرىس جاتقان قالىڭ ەل اياق استىنان ۋلارداي شۋلاپ، اقتاردى قارعاپ-سىلەپ، ازا تۇتقان شاق. اقتار ما، كوكتەر مە، التى الاسى، بەس بەرەسى جوق بوتەن الا بوسقان جۇرتتا جوگەردىڭ ءىسى قانشا، ءوز مۇرتىن بالتا كەسپەگەن سوڭ سول ءبىر قىم-قۋىتتى كوپ ەسىنە الا دا بەرمەيدى. مۇمكىن، ءوز الدىنا اق باندانىڭ تۇتاس ءبىر وتريادىن ۇستاعان اتاقتى پومەششيك كريۆونوگوۆتىڭ دا شاپاعاتى تيگەن شىعار. ايتەۋىر، دەس بەرگەندە نە ءبىر لاڭنىڭ ءبارى دە جوگەردى اينالىپ ءوتىپ جاتتى. باي -قۇلاقتارعا بۇيىدەي تيگەن قىزىلدار كەلىپ كيلىكپەگەندە ونىڭ شاڭىراعى دا شايقالمايتىن با ەدى...
ءيا، جوگەر ءۇشىن ول دا ءبىر وتتى-كەتتى داۋرەن عوي. بۇگىنگى مىناۋ پۇشايمان تىرلىگىنىڭ "قويشىلارعا قور قىلىپ، جىلقىشىعا جىر قىلىپ" قىر ارقاسىن ەزىپ جىبەرگەنى بولماسا، ءبىر كەزدە جوكەڭ دە جالعاندى جالپاعىنان باسقاندى.
ءبىر جاعى قۇلجا مەن ۇرىمشىدەن سوناۋ ىشكى قىتايعا دەيىن، ءبىر جاعى كوكتاس پەن ريدر، ونان اسسا ىشكى روسسيامەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ جاتقان كريۆونوگوۆتىڭ شالقىپ تۇرعان شاعىندا جوگەر زامان ءداپ وسىنداي اپاي-توپاي اۋدارىلىپ تۇسەدى دەپ ويلاعان جوق ەدى.. جالپى ول اق پەن قارانى اجىراتىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن كەسىپ-پىشىپ، ايدار تاققان ەمەس، وعان ورەسى دە جەتكەن جوق. بۇكىل التاي ءوڭىرىنىڭ جەرى مەن ورمانىن قورىپ، سول ولكەنىڭ قارا تاسىنان دا ماي سىعىپ العان ازۋلى پومەششيكتىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن بۇل قايدان ءبىلسىن. ايتەۋىر ونىڭ ات ءنوپىر بايلىعىنان پالەن مىڭ بۇعى - مارال ايداپ، پالەن گەكتار جەرگە ەگىن ەككەنىن عانا جادىنا تۇتىپ قاپتى. ال سۋداي ساپىرعان التىن مەن كۇمىسىنە ءۇڭىلىپ، كوز ساتىپ كوردى دەيمىسىڭ. بار بولعانى وعان قۇدايداي تابىناتىن، بار كورگەنى - سونىڭ پۇشپاقتاي عانا جەرىن وڭدەتىپ، ەگىنىن سەۋىپ، استىعىن جيناتىپ بەرىپ، يتشە قورىعان ادال ەڭبەگى عانا. بۇنىڭ مالايدان ايىرماشىلىعى — مالايلاردى ءبىر شىبىقپەن ءوزى ايدايتىن، سودان تۇسكەن پايداسى - كەرتىپ جەسەڭ تاۋسىلمايتىن ءبىر باسىنا جەتەرلىك باق-داۋلەتى بار-تىن. قۇدايعا شۇكىر، اقى-پۇل جاعىنان كريۆونوگوۆ مەڭگەرۋشى، پريكازچيك دەگەندەردى شومىشتەن قىسىپ كورگەن ەمەس؛ مىڭدى الاقانىما سال، ونى سەنىكى دەپ قاراپ وتىراتىن. دۇنيە - مۇلىك، ءىشۋ - جەۋ دەگەننەن باسقاعا كەڭىردەگىن سوزىپ كورمەگەن كوپ جوگەرلەرگە سول دا جەتىپ جاتىر، ونان ارتىعىن قالاعان ەمەس. سول ءۇشىن دە كريۆونوگوۆكە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەكى دۇنيەدە بىردەي رازى. سودان دا بولار، كريۆونوگوۆ قىتايعا ءوتىپ كەتىپتى دەگەندى ەستىگەندە تاڭ-تاماشا قالىپ، ىشتەي وكىنگەن دە. ارينە، ونىڭ كەتىپ قالعانىنا قينالعان جوق، وسىنشاما ەڭ بايلىقتى تاستاپ، قارا باسىن الىپ زىتقانىن اقىلعا سيعىزا الماي دال بولعان-دى. الباتى بوسقان اق باندىلاردىڭ بەرەكەسىز تامتىعىنىڭ قايتىپ ورالمايتىنىنا ابدەن كوزى جەتىپ، ەل ىشىنە قىزىلداردىڭ كەۋلەي كىرىپ كەلە جاتقانىن سەزگەن الپاۋىت كۇنى بۇرىن-اق تىشقاق لاعىنا دەيىن التىنعا ايىرباستاپ، بىلايعا جۇرتتى اقىماق ەتىپ كەتكەنىن قاي جەگەر اڭعارىپتى. جوگەرلەرگە ونىڭ ارتىندا قالعان جەمتىگى دە قيساپسىز دۇنيەدەي كورىنگەن.
ءىرى بايلاردىڭ بوسقانى بوسىپ، بوسپاعانى كونفەسكەلەنىپ، جەر اۋدارىلعاننان سوڭ ەل ىشىندەگى دۇربەلەڭ ءبىر ساتكە بولسا دا تىنىشتالعان شاق ەدى. اركىمگە ءار قالاي، ايتەۋىر، بۇل داۋرەن دە جەگەرگە تۋ سىرتىن بەرگەن جوق. جالعىز جوگەر ەمەس، ءار جەردە شانجاۋ - شانجاۋ بوپ كريۆونوگوۆتىڭ جۇرتىن باسىپ قالعان كەشەگى ەتى ءتىرى دەگەن ءىس باسىنداعى يتارشىلاردىڭ كوبى - اق از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بايىپ كەتتى دە، كىشكەنتاي - كىشكەنتاي كريۆونوگوۆتار بوپ شىعا كەلدى. ال جەگەر كريۆونوگوۆ بولام دەپ اۋرەلەنگەن ەمەس. اۋىلىم مەنىڭ شالعايدا دەگەندەي، ءبىر تۇكپىردە ازعانتاي جەردى يەمدەنىپ جاتىپ الدى دا، كەنەۋسىز قۇلقىنىن جۇرت ەسەبىنەن نىعارلاپ باقتى. ءبىر شوشيتىنى، وسى باتپان قۇيرىقتى تەگىننەن تەگىن قىلعي الا ما، جوق پا، ءتۇبى ءبىر مال يەسى شىقپاس پا ەكەن دەپ كۇدىكتەنەتىن. اقىرى سول كۇدىگى راسقا اينالىپ، كۋلاكتار تىزىمىنە ءىلىنىپ-اق كەتكەنى. ءبىراق ول العاشىندا بۇعان دا قايعىرىپ باس قاتىرىپ جاتپادى. ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ ميراسقا قالدىرعان جەرى بولماعان سوڭ داۋعا كيلىگىپ نە قىلسىن، سوۆەت وكىمەتىنە دە شارۋاعا باس كوز شارۋانىڭ ادامى كەرەك شىعار دەپ ويلاعان. ءوزى قاتارلى داۋلەتتىلەر كەشەگى كريۆونوگوۆتىڭ جۇرتىن يتتەي قورىپ، اقىرى يتتەي بولىپ ۇلىپ كەتكەندە بۇل ءىلدالدالاپ امان قالدى. تەك وكىنىشى — سوۆەت وكىمەتى كريۆونوگوۆتەي مۇنىڭ باسىنا ب ا ق بولىپ قونعان جوق. قازاعى بار، ورىسى بار، ارقا ەتى ارسا، بورباي ەتى بورشا بوپ مال مەن سوقا سوڭىنا ەرگەن جالشى مەن شارقايلى ديحاننىڭ كۇنى تۋدى دا، جوگەرلەردى جاعاعا شىققان قايىقتاي ىعىستىرىپ تاستادى. ول ىعىسقاننان ىعىسىپ، جىلىستاي وتىرىپ وسى كوروبيحاداعى سەكتانتتار ىشىنە ءسىڭىپ جان تاسالاعان ەدى. بۇل ونىڭ ەكىنشى قونىس اۋدارۋى. سوۆەتكە دەگەن ىشتەگى مۇزداي قاتقان بەرىشتىڭ العاشقى بايلانعان ءساتى دە وسى كەز. سول بەرىش كۇن وتكەن سايىن ۇلعايا تۇسپەسە كەمىگەن جوق. ءبىراق وعان جوگەر ءوزىن ەشۋاقىتتا دا كىنالىمىن دەپ ساناعان ەمەس. ءاردايىم شەككەن "جاپاسى" مەن تارتقان "تاۋقىمەتىن" بىرەۋدىڭ پيعىلىنان ىزدەپ، الدەكىمدەرگە قانىن جۇكتەگەندەي ويى بار. "كىم بىلەدى، الگى توزى ما - اۋ، قوسشىسى ما - اۋ، ونان كەيىنگە مىناۋ كولحوز دەگەن زاۋالى كەپ كيمەلەمەگەندە جۇرتپەن يتشە ىرىلداسپاي-اق ءومىر سۇرەتىن بە ەدىم"، — دەپ ويلايتىن شاقتارى دا بولادى.
جوگەرگە سالسا، ادام بالاسىنىڭ قاقىن جەپ، ءتىرى پەندەگە زالال ىستەگەن جوقپىن دەيدى وزىنشە. العاش كولحوز ورناپ جاتقان كەزدە كۋلاك، قۋيىرشىق اتانعان كوريبيحانىڭ كەرجاكتارى كىسى ءولتىرىپ، ءتىپتى كومسومولعا وتكەنى ءۇشىن ءوز بالاسىنىڭ باسىن شاۋىپ تاستاعاندار دا ۇشىراستى. جوگەر سونىڭ بىرىنە ارالاسقان ەمەس، ءبىراق ىشتەگى كەگىن دە ۇمىتقان جوق. ءالى دە بۇيرەگى بىتەۋ ولەرمەن ادام از ۋاقىتتا شارۋاسىن ونداپ الدى دا بايۋ، دۇنيە جيۋ دەگەن تۇپكى ارمانىنان وتىزىنشى جىلداردىڭ اشتىعىندا تاعى ءبىر شىقتى. شىققانى بار بولسىن، بۇل دا ءوز باسىنا زاۋال بوپ كورىندى. تاعى دا يەسىز قالعانداي بولعان تەگىن جەرگە قول سوزىپ، شارۋاعا كىسى جالداپ نە كورىندى دەسەڭشى. ونىڭ ۇستىنە بازارى مەن ساۋدا - ساتتىق جاسايمىن دەپ تە كوزگە ءتۇسىپ جانە بالە شاقىرعانىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزىنە ءوزى كەشىرمەيدى. ارتىنشا: "بوسقان ەلگە جۇمىس تاۋىپ بەرىپ تاماعىن اسىراتقانىما، ونسىز دا الۋشىسى جوق دۇنيە - جيھازىن ساۋدالاعانىما كىنالىمىن بە؟" — دەپ جۇباتقان بولادى. — نەلەر تۇكتى كىلەمنىڭ ءبىر باقىراش كارتوپتىڭ قۇنى، ۋىس-ۋىس اقشانىڭ ءبىر شاينام ناندىق نارقى قالماعانىنا كىم جاۋاپتى. قالاي ويلاعانىمەن دە، ايتەۋىر تاعى دا زامانى تارىلىپ، تاعى دا باق-داۋلەتتەن سيپان تازا بوپ جەرگە قاراپ قالدى دا، تالاي جىلعى تىرباڭداعان ەڭبەگى كوپتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەتە باردى. بۇل دۇنيەدەن مۇلدەم كۇدەر ۇزگەن جوگەر پەندە اتاۋلىعا دەگەن بار وكپەسىن ارقالاپ اپ، تاعى دا ۇدەرە كوشىپ جونەلگەن. بۇل ونىڭ ءۇشىنشى دۇركىن قونىس اۋدارعانى ەدى. ىشتەگى قىجىلداعان اششى زاپرانعا دا سول ءبىر كەزدە شوق تۇسكەن.
قايدا قاشسا دا، الدىنان قورقىتتىڭ كورىندەي كەس-كەستەگەن قۋ تاعدىرى جوگەردى قۋالاپ اكەلىپ بۋگى سوۆحوزىنىڭ ايدالاداعى بەس ءۇيلى ومارتاسىنا ءبىر-اق قامادى. ءوز كۇنىمەن، ءوز مۇڭىمەن ءبىر تۇكپىردە وڭاشا قالعان سوڭ، ول العاش رەت وتكەن-كەتكەنىن پىسىقتاپ وتىرىپ، تىرلىگى حاقىندا: "وسى مەن نەسىنە شىر قاعامىن؟" — دەگەن بولماشى ساۋالدىڭ ۇستىندە ءبىراز ويلانعان دا بولدى. باقسا، وسىناۋ ۇزىن-سونار جىرداي سوزىلعان بار شىرعالاڭ شۇيكەدەي ءبىر قاتىن مەن ءبىر ۇل، ءبىر قىزدىڭ قامىنا كەپ ساياتىن ءتارىزدى. سونان اياق استىنان كوڭىلى قولق ەتىپ ورتا ءتۇسىپ قالدى دا، كۇنكورىس پەن شارۋا - جايدى ءبىرجولا ۇمىتقانداي توماعا تۇيىق جاتىپ العان-دى. ءوز سەمياسىن ءوزى جەك كورىپ، ءوز سەمياسىنا ءوزى جەككورىنىشتى بولىپ، مىنەزى دە كۇرت وزگەردى. بار پالە، بار شىرعالاڭ ۇيدەگى قارايعان ءۇش كوزدەن باستالعانداي -اق قازىمىرلانىپ، بۇيىدەي ءتيىسىپ، ءوز وشاعىنىڭ بەرەكەسىن ءوزى قاشىردى. وبالى قانە، سان رەت قولقا سالىپ، ءارتۇرلى جۇمىستارعا شاقىرعان سوۆحوزعا دا بارعان جوق. راس، العاشقى كەزدە بالتا جۇمىسىندا، ونان سوڭ ەگىنجايدا، ديىرمەندە ءبىراز قول قىبىرلاتقان بولدى. ءبىراق، نيەت جوق، ىلعي دا جاۋدىڭ مالىن جايعاپ، مۇلكىن قاراقتاعانداي ءىش - باۋىرى ۇلىدى دا تۇردى. اقىرى، ءبارىن تاستاپ، ءورى جانعا تىنىش، ءارى جان ساقتاۋعا پايداسى مول ومارتاعا توقتاعان. شىنىندا دا بىرتە-بىرتە ەتى ءولىپ، ارنەگە كوندىككەندەي بوپ ەدى، جۇرت جەتى اعايىندى ەمەس پە، سول جىلدىڭ كۇزىندە قاتىنى دۇنيە سالىپ، ەلۋگە جاڭا شىققان شاعىندا قوساقسىز قالا بەردى...
كۇزدىڭ لايساڭى بولاتىن. مال دەپ، پىشەن دەپ، ونان بۇعى ءمۇيىزىن وتاپ الەككە تۇسكەن سوۆحوز، ەگىنىن مەزگىلىندە ورىپ تاۋىسا الماي، قاراشاعا ۇلاستىرىپ الدى. تولاسسىز كۇندى كۇنگە، تاڭدى تاڭعا ۇرعان اق جاۋىن ويدىڭ دا، قىردىڭ دا ميىن شىعارىپ ەزىپ جىبەردى. جاڭبىر مەن تايگانىڭ تۇمانىنان ازعانتاي ەگىندى كۇل شالىپ، قىزىپ ءراسۋاعا ءتۇستى. ارينە، "شوق، شوق!" — دەپ ىشتەي رازى بولعانى بار، ايتپەسە جوگەر وعان قينالا قويعان جوق. سوۆحوز باسشىلارى قايتا-قايتا كەلىپ تىنىشتىق بەرمەگەن سوڭ، ونىڭ ۇستىنە قاتىگەز ەرىنىڭ شارۋاسىنا كومەك بولسىن دەپ ايەلى اگافيا اياعىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراماستان قىرمانعا بارىپ جۇرگەن.
كۇن بۇلىڭعىر تارتسا، باسىنىڭ ساقيناسى ۇستايتىن جوگەر (باستىڭ ساقيناسى ما، باسقانىڭ ساقيناسى ما، ونى ءبىر ءوزى عانا بىلەدى) ساماگون مەن بال سىراعا تىڭقيا تويىپ الىپ، كىرەسىلى-شىعاسىلى عانا ەسى بار، شۋلاندا دىريىپ جاتقان. سوڭعى كەزدە ول ءبىر ىشسە ءتۇبىن تۇسىرە اپتا بويى، اي بويى سۇرگىندەتىپ بارىپ ءبىر-اق قوياتىندى شىعارعان. ال، باستادى دەگەسىن - اق قايداعى - جايداعىسى ەسىنە ءتۇسىپ، قانى قارايىپ سالا بەرەدى. ول اۋەلى ءتۇبى تەسىلگەندەي تولاسسىز سورعالاپ، جاپپاعا قۋالاپ تىققان قۇدايدىڭ كۇنىنە جىنى كەپ، بالاعاتتاپ الدى، ونان سوڭ قازان-اياقتى اقتارىپ، تىسكە سىزدىق قىلاتىن دايار اس تاپپاي قاتىنىن سىبادى. قىرمانعا كەتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، "بۇل قانشىق مەنى جارىلقاي ما، جوق وكىمەتتى جارىلقاي ما؟!" — دەپ زىعىردانى قاينادى. ءدال وسى اشۋدىڭ ۇستىنە اگافيانىڭ كەلە قالماسى بار ما. وعان قاتىننىڭ الايا قاراعان كوزقاراسى دا، سۋىقتان بۇيىعىپ جاتقان بايىن كىسىمىسىڭ دەپ ەلەمەستەن، ەسىكتى قاساقانا اڭىرايتا اشىپ كەتكەن قىلىعى دا ۇناعان جوق.
— جاپ مىنا قاراڭ قالعان مولاڭدى! — دەپ باقىردى ول. ءبىراق اگافيا كۇندەگىسىنشە ىعىسا قويمادى. ادەيى جىنىنا تيىسكىسى كەلگەندەي قاننەن - قاپەرسىز:
— تەكە ساسىعان سورلى، تۇنشىعىپ ولەيىن دەپ پە ەدىڭ؟! — دەپ بەتىنەن الىپ تاستادى.
ونان كەيىنگە مىناۋ كولحوز دەگەن زاۋالى كەپ كيمەلەمەگەندە جۇرتپەن يتشە ىرىلداسپاي-اق ءومىر سۇرەتىن بە ەدىم"، — دەپ ويلايتىن شاقتارى دا بولادى.
جوگەرگە سالسا، ادام بالاسىنىڭ قاقىن جەپ، ءتىرى پەندەگە زالال ىستەگەن جوقپىن دەيدى وزىنشە. العاش كولحوز ورناپ جاتقان كەزدە كۋلاك، قۇيىرشىق اتانعان كوريبيحانىڭ كەرجاكتارى كىسى ءولتىرىپ، ءتىپتى كومسومولعا وتكەنى ءۇشىن ءوز بالاسىنىڭ باسىن شاۋىپ تاستاعاندار دا ۇشىراستى. جوگەر سونىڭ بىرىنە ارالاسقان ەمەس، ءبىراق ىشتەگى كەگىن دە ۇمىتقان جوق. ءالى دە بۇيرەگى بىتەۋ ولەرمەن ادام از ۋاقىتتا شارۋاسىن ونداپ الدى دا بايۋ، دۇنيە جيۋ دەگەن تۇپكى ارمانىنان وتىزىنشى جىلداردىڭ اشتىعىندا تاعى ءبىر شىقتى. شىققانى بار بولسىن، بۇل دا ءوز باسىنا زاۋال بوپ كورىندى. تاعى دا يەسىز قالعانداي بولعان تەگىن جەرگە قول سوزىپ، شارۋاعا كىسى جالداپ نە كورىندى دەسەڭشى. ونىڭ ۇستىنە بازارى مەن ساۋدا - ساتتىق جاسايمىن دەپ تە كوزگە ءتۇسىپ جانە بالە شاقىرعانىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزىنە ءوزى كەشىرمەيدى. ارتىنشا: "بوسقان ەلگە جۇمىس تاۋىپ بەرىپ تاماعىن اسىراتقانىما، ونسىز دا الۋشىسى جوق دۇنيە - جيھازىن ساۋدالاعانىما كىنالىمىن بە؟" — دەپ جۇباتقان بولادى. — نەلەر تۇكتى كىلەمنىڭ ءبىر باقىراش كارتوپتىڭ قۇنى، ۋىس-ۋىس اقشانىڭ ءبىر شاينام ناندىق نارقى قالماعانىنا كىم جاۋاپتى. قالاي ويلاعانىمەن دە، ايتەۋىر تاعى دا زامانى تارىلىپ، تاعى دا ب ا ق - داۋلەتتەن سيپان تازا بوپ جەرگە قاراپ قالدى دا، تالاي جىلعى تىرباڭداعان ەڭبەگى كوپتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەتە باردى. بۇل دۇنيەدەن مۇلدەم كۇدەر ۇزگەن جوگەر پەندە اتاۋلىعا دەگەن بار وكپەسىن ارقالاپ اپ، تاعى دا ۇدەرە كوشىپ جونەلگەن. بۇل ونىڭ ءۇشىنشى دۇركىن قونىس اۋدارعانى ەدى. ىشتەگى قىجىلداعان اششى زاپرانعا دا سول ءبىر كەزدە شوق تۇسكەن.
قايدا قاشسا دا، الدىنان قورقىتتىڭ كورىندەي كەس-كەستەگەن قۋ تاعدىرى جوگەردى قۋالاپ اكەلىپ بۇعى سوۆحوزىنىڭ ايدالاداعى بەس ءۇيلى ومارتاسىنا ءبىر-اق قامادى. ءوز كۇنىمەن، ءوز مۇڭىمەن ءبىر تۇكپىردە وڭاشا قالعان سوڭ، ول العاش رەت وتكەن-كەتكەنىن پىسىقتاپ وتىرىپ، تىرلىگى حاقىندا: "وسى مەن نەسىنە شىر قاعامىن؟" — دەگەن بولماشى ساۋالدىڭ ۇستىندە ءبىراز ويلانعان دا بولدى. باقسا، وسىناۋ ۇزىن-سونار جىرداي سوزىلعان بار شىرعالاڭ شۇيكەدەي ءبىر قاتىن مەن ءبىر ۇل، ءبىر قىزدىڭ قامىنا كەپ ساياتىن ءتارىزدى. سونان اياق استىنان كوڭىلى قولق ەتىپ ورتا ءتۇسىپ قالدى دا، كۇنكورىس پەن شارۋا - جايدى ءبىرجولا ۇمىتقانداي توماعا تۇيىق جاتىپ العان-دى. ءوز سەمياسىن ءوزى جەك كورىپ، ءوز سەمياسىنا ءوزى جەككورىنىشتى بولىپ، مىنەزى دە كۇرت وزگەردى. بار پالە، بار شىرعالاڭ ۇيدەگى قارايعان ءۇش كوزدەن باستالعانداي – اق قازىمىرلانىپ، بۇيىدەي ءتيىسىپ، ءوز وشاعىنىڭ بەرەكەسىن ءوزى قاشىردى. وبالى قانە، سان رەت قولقا سالىپ، ءارتۇرلى جۇمىستارعا شاقىرعان سوۆحوزعا دا بارعان جوق. راس، العاشقى كەزدە بالتا جۇمىسىندا، ونان سوڭ ەگىنجايدا، ديىرمەندە ءبىراز قول قىبىرلاتقان بولدى. ءبىراق، نيەت جوق، ىلعي دا جاۋدىڭ مالىن جايعاپ، مۇلكىن قاراقتاعانداي ءىش - باۋىرى ۇلىدى دا تۇردى. اقىرى، ءبارىن تاستاپ، ءارى جانعا تىنىش، ءارى جان ساقتاۋعا پايداسى مول ومارتاعا توقتاعان. شىنىندا دا بىرتە-بىرتە ەتى ءولىپ، ارنەگە كوندىككەندەي بوپ ەدى، جۇت جەتى اعايىندى ەمەس پە، سول جىلدىڭ كۇزىندە قاتىنى دۇنيە سالىپ، ەلۋگە جاڭا شىققان شاعىندا قوساقسىز قالا بەردى...
كۇزدىڭ لايساڭى بولاتىن. مال دەپ، پىشەن دەپ، ونان بۇعى ءمۇيىزىن وتاپ الەككە تۇسكەن سوۆحوز، ەگىنىن مەزگىلىندە ورىپ تاۋىسا الماي، قاراشاعا ۇلاستىرىپ الدى. تولاسسىز كۇندى كۇنگە، تاندى تاڭعا ۇرعان اق جاۋىن ويدىڭ دا، قىردىڭ دا ميىن شىعارىپ ەزىپ جىبەردى. جاڭبىر مەن تايگانىڭ تۇمانىنان ازعانتاي ەگىندى كۇل شالىپ، قىزىپ ءراسۋاعا ءتۇستى. ارينە، "شوق، شوق!" — دەپ ىشتەي رازى بولعانى بار، ايتپەسە جوگەر وعان قينالا قويعان جوق. سوۆحوز باسشىلارى قايتا-قايتا كەلىپ تىنىشتىق بەرمەگەن سوڭ، ونىڭ ۇستىنە قاتىگەز ەرىنىڭ شارۋاسىنا كومەك بولسىن دەپ ايەلى اگافيا اياعىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراماستان قىرمانعا بارىن جۇرگەن.
كۇن بۇلىڭعىر تارتسا، باسىنىڭ ساقيناسى ۇستايتىن جوگەر (باستىڭ ساقيناسى ما، باسقانىڭ ساقيناسى ما، ونى ءبىر ءوزى عانا بىلەدى) ساماگون مەن بال سىراعا تىڭقيا تويىپ الىپ، كىرەسىلى-شىعاسىلى عانا ەسى بار، شۋلاندا دىريىپ جاتقان. سوڭعى كەزدە ول ءبىر ىشسە ءتۇبىن تۇسىرە اپتا بويى، اي بويى سۇرگىندەتىپ بارىپ ءبىر-اق قوياتىندى شىعارعان. ال، باستادى دەگەسىن - اق قايداعى-جايداعىسى ەسىنە ءتۇسىپ، قانى قارايىپ سالا بەرەدى. ول اۋەلى ءتۇبى تەسىلگەندەي تولاسسىز سورعالاپ، جاپپاعا قۋالاپ تىققان قۇدايدىڭ كۇنىنە جىنى كەپ، بالاعاتتاپ الدى، ونان سوڭ قازان-اياقتى اقتارىپ، تىسكە سىزدىق قىلاتىن دايار اس تاپپاي قاتىنىن سىبادى. قىرمانعا كەتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، "بۇل قانشىق مەنى جارىلقاي ما، جوق وكىمەتتى جارىلقاي ما؟!" — دەپ زىعىردانى قاينادى. ءدال وسى اشۋدىڭ ۇستىنە اگافيانىڭ كەلە قالماسى بار ما. وعان قاتىننىڭ الايا قاراعان كوزقاراسى دا، سۋىقتان بۇيىعىپ جاتقان بايىن كىسىمىسىڭ دەپ ەلەمەستەن، ەسىكتى قاساقانا اڭىرايتا اشىن كەتكەن قىلىعى دا ۇناعان جوق.
— جاپ مىنا قاران قالعان مولاڭدى! — دەپ باقىردى ول. ءبىراق اگافيا كۇندەگىسىنشە ىعىسا قويمادى. ادەيى جىنىنا تيىسكىسى كەلگەندەي قاننەن - قاپەرسىز:
— تەكە ساسىعان سورلى، تۇنشىعىپ ولەيىن دەپ پە ەدىڭ؟! — دەپ بەتىنەن الىپ تاستادى.
جوگەردىڭ قوينىنداعى قوساعىنان تۇڭعىش رەت مەسەلى قايتقانى وسى ەدى. اگافيا مىنەز كورسەتەدى دەپ ءتىپتى ويلاماعان. ول ورنىنان اتىپ تۇردى دا جۇكتى ايەلدى تۇرا كىندىكتىڭ باسىنان ىڭقيتا ءبىر تەپتى. اگافيانىڭ "اح" دەۋگە شاماسى دا كەلمەي قالدى. دەمى تاۋسىلىپ، تالما اۋرۋى ۇستاعان ادامداي قول - اياعى دىرىلدەپ، كوزى الارىپ، ەدەنگە ۇشىپ ءتۇستى. مۇنان ءارى قاراپ تۇرۋعا ءداتى شىداماي، جوگەر تىسقا شىعا جونەلدى.
ول ۇيىنەن ەداۋىر ۇزاپ كەتكەن ەدى. قايدا بەت العانىن ءوزى دە بىلمەيدى. تەك بۇل وڭىردە بارار جەر، باسار تاۋى قالماعانى ەسىنە تۇسكەندە بارىپ ويلانىپ توقتادى. قارا ورمانىنا قايتىپ ورالعىسى كەلمەدى؛ بۇلىڭعىر تۇمان استىنداعى ۇركەردەي عانا بەس ءتۇتىن وعان ەندى تىم سۋىق، تىم جات كورىندى دە، بۇرىلىپ الىپ تارتىپ وتىردى. قانشا ساندالعانى ەسىندە جوق، ايتەۋىر، قاس قارايىپ، كوز بايلانعاندا بارىپ، ابدەن دىڭكەسى قۇرىپ، الدەبىر كارى كەدىردىڭ تۇبىنە جەتىپ قۇلاعانىن بىلەدى.
سىرا قىزۋى باسىلىپ، ءىشى قالتىراي باستادى. مالمانداي بولعان جۇقا جەيدە تانىنە جابىسىپ قالعان ەكەن، تۇلا بويىن جەل كەۋلەگەندەي قالشىلداپ، كوردەي قاراڭعى ءتۇن، ۇڭىرەيگەن تايگا، بۇرقىراعان اق سەل جاڭبىر اجالداي ءتونىپ، القىمىنان سىققانداي تىنىسىن تارىلتىپ تاستادى؛ قارايعان تومار، تۇگىرشىك بىتكەننىڭ ءبارى جاپاتارماعاي جىبىرلاپ، جان-جاقتان قاۋمالاپ كەلە جاتقان قۇبىجىقتاي كورىندى دە قاراپ وتىرىپ ۇرەيلەنىپ، قاسىندا ءتىرى پەندەنىڭ جوقتىعىنا نازالانىپ جىلاپ جىبەردى. قورقىنىشتان ەمەس، ءوزىنىڭ اعىل-تەگىل ءبىرى جىلاعىسى كەپ كەتىپ ەدى.
ول ەسىن جيعاندا بەيماعلۇم جاپاندا ءبۇرىسىپ ءالى كۇنگە جالعىز جاتىر ەكەن، ىشتەگى كۇيدىرگىدەي جەگەن بار نازا جاسپەن شايىلعانداي، قۇلازىپ قۋىس كەۋدەسى عانا قالىپتى. بوس سۇلدەر، بوسقا كەتكەن عۇمىر، قاڭعىپ قالعان قارا باس؛ وزىنە ءوزى يتتەي جەك كورىنىشتى بوپ كورىندى دە، تاعى دا مىناۋ ۇلىعان جەل، سارناعان ورمان، سابىلعان جاڭبىر ونسىز دا قاسىرەت باسقان كوڭىلىن جانىشتاپ ەزىپ كەتتى. وسى ءسات ونىڭ ولگىسى كەلدى. "ولمەگەندە نە قالدى. بۇيتكەن تىرلىكتى يتكە بەرسىن"، — دەپ ويلادى ول. ءومىرىنىڭ اقىرعى ساتىندە سەمياسىن ەسىنە الدى. اۋەلدە ىشتەي قۋانعان دا سەكىلدى ەدى: تىرىسىندە مۇنىڭ باسىن سيلاپ، ءقادىرىن بىلمەگەن قاتىن-بالا، جەتىم-جەسىر قالعان سوڭ ازا تۇتىپ، ارۋاعىنا زار بولاتىنداي كورىندى. ارتىنشا كوز الدىنان تالماۋسىراپ، ءال ۇستىندە جاتقان ايەلى، وعان تونە ءتۇسىپ، ەڭىرەپ وتىرعان ۇلى فەودور مەن قىزى ناستيا ەلەستەپ ءوتتى دە تۋلا بويى تۇرشىگىپ سالا بەردى، تاعى دا قورقىنىشتى ۇرەي قاۋمالاپ، الگىندە عانا ءتىسى تىسىنە تيمەي قالتىراعان دەنەسى ءورت شالعانداي ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ، قارا تەر اعىل-تەگىل بۇرق ەتە قالدى.
ءتۇن قاراڭعىلىعى بارعان سايىن قورلانىپ، تۇڭعيىق تارتتى. سەلدەتكەن جاڭبىر مەن وكپەك جەلدەن كارى كەدىر پانا بولاتىن ەمەس. مۇڭ مەن ۇرەيدى قوزدىرىپ الدەقايدان قاسقىر ۇلىدى، الدەقايدان ۇكىنىڭ ۇھىلەگەن داۋسى ەستىلدى. جىلى وشاقتىڭ باسىنا، جىلى توسەككە، جىلى-جىلى سوزگە نە جەتسىن... جوق، ولگىسى كەلمەيتىن سياقتى. ءولۋ مۇنىڭ قولىنان كەلمەيتىن سياقتى. "اتتەڭ، ۇيگە تەزىرەك جەتسەم!.. تەزىرەك! تەزىرەك!.."
ول ورنىنان اتىپ تۇردى دا، جىن قاققان ادامشا باس-كوز دەمەي قالىڭ بىتقىلدى باتىر -بۇتىر جاپىرىپ بەزە جونەلدى. بەزىپ كەلە جاتىپ تا ونىڭ كوز الدىنان تىپىرلاعان ءال ۇستىندەگى ايەلى كەتپەي قويدى، بەزىپ كەلە جاتىپ تا الدى ارتىنان دامىلسىز سىڭسىعان جاعىمسىز ۇننەن قاشىپ قۇتىلا المادى. ولىككە سىڭسىعان ادام با، ءولىم تىلەگەن قاسقىر ما، ايتەۋىر ءبىر سىڭسۋ. وزىنە ءوزى اجال تىلەپ، ەندى سول اجالدان قاشىپ شىعا الماي ازاپقا تۇسكەندەي ەدى...
اگافيا ەكى كۇندەي كىرەسىلى-شىعاسىلى قينالىپ جاتتى دا، ءۇشىنشى تاۋلىكتە جان تاپسىردى. جۇرت ونى بالادان ولدىگە جورىدى. جيىرما جىل وتاسقان جارىن جوگەر بار قادىرىنشا ارۋلاپ قويعان بولدى. اپ-ساتتە دۇنيەنىڭ تاعى دا استان - كەستەنى شىعىپ، سول استان -كەستەڭمەن قوسا ءوزىنىڭ دە ميى اشىپ، ەسەڭگىرەپ قالدى. تىلدەن دە، ۇيقى - كۇلكىدەن دە ايىرىلدى، جانى اشىپ كەلىپ-كەتىپ جاتقان كورشى-قولاڭىن دا بىر-بىرىنەن اجىراتقان جوق، جەتىمسىرەپ قالعان ەكى بالاسىنىڭ دا بۇ دۇنيەدە بار-جوعىن ۇمىتقان ءتارىزدى. سىرت كوزگە، اۋىر قايعىدان سوڭ قابىرعاسى قايىسىپ، وزىمەن ءوزى ۇلكەن وي ۇستىندە جۇرگەن جارتىكەش جانعا ۇقساعان. ال شىندىعىندا ول ەشنارسەنى ويلاعان جوق-تى. ويلايتىن شاماسى جوق-تى. وسىنشاما باسىنا تونگەن عالاماتتىڭ نەنىڭ قۇدىرەتى، نەنىڭ قاھارى ەكەنىن بىلە المادى دا ادامعا دا، قۇدايعا دا، وزىنە دە كىناسىن ارتا الماي، ولىگە دە، تىرىگە دە دەگەن بار ىقىلاستان جۇرداي بوپ، نە كۇڭىرەنۋگە جوق، نە كۇلۋگە جوق قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتتى دە ءجۇردى.
كۇندەر ءوتتى، جىلجىپ جىلدار كەتتى، ىشتەگى بىتەۋ جارانىڭ ۇشىعى قايتىپ، كوڭىل قوشىنىڭ ورنىنا تۇسەتىن مەزگىلى دە جەتكەندەي ەدى، ءبىراق، جوگەر باياعى سول تۇيىق قالپى قالا بەردى. تەك باسقا جۇرت سياقتى ىلەكەرلەپ ءومىر سۇرمەيتىن، ىلەكەر دۇنيەنى جانى جاقتىرمايتىن ولەرمەن ادەتى تۇرتكىش بوپ، جان ساقتارلىق قارەكەتىن ۇمىتقان جوق، ءبىر ادامداي تىرلىك قۇرىپ، شارۋاسىنىڭ باس-اياعىن تاعى دا تىياناقتاپ، باياعىسىنداي ارتىق مال جيناماعانمەن، سوعىس باستالعان جىلى ەل قاتارىنا ىلىگىپ قالعان بولاتىن. ۇل، قىزى كامەلەتكە جەتكەن سوڭ جوگەردىڭ ءسال دە بولسا ارقا-باسى كەڭىپ، ەندىگى تىرلىك پەن كۇن كورىستى سولاردىڭ موينىنا اۋدارىپ سالارمىن دەپ ويلاعان.
امال قانشا، ارمانىنا جەتكىزبەي "سوعىس دەگەن ادىرا قالعىرى" كيدى دە كەتتى.
"جەر تۇبىندەگى قىرعىندا مەنىڭ قانشا شارۋام بار — دەپ ويلاعان ول. — قىرقىسقان جۇرت قىرىقپىشاق بولا بەرسىن. ايدالاداعى ماعان كەلىپ-كەتەر ءقايبىر زالالى بار دەيسىڭ".
بۇكىل ەل ساپىرىلىسىپ جاتقاندا، پەندە بولعان سوڭ بۇل دا قوبالجىماي وتىرا المادى. سوندا دا، اق پەن قىزىل زامانىنداعى ەل ىشىندەگى كوپ دۇربەلەندەردىڭ ءبىرى شىعار دەپ ءوزىن جايباراقات ۇستاۋعا تىرىستى. "ول كەزدە دە بىرەۋ قاشقان، بىرەۋ قۋعان، بىرەۋلەر قان توككەندە، بىرەۋلەر جەرىن وڭدەپ، مالىن جايلاپ بەيعام وتىرا بەرمەپ پە ەدى". عۇمىرى سولدات بوپ، نە سولداتقا ادام بەرىپ كورمەگەن بايىرعى سەكتانت، اۋىل - ايماق، حۋتور بىتكەن اياعىنان تىك تۇرىپ، جاس اتاۋلى مايدانعا لەك-لەگىمەن اتتانىپ جاتقاندا دا قىڭق ەتكەن جوق، قۇددى جوگەر اۋلەتىنەن باسقانىڭ ءبارى دە سوعىسۋعا، قان توگۋگە مىندەتتى دەپ تۇسىنگەن. ءبىراق، بۇل جولى جوگەر ءتۇتىنى قالىس قالا المادى؛ كەشىكپەي ۋلى فەودورعا پوۆەستكا كەلگەندە ول تاڭدانارىن دا، رەنجىرىن دە بىلمەي دال بولدى. ارى ويلاندى، بەرى ويلاندى، اقىرى: "گيتلەرى كىم، سوۆەتى كىم، ءبارى ءبىر، ءبارى ءبىر وكىمەت ەمەس پە. مەنى وكىمەت، وكىمەتتى مەن اسىراپ وتىرعام جوق. وكىمەتتىڭ مەندەگى، مەنىڭ وكىمەتتەگى حاقىم قانشا؟ بالامدى مايدانعا جىبەرمەي قويسام ماعان نە ىستەيدى" — دەگەن شەشىمگە كەلدى. سويتسە زامان تاعى دا باياعىسىنداي بوپ شىقپادى، جوگەردىڭ كوڭىلىنە قارايتىن ەمەس، قالاي جىعىلسا دا جالعىز ۇلدان ايرىلاتىن ءتۇرى بار. سەميا باسى بوپ، عۇمىرى قاتىن-بالاعا اقىل ساپ كورمەگەن، ادام باعىپ وتىر ما، مال باعىپ وتىر ما ءبارى ءبىر دەگەندەي، ساناتقا قوسىپ جاتپايتىن، ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە بار مىندەتى تىرلىكتىڭ قامى دەپ ويلايتىن جوگەر ءوز ومىرىندە تۇڭعىش رەت بالاسىمەن اقىل قوسۋدى ۇيعاردى.
"ءوزىن بىلەسىڭ دە، بار دەسەڭ بارايىن، جۇرتتىڭ ءبارى دە كەتىپ جاتىر عوي"، — دەگەننەن باسقا فەودور وعان ماردىمدى ەشتەڭە ايتا المادى. بار دۇنيەنىڭ كىلتى اكە قولىندا تۇرعانداي كورەتىن، اكە ءسوزىن ەكى ەتىپ، تاجىكەلەسىپ جاتۋ ادەتىندە جوق مومىن ۇل بۇل جولى دا وزىنە تەلمىرىپ وتىرا بەردى.
"ءيتتىڭ بالاسى! وسى دۇلەي ءۇشىن ءتۇبى قاتىندى دا مەن الىپ جۇرمەيىن. مۇنداي ىنجىق بولارمىسىڭ!" — دەپ جوگەر ىشتەي ۇلىنا كىجىندى. بۇرىن الدە كىمنىڭ بالالارىنداي شىرىق بۇزىپ، اتا-انامەن تايتالاسىپ، ءجۇز شايىسىپ جاتپايتىن ۇل، قىزىنا ىشتەي رازى بولاتىن اكە، بۇيىعى، ۇستىنە ىلەتىن كيىم مەن الدىنداعى استى عانا بىلەتىن جەتەسىز بولىپ وسكەنىنە ەندى عانا نامىستانايىن دەدى. "بۇ ناقۇرىستا مىسقال اقىل بولسا نە قىلسىن. شىرىك!" — دەپ اشۋلاندى. ءبىراق ءتىس جارىپ ەشنارسە ايتقان جوق. ايتقانمەن تۇسىنەتىن ۇل ما. "بارسا بارا بەرسىن. ءوز وبالى وزىنە! ءبىر قۇدايعا تاپسىرعاننان باسقا نە قالدى"، — دەپ ءبىر ءتۇيدى دە ارتىنشا رايىنان تاعى قايتتى. وعان سەبەپ، "ىشتەن شىققان شۇبار جىلاندى" قيمادى، سوسىن ءوز نامىسى ەدى. "تاباعىنا ورتاقتاس بوپ، تۇزدىعىنان تاتىسىپ تا كورمەگەن بىلايعى جۇرتقا بولا، سوۆەتكە بولا مۇنىڭ ۇلى سوعىسقا نەگە بارادى؟ شەيىت بوپ كەتسە شە؟ سوندا نەنىڭ قۇنى ءۇشىن، كىم ءۇشىن وققا ۇشپاق؟"
نەشە كۇنگى، نەشە تۇنگى بار تولعانىس، بار كۇيزەلىسىن وسى ءبىر ساۋال سۇتتەي ءىرىتىپ جىبەردى دە، اقىرى، جوگەر ءساتتى ءبىر تۇندە استىنا كولىگىن، قانجىعاسىنا ازىعىن بايلاپ بەرىپ، ۇلىن مەڭىرەۋ ورمانعا قۋالاپ قويا بەردى. "بىرەۋ ءۇشىن سوعىسقا بارىپ وققا ۇشقانشا، مەن ءۇشىن قاشقىن بوپ جۇرە تۇرعانى ارتىق" — دەپ ويلاعان. ءبىراق، مۇنىڭ اياعى نەگە اكەلىپ سوعارىن ول باعدارلاي العان جوق. العاشىندا سوعىس كوميسسارياتى، ونان سوڭ نكۆد قايتا-قايتا سۇراۋ سالىپ، كەلىپ-كەتكەنمەن، بەرەتىن ۇلىمدى بەرگەم، ازىق-تۇلىگىن ارقالاپ اۋدانىڭا كەتىپ ەدى عوي، ەندى مەندە نە شارۋالارىڭ بار، — دەپ بەزىرەيىپ وتىرىپ الدى. دەگەنمەن جان ءتاتتى، ارتىنان كوڭىل شىركىن بايىز تاپپاي قوبالجىپ، "تاعى دا لاڭ بوپ تيمەسە ءجون ەدى" دەپ قورىققان، ايتەۋىر دەس بەرگەندە، ازاماتتارىن اسكەرگە اتتاندىرىپ جەتىمسىرەپ قالعان قاسىنداعى كورشى - قولاڭدارى پاسەلكانى تاستاپ ورتالىققا كوشىپ كەتتى دە، جوگەر ەل جۇرتتىڭ كوزى مەن سوزىنەن، قىزىل جاعالىلاردىڭ قۇرىعىنان اۋلاق جار جاعاسىندا جالعىز ءۇي بوپ قالا بەردى.
...شال ورنىنان كوتەرىلدى. تاڭەرتەڭگى بەلۋاردان كەشكەن سالقىن سۋدىڭ زاردابى ما، الدە ۇزاق وتىرعاندىكى مە، بەلى سىرەسىپ، بۋىن - بۋىنى كۇتىر-كۇتىر ەتە قالدى. ەكى تىزەسى ۇيىپ، سۇيەگىنەن سىز وتكەندەي جىلىنشىگى دە سىرقىراپ بارادى. تالما ءتۇستىڭ تالماۋراعان اپتابى بولسا دا بالاق-جەڭىنەن جەل كەۋلەپ، توڭازىعانداي سەزىندى. "مونشا جاقپاي بولماس"، — دەپ ويلادى.
تىرس ەتكەن بوگدە دىبىس جوق. باياعى سول مىقىر شەلەكتى سىلپ-سىلپ ۇرعان سۋ تامشىسى؛ وسى ءبىر اقساق ورىندىق پەن ەسكى قول جۋعىشتىڭ كوزىن جوعالتىپ، ورنىنا جاناسىپ قويسام دەپ ءجۇرۋشى ەدى، كەزىندە وعان قول تيمەدى، كازىر كوڭىل دە جوق، جەتىسپەگەنى تەك وسى عانا بوپ پا، ءتايىرى. بۇرىشتاعى جەسىر تالدىڭ تۇبىنەن ارا گۋىلدەيدى، ماناعىداي ەمەس، گۋىل مولايا، قوزداي تۇسكەن ءتارىزدى. شال وعان دا بەيعام كوز تاستاعان بولدى. ارالار جاشىك جىرتىعىنان بىجىناپ شىعىپ، بىجىناپ كىرىپ جاتىر ەكەن، جاڭا سەميا بولەتىن مەزگىلى دە تاياپ قالعان، جوگەر سونى ءىشى سەزسە دە دايارلاپ قويعان جاشىگى جوعى ەسىنە ءتۇسىپ، نە بولساڭ ول بول دەگەندەي ورنىنان تاپجىلماستان بەدىرەيىپ تۇرىپ الدى. باياعىدا ءبىر شىبىندى دالاعا جىبەرمەيتىن باسى، ەندى مۇنى قايتسىن.
ۇيتقىعان ارالار جەلدى كۇنگى قارا قۇيىنداي بىرتە-بىرتە اسپانداي بەردى؛ اسپانداپ كەلىپ، تىك شانشىلا شىر اينالىپ ەسىلىپ تۇرىپ الدى، سونان، الدەن ۋاقىتتا، ەسىلگەن كۇيى قايتادان الاسارىپ بارىپ، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي يلەكتەلىپ جەرگە قوندى. شال سوندا دا ءمىز باققان جوق، ءمىز باقپاعان قالپى باجىرايىپ ءالى قاراپ تۇر. گۋىل سۋ سەپكەندەي باسىلعان. كەنەت، يلەۋ اسپانعا اتىپ جىبەرگەن كەسەكتەي دۋ ەتىپ تىك شاپشىدى دا اۋلانى ەي دۇركىن اينالىپ، لەسپرومحوز جاققا تارتىپ وتىردى. توقىمداي قاراقۇرىم بۇلت كوكجيەككە ۇزاپ كەتكەندە بارىپ شال ءتىلىن تىستەپ الدى؛ ايرىلىپ قالعانىنا نالىعان جوق، ارا ەكەش ارانىڭ دا لەسپرومحوزدى تاباتىنىنا وكىنگەن ەدى.
ۇلكەن جولدان ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى، اربا دوڭعالاعىنىڭ سىلدىرى ەستىلدى. كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىدا بۇيىمتايى بولماسا دا كورىپ قالعىسى كەلگەن ول قاقپاعا بۇرىلا بەرىپ، جەم ىزدەپ اياعىنا ورالعان تورايعا قاقتىعىسىن ۇشىپ تۇسە جازدادى دا، تاناۋدان بىلش ەتكىزىپ ءبىر تەپتى؛ شىڭعىرعان شوشقا داۋىسىنان اۋلا جاڭعىرتىپ تىندى، شالدىڭ باس قۇيقاسى شىمىرلاپ، ارتىنان اقىرعى داۋلەتىن باسقا تەپكەندەي بۇعان دا وكىنىپ قالدى.
قۇلىندى بيە جەككەن پۇشپاق بورىكتى تومارداي شال بۇرقىراتا توسەلگەن كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە سەلكىلدەپ ءوتىپ بارادى ەكەن، تۋ سىرتىنان كيمەشەك - شىلاۋىشتىڭ شالعايى جالپىلدايدى، بوكتەرىپ العان كەمپىرى بولسا كەرەك، تايگا بارسا دا، باتا وقىرعا شىقسا دا كەمپىرلەرىن قاسىنان ەكى ەلى تاستامايتىن بۇگىنگى شالداردىڭ ادەتى ەمەس پە، دەلبەسىن اندا -ساندا ءبىر قاعىپ قويىپ، قاننەن - قاپەرسىز بىردەمەنى ىڭىلداپ بارادى.
«شىرەنۋىن، شىركىننىڭ!» - دەپ جوگەر ءوز وزىنەن كۇبىرلەپ، باسىن شايقادى. كورشى اۋىلمەن بۇرىن-سوندى ارالاسپاسا دا، ولاردى ىشتەي جاقتىرىپ تا جاتپاعانمەن، كەيدە وسى جۇرتتىڭ تىرلىگىنە تاڭعالاتىن، ءارى قىزىعاتىن دا. قاشان كورسەڭ دە بەيعام، قاشان دا بولسا توپ - توق، ۋايىم-قايعىسى جوقتاي بۇگىن مۇندا، ەرتەڭ وندا، استىنا ات تيسە بولدى سابىلىپ كەپ جۇرگەنى، ەرتەڭىم نە بولادى - اۋ دەپ تىرلىك قامىن ويلاپ قينالىپ تا جاتپايتىن ءتارىزدى. بۇرىن وعان، ەرتە جاتىپ، كەش تۇراتىن، ۋاقىتتىڭ كوبىن ۇيقى مەن سالتاناتقا جىبەرەتىن ەرىنشەك ەل سياقتى كورىنۋشى ەدى، ەندى كازىر سوعان قىزعانا قاراعانداي.
بۇلىك - بۇلىك جەلگەن ات-اربا، سەلكىلدەگەن شالدىڭ توبەسى كوز ۇشىندا ۇزاپ بارادى. تىقىر -سىقىر باسىلىپ، جار جاعاسىنداعى جالعىز ءۇي تاعى دا سەلت ەتپەستەن ءۇنسىز قالدى.
جوگەر قالا باسىندا توڭكەرۋلى تۇرعان ەكى شەلەكتى الدى دا، وزەنگە بەتتەدى.
ول مونشاداعى بادەيكا مەن قارا قازاندى سۋعا تولتىرعانشا ءبىراز ۋاقىت كەتتى. ەكى قارى ءۇزىلىپ، شارشاپ تا قالعان ەكەن، كولەڭكەگە تىزە بۇگىپ، ازداپ تىنىستاعان سوڭ ماۋجىراپ ۇيقىسى كەلدى. ءبىراق، قاس قىلعانداي وكىرىپ - باقىرىپ ۇلكەن جولدان الدەبىر "ماز" ءوتتى دە، بۇكىل وزەكتى سولياركا ساسىتىپ، شالدىڭ ەندى عانا دەل-سال بوپ بالقي باستاعان قۇرىس-تىرىسىن تاعى دا شيرىقتىرىپ كەتتى.
شيرىققان كوڭىلگە شيىرشىقتالىپ سان ءتۇرلى وي كەلەدى؛ سول سان ءتۇرلى وي - كۇيدىڭ وكپەلى ادامنىڭ كوكىرەگىنە ەڭ الدىمەن كىلكىپ شىعارى قايداعى-جايداعى جەك سۇرىنى مەن جۇرەككە قاياۋ سالار مۇڭى عانا. جوگەر ءۇشىنشى دۇركىن مەكەن وزگەرتىپ، وسى وزەككە قونىس تەپكەلى بەرى دە پالەندەي ەسكە الارلىق كوڭىلدى جۇبانىش تاپپاپتى: اۋەلى جالعىز ۇلى فەودوردان ايىرىلدى، ونان سوڭ كوز الدىندا قارايىپ وتىرعان جالعىز قىزى ناستيا دا اكەسىز ءبىر شيكى وكپەنى ازابىنا قالدىرىپ قاشىپ كەتتى. يەن جاعاعا باكەنشيك بوپ ورنالاسقاندا شال اۋەلدە كوڭىلى ءبىر توعا ورنىنا تۇسكەندەي ەدى؛ شىرىق بۇزار كولدەنەڭ ەشكىم جوق، ەرتەندى-كەش وزەن بويىنداعى باكەندەردى ءبىر قاراپ شىققاننان باسقا جان قينالار شارۋا بولسا شە، كۇيتتەگەنى ءبىر باسى، كۇتكەنى ءبىر قۇدايدىڭ اجالى. ءبىراق سول قۇدايى قۇرىعىرى كوپسىنگەندەي جان باققان جاعاداعى باكەندەردەن دە ايىردى.
بۇقتارما دەگەن تەڭىز بولادى، تەڭىز جاعاسىنا ەل كوشىپ قونادى دەگەن دۇرمەكتى ەستيتىن. دۇرلىككەن جۇرتتاعى جوگەردىڭ جۇمىسى قانشا: "تەڭىز بولسا قايتەيىن، كوشكەن ەلگە قونىس تار، كوشپەگەننىڭ كولىگى سەمىز"، - دەپ جاتا بەرگەن. سويتسە، مۇنىسى دا بەكەر ەكەن؛ تومەندە شليۋز ءبىتىپ، سۋ كوتەرىلگەن سوڭ بۇرىنعى كەلىپ-كەتىپ، جۇك، اعاش تاسىپ جاتاتىن وزەن بارجىلارى مەن قاتەر، بۋكسير اتاۋلى تەڭىز تولقىنىنا جاراماي بوگەتتىڭ ار جاعىندا، تومەنگى اعىستا قالا بەردى دە ەندى وزەن جاعاسىنا باكەننىڭ دە، باكەنششيكتىڭ دە قاجەتى بولماي قالدى. ارا-تۇرا سال ايداعان پلوتوگونششيكتەر بولماسا بۇل قولتىققا قىلت ەتىپ كوتەرىلەتىن دە ءتىرى پەندە جوق. ونىڭ ۇستىنە، "شىعىس ساقيناسى" دەپ اتالاتىن وسىناۋ ۇلكەن كۇرە جولدىڭ ءبىر ءبۇيىرىن سۋ الىپ، تاۋ باسىنا قايتا كوتەرىپ سالدى دا جىم - جىرت جاتقان جوگەردىڭ جالعىز ءۇيىن داڭعازا قىپ، جار جاعاسىنا قۋىپ تىققانى مىناۋ. تىنىشسىز ءومىر قايدا قاشسا دا ونى تاقىمداپ قويماعانداي. ال جوگەرگە سالسا، اناۋ تەڭىزى دە، مىناۋ كۇرە جولىڭ دا قۇداي تاعالانىڭ تەك ءوزىنىن باسىنا عانا جىبەرگەن قىرسىعى مەن زاۋالى. داۋاسىز ىسكە شارا جوق، ءتىرى ادام تىرلىگىن جاسايدى دا، قىس شارۋاسىن جايلاپ، جاز بويى وتىز شاقتى سومعا بولا لەسپرومحوزدىڭ اعاشىن كۇزەتىپ وتىرعانداعى ءتۇرى وسى. ايتەۋىر، ازابى جوق، وزدەرى اكەپ توگەدى، وزدەرى ايداپ اكەتەدى...
— پريۆەت، ستارينا!
وزەننىڭ جوعارعى اعىسىنان سال شىقتى دا جار جاعاسىنداعى جالعىز ءۇيدىڭ تۇسىنان وتە بەردى.
— نۋ، كاك، ەششە جيۆ؟! بىرەۋ قارقىلداپ كۇلگەن بولدى. شال ۇندەگەن جوق، كۇرسىندى دە قويدى. اعىندى وزەن ءتورت ادام مەن شۇبالاڭداعان ۇزىن سالدى اياق استىنان ايداپ كەپ، اياق استىنان، قۇيرىعىن بۇرىلىستان قىلت ەتكىزىپ قۋالاپ الىپ كەتتى. وزەن ۇستىندە تولقىن عانا قالدى، تولقىن ۇستىندە قىلت - قىلت اتكەنشەك تەپكەن ەسكى باكەن عانا قالدى. شال تاعى كۇرسىندى...
6
اۋىل ورتاسىنداعى شاعىن بازاردىڭ قىزاتىن ءساتى دە بولىپ ەدى، ءبىراق تاقتاي شاتىرلى جاپپانىڭ استىندا دوربا-دوربا كەدىر جاڭعاعىنا ەمىنگەن ون شاقتى ورىس قاتىندارى مەن ونان ارمەنىرەك، تەگەنە - تەگەنە قىمىز ساپىرىپ، اندا-ساندا كەسە شەتىن تامسانا تىستەپ قويىپ، القا قوتان گۋىلدەسكەن ءبىر توپ شالداردان باسقا كوپ ادام كورىنبەدى.
— Ay، مىنا قىمىزىڭ ولمەپتى عوي، تازدىڭ باسىنا قۇيعانداي، - دەپ كۇپىلى قارت دۇكەنشىگە رەنجىپ جاتتى.
كورمەدە الاسى، قۇلاسى بار ءبىراز جىلقى بايلاۋلى تۇر. الدەبىر ساۋرىك وقىرانىپ كىجىڭدەي باستاپ ەدى، كۇپىلى قارتتىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى:
—اي، كورىڭدە وكىرگىر، قايراقپاي، بايتالىڭدى جەل جاققا نەگە بايلايسىڭ! — ول قىمىز تولى تەگەنەسىن قويا سالىپ، كەرمەگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. — اي جاراتقان ايعىرىمنىڭ بەلى كەتەتىن بولدى-اۋ، ويباي-اي! — دەپ بارىپ ارىقتاعى سۋدان الاقانىمەن كوسىپ - كوسىپ الىپ، ايعىردىڭ ۇماسىنا شاشىپ - شاشىپ جىبەردى.
دۋنيا جىميىپ ەزۋ تارتتى، سوسىن:
— جارىلىپ كەتپەي مە؟ — دەدى شالدارعا يەك قاعىپ.
— ازىرگە قىمىزدان ولگەن قازاقتىڭ مولاسى جوق، — دەدى ايان. — اناۋ ايعىر جەتەلەپ جۇرگەن ءداۋ قارا شالدى كوردىڭ بە؟
— ءيا.
— كورسەڭ، مەنىڭ اكەم سول.
— اكەڭ سودىر ما؟
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— تىم ءتۇسى سۋىق ەكەن.
— سەنىڭ كەرجاك اتاڭا قاراعاندا قۇدايعا شۇكىر.
اياننىڭ ءاشيىن قىلجاقتاعانى بولماسا، رەنجىتەم دەگەن جوق ەدى، دۋنيا بۇرتيىپ قالدى.
تۋفلي قىسسا كەرەك، باربيىپ ءىسىپ كەتكەن اياعىن سيپادى، ەكى كوزى بايەك تاپپاي جورتاقتاپ جۇرگەن سەمىز سارى ايەلدە.
تاڭنىڭ اتىسى مەن كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ارى وتكەن، بەرى وتكەندى ستاكانمەن ساناپ الاتىن توعىز جولدىڭ تورابىنداعى دورسترويدىڭ اسحاناسى ەندى عانا ادامعا تولا باستاعان. اسحانا دەگەن اتى بولماسا، توبەسىندە تاقتايدان جاساعان كۇنقاعارى عانا بار دوڭگەلەك باسپا.
سەمىز سارى ايەل بۇلارعا دا سۋىعان ەكى كوتلەت اكەلىپ جورعالاپ بارا جاتىپ، جول ورتادا شاڭ باسقان ەسكى راديولانى قويا كەتتى.
— "ميشكا، ميشكا، گدە تۆويا ۋلىبكا!" قىلماڭداعان كەلىنشەكتىڭ داۋىسى ىرىلداپ شىقتى. تۇقىل ينەنىڭ جارقىشاق ىسىلى ءانشى كەلىنشەكپەن قوسا جارىسىپ، ونى ءالسىن ءالى اۋىزعا قاعىپ تۇرعانداي.
— سەنىڭ الگى سارى ينەلىگىڭ قايدا؟
— كىم؟ — دەپ ايان اۋەلدە تۇسىنبەي قالدى.
— قالىڭدىعىن شە؟ — دەدى دۋنيا.
— ءا-ا، ونى كينوعا الىپ كەتكەن، — دەپ كۇلدى ايان.
دۋنيا كوتلەتتەن ءۇزىپ اۋزىنا سالعان جوق. ايان قوس ستاكانعا قوشقىل سارى ۆەرمۋتتان تولتىرا قۇيىپ ەدى، ودان دا تاتپادى.
— بۇل دۇنيە جۇزىنە تاراعان ەڭ مىقتى شاراپ، — دەدى ايان. —سەنىڭ بال سىراڭنان ون ەسە ارتىق.
— مەيلى مىڭ ەسە ارتىق بولسىن.
ەكەۋىنىڭ قاسىنداعى بوس ورىنعا ورتا جاستاعى ەر ادام كەلىپ وتىردى.
— نە قالايسىز؟ — دەدى كۇتىپ تۇرعانداي سارى ايەل الدەقايدان سارت ەتە قاپ.
— نەڭىز بار؟
— ماكورون كوجە، ماكورون قوسىلعان كوتلەت، ماكورون ارالاسقان ەت، ماكورونمەن قۋىرعان باۋىر، ماكورون پوفلوتسكي.
— ءۇش ستاكان قانتسىز قويۋ ءشاي، ەگەر ىستىق بولسا.
— سالقىنداپ قالعان.
— وندا ءسۇت قاتقان ءۇش كوفە. ىستىعى ءتاۋىر بولار ەدى.
— ىستىعىنا قۇمار ەكەنسىز، ءا؟
— تىم قارتايىپ قالدىق قوي، — دەپ جىميىپ كۇلدى، بەيتانىس.
— "ميش...ميش... ميش... بر-رر-ر...بر-رر-ر..."
سەمىز سارى ايەل جورعالاپ بارا جاتىپ راديولانىڭ قۇلاعىن بويى وتىز شاقتى سومعا بولا لەسپرومحوزدىڭ اعاشىن كۇزەتىپ وتىرعانداعى ءتۇرى وسى. ايتەۋىر، ازابى جوق، وزدەرى اكەپ توگەدى، وزدەرى ايداپ اكەتەدى...
— پريۆەت، ستارينا!
وزەننىڭ جوعارعى اعىسىنان سال شىقتى دا جار جاعاسىنداعى جالعىز ءۇيدىڭ تۇسىنان وتە بەردى.
— نۋ، كاك، ەششە جيۆ؟! بىرەۋ قارقىلداپ كۇلگەن بولدى. شال ۇندەگەن جوق، كۇرسىندى دە قويدى. اعىندى وزەن ءتورت ادام مەن شۇبالاڭداعان ۇزىن سالدى اياق استىنان ايداپ كەپ، اياق استىنان، قۇيرىعىن بۇرىشتان قىلت ەتكىزىپ قۋالاپ الىپ كەتتى. وزەن ۇستىندە تولقىن عانا قالدى، تولقىن ۇستىندە قىلت - قىلت اتكەنشەك تەپكەن ەسكى باكەن عانا قالدى. شال تاعى كۇرسىندى...
6
اۋىل ورتاسىنداعى شاعىن بازاردىڭ قىزاتىن ءساتى دە بولىپ ەدى، ءبىراق تاقتاي شاتىرلى جاپپانىڭ استىندا دوربا-دوربا كەدىر جاڭعاعىنا ەمىنگەن ون شاقتى ورىس قاتىندارى مەن ونان ارمەنىرەك، تەگەنە - تەگەنە قىمىز ساپىرىپ، اندا-ساندا كەسە شەتىن تامسانا تىستەپ قويىپ، القا قوتان گۋىلدەسكەن ءبىر توپ شالداردان باسقا كوپ ادام كورىنبەدى.
— Ay، مىنا قىمىزىڭ ولمەپتى عوي، تازدىڭ باسىنا قۇيعانداي، - دەپ كۇپىلى قارت دۇكەنشىگە رەنجىپ جاتتى.
كورمەدە الاسى، قۇلاسى بار ءبىراز جىلقى بايلاۋلى تۇر. الدەبىر ساۋرىك وقىرانىپ كىجىڭدەي باستاپ ەدى، كۇپىلى قارتتىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى:
—اي، كورىڭدە وكىرگىر، قايراقپاي، بايتالىڭدى جەل جاققا نەگە بايلايسىڭ! — ول قىمىز تولى تەگەنەسىن قويا سالىپ، كەرمەگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. — اي جاراتقان ايعىرىمنىڭ بەلى كەتەتىن بولدى-اۋ، ويباي-اي! — دەپ بارىپ ارىقتاعى سۋدان الاقانىمەن كوسىپ - كوسىپ الىپ، ايعىردىڭ ۇماسىنا شاشىپ - شاشىپ جىبەردى.
دۋنيا جىميىپ ەزۋ تارتتى، سوسىن:
— جارىلىپ كەتپەي مە؟ — دەدى شالدارعا يەك قاعىپ.
— ازىرگە قىمىزدان ولگەن قازاقتىڭ مولاسى جوق، — دەدى ايان. — اناۋ ايعىر جەتەلەپ جۇرگەن ءداۋ قارا شالدى كوردىڭ بە؟
— ءيا.
— كورسەڭ، مەنىڭ اكەم سول.
— اكەڭ سودىر ما؟
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— تىم ءتۇسى سۋىق ەكەن.
— سەنىڭ كەرجاك اتاڭا قاراعاندا قۇدايعا شۇكىر.
اياننىڭ ءاشيىن قىلجاقتاعانى بولماسا، رەنجىتەم دەگەن جوق ەدى، دۋنيا بۇرتيىپ قالدى.
تۋفلي قىسسا كەرەك، باربيىپ ءىسىپ كەتكەن اياعىن سيپادى، ەكى كوزى بايەك تاپپاي جورتاقتاپ جۇرگەن سەمىز سارى ايەلدە.
تاڭنىڭ اتىسى مەن كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ارى وتكەن، بەرى وتكەندى ستاكانمەن ساناپ الاتىن توعىز جولدىڭ تورابىنداعى دورسترويدىڭ اسحاناسى ەندى عانا ادامعا تولا باستاعان. اسحانا دەگەن اتى بولماسا، توبەسىندە تاقتايدان جاساعان كۇنقاعارى عانا بار دوڭگەلەك باسپا.
سەمىز سارى ايەل بۇلارعا دا سۋىعان ەكى كوتلەت اكەلىپ جورعالاپ بارا جاتىپ، جول ورتادا شاڭ باسقان ەسكى راديولانى قويا كەتتى.
— "ميشكا، ميشكا، گدە تۆويا ۋلىبكا!" قىلماڭداعان كەلىنشەكتىڭ داۋىسى ىرىلداپ شىقتى. تۇقىل ينەنىڭ جارقىشاق ىسىلى ءانشى كەلىنشەكپەن قوسا جارىسىپ، ونى ءالسىن ءالى اۋىزعا قاعىپ تۇرعانداي.
— سەنىڭ الگى سارى ينەلىگىڭ قايدا؟
— كىم؟ — دەپ ايان اۋەلدە تۇسىنبەي قالدى.
— قالىڭدىعىن شە؟ — دەدى دۋنيا.
— ءا-ا، ونى كينوعا الىپ كەتكەن، — دەپ كۇلدى ايان.
دۋنيا كوتلەتتەن ءۇزىپ اۋزىنا سالعان جوق. ايان قوس ستاكانعا قوشقىل سارى ۆەرمۋتتان تولتىرا قۇيىپ ەدى، ودان دا تاتپادى.
— بۇل دۇنيە جۇزىنە تاراعان ەڭ مىقتى شاراپ، — دەدى ايان. —سەنىڭ بال سىراڭنان ون ەسە ارتىق.
— مەيلى مىڭ ەسە ارتىق بولسىن.
ەكەۋىنىڭ قاسىنداعى بوس ورىنعا ورتا جاستاعى ەر ادام كەلىپ وتىردى.
— نە قالايسىز؟ — دەدى كۇتىپ تۇرعانداي سارى ايەل الدەقايدان سارت ەتە قاپ.
— نەڭىز بار؟
— ماكورون كوجە، ماكورون قوسىلعان كوتلەت، ماكورون ارالاسقان ەت، ماكورونمەن قۋىرعان باۋىر، ماكورون پوفلوتسكي.
— ءۇش ستاكان قانتسىز قويۋ ءشاي، ەگەر ىستىق بولسا.
— سالقىنداپ قالعان.
— وندا ءسۇت قاتقان ءۇش كوفە. ىستىعى ءتاۋىر بولار ەدى.
— ىستىعىنا قۇمار ەكەنسىز، ءا؟
— تىم قارتايىپ قالدىق قوي، — دەپ جىميىپ كۇلدى، بەيتانىس.
— "ميش...ميش... ميش... بر-رر-ر...بر-رر-ر..."
سەمىز سارى ايەل جورعالاپ بارا جاتىپ راديولانىڭ قۇلاعىن بويى وتىز شاقتى سومعا بولا لەسپرومحوزدىڭ اعاشىن كۇزەتىپ وتىرعانداعى ءتۇرى وسى. ايتەۋىر، ازابى جوق، وزدەرى اكەپ توگەدى، وزدەرى ايداپ اكەتەدى...
ءبىرى قازاق، ءبىرى ورىس، ەكى اڭشى شال تۇكپىرگە جايعاسىپ الىپ الدەبىر اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. قاستارىندا ەي يت جاتىر؛ ءبىرى الا مويناق سپانيەل دە، ەكىنشىسى شۇپ-شۇبار تايىنشاداي اعىلشىن دوگى.
— قانشىق پا؟ — دەدى قازاق سپانيەلدى نۇسقاپ.
— قانشىق، — دەدى ورىس.
— قانشىقتا مازا جوق، — دەدى قازاق. — جىلىنا ۇش رەت كۇيلەپ، ءۇش رەت كۇشىكتەپ، كوكتەم مەن ناعىز قانسوناردىڭ شاعىڭدا جەر سوقتىرىپ كەتەدى، اڭشىعا قول ەمەس.
— وي، سەن بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي، قانشىق دەگەن ءارى ساق، ءارى ولەرمەن كەلەدى، — دەپ اقتالدى سەرىگى. سوسىن ءبىر ءۇزىم نان تاستاپ ەدى، الا مويناقتان بۇرىنىراق دوق قاعىپ اكەتتى.
— قۇداي اقىڭ، ءداپ وسىنداي تازىنى كورە المادىم-اۋ بۇل وڭىردەن، - ورىس دوگكە جاقتىرماعان شىراي تاستادى.
— قالادان بالام اكەپ بەرىپ ەدى. ايۋدى دا الاتىن كورىنەدى.
— قالاي الا ما؟
— ازىرگە باۋلىپ ءجۇرمىن.
ورىس قانشىققا تاعى ءبىر ءۇزىم نان تاستاپ ەدى، تاعى دا دوگ جول ورتادان قاعىپ اكەتتى.
— وسىنىڭنىڭ ايۋ الاتىنىنا سەنبەيمىن - اۋ، تىم قوماعاي، ءارى مىلقاۋ ەكەن، — دەپ رەنجىدى ورىس. — ونان دا دۇرەگەي ۇستامادىڭ با.
— ۋاقاسى جوق، ۇيرەنىپ كەتەدى عوي. تەك جاسقانشاقتاۋ. انادا اياعىن بورسىق تىستەپ الىپ ەدى.
— ايۋ العانىڭا بولايىن، — دەپ كۇلدى مانادان اڭگىمەگە زەر سالىپ تىڭداپ وتىرعان ايان.
— ءاي، پۇشىق نەمە! ساعان نە جوق! — دەپ قازاق شالى ەدىرەيىپ شىعا كەلىپ ەدى، شالدىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلدى مە، سەرىگى:
— بيىل ايۋ مەن قاسقىر دەگەن جىرتىلىپ ايىرىلادى، — دەپ نازارىن ءبولىپ جىبەردى.
— ايۋدى قويشى، زالالسىز حايۋان عوي، — دەدى قازاق كوڭىلى جاي تاپقان سوڭ. — اتاڭا نالەت، قاسقىر دەگەن قىرىپ بارادى. وتكەن جۇمادا قۇدامنىڭ سيىرىن ءداپ ەسىگىنىڭ الدىنا جارىن كەتكەنى. ىزىنە ءتۇسۋىن ءتۇستىم - اق، ءبىراق ءىنىن تابا الماي جۇرگەنىم.
— اتا، ءسىز قاسقىردىڭ سانيتار ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— مۇمكىن لوكتەر شىعار، — دەپ شال تاعى دا ايانعا تىكتەي قادالدى.
— ەستەستۆەننىي وتبور دەگەندى ەستىگەنىڭىز بار ما؟
— قاسقىردىڭ ەستى بولعانىنان ەلدىڭ تاپقان پايداسى شامالى.
— ءبورى حايۋانداردىڭ اقساق - توقتاعى مەن جارىمجان اۋرۋىن عانا جەيدى، — دەپ ايان تۇسىندىرە باستاپ ەدى، "بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر"، بۇل جولى اراشاعا ورىس شالى كيلىگە كەتتى:
— ءۋا، قىزتالاق، سەن قاشاننان كوشەلى بولا قالىپ ەدىڭ؟ وندا تىگەرگە تۇياق قالدىرماي ءبارىنىڭ ازۋىنا توسايىق تا. ەستەستۆەننىي وتبور؟!. بوسقا كوكىپ!..
وتىرعان جۇرت دۋ كۇلىستى. دۋنيا اڭگىمە پارقىنا، جۇرتتىڭ نەگە كۇلگەنىنە قۇلىق قويماعان-دى، نازارى قابىرعاداعى شىبىن شۇبارلاپ تاستاعان ۇلكەن پولوتنودا؛ تاۋ، ورگەن قوي، كيىز ءۇي، راديوقابىلداعىشتىڭ انتەنناسى ەربەيەدى، وشاق باسىندا جاس جىگىت ماڭايىنا ءبىر توپ ادامدى جيناپ الىپتى؛ بۇيىرىنەن الدەكىمنىڭ ساۋساعى تيگەندە سەلك ەتتى. ايان ەكەن:
— تويدىڭ با؟ - دەدى.
قيىرشىقتاس كوشە؛ بورەنەدەن قيىپ سالعان ىعى - جاعى اعاش ۇيلەر، رەتتى ءتارتىبى دە جوق، ءار قايسىسىنىڭ ىرگەسىندە قورا - قوپسى، ماڭدايشاسىن ىس باسقان قارا مونشا، تاۋ-تاۋ ۇيىلگەن قىي مەن كۇل، كەيبىرى بىقسىپ جانىپ جاتىر. ماماعاشقا بايلانعان ەرتوقىمدى اتتار كوبەيتىپتى؛ بازاردىڭ قىمىزىن تاۋىسىپ، اعايىن - جەكجاتقا سالەم بەرۋگە تۇسكەن شالدار بولسا كەرەك. جول جيەگىندەگى اۋلادان مىقىر قارا شال ەمشەگى سالاقتاعان ءداۋ مەگەجىندى شىڭعىرتىپ قۋىپ شىقتى.
— ءاي، ايان، انا اتاڭا ناعلەتتى قايىرىپ كەلشى، جارىپ تاستايىن!
شوشقا قايىرۋ بەرۋشى مە ەدى.
— قاپ، اتاڭا ناعىلەت! جارىپ تاستايتىن ەدىم... قاراشى! — شال كىجىنىپ تۇرىپ قالدى.
— ءاي، مىناۋ مارجان كىم؟ — دەدى سوسىن جۇلىپ العانداي دۋنياعا تەسىلە قادالىپ.
— ءجاي...تانىس قوي، انشەيىن.
— ءا-ا، وندا ءجون. مەن كەلىن بە دەپ...قاپ، اتاڭا ناعىلەت، جارىپ تاستايتىن ەدىم!... — دەپ شال وكىنە كۇبىرلەپ كەتە باردى.
— نە دەپ كەتتى؟
— جارىپ تاستايمىن دەپ كەتتى عوي.
— جىندانباشى!
— وعان ءالى ەرتە عوي. ءجۇر ونان دا كينوعا كىرەلىك.
— جوق، سىبيندەرگە سوعۋىم كەرەك.
— تۇستەنەمىسىڭ؟
— اتەش ساتىپ الام.
— ونى قايتپەكسىڭ؟
— تاۋىقتارىمىز جۇمىرتقا سالماي جۇرگەنى.
ايان كوڭ تەۋىپ جاتقان بالاپان اتەشتى قۋا جونەلدى دە شارباققا جەتكىزبەي باجىلداتىپ ۇستاپ الىپ كەلدى.
— جۇمىرتقا تاپتىرۋعا وسى دا جارايدى. ال دا جونەل! جۇلىپ تاستادى. ەركە-توتاي كەلىنشەك پەن تۇقىل ينەنىڭ دۋەتى كىلت تىندى دا، اسحانا ءىشى تىنشىعانداي بولدى.
ءبىرى قازاق، ءبىرى ورىس، ەكى اڭشى شال تۇكپىرگە جايعاسىپ الىپ الدەبىر اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. قاستارىندا ەكى يت جاتىر؛ ءبىرى ادا مويناق سپانيەل دە، ەكىنشىسى شۇپ-شۇبار تايىنشاداي اعىلشىن دوگى.
— قانشىق پا؟ — دەدى قازاق سپانيەلدى نۇسقاپ.
— قانشىق، — دەدى ورىس.
— قانشىقتا مازا جوق، - دەدى قازاق. — جىلىنا ءۇش رەت كۇيلەپ، ءۇش رەت كۇشىكتەپ، كوكتەم مەن ناعىز قانسوناردىڭ شاعىندا جەر سوقتىرىپ كەتەدى، اڭشىعا قول ەمەس.
— وي، سەن بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي، قانشىق دەگەن ءارى ساق، ءارى ولەرمەن كەلەدى، — دەپ اكتالدى سەرىگى. سوسىن ءبىر ءۇزىم نان تاستاپ ەدى، الا مويناقتان بۇرىنىراق ءدوپ قاعىپ اكەتتى.
— قۇداي اقىن، ءداپ وسىنداي تازىنى كورە المادىم-اۋ بۇل وڭىردەن، — ورىس دوگكە جاقتىرماعان شىراي تاستادى.
— قالادان بالام اكەپ بەرىپ ەدى. ايۋدى دا الاتىن كورىنەدى.
— قالاي الا ما؟
— ازىرگە باۋلىپ ءجۇرمىن.
ورىس قانشىققا تاعى ءبىر ءۇزىم نان تاستاپ ەدى، تاعى دا دوگ جول ورتادان قاعىپ اكەتتى.
— وسىنىڭ ايۋ الاتىنىنا سەنبەيمىن - اۋ، تىم قوماعاي، ءارى مىلقاۋ ەكەن، — دەپ رەنجىدى ورىس. — ونان دا دۇرەگەي ۇستامادىڭ با.
— ۋاقاسى جوق، ۇيرەنىپ كەتەدى عوي. تەك جاسقانشاقتاۋ. انادا اياعىن بورسىق تىستەپ الىپ ەدى.
— ايۋ العانىڭا بولايىن، - دەپ كۇلدى مانادان اڭگىمەگە زەر سالىپ تىڭداپ وتىرعان ايان.
— ءوي، پۇشىق نەمە! ساعان نە جوق! - دەپ قازاق شالى ەدىرەيىپ شىعا كەلىپ ەدى، شالدىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلدى مە، سەرىگى:
— بيىل ايۋ مەن قاسقىر دەگەن جىرتىلىپ ايىرىلادى، — دەپ نازارىن ءبولىپ جىبەردى.
— ايۋدى قويشى، زالالسىز حايۋان عوي، - دەدى قازاق كوڭىلى جاي تاپقان سوڭ. — اتاڭا نالەت، قاسقىر دەگەن قىرىپ بارادى. وتكەن جۇمادا قۇدامنىڭ سيىرىن ءداپ ەسىگىنىڭ الدىندا جارىپ كەتكەنى. ىزىنە ءتۇسۋىن ءتۇستىم - اق، ءبىراق ءىنىن تابا الماي جۇرگەنىم.
— اتا، ءسىز قاسقىردىڭ سانيتار ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— مۇمكىن لوكپىر شىعار، — دەپ شال تاعى دا ايانعا تىكتەي قادالدى.
— ەستەستۆەننىي وتبور دەگەندى ەستىگەنىڭىز بار ما؟
— قاسقىردىڭ ەستى بولعانىنان ەلدىڭ تاپقان پايداسى شامالى.
— ءبورى حايۋانداردىڭ اقساق - توقتاعى مەن جارىمجان اۋرۋىن عانا جەيدى، — دەپ ايان تۇسىندىرە باستاپ ەدى، "بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر"، بۇل جولى اراشاعا ورىس شالى كيلىگە كەتتى:
— ءۋا، قىزتالاق، سەن قاشاننان كوشەلى بولا قالىپ ەدىڭ؟ وندا تىگەرگە تۇياق قالدىرماي ءبورىنىڭ ازۋىنا توسايىق تا. ەستەستۆەننىي وتبور؟!. بوسقا كوكىپ!..
وتىرعان جۇرت دۋ كۇلىستى. دۋنيا اڭگىمە پارقىنا، جۇرتتىڭ نەگە كۇلگەنىنە قۇلىق قويماعان-دى، نازارى قابىرعاداعى شىبىن شۇبارلاپ تاستاعان ۇلكەن پولوتنودا؛ تاۋ، ورگەن قوي، كيىز ءۇي، راديوقابىلداعىشتىڭ انتەنناسى ەربەيەدى، وشاق باسىندا جاس جىگىت ماڭايىنا ءبىر توپ ادامدى جيناپ الىپتى؛ بۇيىرىنەن الدەكىمنىڭ ساۋساعى تيگەندە سەلك ەتتى. ايان ەكەن:
— تويدىڭ با؟ — دەدى.
قيىرشىق تاس كوشە؛ بورەنەدەن قيىپ سالعان ىعى - جاعى اعاش ۇيلەر، رەتتى ءتارتىبى دە جوق، ءار قايسىسىنىڭ ىرگەسىندە قورا - قوپسى، ماڭدايشاسىن ىس باسقان قارا مونشا، تاۋ-تاۋ ۇيىلگەن قىي مەن كۇل، كەيبىرى بىقسىپ جانىپ جاتىر. ماماعاشقا بايلانعان ەر توقىمدى اتتار كوبەيتىپتى؛ بازاردىڭ قىمىزىن تاۋىسىپ، اعايىن - جەكجاتقا سالەم بەرۋگە تۇسكەن شالدار بولسا كەرەك. جول جيەگىندەگى اۋلادان مىقىر قارا شال ەمشەگى سالاقتاعان ءداۋ مەگەجىندى شىڭعىرتىپ قۋىپ شىقتى.
— ءاي، ايان، انا اتاڭا ناعىلەتتى قايىرىپ كەلشى، جارىپ تاستايىن!
شوشقا قايىرۋ بەرۋشى مە ەدى.
— قاپ، اتاڭا ناعىلەت! جارىپ تاستايتىن ەدىم... قاراشى! — شال كىجىنىپ تۇرىپ قالدى.
— ءاي، مىناۋ مارجان كىم؟ — دەدى سوسىن جۇلىپ العانداي دۋنياعا تەسىلە قادالىپ.
— ءجاي...تانىس قوي، انشەيىن.
— ءا-ا، وندا ءجون. مەن كەلىن بە دەپ...قاپ، اتاڭا ناعىلەت، جارىپ تاستايتىن ەدىم!... — دەپ شال وكىنە كۇبىرلەپ كەتە باردى.
— نە دەپ كەتتى؟
— جارىپ تاستايمىن دەپ كەتتى عوي.
— جىندانباشى!
— وعان ءالى ەرتە عوي. ءجۇر ونان دا كينوعا كىرەلىك.
— جوق، سىبيندەرگە سوعۋىم كەرەك.
— تۇستەنەمىسىڭ؟
— اتەش ساتىپ الام.
— ونى قايتپەكسىڭ؟
— تاۋىقتارىمىز جۇمىرتقا سالماي جۇرگەنى.
ايان كوڭ تەۋىپ جاتقان بالاپان اتەشتى قۋا جونەلدى دە شارباققا جەتكىزبەي باجىلداتىپ ۇستاپ الىپ كەلدى.
— جۇمىرتقا تاپتىرۋعا وسى دا جارايدى. ال دا جونەل!
— جىندانباشى!
— ءوي، بۇل اۋىل تاۋىق باققان ەل ەمەس، پۇلىنان جاسقانىپ تۇرمىسىڭ؟!. ورازا-نامازى دا جوق، ناعىز كەرجاكتىڭ ءوزى بۇل شىركىن! تەك ەپتەپ دارەتحانانى اينالدىراتىن ادەتى بار دەمەسەڭ...
* * *
دۋنيا تورلى دورباداعى اتەشتى تاستاي سالدى دا، جول جيەگىنە وتىرىپ ءتۋفليىن شەشتى، قاجالعان وكشەسىن، قىزارىپ تاڭبا ءتۇسىپ قالعان بىرتىق باشپايلارىن سيلادى، سوسىن بۇعا باسىن سىندىرىپ الىپ، جەلكەسىنە ۇيىرىلگەن سارى ماسانى سابالاي وتىرىپ اۋىلعا كوز جىبەردى.
بوزعىلت ءتۇتىن شوگىپ جاتىر، شەتكى ۇيلەر بۇلدىرايدى، ايعاي-شۋ ەستىلەدى؛ ىرگەدەگى كۇنگە شاعىلىسقان شاعىن وزەننىڭ قولتىعىنداعى كوگالدا دوپ قۋالاپ، قىم-قۋىت بەزەكتەپ جۇگىرگەن قارا-قۇرا.
الدەبىر بولىمسىز شارۋامەن جىلىنا ءبىرلى-جارىم قاتىناعانى بولماسا، بۇل اۋىلعا كوپ كەلە دە بەرمەيتىن، كەلگەنمەن دە كوڭىلىندە پالەندەي ەشنارسە قالدىرعان دا ەمەس؛ "ايعاي-شۋ ىعىر تىرلىككە، ءدىنى دە بولەك، ءمىنى دە بوتەن الا" بەيتانىس ادامدارعا ايتەۋىر ءيىسى سىڭبەي-اق قويدى: بۇرىن اتاسىنان جاسقاناتىن، سوسىن ءوزىنىڭ دە زاۋقى بولعان جوق-تى، ءتىپتى، بالا كۇننەن بوتەن اۋىلدى قيا باسىپ كورمەگەن قىزدىڭ جار جاعاسىنداعى بەكەتتەن بىلايعا "جات" دۇنيەدەن بۇگىنگە دەيىن قورقاتىنى دا راس.
كازىر قوبالجىپ وتىر: كوڭىلىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە اتاسى، ءبىر تۇكپىرىندە اۋىل قالعانداي؛ العاش رەت جالعىز ءۇيلى زايىمكە تارتپاي وتىر، قيماس ءبىر دۇنيەدەن قاشىقتاپ، الىستاپ بارا جاتقانداي اۋىل دا كوزىنە اياق استىنان جىلى ۇشىراپ كەتكەنى. سوندا ارتىندا نە قالىپ ەدى؟..
جۇرەگى قاقتى. كوكىرەگى سىزداعان ءتارىزدى. وزەككە تۇسكەن ون جەتى جاستىڭ جەگى قۇرتىن جاسىرۋ قيىن عوي...
اۋىل شەتىنەن شاڭ كوتەرىلدى. كۇن جامباسقا اۋناپ، جولدىڭ ەكى جاعىنان تونگەن جارتاستار مەن قاراعايلاردىڭ كولەڭكەسى سورايىپ، شاتقال ءىشى كۇڭگىرت تارتا باستاعان ەكەن؛ ءتۋفليدى باۋىنان ماتاستىرا بايلادى دا يىعىنا ارتا سالىپ، جالاڭاياق جولعا شىقتى. دىم تارتقان توپىراق راحات ەكەن.
موتور گۇرىلى مەن پريسەپتىڭ قاڭعىر-كۇڭگىر جاڭعىرىعى ەستىلدى. ءوتىپ كەتسىن دەپ جالعىز اياق، سۇرلەۋگە ءتۇسىپ ەدى، لىقىتا اعاش تيەگەن "زيل" تاقىمداپ كەپ ىشقىنىپ توقتاي قالدى دا، الدەكىم سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى.
— دۋنكا!
ايان ەكەن. ول جىگىتتىڭ جىميعان جۇزىنە، اياعىنداعى كەرزى ەتىگى مەن ماي سىڭگەن كومبينەزونىنا ءۇڭىلدى دە، ماناعى ءبىر اۋىلداعى سىلقىمنان مۇلدە باسقا، كۇندە كەلىپ، كۇندە كەتىپ جۇرەتىن ۇيرەنشىكتى اياندى ەندى تانىعانداي قۋانىپ قالدى، جانارىندا قۋاقى كۇلكى مەن سابيلىك سەنىم نىشانى ويناپ شىقتى.
— بۇگىن جەكسەمبى ەمەس پە ەدى؟
— بولسا قايتەيىن، كۇننىڭ ءساتىن تاڭدايتىن ەكەۋمىز دە كەيبىر كۇي بار.
— سەن وسى ادامشا سويلەي الامىسىڭ؟
— قالاي؟
— قىلجاقتاماي.
— ساعان جاعاتىن جىگىت بار ما وسى؟
— بار.
— ءاي، بىلمەيمىن - اۋ.
— بىلمەسەڭ بىلمەي-اق قوي. ءجۇر كەتتىك.
— تۇرا تۇرساي ەندى... بىلاي وڭاشادا شۇيىركەلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ دەگەن سياقتى...
— ارىز - ارمانىڭدى جولدا ايتارسىڭ.
جول بويىنداعى بۇتا - قاراعاننىڭ باسىنا شاڭ ءۇيىرىپ، ماشينا باياۋ جىلجىپ كەتتى. ايان سوزىلىپ بارىپ قىز جاقتاعى شالا قىمتالعان ەسىكتى سەرپي اشىپ قايتا جاپتى دا شەگىنە بەرىپ، بەتىنە تيگەن ونىڭ تۇلىم شاشىن ۇرلەپ جىبەردى.
— شىنىڭدى ايتشى. اۋىلعا كىمدى ىزدەپ كەلدىڭ؟
— سەنى.
— سوك!... وسى ۋاقىتقا دەيىن مەنى ەشكىم ىزدەگەن ەمەس. اسىرەسە قىز اتاۋلى.
— قىز بايعۇستا كۇن بولدى دەيمىسىڭ. ەندى-ەندى ىزدەي باستاعانى دا.
— قالاي، ۇنادى ما؟
— كىم؟ سەن بە؟
— جوق، اۋىلدى ايتام دا.
— ءبىرىنشى كەلىپ وتىر دەيمىسىڭ. باياعى سول اۋىل...
ول بىرەۋگە ويىنداعىسىن جەتكىزە الماعاندا ءار نارسەنى ءبىر شالىپ قىلجاقتاي باستايتىن. كازىر سول قالجىڭىن دا تاۋسىپ الىپ، بارانكانى سامارقاۋ اينالدىرىپ وتىرىپ قالدى. "قۇر دالباسالاپ وسى قىزدىڭ ارتىنان نەمەنەگە ۇشتىم، — دەپ تاعى وكىندى. "اقىماق باس ەكى اياققا تىنىم بەرمەيدى" دەگەن ەسىنە ءتۇستى دە ءوز وزىنەن مىرس-مىرس كۇلىپ الدى. — يديوتسىڭ عوي، اسەكە. يديوتسىڭ! ءوزىڭدى مەس قىلىپ سابايتىن دا ادام جوق..." و باستا بويىنا سىبەرىلىك قونباعان سوڭ قانشاما بايسالدى بولامىن دەگەنمەن ەجەلگى جەڭىلتەك، الاڭعاسار مىنەزى ىرىق بەرمەي كەتەتىن قاشانعى ادەتى. ونى ءوزى جاقسى بىلەدى، بىلە تۇرا كەزىندە تەجەۋ سالماي، كوبىنە ارتىنشا ىزا بولاتىنى بار. تۇزى جەڭىل. بەيپىل دە، بادىك تە اتاندى، وتىرىكشى دە بولدى. بۇعان، بالا-شاعا بولماسا، بىردە ءبىر پاراساتتى ادام سەنىپ ءىس تاپسىرىپ كورگەن ەمەس. قىل اياعى قىزدارعا دەيىن "اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىقتىڭ" كەرىن قىلاتىنىن قايتەرسىڭ. جيىرما جاسىنا دەيىن جىگىتشىلىك قۇرعان پەندە ەمەس. وسىنىڭ ءبارى اقكوڭىلدىكتەن تاپقان پايداسى. جۇرتقا دەگەن جاناشىرلىعى دا، جاقسىلىعى دا قۇر بەكەر زايا. "وسىعان ەندى ءبىر اۋىز ءتىل قاتسام با؟ يت بوپ كەتەيىن!" — دەپ ىشتەي وزىنە ءوزى سەرت بەرىپ، قاسىندا تومسارىپ وتىرعان قىزعا ءبىر قاراپ قويدى.
ماشينانىڭ ءبىر سارىڭدى ىشقىنعان گۇجىلى. ول جول بويىنا، جول بويىنداعى بۇرىلىس -جىقپىلدارعا، زىرىلداپ قالىپ جاتقان ورمانعا الاڭداپ، قايتكەندە دە قىزعا نازار سالماۋعا تىرىستى. "ۆوديتەل! بۋد وستوروجەن! كرۋتوي سپۋسك!" ەكى-ۇش رەت كلاكسوندى باستى. سارعايعان جول سىلەمى قاراعايلى بەلەستى تاسپاداي ءتىلىپ ءتۇسىپ قايتادان قياعا تىرمىسىپ جاتىر. اياعىنىڭ استىنان ءبىر نارسە قىبىرلادى؛ اتەش ەكەن، دۋنياعا تامان يتەرىپ تاستادى. "سويلەسە ەكەن"، — دەپ تىلەدى. قىرسىققاندا قىز دا تىمپيىپ ۇندەمەي وتىر.
ماشينا ءجۇرىسى شاپشاڭداپ، كوپشىك ءجيى-جيى سەلكىلدەي باستادى. ىلديى شىڭىراۋ، بەتكەيى جالاما قۇز. دۋنيا تومەنگە ءۇڭىلىپ ەدى بويى تىتىرەنىپ، كوزى بۇلدىرادى.
— وي، ماما!..
بۇرىلىسقا جەتە بەرە ايان كلاكسوندى تاعى بىر-ەكى دۇركىن قويىپ-قويىپ قالدى دا ماشينا ءجۇرىسىن باياۋلاتا باستادى.
— وسى سەنىڭ ماماڭ قايدا؟
قىز ءبىرازعا دەيىن جاۋاپ بەرگەن جوق، سوسىن:
— كەتىپ قالعان، — دەي سالدى.
— قايدا؟
— قالاعا.
— پاپاڭ شە؟
— پاپام جوق.
— نەگە جوق؟
— مەن قايدان بىلەم...
اڭگىمە تاعى وسىمەن تىندى. ماشينا كەيكەڭگە قايتا كوتەرىلگەندە ايان بەلىن جازىپ، شالقايىڭقىراپ وتىردى دا، ءبىر قولىن بارانكادان بوساتىپ، كۇنقاعار شىنىدا قىستىرۋلى تۇرعان قوراپتان تەمەكى الىپ تۇتاتتى. قىزدىڭ تۇنىق جانارىنا مۇڭ ۇيالاعان ەكەن؛ مىناۋ قوس تەرەزەمەن جارىسىپ كەلە جاتان شىقارعى دۇنيەنى دە، قاسىنداعى جىگىتتى دە مۇلدەم ۇمىتىپ بەيجاي قيالعا شومعانداي.
قىز قيالىن ەمەس، ءوتىپ كەتكەن ءبىر ەلەستەردى ىزدەپ وتىر ەدى... شىنىندا شەشەسىنىڭ قايدا كەتكەنىن ول انىق بىلمەيدى.
ايتەۋىر وزەننىڭ تومەنگى اعىسىندا قالا بار، ارى وتكەن، بەرى وتكەننىڭ ءبارى سول قالادان تۇيىسەدى ەكەن دەگەندى ەستيتىن. شاماسى، بەس-التى جاسار كەزى بولار، اناسى ناستيا قايداعى ءبىر قاۋعاساقال سال ايداۋشىلارعا ەرىپ، اتاسى ۇيدە جوقتا قاشىپ كەتكەنى ەسىندە. قولىنا ءبىر كىرپىش شوكولاد ۇستاتىپ، قايتىپ كەلەم دەپ الداپ تاستاپ كەتكەن مۇنى. سونان قايتىپ ورالعان جوق. كوپ ۋاقىتقا دەيىن وڭىندە دە، تۇسىندە دە قاۋعاساقالدىڭ جەتەگىندە جىلاپ-سىقتاپ بارا جاتقان شەشەسى كوز الدىنان كولبەڭدەي بەرەتىن ەدى، كوڭىل سۋىپ، ءبىرجولا كۇدەر ۇزگەندىكتەن بە، بۇگىندە ءتىپتى ەلەس تە بەرمەيدى؛ ونىڭ ۇستىنە، كوزى باردا دا اناسى بۇعان ەستە تۇتارلىق نە جۇبانىش، نە مەيىرىم، نە ءبىر تۋعاندىق جاناشىر سەزىم قالدىرعان ەمەس: جاعاداعى جالعىز ءۇيدىڭ تاڭى - وشاق باسىنىڭ جانجالىمەن باستالىپ، ىمىرتى دا ۇرىس-كەرىسپەن اياقتالاتىن، تالاي رەت اتاسىنىڭ قىزىن وكىرتىپ ساباعانىن دا كورگەن؛ سونىڭ ءبارى قۇلاققا سىڭگەن الىستاعى ءبىر قىم-قۋىت ىزىڭ-شۋداي عانا. سوندا دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، دۋنيا اناسىن وسى جاقىن جەردەگى اۋىلدا جۇرگەن شىعار دەۋشى ەدى، اۋىل جاقتان كەلەر دەپ ۇنەمى قاسقا جولدىڭ تۇيعىن كۇتەتىن؛ اۋىلدان ۇزاڭقىراپ كەتكەنىنە ەندى كوزى جەتتى. اناسى تۋرالى بار بىلەتىنى وسى. الگى پلوتوگونششيك اتاۋلىنى يت ەتىنەن جەك كورەتىن ءبىر سەبەبى دە وسىدان. ال اكەسى... قۇداي بەرمەگەن اكەنى قايدان ىزدەپ تابادى. اكەسىنىڭ جوقتىعىنا بۇل كىنالى مە؟... ۇمىت بولعان باياعى ءبىر زاماندى ەسىنە سالعانىنا ايانعا رەنجىپ قالدى.
— دۋنيا!.. سەن دە نەگە قاشىپ كەتپەيسىڭ؟
قىز ايانعا كۇدىكتەنە قارادى.
— كىمنەن قاشام؟
— اناۋ دۋلەي شالدان...
— ءوزىڭ دۇلەي!
— مەنى قويا تۇرشى!.. نە بار ساعان زايمكەدە؟.. بوسقا قامالىپ...
— اۋىلدا نە بار؟
— اۋىلدا ما؟.. اۋىلدا ءبارى بار. تەك قالاۋىڭ ءبىلسىن. كوپپەن بىرگە تىرلىك ەتەسىڭ... تىم قۇرىسا ءومىرىڭ وكسىمەيدى عوي.
— سوندا نە بىتىرمەكپىن؟
— نە ءبىتىرۋشى ەدىڭ. ەل قالاي ءومىر سۇرسە، سولاي ءومىر سۇرەسىڭ دە. "كۇناكارلار" دەۋشى مە ەدى ءبىزدى سەنىڭ اتاڭ، "قۇدايدان بەزگەندەر" دەۋشى مە ەدى؟..
— سول ۇجماعىڭا ءوزىڭ - اق قارىق بولعايسىڭ. ماعان زايمكە دە جەتەدى...
ايان رىچاگ تۇبىنە دومالاپ كەپ قالعان اتەشتى تاعى دا اياعىنىڭ ۇشىمەن قىزعا قاراي اۋناتىپ تاستادى.
— جۋىردا لەسپرومحوزدى دا جابادى دەيدى.
— نەگە؟
— اعاش تاۋسىلعان جوق پا.
— سوندا نە ىستەمەكسىڭدەر؟
— سوۆحوز بولامىز، بۇعى، جىلقى وسىرەمىز. باقتاشى جامان كاسىپ پە.
— جاپسا جابا بەرسىن.
— وندا كەلىپ-كەتەر قارا-قۇرادان تاپ-تاقىر بولاسىن دا.
— كەلمەي-اق قوي!.. مىندەتسۋىن!.. سەنىڭ كەلىپ - كەتكەنىڭنەن ماعان نە پايدا.
— ەح، دۋنكا، دۋنكا!.. تۇرمەدە تۋىپ، تۇرمەدە وسكەن ادام سياقتىسىڭ.
— تۇرمەدە بولىپ پە ەدىڭ؟
— قۇداي ساقتاسىن... ءبىراق، كىم بىلەدى، سەنى ۇرلاعانداي بولسام وتىرعىزۋى دا مۇمكىن. ءبىزدىڭ ءبىر جىگىت سەگىز جىلعا ايدالىپ كەتتى.
— قىز ۇرلاعانى ءۇشىن بە؟
— ارينە.
— سوق! ادامدى ۇرلاۋشى ما ەدى.
— ۇرلاعاندا قانداي. تەك كازىر عوي، انشەيىن، قىزداردىڭ نارقى تۇسكەن سوڭ تورپاقشا جەتەلەپ اكەتە بەرەتىنى...
سۋ قايناپ كەتكەن ەكەن. ايان ماشينانى كىلت توقتاتتى دا، دۋنياعا اياق استىڭداعى بالوندى نۇسقادى:
— ءسال قولعابىس ەت. ارىقتاپ قالماسسىڭ.
باستاۋ ونشا الىس تا ەمەس ەدى. قىز ەداۋىر كەشىكتى. رادياتوردىڭ قاقپاعىن اشتى. كاپوتتى كوتەرىپ، پودسوستى شۇقىلادى. تەمەكى تۇتاتتى.
— دۋنكا!.. اتەشىڭ جۇمىرتقا تاپتى!..
جاۋاپ بولعان جوق...
— ءوتىرسىڭ-ا؟..
— وتىرمىن.
— وتىرمىن، وتىرسىڭ، وتىردى... وتىرامىن، وتىراسىڭ، وتىرادى... وتىرعانمىن، وتىرعانسىڭ، وتىرعان-دى...
جانارىندا وت تا جوق، وي دا جوق، قاننەن - قاپەرسىز جاعادا وتىر ەكەن. ايان كومبينەزوننىڭ كەۋدەسىن اعىتىپ، تەلنياشكاسىن شەشتى دە كوگالعا لاقتىرىپ جىبەردى.
— تاليسمان با؟ — قىز ونىڭ مويىنداعى ءۇش بۇرىش تۇمارعا تاڭدانا قارادى.
- تاليسمان.
— قۇدايعا سەنەمىسىڭ؟
— سەنبەگەنمەن دە، شوفەر دەگەن حالىق ىرىمشىل كەلەدى. قاسىمدا ءبىر كوڭىل جۇباتار مەدەتتىڭ بولعانىن جاقسى كورەم.
— قالاي، جەبەي مە؟
— اڭگىمە جەبەگەندە مە. مۇنىڭ ىشىندە مەنىڭ اتىم جازىلعان، سوسىن "ءجۇز جىل ءومىر ءسۇرىپ، ءۇش قاتىن ال" — دەگەن پايعامباردىڭ باتاسى بار.
— باتاسى قوناتىن با؟
— ەركەككە الپىستان ارعى عۇمىردىڭ قاجەتى شامالى.
— ءۇش قاتىن الۋعا قارسى ەمەس شىعارسىڭ؟
— ازىرگە ول دا بەلگىسىز. سەن سونىڭ ءبىرىنشىسى بولۋىڭ كەرەك ەدى...
— ءبىرىنشىسى بولعىم كەلمەيدى.
— نەگە؟
— ءۇشىنشىسى قادىرلىرەك قوي.
ول بەلۋارىنا دەيىن جۋىنىپ، تەلنياشكەسىن ىزدەدى. قىز كوگالعا شالقاسىنان ءتۇسىپ، اسپانعا ءسۇزىلىپ جاتىر ەكەن؛ ءۇيىر ىزدەگەن قۋلىق مىسىق ءتارىزدى كەرىلىپ جاتىر. "وسى الباستىنىڭ ءوزى..." ويىنا ءار نارسە كەلدى. "موڭكىپ جۇرمەسە..." قوبالجيىن دەدى. "يديوتسىڭ عوي، اسەكە، يديوتسىڭ!.." تەلنياشكاسىن كيدى، ۇزاق كىدىرىپ، قىزدىڭ ويسىز، وتسىز تۇنىق جانارىنا قادالدى. قاسىنا كەلىپ وتىردى. ەڭكەيىپ ەرنىنەن ءسۇيدى.
قىز شىبىن شاققان قۇرلى سەلت ەتكەن جوق، تەك الاقانىمەن ەرنىن ءبىر سيپادى دا قاپەرسىز جىگىتكە تەسىلدى.
جول جاقتان ەكى-ۇش دۇركىن ماشينانىڭ سيگنالى ەستىلدى...
شاتقالدىڭ تار وڭەشىنە تاۋداي ەتىپ ءجۇن ارتقان جۇك ماشيناسى كەپتەلىپ كەپ قارسى توقتاعان ەكەن؛ بەيتانىس شوفەر اۋەلى ايانعا قارادى دا جاقتىرماي الدەنەنى كۇڭك ەتتى، سوسىن قىزعا قارادى، ونىڭ ۇرپيگەن شاشىن، شاشىنا جابىسقان ءشوپ - شالامدى ساناپ شىقتى.
— تاپقان جەرلەرىن!.. — دەدى.
— نە شاتىپ تۇرسىڭ؟ - دەدى ايان.
— ەستىگەن جوقپىسىڭ! — دەدى شوفەر.
— حام!
— تاجىكەلەسەتىن ۋاقىت جوق. جولدى بوسات!
ايان اسىقپاي راديتورعا سۋ قۇيدى، اسىقپاي ماشيناسىن وتالدىرىپ، كەيىن شەگىڭدى دە جول جيەگىنە تاقالدى. تاعى دا شىلىم تۇتاتتى.
بەيتانىس شوفەر بىلاي شىعا بەرىپ توقتادى.
— شىلىمىڭ جوق پا؟
ايان ۇندەمەدى. تۋ سىرتىنان سارت ەتكەن كابينا ەسىگىنىڭ جاڭعىرىعى، سوسىن اياق تىقىرى ەستىلدى.
— قىرسىققاندا شىلىمىم تاۋسىلىپ...
— مانادان وسىلاي دەمەيمىسىڭ!.. — ايان تەمەكى ۇسىندى. شوفەر سىرىڭكە تۇتاتىپ جاتىپ لەسوۆوزدىڭ الدى-ارتىن شولىپ شىقتى.
— اعايىن، جۇگىڭ اۋىر ەكەن، اسىقپاساڭ بولماس، — دەپ
— جۋىردا لەسپرومحوزدى دا جابادى دەيدى.
— نەگە؟
— اعاش تاۋسىلعان جوق پا.
— سوندا نە ىستەمەكسىڭدەر؟
— سوۆحوز بولامىز، بۇعى، جىلقى وسىرەمىز. باقتاشى جامان كاسىپ پە.
— جاپسا جابا بەرسىن.
— وندا كەلىپ-كەتەر قارا-قۇرادان تاپ-تاقىر بولاسىڭ دا.
— كەلمەي-اق قوي!.. مىندەتسۋىن!.. سەنىڭ كەلىپ-كەتكەنىڭنەن ماعان نە پايدا.
— ەح، دۋنكا، دۋنكا!.. تۇرمەدە تۋىپ، تۇرمەدە وسكەن ادام سياقتىسىڭ.
— تۇرمەدە بولىپ پە ەدىڭ؟
— قۇداي ساقتاسىن... ءبىراق، كىم بىلەدى، سەنى ۇرلاعانداي بولسام وتىرعىزۋى دا مۇمكىن. ءبىزدىڭ ءبىر جىگىت سەگىز جىلعا ايدالىپ كەتتى.
— قىز ۇرلاعانى ءۇشىن بە؟
— ارينە.
— سوق! ادامدى ۇرلاۋشى ما ەدى.
— ۇرلاعاندا قانداي. تەك كوزىر عوي، انشەيىن، قىزداردىڭ نارقى تۇسكەن سوڭ تورپاقشا جەتەلەپ اكەتە بەرەتىنى...
سۋ قايناپ كەتكەن ەكەن. ايان ماشينانى كىلت توقتاتتى دا، دۋنياعا اياق استىنداعى بالوندى نۇسقادى:
— ءسال قولعابىس ەت. ارىقتاپ قالماسسىڭ.
باستاۋ ونشا الىس تا ەمەس ەدى. قىز ەداۋىر كەشىكتى. رادياتوردىڭ قاقپاعىن اشتى. كاپوتتى كوتەرىپ، پودسوستى شۇقىلادى. تەمەكى تۇتاتتى.
— دۋنكا!.. اتەشىڭ جۇمىرتقا تاپتى!..
جاۋاپ بولعان جوق...
— ءوتىرسىڭ-ا؟..
- وتىرمىن.
— وتىرمىن، وتىرسىڭ، وتىردى... وتىرامىن، وتىراسىڭ، وتىرادى... وتىرعانمىن، وتىرعانسىڭ، وتىرعان-دى...
جانارىندا وت تا جوق، وي دا جوق، قاننەن-قاپەرسىز جاعادا وتىر ەكەن. ايان كومبينەزوننىڭ كەۋدەسىن اعىتىپ، تەلنياشكاسىن شەشتى دە كوگالعا لاقتىرىپ جىبەردى.
— تاليسمان با؟ - قىز ونىڭ مويىنداعى ءۇش بۇرىش تۇمارعا تاندانا قارادى.
— تاليسمان.
— قۇدايعا سەنەمىسىڭ؟
— سەنبەگەنمەن دە، شوفەر دەگەن حالىق ىرىمىنا كەلەدى. قاسىمدا ءبىر كوڭىل جۇباتار مەدەتتىڭ بولعانىن جاقسى كورەم.
— قالاي، جەبەي مە؟
— اڭگىمە جەبەگەندە مە. مۇنىڭ ىشىندە مەنىڭ اتىم جازىلعان، سوسىن "ءجۇز جىل ءومىر ءسۇرىپ، ءۇش قاتىن ال" — دەگەن پايعامباردىڭ باتاسى بار.
— باتاسى قوناتىن با؟
— ەركەككە الپىستان ارعى عۇمىردىڭ قاجەتى شامالى.
— ءۇش قاتىن الۋعا قارسى ەمەس شىعارسىڭ؟
— ازىرگە ول دا بەلگىسىز. سەن سونىڭ ءبىرىنشىسى بولۋىڭ كەرەك ەدى...
— ءبىرىنشىسى بولعىم كەلمەيدى.
— نەگە؟
— ءۇشىنشىسى قادىرلىرەك قوي.
ول بەلۋارىنا دەيىن جۋىنىپ، تەلنياشكەسىن ىزدەدى. قىز كوگالعا شالقاسىنان ءتۇسىپ، اسپانعا ءسۇزىلىپ جاتىر ەكەن؛ ءۇيىر ىزدەگەن قۋلىق مىسىق ءتارىزدى كەرىلىپ جاتىر. "وسى الباستىنىڭ ءوزى..." ويىنا ءار نارسە كەلدى. "موڭكىپ جۇرمەسە..." قوبالجيىن دەدى. "يديوتسىڭ عوي، اسەكە، يديوتسىڭ!.." تەلنياشكاسىن كيدى، ۇزاق كىدىرىپ، قىزدىڭ ويسىز، وتسىز تۇنىق جانارىنا قادالدى. قاسىنا كەلىپ وتىردى. ەڭكەيىپ ەرنىنەن ءسۇيدى.
قىز شىبىن شاققان قۇرلى سەلت ەتكەن جوق، تەك الاقانىمەن ەرنىن ءبىر سيپادى دا قاپەرسىز جىگىتكە تەسىلدى.
جول جاقتان ەكى-ۇش دۇركىن ماشينانىڭ سيگنالى ەستىلدى...
شاتقالدىڭ تار وڭەشىنە تاۋداي ەتىپ ءجۇن ارتقان جۇك ماشيناسى كەپتەلىپ كەپ قارسى توقتاعان ەكەن؛ بەيتانىس شوفەر اۋەلى ايانعا قارادى دا جاقتىرماي الدەنەنى كۇڭك ەتتى، سوسىن قىزعا قارادى، ونىڭ ۇرپيگەن شاشىن، شاشىنا جابىسقان ءشوپ - شالامدى ساناپ شىقتى.
— تاپقان جەرلەرىڭ!.. - دەدى.
— نە شاتىپ تۇرسىڭ؟ - دەدى ايان.
— ەستىگەن جوقپىسىڭ! — دەدى شوفەر.
— حام!
— تاجىكەلەسەتىن ۋاقىت جوق. جولدى بوسات!
ايان اسىقپاي راديتورعا سۋ قۇيدى، اسىقپاي ماشيناسىن وتالدىرىپ، كەيىن شەگىندى دە جول جيەگىنە تاقادى. تاعى دا شىلىم تۇتاتتى.
بەيتانىس شوفەر بىلاي شىعا بەرىپ توقتادى.
— شىلىمىڭ جوق پا؟
ايان ۇندەمەدى. تۋ سىرتىنان سارت ەتكەن كابينا ەسىگىنىڭ جاڭعىرىعى، سوسىن اياق تىقىرى ەستىلدى.
— قىرسىققاندا شىلىمىم تاۋسىلىپ...
— مانادان وسىلاي دەمەيمىسىڭ!.. — ايان تەمەكى ۇسىندى. شوفەر سىرىڭكە تۇتاتىپ جاتىپ لەسوۆوزدىڭ الدى-ارتىن شولىپ شىقتى.
— اعايىن، جۇگىڭ اۋىر ەكەن، اسىقپاساڭ بولماس، - دەپ ەندى جاناشىر بولا قالدى. — وڭ جاق ارتقى دوڭعالاعىڭنىڭ جەلى بوساپ كەتىپتى.
— ءبىر شاقىرىمعا بيت تەرىسى دە شىدايدى.
— ساقتىقتا قورلىق جوق، — دەدى شوفەر. — جاپان تۇزدە جالعىز ءوزىڭ مۇنشاما اعاشتى قايتا ءتۇسىرىپ، دومكراتپەن الىسىپ جاتامىسىڭ.
دوڭعالاق شوڭقيىپ بارادى ەكەن؛ ايان شىلىم تۇقىلىنا ءبىر تۇكىردى دە وكشەسىمەن ەزىپ تاستادى. شوفەر دە كەتۋگە ىڭعايلاندى.
— جول ازىعىڭدى المايسىڭ با؟ — ايان تەمەكىسىن ۇسىنىپ ەدى، ول پاپيروستىڭ ەكى-اق ساباعىن سۋىردى.
— بويجەتكەن ونشا جامان ەمەس كورىنەدى، — دەپ جىميدى سوسىن.
قىزدى ەندى عانا ەسىنە العان ايان جان-جاعىنا الاقتاپ ىزدەي باستادى؛ ءبىراق، شانداق جولعا تاربيىپ تۇسكەن باشپاي تاڭباسىنان باسقا ەشنارسە تاپپادى؛ تۋ سىرتىنان تاعى دا ماشينانىڭ ىشقىنعان گۇجىلى، دوڭعالاق استىنان ىرشىعان تاس – قيىرشىقتىڭ سىلدىرى عانا ەستىلدى دە بىرتە-بىرتە ول دا الىستاپ كەتتى؛ سازارىپ جاتقان بۇرالاڭ جول، سوناۋ شىڭىراۋ ەتەكتەن قۇمىعىپ بۇقتىرما سارىنى كەلەدى قۇلاققا.
7
وزەنگە ون بارىپ، ون قايتقان شىعار؛ مىناۋ تاس ۇستىندەگى تاي قازاندى سۋعا تولتىرعانشا دا ابدەن دىڭكەلەپ بولدى. ونىڭ ۇستىنە قىرىستانىپ تا وتىر؛ ادەتتە بۇل مەزگىلدە مونشاسىنا شومىلىپ، اس-سۋىنا تويىپ، نار ۇستىندە دىريىپ جاتاتىن ەدى: "بەزەردىڭ ءداپ بۇگىن كەتە قالعانىن!.."
ول كوسەۋمەن شالا تۇقىلىن توقپاقتاپ - توقپاقتاپ ۇگىتىپ تاستادى؛ تەز جانىپ بىتە قويماعان وتىنعا دا ىزالى. قازانعا قولىن تىعىپ ەدى، ءزارى سىنىپ قاپتى، بادەيكاعا ىستىق سۋ تولتىرىپ، قايىڭ شىبىرتقىنى ءجىبىسىن دەپ ماتىرىپ قويدى. سوسىن كوك تۇتىنگە قاقالا-شاشالا ءجۇرىپ، بۇلىق - تۇندىك اتاۋلىنىڭ ءبارىن اشىپ تاستادى، ساكىگە سۋ شاشتى، ىستا قاقتاۋلى تۇرعان بالىقتارىن جيناپ الدى، لاگۋناداعى بال سىرا دا تاۋسىلىپ قالاعان ەكەن، ەندى سۋسىن اكەپ، ارقاسىن شاپاتتاپ بەرەتىن دە ەشكىم جوق. "بەزەردىڭ ءداپ بۇگىن كەتە قالعانىن!.."
الگىندە ءبىر ساتتە ماشينا گۇرىلى ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، ەندى ءۇي جاقتان دا سالدىر-گۇلدىر جاڭعىرىق شىققانداي؛ الدەبىر ەر ادامنىڭ داۋىسى، قىز كۇلكىسى، تاۋىق باقىلداعانداي بولدى. شال شەشىنىپ قويىپ ەدى، قايتا كيىندى.
لەسوۆوز ءالى ىرقىلداپ تۇر ەكەن؛ ماڭايىندا ەشكىم كورىنبەگەن سوڭ شال اياڭداپ اۋلاسىنا قاراي بەتتەدى دە جول بويى جاڭعىرىقتا قاداۋلى تۇرعان بالتانى ىلە كەتتى. "جەمتىككە قايرىلعان قۇزعىنداي قايتا-قايتا كەلە بەرەدى ەكەن وسى يت!.."
تالاي-تالاي اداممەن كەزدەسكەن ەدى، كوبىمەن جاۋ بولىپ اتىسقان؛ ايانمەن جاۋلاسپاي-اق جۇلدىزى قارسى بوپ الدى: جاس دەگەن شىركىن ءيمانجۇزدى بولۋشى ەدى، ول مۇنىڭ بەتىنەن ەدىرەيگەن مىسىق مۇرتتان باسقا دانەڭە كورگەن ەمەس، امبە كورگەن سايىن تانىنە قادالعانداي تىتىركەنەدى دە تۇرادى. كوپ داراعىنىڭ ءبىرى بولعاندا الدە قاشان جەتى اتاسىنان قۇلدىراتىپ، ەندى قايتىپ قوتانعا جولاماستاي ايداپ شىعاتىن دا ەدى، بۇعان جەتى اتا نە، جەتپىس اتا نە كاپەرىنە قىستىرمايتىن بەتسىز بولعاسىن شال بار ىزاسىن ىشىنە بۇگىپ، پۇشايمان بوپ قالا بەرەدى... ەندى اۋلاعا كىرىپ كەتكەنىن قاراشى، كاززاپتىڭ!.. قوساتىن ءيتى دە جوق...
قاقپا اشىق قالىپتى، ول تاعى دا اياننىڭ ەدىرەيگەن مىسىق مۇرتىن كوردى، ءباتۋاسىز كۇلكىسىن ەستىدى.
— سەندەردىڭ تاۋىقتارىڭ دا كەرجاك بوپ كەتكەن بە؟..
ەكەۋى ماڭگىرگەن بالاپان قورازدى بەزەكتەتىپ قۋالاپ جۇرگەن تور ىشىندەگى بەس تاۋىقتى قىزىقتاپ تۇر ەكەن. كەكەسىن كۇلكى شال كەلۋىنە ينەدەي قادالدى دا ءارى ىزا كەرنەپ، ءارى قورلانىپ قالدى.
— ميل چەلوۆەك، ا نۋ-كا!..
شالدىڭ سۋ سياقتى نۇرسىز سارعىش جانارىنان تىكسىندى دە جىگىت ءتىل قاتپاستان تايىپ وتىردى. جوگەر قاقپانى جاۋىپ، تەمىر ىلگەكتى نىعىزداپ تۇرىپ بەكىتىپ تاستادى. سوسىن:
— سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟! — دەپ نەمەرەسىنە زىكىدى. — اكەل دەلبەنى!..
قىز ءبىراز قيپاقتاپ تۇردى دا، اقىرى قارسىلىق بىلدىرمەستەن جاپپاعا بەتتەدى.
جوگەر بالتامەن توردى وسىپ جىبەرىپ، اتەشتى ۇيقى - تۇيقى سۋىرىپ الدى دا باسىن جارىققا ساپ ءبىر-اق شاپتى. بەتىنە جىلى قان شاپشىدى، كوزىنە دە قان قۇيىلعانداي؛ بۋىن - بۋىنى دىرىلدەپ، شەكەسى لىق-لىق سوعىپ، قاندى كورگەن سوڭ ءتىپتى ورەكپىپ كەتتى. ءالى دە جانى شىعىپ ۇلگەرمەگەن قورازدى كۇرەسىننەن اسىرا شىرقاتىپ كەرى بۇرىلعاندا دۋنيا قايىس دەلبەنى ۇسىنا بەردى.
— ۇرامىسىڭ؟ — دەدى قىز.
— ولتىرەمىن! — دەدى شال.
...ولگەن جوق ەكەن. ءبىراق قانشا ۇرعانىن بىلمەيدى. ەكەۋى ەكى جەردە شوقيىپ وتىرىپ قاپتى.
— بولدى ما؟ — دەگەن دۋنيانىڭ اشۋ-ىزاسىز جايباراق داۋسىن ەستىدى.
— پروكلياتيە!..
ول باسىن ۇستاپ مەڭ-زەڭ ۇزاق وتىردى.
— تاس سۋىپ قالدى، — دەدى قىز.
ءمىز باققان جوق.
— مونشانىڭ تاسى سۋىپ قالدى دەيمىن!..
سوزىلىپ ازار تۇردى. نەمەرەسىنىڭ جۇزىنە قاراۋعا ءداتى جەتپەدى، تەك شارقايىن سۇيرەتە باسىپ قاقپاعا تايانعاندا:
— ارقامدى ۇرىپ بەر، — دەپ دۇڭك ەتتى. — ءبىر تۋەسوك بالسىرا الا كەلشى.
قاشاندا ءوستىپ ءبىر قىرسىق تاپ كەلەدى دە تۇرادى؛ ادىرا قالعان ماشينامەن ارپالىسقانشا قاي زامان، ءبىراق، ورنىنان قوزعالار ەمەس، جەلى شىققان ارتقى دوڭعالاقتىڭ ديسكاسى ماي بالشىققا ورتان بەلىنەن ءسىڭىپ بارادى. ول تاعى دا موتوردى وتالدىرىپ، ارتقى جىلدامدىققا سالىپ كوردى. ماشينا اجىلداپ، ەكى-ۇش دۇركىن جۇلقىنىپ - جۇلقىنىپ الدى دا قايتادان لىقسىپ بارىپ وتىرىپ قالدى.
لەزدە كوز بايلانىپ كەتتى. اسپان تۇتاسىپ العان، جاۋىننىڭ كەسەك تامشىلارى كۋزوۆتى تىرس-تىرس ۇرعىلاي باستادى. ءبىراز ۋاقىت جول بويىن كۇزەتتى، كولدەنەڭ وتكەن ءبىر ماشينا بولساشى. جارقىلداماي، شارقىلداماي ۇرلانىپ باستالعانىنا قاراعاندا جاڭبىر دا ۇزاققا سىلتەيتىن ءتۇرى بار. "ءاي، ايەكە - اي، يديوتسىڭ عوي، يديوتسىڭ!.. وسىندا سەنى قاي قۇداي ايداپ كەلدى؟!. وتىر ەندى مەلشەڭنەن باتىپ، مەلشيىپ...كورىندى!.. تفۋ!.."
جۋىق ماڭنان ات ءىشىن تارتتى. يەن جاعادا وزىنەن باسقا دا ءتىرى ماقۇلىقتىڭ بارىن سەزىنىپ ساتكە بولسا دا كوڭىل جۇباتتى. تىسقا شىقتى؛ تورشولاقتىڭ قاراۋىتقان نوبايىن كوردى، ونان ارمەن شاتىرى شوشايىپ جوگەردىڭ ءۇيى تۇر؛ بەرمەن قاراعان جالعىز تەرەزەدەن شام جارىعى جىلت ەتتى. جالعىز تەرەزەنىڭ الدىنداعى تۋلاقتاي جارىقتىڭ توبەسىنەن كەسەك-كەسەك جاۋىن تامشىلارى اۋانى تىلگىلەپ، وسىپ ءتۇسىپ جاتىر. تۋلاقتاي جارىقتا تەزەككە ۇيمەلەگەن شىبىن-شىركەيدەي ۇساق تامشىلار سەكىرىپ بيلەپ ءجۇر. تەرەزەنىڭ الدىنا الدەكىم كەس-كەستەپ تۇرا قالعانداي بولدى دا ءۇي ىركەسىندەگى تۋلاقتاي جارىقتىڭ اۋماعىن كىشىرەيىپ، بۇلدىر تارتتى.
...ايان اۋەلى قاقپانى ادەپپەن تىقىلداتىپ ەدى، ونى ەلەپ - ەشكىم جاۋاپ بەرمەگەن سوڭ جۇدىرىعىمەن قويىپ-قويىپ جىبەردى. ءبىرازدان كەيىن عانا ەسىك سىقىرلادى، شال جوتكىرىندى، سوسىن باشپاقتىڭ ادەپكى سارپىلى ەستىلدى.
— نە كەرەك ساعان؟
— اش ەسىگىڭدى.
قاقپا جىرتيىپ قانا اشىلدى؛ ساڭىلاۋدان مىجىرايعان جاباعى بەتتىڭ جارمىسى، جالعىز كوز، قىزىلشاقا كەپەشتىكتىڭ جارمىسى عانا كورىندى.
— نە كەرەك ساعان؟
— كۇرەك، بالتا كەرەك.
سارپىلداعان باشپاق تىقىرى اۋلانى ۇزاق قىدىرىپ، نە زاماتتا قاقپا الدىنا قايتىپ ورالدى.
— ءبىر تەڭگە، — دەدى شال كۇرەگىن ۇسىنىپ. سوسىن بالتاسىن كورسەتىپ، — ءبىر تەڭگە، — دەدى تاعى دا.
ول تىنتكىلەپ ءجۇرىپ اياننىڭ الاقانىنان تەك كۇمىستى عانا تەرىپ الدى، قولجۋعىشقا بارىپ سابىنداپ جۋدى، كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتتى دە، باستىرمادا ءىلۋلى تۇرعان كون اياققاپقا تاستاي سالدى.
— دۋنكا!..
تەرەزە الدىندا كەستە بىزبەن ورامال جيەگىن ادىپتەپ وتىرعان قىز سامارقاۋ كوتەرىلدى دە ءىسىن جيىپ، داستارحان جازدى؛ جوگەر ەجەلدەن كەشكى تاماقتىڭ ءتارتىبى مەن ءدامىن بۇزعان ەمەس، دۋنيا كۇندەگى ادەتىنشە ستولعا ءبىر شوگەن ارشىماعان كارتوپ، ءۇش-تورت ساباق پياز، قارا نان مەن شالا ىستانعان ەكى-ۇش بالىق اكەپ قويدى. تەك تۋەسوكتەگى بال سىرانى كورگەندە عانا شال نەمەرەسىنە الارا ءبىر كوز تاستادى؛ قوراشسىنىپ قالعانى، قوراشسىنعانى - بۇگىن ىشەمىن دەگەنى ەدى. قىز تۋەسوكتى قايتا تولتىرىپ اكەلدى دە تەرەزەگە تەرىس قاراپ وتىرىپ الدى.
ساعال-ساعال سۋ سورعالاعان تەرەزەدە تۇڭعيىق ماقپال تۇننەن باسقا قىلاۋ جوق. قىز تۇڭعيىق تاقپال تۇننەن وزىنە قادالعان ءوز سۋرەتىن كوردى، تۋەسوكتەن شىرماۋىق جاپىراعىن ءىلىپ تاستاپ جاتقان اتاسىن كوردى. شاتىر كۇمبىرلەيدى، تەرەزە تىرسىلدايدى، الدە قايدان تىقىلداعان بالتا داۋىسى ەستىلدى. پەش استىنان دامىلسىز بەزەكتەگەن شىلدەلىك شىرىلى بولماسا ءۇي ءىشى تىم - تىرىس. ءۇي توبەسى الاسارىپ، بوساعاسىن اتتاساڭ تورىنە ءبىراق جەتەتىن قۋىقتاي بولمە ونان سايىن تارايىپ كەتكەندەي بولدى؛ دۇنيەنىڭ كەندىگى ەندى عانا ەسىنە تۇسكەندەي: يىعىن ءزىل باسىپ، مىناۋ ءبىر ولىمدەي تىنىشتىق كەۋدەسىن سىعىپ جىبەردى. تاعى دا ماشينا ىشقىندى. قىز ەلەگزىپ تاعى دا تىسقا ءۇڭىلدى؛ ءتۇن تۇڭعيىعىن تەسىپ ۇلكەن جولمەن كوزدەي ەكى جارىق اعىپ ءوتتى، ءۇي ىرگەسىنەن دە قوس جانار جىپىلىقتاپ جاندى دا ءسوندى، جاندى دا ءسوندى.
* * *
دۆورنيك تەرەزەدەن جوسىلىپ اققان جاڭبىر سۋىن سىپىرىپ تاستاپ جاتىر. ۇلكەن جولدىڭ بۇرىسىنان تاعى دا قوس جانار شىعا كەلدى. ايان دۇركىن-دۇركىن ماشينا فارىن جاعىپ ءسوندىرىپ ەدى، ءبىراق، بۇعان جولاۋشى جاۋاپ بەرە قويمادى؛ قوس جانار ءدوڭ باسىنا باياۋ جىلجىپ كوتەرىلدى دە، قۇيرىعىنداعى بەزەرگەن قىزىل نوقاتىن جىپىلىقتاتىپ لەزدە جوق بولدى.
ول دۆورنيكتى توقتاتىپ تاستادى. تاعى دا تاس قاراڭعى؛ كوكجيەكتەگى بولار-بولماس بوزعىلت كەمەردەن باسقا اسپاندا ساڭىلاۋ جوق، اعاش باسى سارناپ، ازداپ جەلەمىك تۇرا باستادى. جاۋىرىنى مەن تىزەسىنەن وتكەن سىز توڭازىتىپ بارادى. تانىنە جابىسقان سۋ كيىمنەن تۋلا بويى تىتىركەنىپ وتىر. شىدىمدى سورا - سورا اۋزى دا قي تاتىپ كەتكەن ءتارىزدى؛ وزەگى تالىپ، قۇرساعى سازىپ، ىستىق اس تىلەدى.
اق ساماۋىردى زىڭىلداتىپ قويىپ، سارىلا كۇتىپ وتىرعان اناسى ەلەستەدى؛ تىسقا سان شىعىپ، سان كىرگەن شىعار؛ ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاستان توسەگىنىڭ تۇسىندا قاقشيىپ وتىرعان اكەسىن كوردى - تۇزدە نە بىتىرەتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ۇيگە كەلسە اكەسىنىڭ بار قارەكەتى سارباۋىر ايعىردىڭ بابى مەن توسەگىن كۇزەتۋ، سوسىن بەس نامازى؛ قابىرعادا — شلەم كيگەن ءتورت سولدات، تورتەۋى دە سوعىستا شەيىت بولعان. قارا شال كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتورت بالاسىنىڭ ورتاسىندا وتىرعانداي سەزىنەتىن. ايان سوعىستىڭ قايعى - قاسىرەتتى جىلدارىندا انا قۇرساعىنىڭ ەڭ سوڭعىسى بولىپ دۇنيەگە كەلىپتى دە، تاكاببار اكەنىڭ نازارىنان تىس قالىپتى. ءبىر جاندى ەركەلەتىپ، نە مۇسىركەپ كورمەگەن اكە كەنجەسىن دە ازامات دەپ مەنسىنگەن ەمەس؛ سالقىن، بالا-شاعادان، قاتىن-قالاشتىڭ كۇيبەڭ تىرلىگىنەن بويىن تازا ۇستايدى، ونىڭ اقسۇيەكتىگىنە اياننىڭ ءبىر مىنەزى ۇقساماعان. بالاسى نە ىستەيدى، نە قويادى، بۇل وشاقتا ول بار ما، جوق پا وعان ءبارى ءبىر؛ قولىنان ەشنارسە قاقپايدى، قوي دەپ ايتپايدى. كەيدە: "وسى شال مەن ءولىپ قالسام دا قىڭق ەتپەيتىن شىعار"، — دەپ ويلايتىن.
كەۋلىنە جەتىمدىك كىردى. ىشتەي ءوزىن ءوزى تاعى دا سىباپ الدى. "بۇ نە يت تىرلىك؟.. ءبالدۋ-شالدۋ وتكەن كۇن... كورىنگەن جەردىڭ جىراسى مەن جىقپىلىندا باتپاققا اۋناپ، كورىنگەننىڭ بوساعاسىنان باسپانا ىزدەپ ساندالعان ءپاتۋاسىز جاڭدا نە قاسيەت بولۋشى ەدى. قاسيەتسىز... جەك كورسە جەك كورگەندەي ەكەنمىن - اۋ!..." — دەپ نازالاندى.
قاتىن ال دەپ قىشتاعان كەمپىر، شال جوق. قاتىن الامىن دەپ جۇلىنعان بۇل جوق. ماحابباتى تاسىپ بارا جاتقانى دا شامالى. قارا ىزدەپ ەلەگىزگەن ساۋىرىكتەي سالپى ەتەكتىڭ سوڭىنان شابا جونەلگەنى دە انشەيىن داراقىلىق.
ول باگاجنيكتى اشتى دا شاعىن عانا ترانزيستوردى الىپ بىلاي قويدى، قوبىراعان قاعاز قيقىمدارىنىڭ اراسىنان ءبىر ءتۇيىر قاتقان نان تاۋىپ اۋزىنا سالدى. ترانزيستور ىسقىرىپ -ىسقىرىپ جىبەردى. "ۆى سلۋشاەتە گولوس امەريكي. پەرەداەم پوسلەدن..." قارلىققان ەركەك داۋىسى تۇتىعىپ بارىپ جوعالىپ كەتتى دە ەفيردە "ماياك" پروگرامماسىنىڭ پوزىۆنويى عانا قالدى... "پو پروسبە ليۋبيتەلەي سيمفونيچەسكوي مۋزىكي..." ۇلكەن جولدىڭ بۇرىسىنان سەلكىلدەپ تاعى دا قوس جانار شىعا كەلدى. جاڭبىر سۋىنا شومىلعان تەرەزەدەن بىجىرقاي ساۋلە جامىرادى. بىجىرقاي ساۋلە جىگىتتىڭ بەت-جۇزىن، كابينانىڭ قۋىس -قۋىسىن تىنتكىلەپ ءبىراز شايقالىپ تۇردى دا جوق بولدى. شىنى بەتىڭدە جىپىلىقتاعان قىزىل نوقات قالدى.
بەلى سىرەسكەندەي بولدى. شارشاعان ەكەن. ىقتاعى جاقتاۋ تەرەزەنى ءتۇسىرىپ، اياعىن تىسقا شىعارا كوسىلىپ جىبەردى دە، كوپشىككە شالقالاپ جاتا كەتتى. سالقىن اۋانىڭ لەبى ەسىپ، تىنىسى ەداۋىر كەڭىپ قالدى. سىتىر-سىتىر جاپىراق كەمىرگەن جاڭبىر، ءبىر قالىپتى وزەن سارىنى، قاراعاي باسىنىڭ باياۋ ىسىلى... سوسىن گريگ... ۇيقىلى-وياۋ جىگىتكە ۇيقىلى-وياۋ قوڭىر ءۇننىڭ لەبى كەلەدى... "بەيىش...بەيىش؟.. قايداعى بەيىش؟.. ە-ە، باسە... قارا شال ەكەن-اۋ..."
كوڭلىم مەنىڭ قاراڭعى. بول، بول، اقىن!
التىندى دومبىراڭمەن كەلشى جاقىن.
ىشەك بويلاپ ون ساۋساق جورعالاسا،
بەيىشتەن ءۇن كەلەدى قوڭىر سالقىن...
ول ءبىراز ۋاقىت اباي ولەڭدەرىن كەزىپ كەتتى. "ادام ءبىر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى، بوقتان ساسىق بولارسىڭ ولسەڭ تاعى..." ماعان قاتىستىسى وسى بولار دەپ توقتادى. ەكى اياقتىنىڭ ەڭ قورى ءبىر وزىدەي-اق ءارتۇرلى ويعا قالدى. زامانداستارىن ەسىنە الدى. مۇنان باسقانىڭ ءبارى دە تىربانىپ ءار جەردە وقىپ جاتىر ەكەن. ەكى جىل بولدى، الماتىعا ساندالىپ بارىپ، كونكۋرستان وتە الماي ساندالىپ قايتىپ ءجۇر. ادەبيەت مۇنىڭ نە تەڭى ەدى. تىراشتانىپ، تاڭداماي، تالعاماي جۇرت سەكىلدى زووۆەت ياكي سحي-عا تۇسكەندە ەل قاتارلى وقىپ جۇرەتىن ەدى ەندىگى... ازىرگە اكەسىنىڭ ءبىر سيىرىنا جىل سايىن زاۋال بوپ تيىسكەنى بولماسا ول دا بەلگىسىز... ايتەۋىر، بارانكا مۇنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان كەسىپ... ايتەۋىر كەۋىلىندە ءبىر ءۇمىت، كوكىرەگىندە ءبىر ساڭىلاۋ بار.
— "ۆودا، ۆودا! كرۋگوم ۆودا! شۋميت ۆودا!..."
— وتتاپسىڭ! - ءبىر تولقىندا گريگپەن باسەكەلەسە موڭىرەپ جاتقان الدەبىر ءانشىنى جاقتىرماي قالدى. ەسترادانى سۇقانى سۇيمەيتىن. الماتىدان ەكى جىلداعى جيعان-تەرگەنى ەكى ساندىق ۋۆەرتيۋرا مەن تاتتىمبەت. ترانزيستوردىڭ شكالاسىن جىلجىتىپ ەدى، ءبىراق، الگى ءبىر قۇرىپ قالعىر "ۆودا-ۆوداسى" ءتىلىنىڭ ۇشىنان كەتپەي مانادان بەرگى قيالىنان اداستىرىپ جىبەردى دە، اقىرى ءوزىنىڭ كۇيكى تىرلىگىنە قايتىپ ورالدى. "كوكەم قۇناجىندى ساپى ما ەكەن؟ ەسكەرتپەگەنىمدى قاراشى. ىشەتىن، جەيتىن اۋىزعا ءبىر وتپۋسكنوي نە بولسىن..." الگى الماتى ساپارى دا تاياپ قالعان.
جەلەمىك باسىلعان ءتارىزدى. سىتىر-سىتىر جاپىراق كەمىرگەن جاڭبىردىڭ ۇساق تامشىلارى مەن ىرگەدەگى وزەن سارىنىنان باسقا دىبىس جوق. مۇنى گريگ تە تاستاپ كەتىپتى.
تىقىر ەستىلدى. ەكىنشى ەسىكتىڭ اينەگىن تومەن ءتۇسىرىپ تىسقا ءۇڭىلدى؛ ەلەستەي قاراۋىتىپ شالدىڭ قۇنجيعان دەنەسى، سوسىن ءجۇن-جۇن باسى كورىندى. "وسى شىركىننىڭ ەسى دۇرىس پا ءوزى؟.."
جەلى سولعان ارتقى ءبىر دوڭعالاقتىڭ ديسكاسى دا كورىنبەي كەتىپتى؛ ايان سيپالاپ ءجۇرىپ كۇرەك پەن بالتانى تاۋىپ الدى دا، شالدىڭ اياعىنا بىلش ەتكىزىپ تاستاي سالدى.
— سەن - اق مالدان، — دەدى شال. — ماعان ەندى قاجەتى جوق.
— جەركەنەسىڭ عوي؟.. الدە تاعى دا ءۇش سوم جەتى تيىن بەرەيىن بە؟..
— تۇكىرگەنىم بار سەنىڭ ءۇش سومىڭا!
كابينادان "ماياك" پروگرامماسىنىڭ پوزىۆنويى ەستىلدى:
— بيولوگيچەسكيي سپۋتنيك، ۆىۆەدەننىي سوۆەتسكيمي ۋچەنىمي نا كوسموس، سەگودنيا ۆسترەچاەتسيا س پلانەتوي بۋر...
ايان باسپالداقتى تەۋىپ - تەۋىپ ەتىگىنىڭ بالشىعىن قاقتى دا كابيناعا كوتەرىلدى.
— ميروۆايا پرەسسا نا ۆيدنىح مەستاح پومەششايۋت پوسلەدنيە سووبششەنيا تاسس...
تورشولاق كۇرسىندى.
— ولەدى عوي. اناۋ اتتى نەگە بوساتپايسىڭ؟
— سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس!
— مۇمكىن مەنىڭ شارۋام شىعار.
— اتتى قايتەسىڭ، ونان دا ۇيگە كىرىپ اۋىز جىلىتىپ شىقساي.
شال گالوشتى پيماسىن سۇيرەتىپ ۇيىنە بەتتەدى؛ جالعىز تەرەزەنىڭ جەتىم ساۋلەسىنەن ونىڭ قۇنجيعان دەنەسى زورايىپ كورىندى، ءۇي ىرگەسىندەگى تۋلاقتاي جارىقتا جاڭبىر تامشىلارى ءالى دە سەكىرىپ بيلەپ جاتىر ەكەن.
ايان بوساعادان ۇزاماي كىدىرىپ قالدى. بوساعادان ۇزاماي ەتىگىن شەشتى، تەر مۇڭكىگەن شىلعاۋىن جاسىرىڭقىراپ قويدى. شاقىرۋىن شاقىرسا دا جوگەر وعان وبەكتەپ يشارات جاساعان جوق؛ جىگىتتىڭ باسقان ءىزىن، تاقتاي ەدەندە قالعان سۋ شۇلىقتىڭ تاڭباسىن باعىپ ءبىراز تۇردى دا، ايان ساكىگە بارىپ وتىرعان سوڭ عانا شامنىڭ بىلتەسىن باستى، ستول ۇستىندەگى بوس تۋەسوك پەن تاباقتى ىدىس-اياق سورەسىنە تىعىپ، پەردەنى قىمتادى، اعاش شەلەك پەن بادەيكانىڭ قاقپاعىن جاپتى.
نار ۇستىنەن قۇس جاستىق پەن الا شىت كورپەنىڭ بۇرىشى كورىنەدى، كونەلەۋ كەنەپ كويلەكتىڭ جەڭى سالبىراپ جاتىر.
جوگەر كوكىرەگى سىرىلداپ باسپالداقپەن ۇزاق كوتەرىلدى. قۇس جاستىقتى جۇدىرىعىمەن سالىپ-سالىپ جىبەرىپ، ەكى-ۇش اۋناتتى دا.
— دۋن! - دەدى.
ايان ەسىككە كوز تاستادى: شالدىڭ ميقيعان پيماسى مەن ءوزىنىڭ سالتاق-سالتاق كەرزى ەتىگىنەن باسقا تۇك تاپپاي تاعى دا شالعا بۇرىلدى؛ جوگەر جاتىپ قالعان ەكەن، جاستىق ۇستىنەن قىزىلشاقا قاڭىلتىر باسى عانا جىلتىرايدى.
اۋەلى تىقىر ەستىلدى. پەش كەنەرەسىنە قۇرىلعان كەلتە شىمىلدىق جەلپىدى دە بالىقتاي قىزىل سان كورىندى، كوكشىل سارافاننىڭ ەتەگى، سوسىن بوكسە، سوسىن دۋنيانىڭ ءوزى شىقتى.
ىدىس-اياقتىڭ سالدىرىن ەستىپ شال تاعى دا باسىن كوتەردى؛ قىزى ءۇش-تورت ءتىلىم نان، ونشاقتى ءمۋنديرلى كارتوپتى، ءبىر تۋەسوك بالسىرا مەن كەتىك ستاكاندى قوناق الدىنا اكەپ قويعان سوڭ عانا جاستىعىنا قايتا قيسايدى.
اش وزەككە ىشكەن بالسىرادان اياننىڭ ەپتەپ باسى اينالىپ، ەكى بەتى دۋىلدادى. دۋنياعا بىردەمە ايتپاق بولىپ ەكى-ۇش دۇركىن ۇمسىندى دا توبەدەن اڭدىعان قىرسىق شالدان جاسقاندى ما، قۇر قىزدىڭ اياق-باسىنا تەلمىرىپ، پۇشايمان بوپ وتىرا بەردى. تەمەكى تارتايىن دەپ وقتالىپ ەدى، تاعى دا شالدان قورىقتى، اقىرى بويى دەل-سال اۋىرلاپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ، ماۋجىراي باستادى دا، دۋنيا پەش ۇستىنە قايتا شىعىپ كەتكەن سوڭ بارىپ بۇل دا الاقانىن جاستانىپ تىلدەي تاقتاي ساكىنىڭ ۇستىنە قيسايعان بولدى. تىستا جەل دە، جاڭبىر دا باسىلعان ءتارىزدى؛ پەش ىرگەسىندەگى شىلدەلىك ءۇنى مەن شاتىردان اققان تامشى تىقىرى عانا قالىپتى، اندا-ساندا ءار جامباسىنا اۋناپ تۇسكەن قىز كۇرسىنىسى ەستىلەدى.
"وسىلاردا وي - زيىن دەگەن بار ما ەكەن؟ يت ارقاسى قياندا، ۇرەرگە ءيتى جوق جالعىز ءۇي وتىرعان نەتكەن جاندار؟ ءومىر ەمەس توزاق قوي..." انشەيىندە، كۇندە كەلىپ، كۇندە كەتىپ جۇرگەندە وسى ءبىر وشاقتىڭ تىرلىگىنە ءمان بەرگەن ەمەس. اربەردەن سوڭ، جوگەردىڭ زايمكەدە وتىرۋى مىندەتتى سياقتى كورىنەتىن؛ بىرەۋ بولماسا بىرەۋدىڭ وكىمەت اعاشىنا قورىقشى بولۋى كەرەك تە. ونىڭ ۇستىنە، ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق ادامدار دا بار عوي. پەندە بىتكەننىڭ ءبارى ۋۆەرتيۋرا مەن تاتتىمبەتتى تىڭداپ، ينستيتۋتقا ءتۇسۋى حاق ەمەس شىعار - اۋ. شال بولسا انە-مىنە ولەرىنىڭ شاعىنا جەتىپ وتىر، بىلايعى جۇرتتان ءبىر ۋىس توپىراقتان باسقا نە تىلەيدى. قىز دەيسىڭ، قىزدىڭ دا ءپالساپاسى بەلگىلى؛ كوپ بولسا بايعا تيەر، بالا تابار، وسىدان باسقا وندا قانداي ارمان قاپتى...
جامباسىنا تاقتاي باتىپ، ۇيقىسى قاشتى؛ كوزىم ىلىنە مە دەپ شامدى ءوشىرىپ ەدى، بىلتەسى قۇرعىر سۋ تەزەكتەي بىقسىپ، كوپكە دەيىن تاناۋىنان كەروسيننىڭ ءيىسى كەتپەي قويدى. "قاپ، شىلىم شەكسەم عوي، مىنا شال ۇيىنەن قۋىپ شىعادى..." اۋىرتپالىعى وسىعان باتقانداي تاعى دا قىز بەن شالدىڭ تىرلىگىنە شومدى؛ مىلقاۋ ادامدارداي تومپيىپ - تومپيىپ ەكى جەردە جاتقان "پاقىرلارعا" جانى اشىدى. نار سىقىرلادى. ەندى شال كۇرسىندى. ول دا ۇيقتاماسا كەرەك...
بۇل ۇيگە جات ادامنان جان باس سۇقپاعانىنا قاي زامان. ءدىنى باسقانى بىلاي قويعاندا، تانىمالدى ماڭايىنا جۋىتپايتىن ەجەلگى كەرجاك بۇگىن اياق-استىنان سالت بۇزدى. سوعان ءوزى دە تاڭ. ەندى نامازى قازا بولعانداي - اق تىنىشى كەتىپ، ەلەگىزىپ جاتىر. ارى اۋنادى، بەرى اۋنادى؛ دەنەسى قىزدى ما-اۋ، تابانى مەن الاقانى كۇيىپ، تۇلا بويىن جىلبىسقى سۋىق تەر باستى، جۇرەگى قاقتى؛ ۇستىندەگى ءزىل كورپەنى تەۋىپ تاستاپ ەدى، ءبارىبىر ىستىعى باسىلمادى. بار كىنانى مەدوكتان كوردى. تاعى دا ءوزىن-وزى سوكتى. "توزعان ەكەنسىڭ!... شاماڭدى بىلمەسىڭ بار، اكەڭنىڭ كوز - قۇنى قالعانداي ءىشىپ نە كورىندى!.."
اقىرى شىداي الماي شال جەرگە ءتۇستى؛ تومەندە ءبىرشاما قوڭىر سالقىن ەكەن، سيپالاپ ءجۇرىپ قيۋى قاشقان شيقىلداق ورىندىقتى تاۋىپ الدى دا ستول باسىنا كەپ قيسايدى. تاڭدايى قۇرىپ قالعىردىڭ تاعى كەۋىپ بارا جاتقانى... نەدەن ۇشىنساڭ — سودان ەمدەل دەۋشى مە ەدى... ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى بولسا دا تۋەسوكتىڭ قاي جەردە تۇرعانىن جازباي تانيتىن ادەتى.
— دەدا!.. قويساڭشى ەندى!..
— ىسقىرماي تىنىش جات!..
"ءىش اتاۋىڭدى! ولسەڭ دە ءىششى ەندى!.." — دەدى ول.
ءبىراق ىشە المادى. ءوز اسىندى ءوزىڭ ىشە الماعان قيىن ەكەن، ءتۇن ورتاسىندا ۇرلىق ىستەگەن ادامداي بۇقپانتايلاپ...
— ءاي، بايەكە، تۇر! — دەدى سوسىن ايانعا.
ايان كەتىك ستاكاننىڭ شەتىنەن اندا-ساندا ناۋمەز عانا تىستەپ قويىپ، قارسى الدىندا كەبىندەي اعاراڭداعان اق كويلەك - دامبالدى باعىپ ءبىراز وتىردى.
— شام جاقساق قايتەر ەكەن؟
— نەمەنە، اۋزىڭدى تاپپاي وتىرمىسىڭ؟
شالدىڭ تاعى دا شابىنا ءتۇرتىپ الارمىن دەپ جىگىت قايتىپ ءتىل قاتقان جوق. تەرەزەنىڭ پەردەسىن سىردى دا، ساكى ۇستىنە قايتا جانتايدى.
— لەسپرومحوزدى جابادى دەدى مە؟ الدە وسەك پە؟
— مال سوۆحوزى بولادى دەگەن ءسوز بار.
— ە-ە، ايتەۋىر، باياعىدا ءبىر قۇرىق ۇستاعان ەل-جۇرت ەدىك دەيسىندەر عوي... ول دا ءجون. تابىلعان شارۋا. جول سالامىز دەپ، لەسپرومحوز، رۋدنيك دەپ شىبىشتىڭ ءولى تۇبىتىندەي جۇلمالاپ تايگانى دا قۇرتىپ ەدىڭدەر...
— ءبارى دە پايدالى عوي.
— مۇمكىن. قامىت پەن قامشىدان باسقا عۇمىرى تۇك كورمەگەن ءبىز سەكىلدى شارۋانىڭ ماستەگى نەنى ءبىلسىن...
تۋەسوكتىڭ ءتۇبى كورىنىپ قالعان ەكەن، دۋنيادان قىمسىندى ما، ايىزى قانباسا دا جوگەر ەكىنشى مارتە لاگونگە ۇمتىلا قويعان جوق.
— ءيا، سونىمەن نە باعاتىن بولدىڭدار؟ بۇل وڭىرگە قىل قۇيرىقتىدان باسقا تۇلىك سيماسا كەرەك ەدى.ودان دا جۇرداي بوپ جۇتاپ قالدىڭدار. الدە ەسەكتەن ءۇيىر سالاتىن شىعارسىڭدار؟..
— ەسەك بولماسا بۇعى بار، مارال بار.
— ونى باعاتىن سەن بە؟
— ءسىز دە باعىپسىز عوي. الگى كريۆونوگوۆتىڭ شالقىپ تۇرعان شاعىندا...
— سەنىڭ اكەڭ دە ءسىڭىرى شىققان كەدەي ەمەس بولاتىن. قۇدايعا شۇكىر، زامانىندا ول دا مىڭ قارالى جىلقى ايداعان.
— دەدا!..
— سەن ماڭىراماي تىنىش جات! جاقسىلاپ قاسىنىپ الساڭ، ۇرعاشىعا سودان ارتىق پايدا جوق!..
اكتەلگەن اباجاداي پەشتىڭ ۇڭىرەيگەن كومەيىنەن باسقا كوزىنە ەشنارسە شالىنباي وتىر؛ ەندى عانا ءتىلى شىعىپ، زاۋىمەن اڭگىمەلەسەيىن دەگەنگە ايان دا تۇكپىرگە تەرىس اينالىپ تون -تورس جاتىپ الدى؛ دۋنيا دا ۇيقتاپ كەتكەنگە ۇقسايدى، قىزى قۇرعىرى تىرلىك كۇيبەڭىندە قولعابىسقا جاراعانى بولماسا ەركەك كىندىككە ءتۇبى سەرىك بولاتىن جەكجات ەمەس وي. نەمەرە تۇگىل اناۋ ەت - باۋىر ناستيادان نە تاۋقىمەت كوردى؟ ەندى مىناۋ الباستى دا ءبىر نارسەگە شاتاسىپ، ءتۇبى ابۇيىرسىز قالىپ جۇرمەسە نەعىلسىن... "قولامتادان تابىلعان قۇنسىز باقىر ەدىڭ... كىندىگىنەن ازعان تەكسىز مۇندار!.." قاراداي نەمەرەسىنە اشۋلانىپ، ەكەۋىن دە بىقبىرت تيگەندەي تاياقتاپ قۋىپ شىققىسى كەلدى.
تاس قاراڭعىدان با، باسى اينالدى، كوز الدىنان قىزىلدى - جاسىلدى ۇشقىن ويناقتاپ، قۇلاعى شۋلادى؛ ايتەۋىر ءبىر ىزىڭ اۋەلدە كوردەي تۇنەرگەن ءتورت بۇرىشتان ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، بىرتە-بىرتە بەلگىسىز مۇڭلى گۋىلگە اينالدى؛ ۇلىعان پەش مۇرجاسى ەكەن، تاعى دا جەل تۇرعانى - اۋ، جەل تۇرسا كۇننىڭ ايىعۋىنا كورىنگەنى عوي.
ساكى سىقىرلادى. تارعىن تەلنياشكانىڭ تەڭبىلى مەن كوكىرەكتە ايقاسقان ەكى قولدىڭ نوبايىن اڭعاردى. بۇيىردەن ءبىر تەۋىپ وياتىپ جىبەرسەم بە دەپ تە ويلادى. "اكەسىنىڭ تورىنە شىققانداي كەرىلۋىن!.." ايانعا قاراپ وتىرىپ ءبىر ءسات فەدوردى ەسىنە الدى؛ قانشاما ازاپتانىپ كوز الدىنا ەلەستەتىپ باققانىمەن ۇلىنىڭ تۇلعاسىن كورە المادى، ىمىرتتىڭ الاكەۋىمىندەي كۇڭگىرت بۋالدىردىڭ ار جاعىندا تۇردى دا قويدى. قۇداي-اۋ، ونىڭ دا انشەيىن كوڭىلدە عانا قالعانى ما؟..
* * *
...ول ءبىر مازاسىز قىستىڭ شاعى ەدى، ۇزاق تاڭداردى تالاي دۇركىن ءدال وسى پەشتىڭ ۇڭىرەيگەن كومەيىن اڭدىپ، ءالسىن-السىن تەرەزەگە تەلمىرىپ، ەلەگىزۋمەن وتكىزەتىن مازاسىز كوپ تۇندەردىڭ ءبىرى ەدى عوي. ودان بەرى دە، مىنە، اتتاي جيىرما جىلدىڭ ءوتىپ كەتكەنى...
سوعىستىڭ بىتكەنىنە دە ءۇش جىل تولىپ قالعان-دى، ءبىراق سوناۋ قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ كۇزىندە ەل ورتاسىنا قونىس اۋدارعان جوگەردىڭ ءتورت بىردەي كورشىسىنىڭ بىردە ءبىرى ومارتاعا قايتىپ ورامالدى؛ ءبىرى - شاڭىراق يەسىنەن ايرىلىپ، ءتۇتىنى مۇلدەم ءوشتى دە، اۋىل تىرلىگىنە ءسىڭىسىپ كەتكەن، ەندى بىرەۋلەرى ايدالاداعى زايمكەدە ءومىر بار-اۋ دەپ مەنسىنگەن جوق؛ قورا -قوپسى، ءۇي-جايدىڭ ءبارى ساۋداعا ءتۇسىپ، تىپ-تيپىل يەن جاعادا جاربيىپ جوگەردىڭ جالعىز باسپاناسى عانا قالدى.
سول ءبىر جىلدىڭ قىسى دا ەرەسەن بولىپ ەدى؛ بوقىراۋدا باسىپ قالعان قالىڭ قار التى اي بويىنا الاقانشىقتاتتى دا سارى سۇزەكتەي سوزىلىپ كەپ مايدىڭ اياعىندا ءبىر-اق شىقتى. انشەيىندە دە ات ءىزى تۇسپەيتىن زايمكەگە فەدوردان باسقا كەلىپ - كەتكەن ءتىرى پەندە بولعان جوق. جاپاندا جالعىز جورتقان قاشقىندا تاعات بار ما، ول دا قۇر ءبىر تۇندىك ەس قانا، قونالقىلىق سۋىت ءجۇرىسى ءۇي ىشىنە ابىگەر، اكەگە كۇيزەلىستەن باسقا دانەمە اكەلگەن ەمەس مىندەتسىپ كەلىپ، توناپ اتتاناتىن. سوسىن تاعى دا ناستيا ەكەۋى ولىك كۇزەتكەندەي قۋ مولادا كۇننىڭ باتۋىن، تاڭنىڭ اتۋىن تىلەپ سوستيىپ قالا بەرەتىن-دى. ادام باسىنا نە قاسىرەت كيلىكسە دە كوتەرە بەرەدى، بۇل جالعاندا تەك جالعىزدىققا ءتوزۋ كيىن ەكەن؛ جوگەر: "جول ورتاسىندا اتىڭ ولمەسىن، جەر ورتاسىندا قاتىنىڭ ولمەسىن" — دەگەندى دە العاش رەت سوندا ەسىنە العان ەدى. اگافيانىڭ زارى ەندى ءوتتى؛ باس اۋىرىپ، بالتىر سىزدايتىن كۇن تۋار، قىز بولسا كىسەندەپ ۇستامايسىڭ، ەرتەڭ ول دا تايىپ وتىرادى، ۇلدىڭ ءتۇرى اناۋ — سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق قاڭعىرىپ جۇرگەن. بۇرىنعا بۇيىعى فەودور ەمەس، مىنەزى دە وزگەرگەن، ازۋىنا تۇسسە كۇشىگىن دە شايناپ تاستايتىن ارلانداي قانىن ىشىنە تارتىپ، ار - ۇر ەتىپ بەت قاراتپايدى. اكە مە، قارىنداس پا، بۇگىندە وعان ءبارى ءبىر، ءبارىن دە جاۋداي كورەدى. بارار جەر، باسار تاۋى قالماعان ءتىرى ولىككە شىنىندا دا ءبارى ءبىر ەدى. بۇل تىرلىك قاشانعا دەيىن سوزىلماق؟.. مۇنى جاتسا دا، تۇرسا دا جوگەر دە ويلايتىن. ويلايدى دا ىشىنە قان قۇيىلعانداي كەۋدەسى سىزداپ جونەلەدى. ءبىراق ويلان نە، ويلان با نە، قولدان كەلەر قايران شامالى. "وزىڭە دە سول كەرەك، الدىمەن سەنى ولتىرەتىن ادام جوق" — دەپ تاعى دا ءوزىن سوگىپ توقتايتىن.
قورا توبەسىندەگى ءشوپ ساعدارىن سۋىرعان قۇيىن، سىنىق تەرەزەنى سىلق-سىلق قاققىلاعان جەل ىزىڭى، ۇلىعان پەش مۇرجاسىنىڭ مۇڭدى گۋىلى ءداپ بۇگىنگىدەي قۇلاعىندا قالىپتى؛ شانا ما، شاڭعى ما، ءۇي ىرگەسىندەگى كۇرتىك قاردان الدە نە سىرعىپ تۇسكەندەي بولدى دا ەس جيعانشا ەسىك ءدۇر - ءدۇرس ەتە قالدى؛ ادەپكى كيكىلجىڭنەن سوڭ دۇردە اراز بوپ توڭ-تورىس وتىرعان ءۇي-ىشىنىڭ استان - كەستەنى شىقتى. جالعىز بولمەدە پانالار دالدا تابىلۋشى ما ەدى، ساسقاندا پوگرەبتى دە ۇمىتىپ فەدور نار ۇستىنە قويىپ كەتتى.
ميليسيا ما دەپ قورقىپ ەدى، ورمانشى - ەگەر جاقىپ قارت ەكەن.
— مىنا بوران ادام جۇتاتىن شىعار، ادام جۇتار، — دەپ سويلەي كىردى. تۇلا بويىن مۇز قۇرساپ، سىرەسىپ قالعان پيماسى مەن تون، تىماعىن زورعا شەشتى دەپ پەش الدىندا ءۇرپيىسىپ وتىرعان جوگەر مەن ناستيانىڭ قاسىنا تاقاۋ جايعاستى.
جوگەر امالسىز كوندى؛ سيلادى، تەزىرەك كەتسىن دەپ سوزگە دە اينالدىرماي، قۇرعاق شىلعاۋ، يت تەرىسىنەن تىككەن قولعابىن دا بەردى، ءبىراق، بويى جىلىنعان قارت پەش قىزۋىنا توسەلىپ وتىرىپ اپ ونىكى - مۇنىكى مىلجىڭعا باستى. بۇكىل تايگادا بيت جوعالسا تاۋىپ الاتىن كارى كەزدەن ءۇي-ىشىنىڭ ءتينامداي زاتى دا قاعىس قالعان جوق؛ ىرگەگە سۇيەۋلى فەدوردىڭ بەردانكاسىنان باستاپ، بوساعاداعى كيىز بايپاق، بۇتىل ەتىكتەردى تۇگەل ساناپ شىعىپ:
— تامىر، نەمەنە، ۇيىندە قوناق بار ما؟ — دەپ نار جاققا كوز قيىعىن ءبىر تاستاپ قويدى.
جوگەردىڭ ماڭداي تەرى بۇرق ەتتى؛ الگى ءبىر ماتقاپىدا فەدوردىڭ كيىم-كەشەگىن دە تىعا الماي قالعان ەكەن: "زاۋل بولماسا يگى ەدى، قاپ، اقماق باسىم!.." ءوز وزىنە زىعىردانى قايناپ، اقىرى بۇلتالاقتاي جاۋاپ قاتتى:
— الگى ءبىزدىڭ مارقۇم قاتىننىڭ پوكروۆكادا جالعىز جيەنى بار ەدى... ءىش، ىشە وتىرساي... — جوگەر جاقىپتىڭ الدىنا تۋەسوكتى تىقپالاي بەردى.
بۇرىندى-سوڭدى ءدام-تۇز تاتىرىپ كورمەگەن كەرجاقتىڭ اياق-استىنان جالباقتاي قالعانىنا تاڭىرقادى ما، قابا ساقالدى ەڭگەزەردەي الا كوز قارت استى سامارقاۋ قايىرىپ تاستادى دا، ەڭكەيىپ قونىشىنان شاقشاسىن سۋىرا بەرىپ تاعى ءبىر دۇركىن نار ۇستىندەگى قوبىراعان كورپە-جاستىققا كوز جىبەردى.
— تامىر، كەشەلى-بۇگىن بەيساۋات اڭشى كەزىككەن جوق پا؟
رياسىز جايباراقاتتىعىنان ايرىلىپ، بۇرىش-بۇرىشتى تىم تىمىسكىلەپ كەجەنىنەن قوناقتىڭ سەكەم العانىن جوگەر دە سەزە قويدى.
— كۇنى-تۇنى پەشتەن تۇسپەيتىن مەن بايعۇستى كىم ىزدەۋشى ەدى، — دەي سالدى. — نەمەنە، جوق قۋىپ ءجۇرمىسىڭ؟
— بەلگىسىز ۇرى قىس بويى قورىقتاعى بۇعى، مارالعا بورىدەي ءتيىپ، تىنىم بەرگەندى قويدى. ءىز كەسىپ ەدىم، وسى وزەككە تۇسكەن ءتارىزدى. مىناۋ بورانى قۇرعىر كەدەرگى بوپ اداستىرىپ كەتكەنى.
ءۇي يەسى جاۋاپ قاتقان جوق، قوناعىنان تىكسىنگەنىن دە جاسىرا الماي كىبىرتىكتەپ وتىر. ابىرجىپ، ءارتۇرلى الاساپىران ويعا قالدى. "مونتمانىسىعانى ما، الدە شىنى ما؟ جوق ىزدەپ ءجۇر مە؟ الدە فەدوردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەپ وتىر ما؟... قىرسىق قۇداي تاعى دا قاق توبەدەن ۇردى دەسەي!.." جاراتقان يەسى جاعىز ۇل بەرگەن ەكەن، ونى دا سورىنا بولا بەرىپتى. "تالاق بوپ جابىستى - اۋ مۇندار!.. تاجال بوپ... قارا باسىنا كورىنسە ءبىر ءجون..."
— تامىر، قوناعىڭ اسقا قارامايتىن با ەدى، بولە-جارا ىشكەن ءدام ءتاتتى.
— سۋىق سورعان با، قىزۋى كوتەرىلىپ، كەلە جىعىلعانى... بولسايشى، قازانىڭا تاس ءتۇسىپ كەتكەن بە؟! — جوگەر ءوز وزىنەن ماڭگىرىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان ناستياعا قادالدى. قىز بەيشارادا نە جازىق، ەكى شالدىڭ الدىنا ەندى نە قويارىن بىلمەي يت اۋرەگە ءتۇستى؛ تاعى دا تۋەسوكتى بال سىراعا تولتىردى، تاعى دا نان تۇرادى، ءبىراق بۇل كەزدە جوگەر قىزىنا نەگە ايقايلاپ، نەگە جۇمساعانىن ۇمىتىپ تا كەتكەن ەدى؛ ەسىل-دەرتى جاقىپتا، اۋەلى سوزگە الداندىرسام با دەپ ويلادى — نە ايتاردىڭ ەسەبىن تاپپادى، سوسىن پەش كومەيىندە مازداعان قىزىل قاراعايدىڭ جالىنى الدەبىر سۇمدىق وي سالدى: "وسىنى قىلجيتا قويىپ، اناۋ شوققا اتىپ جىبەرسە كۇلىن كىم تابادى..."
قۇدايدان قورىقتى. ءوز پيعىلىنان ءوزى شوشىنىپ، توبە قۇيقاسى شىمىرلادى. مۇنىڭ نيەتىن ىشتەي سەزىپ قويدى ما، جاقىپ تا قوس - اۋىزىن قولىنا الىپ، قىراۋدان تەرشىگەن ستۆولىن شۇبەرەكپەن قۇرعاتىپ جاتىر ەكەن. اجداھانىڭ اۋزىندا جالعىز قالعانداي تاعى دا جان تەرگە ءتۇستى؛ فەدوردان دىبىس بولا ما دەپ ەدى، ءتىپتى تىرلىك نىشانىن بايقاتار ەمەس: "تابىتتاعى ولىكتەي تىرپ ەتپەۋىن شوشقانىڭ!.."
— ال، تامىر، اس-سۋىڭا راحمەت. بوران ءىشىن تارتقانعا ۇقسايدى.
جاقىپ قارت كەتىسىمەن فەدور دا بەردانكاسىن وڭگەرىپ، ىلە-شالا زىتقان-دى. جوگەر كىر-قوڭىن جۋدىرىپ، قاشان ميليسياسى ساۋ ەتەر ەكەن دەپ كوپ كۇندەر جول تورىدى. ەش حابار بولمادى، فەدور دا سول كەتكەننەن زىم-زيا جوعالعان. تەك قار كەتىپ، جەر دەگدىگەندە عانا كور تورعايدىڭ وزەنىنەن ورمانشى - ەگەر جاقىپتىڭ سۇيەگى تابىلىپتى، كوشكىگە كەتىپ ولگەن ەكەن دەستى جۇرت. ءبىر شاماعا دەيىن ءتۇسى بۇزىلىپ ءجۇردى؛ كوزى ىلىنسە بولدى، الا كوز ءداۋ قارا شال كەۋدەسىنە ءمىنىپ الىپ قىلعىندىرادى كەلىپ، بىردە وندىرشەگىنە تاقالعان قوساۋىزدىڭ ۇڭعىسىن كورەدى، ەندى بىردە تاعى سول الا كوز ءداۋ قارا شال مۇنى ويبايلاتىپ جالىن اتقان پەش كومەيىنە نىعارلاپ جاتاتىن دا كوك تەرگە شومىلىپ، شوشىپ وياناتىندى...
فەدور شىلدە تۋا قايتىپ ورالدى. ورالىپ سوعارىن جوگەر دە بىلگەن؛ تايگا كوپ بولسا ءبىردى جاسىرادى، ءبىر جىل جاسىرار. سوسىن... قايدا ءسىڭىپ كۇن كورەدى؟.. ونىڭ ۇستىنە وزىندىگى جوق، ءوزى بىلەرى جوق، ۇنەمى اكەنىڭ اۋزىنا، الاقانىنا تەلمىرىپ، ارقانداعان اتشا زايمكەدەن ۇزاپ كورمەگەن، ۇيكۇشىك بولىپ وسكەن ادامعا بىلايعى دۇنيەنىڭ ءبارى قورقىنىش، ءبارى ۇرەي؛ التى جىل بويى ساندالۋمەن كۇن كەشكەن يت ءومىر جەتەسىن ءۇزىپ، حايۋان قىپ جىبەرگەن.
جوگەر ارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، ويمانعا1 وت دەپ اقىل قوستى. فەدور وعان قىڭق ەتكەن جوق، بار كىنانى اكە موينىنا ارتا ساپ جاتا بەرگەن. قىرسىق بولعاندا ءدال سول جىلى جول قۇرىلىسى باستالدى دا جاعادا كەلىمدى-كەتىمدى ادام قاپتادى، بىرەۋ بولماسا بىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ىبىر-سىبىر كوبەيدى؛ جوگەرگە جۇرتتىڭ ءبارى وسى ءۇيدى توريتىنداي كورىنگەن. ۇي-ىشىندە دۇردە - ارازدىقتاعى باستالدى. اقىرى، امالى تاۋسىلعان اكە ءبىر كۇنى بالاسىنا: ميليسياعا ءوزىڭ بار، ءارى كەتسە ون جىل تۇرمەگە كەسەر، — دەدى. مۇمكىن ۇستاپ بەرەرسىڭ، وسىدان تىرپ ەتسەڭ قان قىلام دەگەن فەدور. اكەلى-بالالى قان بولىپ توبەلەسكەن، ەگەر ناستيا بولماعاندا كىمدى كىم ولتىرەرى بەلگىسىز ەدى...
شىلدەنىڭ ءداپ وسىنداي جاۋىندى ءتۇنى بولاتىن؛ ءولىم ءىشى بوپ تاياققا جىعىلعان شال ءبىر جۇمادان سوڭ ەسىن زورعا جيدى. ەرتەڭگىسىن سال بايلاۋعا جۇمىسشىلار كەلۋگە ءتيىس ەدى، امبە نوسەردەن كەيىن سەل ءجۇرىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنىپ، زاۋقى سوقپاسا دا باكەندى بايقاپ قايتۋعا امالسىزدان تىسقا شىقتى.
يەن جاعادا ەس بولار ەشكىم جوق؛ قاراۋىتقان قىبىرسىز قورا-قوپسى، ميلىقتان باسقان قاراقوشقىل الاسا اسپان، مىلقاۋ ورمان جان-جاقتان قاۋمالاپ ۇرەي تۋعىزدى. بۇتا -قاراعان، تومار - تۇتىرشىك اتاۋلى قىبىرلاپ، كوزىنە الدەبىر ەلەس، قۇبىجىقتاي كورىندى دە، سوڭىنان بىرەۋ وكشەلەپ كەلە جاتقانداي ءجون - ارقاسى شىمىرلاپ شال جامان قايىعىنا زورعا جەتتى. تەك جاعادان جىلجي بەرىپ، بەينە توزاقتان سىتىلىپ شىققانداي "ءۇھ" دەدى. جالعىزدىققا، ءتۇن بالاسىنا ەتى ءولىپ كەتكەلى قاشان: "وسى مەنى قۋعان قانداي ۇرەي، الجيىن دەگەنسىڭ - اۋ" - دەپ جۇباتقان بولدى.
قايىقتى ەداۋىر جوعارىدان سالعان-دى، اعىندى سۋ لىپ ەتكىزىپ وپ دەگەنشە جارتاس تۇبىندەگى باكەننەن ءبىر-اق شىعادى. باكەن جارتىلاي سۋعا باتىپ كەتىپتى، سىقىر-سىقىر اتكەنشەك تەۋىپ، بىردە شوگىپ، بىردە كوتەرىلىپ ىڭىرسىپ جاتتى. اينالاسىن شۇقىلاپ كورىپ ەدى، ىلىنگەن سالىندى، تىعىلعان تاس - قيىرشىق تابا المادى، ءبىراق زىلدەي، بەلگىسىز سالماق سۋ تۇبىنە تارتىپ سىرەستىرىپ تاستاپتى. ءتۇرتىنىپ وتىرىپ الدەبىر ارقانعا قولى ءتيدى، ارلى-بەرلى ىرعاپ كوردى، ەداۋىر جەردەگى اعىن ىعىندا ءبىر زات قوزعالاتىن سياقتى، ارقاندى ىرعاعان سايىن قارماق ۇشىنداعى شورشىعان بالىقتاي بۇلقىنىپ، اۋناپ ءتۇستى. "موردۋشكاسىن باكەنگە بايلاعان قانداي ءبىر قاسكۇنەم يت بولدى ەكەن!.."
باگوردىڭ ۇشى قامىرعا تيگەندەي بىلق ەتە قالدى دا شالدىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ، سىرىعىن كەيىن تارتىپ الا قويدى. جاقىنداپ بارۋعا قايمىقتى، جەلدەن كولەگەيلەي وتىرىپ اسپا فوناردى تامىزدى دا جوعارى كوتەردى؛ ارقان ۇشىنان تۇلىپتاي بوپ ءىسىپ كەتكەن ولىكتى كوردى. سەلتەڭدەگەن قوس بۇتىل ەتىك پەن سۋ سابالاعان كۇرتەنىڭ ەكى وڭىرىنەن فەدوردىڭ كيىمىن تانىدى دا، جۇرەگى تاس توبەسىنەن شىعىپ، شال شىڭعىرىپ جىبەردى...
سىلبىراعان اق جاۋىننىڭ استىندا ءتۇن جامىلىپ ناستاسيا ەكەۋى كور قازدى. تالاي جىل تىرىدەي تىعىپ ۇستاعان جالعىز ۇلدىڭ ولىگىن دە ەل كوزىنە شالدىرماي ۇرلاپ كومبەك بولىپ ەدى. سونداعى قورىققانى، قورعاشتاعانى ءبىر جانى. تاڭ قۇلانيەكتەنە وزەنگە كەلگەندە سۋ بەتىندە قىلت - قىلت اتكەنشەك تەپكەن باكەن مەن بوس ارقاننان باسقا دىم تاپپادى. ەرتىسكە قۇيار اتىراۋعا دەيىن بارىپ قايتتى؛ تىنتپەگەن توسقاۋىلى، سىرىق سالماعان وي - شۇقىر قالمادى. اقىرى دىڭكەسى قۇرىپ قويعان-دى. كەيىن، سال ايداۋشىلار زەرەندەگى سال توقىرايتىن تۇيىقتان الدەكىمنىڭ سۇيەگى تابىلىپتى دەگەن اڭگىمە ايتىسىپ كەلدى. ىزدەپ بارا المادى، بارۋعا دارمەن جەتپەدى. تىم قۇرىسا ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرماي جالعىز ۇلدىڭ سۇيەگى دە ايدالادا قالدى...
* * *
ۇڭىرەيگەن پەش كومەيىنەن باسقا تۇك كورىپ وتىرعان جوق؛ ۇلىعان مۇرجا، بەزەكتەگەن شىلدەلىك، ءوز سامايىنىڭ لىقىلى، جۇرەگى ءالى اۋزىنا تىعىلىپ وتىر ەكەن. ايان دا دۋنيا دا تىم - تىرىس. سيپالاپ ءجۇرىپ پيماسىن تاۋىپ كيدى، شولاق كۇپىسىن يىعىنا ءىلىپ، سۇيرەتىلىپ تىسقا شىقتى.
سورايعان سۇپىتسىز كولەڭكەسىن جەتەگىنە الىپ وزەنگە تارتىپ كەلەدى. جاۋىننان سوڭعى تەرىستەن تۇرعان ىزعىرىق جەل ورماندى ۇلارداي شۋلاتىپ، تەڭىز تولقىنىنداي ارسى - كۇرسى قۇتىرىنىپ تۇر ەكەن. مۇز قۇرساعان جالاڭاش ءتوسىن ىزعىرىققا بەرىپ ءۇش - قوڭىردىڭ ۇشار باسى شىنىداي شاڭقيىپ مەڭىرەيىپ قاپتى. بۇلت ىدىراعان. سارى القانىڭ قىرقاسىندا ورتاسىنان اۋعان كومەسكى اي قالتىرايدى.
بالاق-جەڭىنەن جەل ەستى، دەنەسىن سىز قارىدى. ىزعارلى ءتۇننىڭ الاكەۋىم ساعىمى كوشكەن مىلقاۋ وڭىردە وزىنەن باسقا قىبىر ەتكەن جان بار ما ەكەن؟ كوزىنە وعاش شالىنعان اياننىڭ لەسوۆوزى عانا؛ بەلىنەن شويرىلعان ءداۋ ماقۇلىقتاي بوكسەسىنەن شوڭقيىپ، باتپاققا بەلشەسىنەن كىرىپ كەتىپتى. وزەن سارىنى كۇندەگىدەن اشۋلىراق، تاسقىن ايداعان ءداۋ تاستاردىڭ كۇتىر - كۇتىر ءدۇرسىلى ەستىلەدى.
بۇقتىرما — اقجال قۇلا ەكەن؛ جاعانى شايىپ، قارا قايىقتى دا ءبىراز جەرگە سىرعىتىپ اپارىپ جيەككە لاقتىرىپ تاستاپتى، لىقسىعان سۋ ارعى بەتتەگى ەسكى ارناعا دا قۇلاسا كەرەك، بۇرگەندى جايىلما لىق تولعان، ايدىن - ايدىن، ءيىرىم - كولشىك بوپ كوز ۇشىندا ساعىمدانىپ جاتىر. ىڭىردەگى قاتتى نوسەر تاۋدىڭ قارى مەن سەلىن تاعى دا بۇزعانى عوي. "بىردە بيە، بىردە تۇيە" — دەگەندەي، كەيدە موماقان، كەيدە جىنى قوزعان باقسىداي قىرىق قۇبىلاتىن تاۋ تەنتەگىمەن تالاي جىل وتاسسا دا سىرىن الا الماي-اق قويدى؛ كەشە عانا بايلاعان موردۋشكالار دا جوق، جارتاس تۇبىندەگى قىلت - قىلت اتكەنشەك تەپكەن ەسكى باكەن دە كورىنبەيدى، ءبارىن جىم-جىلاس جۇتىپ قويىپتى.
جاردى لىق-لىق ساباعان كوپىرشىك تولقىندارعا تەلمىرىپ ۇزاق وتىردى؛ قالعىپ وتىرعانداي ەدى: كوزى جۇمۋلى، كوڭىلى ءار ساقتا، مەڭ-زەڭ بوپ ساندالىپ، بەيماعلۇم مۇنارتتا اداسىپ وتىر. وي دا ءبىر تۇڭعيىق، كەشسەڭ وتە المايسىڭ، ۇستاساڭ ۋىسىندا تۇرمايدى، ايتەۋىر لىپىپ جاتقان اعىن سۋ. ءوزىنىڭ ءىز - توزسىز عۇمىرىنداي.
تاعى دا باكەندى ىزدەدى. جەر بەتىندە فەدوردان قالعان جالعىز بەلگى، جالعىز ۇلدىڭ تابىتىنداي كورۋشى ەدى، ونى دا ايداپ الىپ كەتىپتى. بار ءۇمىت، بار تىرلىگىن وسى وزەن شايىپ كەتكەندەي، ىشتەي "ەندى مەنى نەگە جالمامايسىڭ" — دەپ نازالاندى. ماڭدايىنىڭ بەس باتپان سورى، "جازمىشتىڭ"، "جاراتقاننىڭ" الدىندا جالبارىنسا كەشپەيتىن كۇناسى بار ءوز ماقۇلىعىنان تابيعاتتىڭ ءوزى دە جەركەنەتىن ءتارىزدى. الاقانىمەن بەتىن باسىپ وتىرىپ قالدى. ساۋساعى قان ساسىعانداي ەدى...
8
— پتيچكا!
قىز سەلك ەتتى، دەمىن ىشىنە تارتىپ، ۇندەمەۋگە تىرىستى.
— پتيچكا، ۇيقتاپ قالدىڭ با؟
ۇيقى ىڭىردە قاشقان، ىڭىردەن بەرى ءتاتتى ءبىر قيالدىڭ قۇشاعىندا ەدى؛ الدىمەن كوز الدىنا اۋىل ەلەستەدى، كورگەن - بىلگەنىن ويشا تەرە كەلىپ، تۇما باسىن ەسىنە الدى: "دۇلەي نەمە!" — دەپ سوكتى ءوزىن، - ەرنىڭنەن قۇشقاندا ەمەۋرىن دە تانىتقان جوقسىڭ. يستۋكان! جول بويى، تاعى دا ايمالاپ سۇيسە ەكەن دەپ تىلەپ ەدى، ءبىراق ايان ونداي يشارات بىلدىرگەن جوق، سوسىن ءبارىن دە جىگىتتىڭ اشيىنگى قالجىڭى دەپ كوڭىلى سۋىپ قالعان: "ول مەنى قايتسىن..." دەگەنمەن كوڭىل شىركىننىڭ قۇرىعى ۇزىن عوي، مانا ايان ۇيگە كىرگەننەن بەرى جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، ءوزىن قويارعا جەر تاپپادى، تايپا ەل سياتىن اباجاداي پەشتىڭ ءۇستى دە تار كەلدى. جار قۇشاعىن اڭساعانداي، ءبىر جاستىقتا ەكى باستىڭ تۇيىسەر ءساتىن ەلەستەتتى، موينىنا ورالعان اياننىڭ بىلەگىن سەزىنگەندەي بولدى. مۇمكىن ايان ەمەس شىعار؟ ءبىراق، كوز الدىنان جىگىتتىڭ ەدىرەك مىسىق مۇرتىن قانشا قۋعانمەن اينالىپ كەلە بەردى، كەلە بەردى. باسقا جان كوڭىلگە قوناقتار ەمەس. قيالدا شەك بار ما، بولاشاق ناعايبىل تىرلىكتىڭ نوبايى ون مەن تۇستەي الماسىپ، باسقا تۇسەر جاۋلىق، سۇيسىنەر جار، ومىراۋعا سالار نارەستە، وشاق باسىنىڭ ارمانى بويىن بالقىتىپ، جىپ-جىلى ساعىنىشتى عۇمىر شىمىلدىقتاپ تۇرىپ الدى. ونىڭ انالىق سەزىمى دە بۇگىن ويانعانداي ەدى.
— پتيچكا!
ونىڭ دا وياۋ ەكەنىن بىلگەن. اتاسى كەتىسىمەن-اق ساكىنىڭ قايتا-قايتا سىقىرلاعانىنان دىبىس بەرەرىن سەزىپ، كۇتىپ جاتقان.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— انشەيىن، — دەي سالدى.
تاعى دا تىنىشتىق باستى. ءوز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن عانا ەستىپ جاتىر. ەكى بەتىن جالىن شارپىعانداي ورتەنىپ بارادى ەكەن. ساكى تاعى دا سىقىرلادى.
— ەرتەڭ نە تىرلىك جاسايسىڭ؟
— ونى قايتەسىڭ؟
— جاي، انشەيىن.
— قاراكەتتى سەن تاۋىپ بەرگەن جوقپىسىڭ. ءۇش دۇركىن ەدەندى جۋام، ءۇيدى قايتادان اكتەيمىن...
— سەن وسى تىرلىكتى قويساڭ قايتەدى. اۋىلعا ءجۇر، قۇرىپ كەتكەندە بىتكومبيناتقا ءتۇسىپ تىگىنشى بولارسىڭ. كەشكى مەكتەپتەن ساۋاتىڭدى اشاسىڭ. نەدەن جاسقاناسىڭ، قاسىندا مەن بولامىن. ءومىر مە مىناۋ...
"تاعى دا باياعى سول جىرى...بىتكومبيناتى تاۋسىلمايدى ەكەن..." قىز ودان باسقا لەبىز كۇتكەن ەدى. ەلەگىزگەن ءۇمىتشىل كوڭىل سۋ سەپكەندەي ساپ بولدى دا الگى ءبىر ءتاتتى قيالدان ايىرىلىپ قالدى. ءبىراق سول كوڭىلى قۇرعىردىڭ نە قالايتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر تولقيدى، تولدى دا جۇرەك شىركىن لوبلىپ، تار كەۋدەدەن اتىپ كەتە جازدايدى.
پەش كەنەرەسىندەگى كەلتە شىمىلدىق ءدىر ەتتى.
— قايدا ورمەلەپ كەلەسىڭ؟.. — قىز كەۋدەسىن قىمتاعان بولدى. جىگىتتىڭ دەمى تاۋسىلىپ، ونان ارمەن وڭمەڭدەي الماي سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
— دۋنيا، مەن ساعان...بار شىنىمدى... ايتتىم عوي...
— تۋاسى، مەنەن وقىمىستى شىقپايتىن بولار. اۋىلعا سۇيرەپ قايتەسىڭ. باي قۇشىپ، بالا تاپقاننان باسقا بىزدە نە ءقادىر.
— ول دا وڭاي شارۋا بولىپ پا. بالا سۇيدىرگەن قاتىننىڭ بالاعىنان اينالمايمىز با...
— قويشى ءورى... بادىك...
قوس انارىن كۇرەكتەي ىستىق الاقان قارىپ جىبەردى؛ سوسىن ونىڭ ىستىق دەمى مەن ەرنىنە تۇنشىعىپ، تۋلا بويىنا ىپ ىسسى بۋ تاراعانداي ەسەڭگىرەپ جاتىپ كورپەسىنىڭ قالاي اشىلعانىن بىلمەي قالدى.
— قۇرعىردى، مىناۋ ساسىق كومبينەزونىندى شەشىپ تاستاشى...
— شالدان قورقام دا...
— باكەنگە كەتكەن بولار... ول ەندى تان سىزا ءبىر-اق ورالادى...
* * *
دۋنيا باقىلداعان تاۋىقتىڭ ايقايىنان شوشىپ وياڭدى؛ ەسىك اشىق قالىپتى، اياننىڭ قاي مەزگىلدە تۇرىپ كەتكەنى دە بەلگىسىز، ءۇي ىشىندە جەم ىزدەگەن شۇبار مەكيەننەن باسقا جان جوق سياقتى ەدى، ۇيقىلى-وياۋ قالعىپ وتىرىپ نار ۇستىندەگى قۇراق كورپەنىڭ استىندا ءبىر ۋىس بوپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان اتاسىنىڭ بوكسەسىن كوزى شالدى. "ءولىم-اي!.. قارا باسىپ نەعىپ ۇيقتاپ قالدىم!.." اتاسىنىڭ قاي ۋاقىتتا كەلگەنىن دە بىلمەيدى. ءبىر نارسەنى سەزگەنى دە. ەسىكتى بەكەر اشىپ تاستامايدى عوي. ايان قايدا ەكەن؟..
تىستان ماشينانىڭ گۇرىلى ەستىلدى. دۋنيا اپىل-قۇپىل سارافانىن سۇعا سالىپ پەش ۇستىنەن قارعىپ ءتۇستى، قوبىراعان بۇرىمىن يىعىنان اسىرا ءبىر سەرپىپ، جالاڭ اياق جۇگىرىپ اۋلاعا شىقتى، جۇگىرىپ بارىپ قاقپانى اشتى؛ بۋسانعان جەردەن بىقسىعان قيدىڭ تۇتىنىندەي يرەلەڭدەپ بۋ كوتەرىلەدى، وزەك ءىشىن سوقىر تۇمان باسىن قالدى، تۇمان استىنان تاعى دا ماشينا ىشقىندى. "تىم بولماسا ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتىپ جۇباتىپ تا كەتپەگەنى مە؟.." ەرنىن جىمقىرا تىستەپ الدى، جانارىنا جاس ءۇيىرىلدى. توبەدەن ۇرعانداي دەل-سال كۇيدە قاشاعا سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى دا شۇقاناق - شۇقاناققا ىركىلگەن قاق - كولشىكتى جالاڭاياق شاپىلداتىپ جۇگىرە جونەلدى.
ءبىر بىرىنە تاناۋ تۇيىستىرە كەپ توقتاعان ەكى ماشينانىڭ ورتاسىندا ەكى ادام تۇقىراڭداپ تروسپەن الىسىپ جاتىر ەكەن؛ ءبىرى — تۇرىك ەرىن، قاسقا باس جالپاق قارا — دۋنيا كەشەگى جول بويىندا كەزىككەن بەيتانىس شوفەردى تانىدى.
— ءا، بيكەش، امانبىسىڭ؟ نەمەنە، ءبىزدى سۋسىنعا شاقىرىپ كەلدىڭ بە؟ — دەپ ازىلدەي قارسى الدى.
قىزدىڭ دۋدىراعان شاشىن، كوزىندەگى مولتىلدەگەن جاسىن كورىپ ايان ساسىپ قالدى:
— نە بولدى ساعان؟
دۋنيا ۇندەگەن جوق، تىكتەپ قادالعان جانارىندا ۋىت بار ەكەن. جەتىپ كەلگەن بويدا بەزەرىپ تۇرىپ الدى.
— الگى دۇلەي شال بىردەڭە دەپ...
قىز باسىن شايقادى، ماي مەن بالشىق ارالاس اياننىڭ سالتاق-سالتاق بەت-اۋزىنىڭ الەم تارىق كەسپىرىنە كۇلدى مە، جوق الدە ويىنا باسقا ءبىر نارسە ءتۇستى مە، اياق-استىنان ءتۇسى جىلى، جىميىپ ەزۋ تارتتى دا تەرىس بۇرىلىپ تاعى دا جۇگىرە جونەلدى.
— سەنىڭ وسى قىزىڭنىڭ ەسى دۇرىس پا ءوزى؟ — دەدى جالپاق قارا. — كىسكيىكتەي تىم ودىراڭداپ تۇر ەكەن.
— قايدام، دۇرىس بولار.
— دۇرىس بولسا انا ءپرينسيپتى اعىت،تاعى دا كۇشەنىپ كورەلىك. تەك جۇلقىلاماي تارت، تروستى ۇزەسىڭ.
ەس كەتىپ، جان شىققاندا لەسوۆوزدى باتپاقتان ەكەۋلەپ ءجۇرىپ زورعا شىعاردى. ونان ارتقى موستى دومكراتپەن كوتەرىل، دىمكاس دوڭعالاقتى سۋىرعانشا شاڭقاي ءتۇس بولدى. شارشاپ -شالدىعىپ، تاڭداي كەۋىپ، ەندى تەمەكىنى عانا ەرمەك قىلىپ وتىر.
— ساندالتىپ جەكسەنبى كۇنى قاي قۇدايدىڭ ايداپ كەلگەنىن... قانشاما ۋاقىتىم ءراسۋا كەتتى، — دەپ رەنجىدى ايان.
— ە-ە، اعايىن، شوفەردىڭ كۇنى وسى دا، بودەنەنىڭ ءۇيى جوق، قايدا بارسا بىتپىلداق دەگەن... زاپاس بالوننىڭ بار ما؟
— قايدان بولسىن. مەن كەلەمىن دە تەز قايتامىن عوي دەپ...
— باۋىرىم، قىزىق ەكەنسىڭ، بۇل كۇندە تەز بىتە قوياتىن وڭاي شارۋا بار ما. مونشادا وتىرىپ ەدەنگە كىشى دارەت سىندىرعاندا بولماسا... وعان دا كۇشەنۋ كەرەك. قىلاياعى وكىمەت ەكەش وكىمەتتىڭ ءجۇنىن دە پريەمششيكتىڭ كومەيىنە ءبىر جارىتىپ تىقپىشتاپ ءجۇرىپ ازەر وتكىزىپ كەلەمىن... نىسىپىڭ كىم ءوزىڭنىڭ؟
— ايان.
— مەن ىسكەندىر دەگەن اعاڭ بولام.
سىقىر ەتىپ سۇر قاقپا اشىلدى دا دۋنيا بادەيكاداعى كىر سۋدى كۇرەسىنگە اقتارا سالىپ، ەكى جىگىتكە سۇزىلە ءبىر قاراپ الدى دا قايتادان اۋلاعا كىرىپ كەتتى.
— راحات جەر ەكەن، — دەدى ىسكەندىر اينالانى شولىپ. - ۇجماق قوي. قاراكەتتىڭ كەرەگى جوق، ءوزى اسىرايدى بۇل الجىعان كارى كەرجاك ايدالادان نە بوق جەيدى دەسەم...
— قاي ءبىر جەتىسكەن تىرلىك دەيسىڭ.
— ءوزىن دالاعا قونىپ شىققاننان ساۋمىسىڭ؟
— ۇيدە - اق تۇنەدىم.
— ءدام-تۇز تاتىردى ما؟
— بۇيىرعانىن تاتقان بولدىق قوي.
— قويشى، وگىز ەگىز تابار... شال قىزىن ىرگە جاعىنا سالىپ جاتقان شىعار؟.. بويداق پا ەدىڭ؟
— ءيا.
— ۇيلەنەيىن دەپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
— ونىڭ دا دۇرىس، — دەدى ويلانىپ بارىپ. — باسىندى شاتىپ قايتەسىڭ. ەرتە ۇيلەنەمىن دەپ مىنا اعاڭ دا ەشەك ميا جەگەن تورپاقتاي ماڭگىرىپ ءجۇر. قاتىن دەگەن دە پالە ەمەس پە. التى جىل تىربانىپ التى بولمەلى ءۇي تۇرعىزىپ ەدىم، شاتىرىن جابار - جاپپاستا ەكىگە قاق بولەم دەپ تاعى ءيتىم شىقتى.
— نەگە؟
— پالەدەن ماشايىق قاشىپتى دەگەن ەمەس پە. ايۋداي اقىرىپ ەنەڭ وتىرسا، ەتىڭنەن ەت كەسىپ بەرىپ قۇتىلارسىڭ... قوي مەن جونەلەيىن، قالعان شارۋاڭدى ءوزىڭ تىندىرارسىڭ، باۋىرىم. شىلىمىڭ بار ما ەدى؟ — ول "بەلوموردىڭ" ءبىر قورابىن ايانعا ىتقىتىپ جىبەردى دە ورنىنان كوتەرىلدى. — قىزدىڭ سىرت پوشىمى ونشا جامان ەمەس ەكەن، — دەدى تاعى دا جىميىپ، — بارىنەن دە قانشا يلەسەڭ دە كونە بەرەتىن كون پۇشپاق پا دەپ قالدىم...
ونسىز دا قىرىق جاماۋ بالوننىڭ تەسىگىن تابۋ وڭايعا تۇسپەدى، ونان جەلىمدەپ، دومكرات پەن بەلتەمىردىڭ اراسىنا جانىشتاپ قويىپ تاعى ءبىر شاما كۇتتى. ازاپ ەكەن. قىر جەلكەدەن شانشىلعان ىستىق كۇننىڭ اپ - تابىندا ەڭكەڭدەپ ناسوسپەن الىسقان سوڭ نە جان قالادى. ۇيقىسى دا شالا. ەكى قارى سالدىراپ، بەلى ۇيىپ، ساندالىپ قالدى. ءشول قىسقاسىن قارا سۋ ءىشىپ ەدى، سىلەكەيى جەلىم تاتىپ، ونان ارمەن قۇرساعى سازىپ، جۇرەگى تومەن تارتتى. "اي يت تىرلىك - اي!" - دەپ وزىنە ءوزى ىزا بولدى دا دەلديگەن بالوندى تەۋىپ جىبەرىپ كولەڭكەگە كەپ قيسايدى. جاعانى اينالسوقتاعان قايداعى ءبىر وگىز شاعالا بىرق - بىرق ەتىپ توبەدەن كەتپەي جىنىنا تيگەنى... اتارعا وعى جوق، كوگىلدىر اسپانعا ءسۇزىلىپ كەپ جاتتى. اربەردەن سوڭ شاعالا جايىنا قالدى دا كوگىلدىر قاقپانىڭ سىقىرىن اڭدىدى؛ ءتىپتى قىبىر جوق، كۇندە وسى مەزگىلدە كەبىسى مەن موردۋشكاسىن سۇيرەتىپ جاعا مەن جالپيعان قارا مونشانىڭ اراسىندا تولعاتقان قاتىندارشا سەندەلىپ كەپ جۇرەتىن قىرسىق شال دا كورىنبەيدى. ىرىلداپ -گۇرىلدەپ ۇلكەن جولدا تولاسسىز سابىلعان ماشينالار دا ميدى جەپ بارادى. قاراپ جاتىپ ىڭىردەگى جىلى پەش، جىلى كورپەنى، دۋنيانىڭ ىستىق قۇشاعىن اڭسادى. ارتىنشا: "اۋ، بۇل شىركىن ءومىردىڭ ءوزى قالاي-قالاي بوپ بارادى" — دەپ تاعى ويلاندى... جوق، دەگەنمەن كوڭىل تۇكپىرىندە ءبىر جۇبانىش بار ەكەن. سوعان ىشتەي جادىراپ، بالاشا قۋانىپ، ءوز وزىنەن ىرجىيىپ كۇلىپ الدى. "قوي، بۇل جاتىستان بەرەكە شىقپاس، تۇرايىن" — دەدى. سونان انە تۇرامىن، مىنە تۇرامىن مەن ەرىنىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، ابدەن ماسا تالاپ، كۇن باتار الدىندا كۇپتەي بولىپ ءبىراق وياندى. "ءتۇۋ، يت - اي، ەندى بولماعاندا ءىسىنىپ ولەدى ەكەنسىڭ - اۋ. جارىپ تاستاي جازداعانىن قاراشى..."
اۋىلعا مىسىقشا ۇرلانىپ اياعىنىڭ ۇشىمەن كىردى. جەروشاق باسىندا قازاننىڭ استىن تۇرتكىلەپ وتىرعان دۋنياداعى باسقا ەشكىم جوق-تىن، ەندى عانا قىزعا بۇرىلا بەرگەندە:
— ميل، چەلوۆەك! — دەگەن تۋ سىرتىنان شالدىڭ ءزىلدى داۋىسىن ەستىدى. جىپسىك سارعىش كوزدەرى جاساۋراپ، شاتىناپ كەتكەن ەكەن. — تورىمە شىقتىڭ، ادال اسىمنان ءدام تاتتىڭ -جاتتىعىڭدى سالىق قىلعام جوق. التى الاسى، بەس بەرەسىڭ بولماسا اينالسوقتاماي ەندى اۋلامدى بوسات! — دەدى. — دۋنكا، پروۆودي گوستيا!
ول قىزدى نەمەن جۇباتارىن بىلمەي كوپ قينالدى: كومەيىنە جىلى-جىلى سوزدەر ورالىپ ەدى، ءبىراق ءبارى دە ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىندە ىركىلىپ قالدى، امبە ءوزى ءوز بولىپ كوشەلى مىنەز جاساپ بىرەۋدىڭ كەۋىلىن اۋلاپ، ەسىركەپ كورمەگەن پىشانا بايعۇستىڭ قولىنان نە كەلسىن؛ ايتەۋىر سۇلدەرىن سۇيرەپ ماشيناسىنا زورعا جەتتى. "پودلەس! — دەدى. — پودلەس ەكەنسىڭ - اۋ!.."
ماشيناسىن وتالدىرىپ قويىپ تاعى بوگەلدى؛ الگى سايقىمازاقتىعى دا انشەيىن دۇنيەنىڭ كەندىگىندە عانا كوكي بەرەتىن بەكەر پىسىقتىعى ەكەن، نە كەتە المادى، نە كەت دەي المادى: "ءالى كەزدەسەمىز عوي، كەلىپ تۋرامىن عوي" — دەگىسى كەلدى. وعان دا جاراماي، اقىرى قيپاقتاپ تۇرىپ-تۇرىپ كابيناعا كوتەرىلدى. "پودلەس! - دەدى. — قورقارىڭ بار، قوستى نەگە تونايسىڭ!.."
ەسەڭگىرەگەن ادامداي ءتىل - اۋزى بايلانىپ، مەلشيىپ قىز دا كەتپەي قويدى. قۇماعانى ما، قياستانعانى ما؟ ايان ەڭكەيە بەرىپ قىزدى قولىنان جۇلقىپ وزىنە تارتتى؛ ىپ – ىستىق تانىس الاقانى تۋلا بويىن ءدىر ەتكىزگەندەي بولدى، بۇلاداي اققۇلا شاشىنان كۇنسىگەن تانىس ءيىس كەلدى تاناۋىنا، الابۇرتقان ەكى بەتى ەرنىن وتتاي قارىدى. ول قىزدى لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ اپ قاسىنا وتىرعىزدى.
دۋنيا اياندى تاس قۇشاقتاپ ونىڭ الا تەلنياجكاسىنا تاناۋىن تىعىپ اعىل-تەگىل ۇزاق جىلادى. بىلەگىنە تامعان قىز جاسى ومىراۋىن شىمشىلاعان ىستىق لەپ جىگىت كوكىرەگىندەگى بۇرىن ويانباعان الدەبىر سەزىمدى تۇرتكىلەگەندەي؛ ول انشەيىنگى قىزعا دەگەن، قىزىلعا دەگەن ءتان ىنتىقتىعى ەمەس، ەسەرلىك تە ەمەس، ار-نامىستان تۋعان، جاناشىر جاقىن ءبىر جانعا دەگەن قيماستىق جىلى سەزىم ەدى. جىگىتتىڭ ماس جۇزىنە ءۋايىمسىز، بەيكۇنا پاك كۇلكى جۇگىردى. سوسىن قوجاناسىرشىلاپ: "بۇل دا ءبىر بىتكەن ءىس بولدى" — دەپ ەسىكتى سارت جاۋىپ، گازدى باسىپ قالدى...
9
وسىلاي بولارىن ول ءوزى دە ءبىلىپ ەدى؛ تاڭعالعان جوق، اربانىڭ الدىڭعى دوڭعالاعى قالاي جۇرسە، ارتقىسى سونىڭ ءىزىن باسادى دا، جازىمىشتان قاشىپ قۇتىلامىسىڭ. شيتتەي بالامەن يەن زايمكەگە جالعىز تاستاپ كەتكەندە ناستاسياعا دا رەنجىگەن جوقتىن، ول ءوز كىندىگىنەن ەدى عوي، ەندى دۋنياعا وكپەلەپ قايتسىن، نەمەرە نە بەرەدىنىڭ كەرى داعى. سوندا دا تاقىر-تازا جالعىز قالعانىنا اۋەلدە سەنە دە قويعان جوق، تاعى ءبىر اينالىپ سوقپاس پا ەكەن دەپ ەلەگىزىپ ءجۇردى دە تەك اپتا وتكەن سوڭ عانا كۇدەرىن ءۇزدى.
لەسپرومحوز جابىلادى دەگەن داقپىرت تا راس بولىپ شىقتى؛ جاعاداعى ەڭ سوڭعى اعاشتىڭ جاڭقاسىنا دەيىن سىپىرىپ-سيىرىپ سال ايداۋشىلار ايداپ كەتكەن، قىلاياعى ەسىك الدىندا ەربەيىپ تۇراتىن جامان تورشولاقتان ايىرىلعالى قاشان، ۇلكەن جولداعى كۇندىز-تۇنى تولاسسىز سابىلعان كوپ ماشينالاردىڭ سالدىرى عانا بولماسا تالايدان بەرى جوگەردىڭ مازاسىن العان ءتىرى پەندە جوق. ءسۇر قاقپانىڭ توپساسىن توت باساتىن بولدى. كەي كۇندەرى ول تاۋلىك بويى تىرپ ەتپەي ۇيدە جاتىپ الاتىندى شىعارعان. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى قىزۋى كوتەرىلىپ ونىڭ ۇستىنە دىمكاستانىپ قالدى؛ الىپ بارا جاتقان اۋرۋ دا جوق، تەك كارىلىكتىڭ بەلگىسى دە: سۇيەك جۇقارىپ، ءتان توزعانعا ۇقسايدى. جوگەر سەلت ەتپەستەن بۇعان دا ۋايىمسىز كوندى. جالپى ول كوكىرەگىن قازانداي قايناتىپ، جەگىدەي كۇيدىرگەن اششى قىجىلدان قۇلان-تازا قۇتىلعانداي ەدى، كوز الدىندا قارايعان ادام بولماسا، جان قيناپ، بىلەك سىزداتار قارەكەت بولماسا بىتەۋ جاراداي ءدۇمپيىپ جاتا بەرەدى دە ازىرگى پۇشايمان تىرلىگى دە، ءوزىن ءوزى عۇمىر بويى ازاپقا سالىپ تامام جۇرتپەن اتىسىپ - شابىسىپ، بىرەۋگە قان جۇتقىزىپ، بىرەۋگە قيانات جاساپ وتكەرگەن تياناقسىز ءومىر ەلەستەرi دە بۇگىندە كوڭىلدەن ءبىرجولا وشكەن. تۋعاننان دا، تۋىستان دا، "كۇناكارلىگى كوپ" بىلايعى دۇنيەدەن دە بەزىپ شىعىپ، ەس بىلگەلى بەرى اڭساعان باس بوستاندىعىنا ەندى عانا قولى جەتكەندەي راحاتقا باتتى. قينايتىن — ار جوق، قينالاتىن — ارتىندا قالىپ بارا جاتقان قيماس ارمانى جوق؛ ءبارى دە مۇنى الدان كۇتىپ تۇرعانداي، ۇجماعى ما، توزاعى ما بۇعان ءبارى ءبىر.
دەنەسىنەن جالىن لىپىپ، قارا تەرگە تۇسكەنمەن قول-اياعى تاستاي قاتىپ، شىمىرلاپ ساۋساقتارىنىڭ ۇشىنان جان كەتە باستاعان ءتارىزدى. جوگەر قۇدايىنا شوقىنىپ باسىن كوتەردى دە، بوي جازىپ قايتايىن دەگەن ويمەن سۇيرەتىلىپ ورنىنان تۇردى. بۋىن كەتىپ قالعان ەكەن، تالتىرەكتەپ پەش الدىندا سۇيەۋلى تۇرعان كوسەۋگە زورعا جەتتى...
كۇن قىزارىپ باتقان ەكەن، التايدىڭ ۇشار باسىنداعى اق بۇلتتاردا قان كوبىك مۇنارت قالىپتى. ىمىرت باسىپ كەلەدى، جاعاداعى جاربيعان جالعىز ءۇيدى جۇتىپ، بۇكىل تايگانى بۇركەپ كەلەدى. بايعىز قاڭقىلدادى.
ول دوڭ باسىنداعى زيراتقا جەتكەنشە ارتىنا قايىرىلىپ قاراعان جوق. كوسەۋگە سۇيەنىپ، ازداپ تىنىستاعان سوڭ كوز جىبەرىپ ەدى، كەشكى ىمىرت شىمىلدىقتان قالعان ەكەن، دۇنيە بۇلدىراپ، جانارىنا توپىراق تىعىلعانداي قاراقۇرىقتانىپ ەشتەڭە كورە المادى. تاناۋىنا دا توپىراق ءيىسى كەلگەندەي، ول اگافيانىڭ بەيىتىنە شوگە ءتۇسىپ، سۋىق توپىراققا ماڭدايىن توسەپ ءۇن شىعارماي، اقىرعى رەت اق پەيىلىنەن اعىل-تەگىل ۇزاق جىلادى...
ول ءتۇنى اسپان كىرشىكسىز، اي كىربەڭسىز تۋىپ ەدى...
1968 جىل. اپرەل
You Might Also Like
-
سوۆەت كونستيتۋسياسى ءار ءبىرىمىزدىڭ قۇپيامىزدى قىمتاۋلى ساندىقتان دا بەرىك ساقتايتىنى بارشاعا ايان. ال ەگەر سونداي ءبىر ءوزارا سىرىمىزدى جاريا ايتامىز، اشىق ءبىلىسىپ-ۇعىسامىز دەسەك، وعان دا ەرىك بەرگەن و...
