InfoHub Logo

قۇس دەگەن قانداي جاقسى جانۋار. قوراعا قويساڭ كوركى قانداي، جەسەڭ ەتى قانداي. ارينە ساتقان جۇمىرتقانى ايتپاي-اق قويالىق. كۇشى ازايا كەتسە جۇمىرتقاعا جارماسا بەرەتىندەر دو بولادى. بىردە قۋىرتىپ جەپ، بىردە سىلقىتىپ شيكىدەي-اق سورىپ قوياتىندار دا تابىلادى. ءتىپتى داۋىسى قارلىققان اكتەرلەردىڭ دە جۇمىرتقا جارىپ جۇتىپ جاتقانىن ءجيى كورەسىز. ال ەتكە كەلگەندە قالاي دەيسىز عوي. قوي ەتى اۋىر، قۇس ەتى ءتاۋىر دەسەدى.

ءتىپتى سىزدەردىڭ ىشىڭىزدە دە قۇس ەتىن ەشكىم جەك كورمەيدى. سەنبەسەڭىزدەر سوۆحوز ديرەكتورلارى شكاريننىڭ اتەشبايەۆتىڭ، رەستىڭ ۇيىنە بارا قويىڭىزدارشى. ولاردىڭ ەكى كۇننىڭ بىرىندە قۋىرعان تاۋىق، بىتەۋ پىسىرگەن ۇيرەك، مايعا كولكىتىپ قايناتقان جۇمىرتقانى ىسپەلەپ جەپ جاتقانىن كورەر ەدىڭىز. ونىڭ ۇستىنە مامىق جاستىق، قۇس توسەك تە وسى قۇستان الىنادى ەمەس پە؟! كەش بولسا-اق جولداستار مامىققا مالىنىپ، قورىلعا باسادى.

اسىرەسە، رەستى الىڭىز. ارىق تاۋىقتى قانشا جەك كورسە، سەمىز تاۋىقتى سونشا جاقسى كورەدى. اپپاق ءتوس ەتىن، سانىنداعى بوس ەتىن جەگەندە شوپشەڭ قاعادى. قۇستى اسىراپ، جەمدەۋىن اۋىرسىنعانمەن، جاقسى جەمدەلگەن تاۋىقتى، جەمساۋى مايلى ۇيرەكتى جەۋدى قيىنسىنبايدى. قۇس ەتىن ءپىسىرىپ اكەپ قويعانىڭىزدا بۇيرەگى، باۋىرى، ءوتى، وكپەسى، باسى، بوتەگەسى قايدا دەپ ونى ەكى مۇشەنى تىزبەكتەي جونەلەدى. ال اتەشبايەۆتى اڭگىمەلەسەك، ول رەستەن ءبىر دە كەم تۇسپەيدى. ول تاۋىق سورپاسىن «ءسىڭىمدى» دەپ تاپقان. سوندىقتان دا ساپ-سارى مايى كىلكىپ جۇرگەن سورپانى الا وتىرىپ، «ەت ەتكە، سورپا بەتكە» دەگەن دەپ توستاعاندى كەزەك-كەزەك بوساتا بەرەدى.

شكارين، اتەشبايەۆ، رەس ۇشەۋى ءبىر جەكسەنبىدە اڭعا شىعىپ، قۇس اتىپ قايتپاق بولىپتى. ۇشەۋى ءۇش جولمەن شىقسا دا، اقىرى ءبىر جولعا توقايلاسىپ قالىپتى. ءۇش ديرەكتور ءبىرىن ءبىرى كورىپ «ساپار وڭ بولسىن، قانجىعا قاندى بولسىن» ايتىسىپ، ودان ءارى جول سۇراۋعا مۇرشاسى كەلمەي، وزەن جاعاسىن بويلاپ جونەلىسىپتى. جۋىق ارادا ەشتەمە كەزدەسە كويماي، ءبىر پىرىمنەن جالعىز شۇرەگەي كورىپ ۇشەۋى دە كەزەنىپ تۇرىپ، مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن تارتىپ جىبەرگەن ەكەن، شۇرەگەي ۇشا جونەلىپتى. ەندى قۇلايدى، ەندى قۇلايدى دەپ تۇرعاندا ويلارىنا «مۇنى كىم بايلانادى» دەگەن وي ءتۇسىپ: «مەنىڭ مىلتىعىم بۇرىن اتىلىپ، وعان بۇرىپ دارىدى» دەپ قالىپتى ءبىرى. «جوق مەنىڭ وعىم ءدال تيگەنىن ءوزىم كوردىم» دەپتى ەكىنشىسى. سودان ءۇشىنشىسى: «ەكەۋىڭنىڭ وعىن. دا دارىماي، ۇيرەك ءارى ۇشىپ كەتىپ بارا جاتقاندا مەنىڭ وعىم ارتىنان قۋىپ جەتىپ، ءدوپ ءتيدى» دەپتى.

ءبىراق كوپ داۋرىقپاعا قاراي قويماپتى، ۇزاي بەرىپتى.

ەندى اڭگىمەنىڭ بەتى وزگەرىپ، تالاس تۋىپتى.

— سەن بۇرىپ اتىپ ۇركىتتىڭ، بۇيەن جەگەن،— دەپتى ءۇشىنشىسى بىرىنشىسىنە:

— سەن دە بىزدەن قالىسقان جوقسىڭ،— دەدى ءبىرىنشى اتقانى. سوندا ەكىنشىسى تۇرىپ:

— ءبىرىن بۇرىن اتىپ ۇركىتتىڭ، ال،— دەپتى ءۇشىنشى اتقانعا قاراپ،— ۇيرەك قونار ما ەدى، قايتەر ەدى، سەن تاعى اتىپ بۇرىنعىدان دا جامان ۇرەيىن الىپ الىسقا جىبەردىڭ. وعىمىز قيسىق كەتتى، بۇيەندى ۇشەۋمىز دە ايانباي-اق دەگەن ەكەنبىز سورلى باسىمىز،— دەپ كوڭىل جۇباتىپتى.

ءسويتىپ ۇشەۋى ۇيرەك داۋىمەن كوپ جەرگە كەتىپ قالىپتى. ءبىر كەزدە قىلت ەتە تۇسكەن قاز موينىن كورىپ، مىلتىقتارىن كەزەنىسە قالىپتى. ول قازدىڭ ارجاعىندا ءۇيىر-ۇيىر قۇس جاتقان سوڭ توقمەيىلسي قالىپ جانە جاڭا عانا بىتكەن ۇيرەك داۋىنان جۇرەكتەرى شايىلىپ قالعان باتىرلار «سەن ات، مەن اتپەن» تۇرىسىپتى. سويتكەنشە «تارت!» دەگەن داۋىسقا قاراسا، ارتتارىندا «تارانوۆ» سوۆحوزىنىڭ قۇس باقتاشىسى تۇر. وسى جەردەن بۇل سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى دا تابىلا كەتىپتى. ول مىنا ءۇش ديرەكتورعا سوۆحوزدا جۇمىرتقانىڭ 35 تيىنعا تۇسكەنىن، قۇستان جارىم ميلليون سوم تابىس العانىن ايتىپتى. سودان بۇيەن جەگەن مەرگەندەر قۇس سورپاسىن سۇراعان ەكەن، «تارانوۆ» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى قىسقاسىن ءبىر-اق ايتىپتى:

— سەندەرگە قۇس فەرماڭىزدى مەن تاراتتىرعان جوقپىن، بەرەكەدەن بەزگەن وزدەرىڭ، ەت جەگىلەرىڭ كەلسە ەڭبەكتەنىڭدەر!

قۇس ەتىن جەگىسى كەلگەنىمەن، قۇس وسىرگىسى كەلمەيتىن وسى ۇشەۋىنىڭ اراسىنان وسى جەردە تاعى داۋ شىعىپتى. العاشقى ءسوزدى شكارين باستاپ كەتتى:

— مىنە قۇس وسىرمەدىڭ دەپ كىنالاۋعا بولمايدى. وندايلار مىنالار بولۋى كەرەك،— دەپ قالعان ەكەۋىن كورسەتتى.— ايتپەسە مەن ءبىر گەكتار جەرگە 200 قۇس ءوسىرۋدىڭ ورنىنا، ەكى ءجۇز گەكتار جەردە ءبىر قۇس ءوسىرىپ وتىرمىن. مەن قىسقاسىن ايتقاندا قۇسقا كەڭ كولەمدى جەر بەرىپ، ءجۇرۋى تۇگىل ۇشۋىنا دا مۇمكىندىك جاسادىم. وسپەسە ءوزى ءبىلسىن! مەنى قۇس ەتىن ەرەكشە ارانمەن جەسە دە، اسىراۋعا كەلگەندە تايقىپ شىعا بەرەتىن اتەشبايەۆ دەپ ويلاماسىن،— دەپ توقتادى.

— ساۋىپ ىشەر ءسۇتى جوق، اۋىز تولار ەتى جوق، قۇستى اسىرا دەگەن سەندەي قۇس قۇمارلار. مەن سورپاسىنا عانا بولا ەسكە الامىن. ايتپەسە قوي ەتىمەن-اق سوۆحوزدى قوڭداندىرىپ تاستار ەدىم،— دەپ توقتادى اتەشبايەۆ.

ناق وسى كەزدە ءۇشىنشى ديرەكتور رەس ءوزىنىڭ تاۋىقتارىنا قاتتى وكپەلى ەكەنىن ءبىلدىرىپ قالدى. ونىڭ فەرماسىنداعى مەكيەندەر جىلىنا 8—9 جۇمىرتقا عانا سالادى ەكەن.

—تاۋىقتاردى دا سىناپ الاتىن ۋاقتى جەتتى،— دەدى ول ءوز سوزىندە، — ايتپەسە، ابدەن بيۋروكراتتانىپ العان، جۇمىرتقا سالمايدى.

ناق وسىنداي بيۋروكرات تاۋىقتار شكارين باسقاراتىن سوۆحوزدان دا كەزدەسەدى ەكەن. ديرەكتور بۇل تاۋىق وكىنە وكپەلەپ، قاپالانا قارايتىن سياقتى. وكپەلەمەي ءقايتسىن، ويتكەنى مەكىرەنگەن مەكيەن، قوقيلانعان قورازدىڭ ءبارى دە قوناقاسىعا جارامايدى. جۇمىرتقا جاعىنا كەلسەڭىز، مۇندا ون جۇمىرتقا 133 سوم 50 تيىن تۇرادى. ياعني ەكى ادام مىقتاپ تويۋ ءۇشىن جيىرماسىن الساڭىز 267 سوم سۋىرىپ بەرەسىز. سوندىقتان وسى سوۆحوزعا كومانديروۆكاعا بارعاندا بايقاپ بارىپ، تاماقتى ابايلاپ جەمەسەڭىز توتيىپ قالۋىڭىز مۇمكىن.

بۇلار وسىلاي بيۋروكرات تاۋىقتاردى جازعىرىپ وتىرعاندا ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدەن بip كۇدىك كەتپەدى. ول: «اپىر-اي، شكاريننىڭ ۇيىمدەگى جەڭگەڭىز دە ون جۇمىرتقانى 133 سوم 50 تيىننان الا ما ەكەن، ءا؟! دەگەن وي ەدى. شىنىندا سولاي بولسا بۇل باعاعا شكارين، اتەشبايەۆ، رەستەر شىداي قويار ما ەدى! دەگەنمەن دە بۇل ۇشەۋىنىڭ حالدارى مۇشكىلدەۋ ەكەن. بۇلاردىڭ كوڭىلدەرىنە قاراماي، تاۋىقتار دا وڭبايدى. وزدەرى-اق قانات جايىپ وسە بەرمەي مە ەكەن، ديرەكتورلار قالاعانشا جۇمىرتقا دا سالا بەرمەي مە ەكەن! مامىق جاستىق، قۇس توسەك سوندا كوبەيەر ەدى-اۋ! ءاي بيۋروكرات تاۋىقتار-اي! سەمىز ەت پەن ۋىزدى جۇمىرتقانىڭ ءدامى تاڭدايدان كەتپەيتىنىن قالاي-اق تۇسىنبەيدى ەكەن. قايران ءدامدى ەت، قىمبات جۇمىرتقا. يا، ايتىپ-ايتپاي نەمەنە، جۇمىرتقا قىمبات! بۇيەن جەگەن بايقۇستارعا ول ۇستاتا قويا ما؟!

1955

---