InfoHub Logo

دۇنيەدە ايەلدەردىڭ اۋزىنا ىلىنە كورمەڭىز. ولار ءسىزدىڭ اجەپتەۋىر باتىر دەگەن اتىڭىزدى قورقاق، زور دەگەن اتىڭىزدى قور، جىگىت دەگەن اتىڭىزدى ءتۇبىت اتاندىرىپ جىبەرەدى. ولاردىڭ اۋزىنداي دۋالى اۋىزدى ازىرگە ەشكىم كورە العان جوق. جابىسقاق دەگەن دە جابىسقاقتىڭ ىشتەن تۋا، ازان ايتىپ، قۇلاعىن تارتىپ قويعان اتى ەمەس. جاس كۇنىندە جەڭگەلەرى مەن قىزداردىڭ باستاڭعىسىنان جابىسىپ قالماي، قاي اۋىلعا بارىپ جاساسا دا، الدارىنان شىعا بەرگەن سوڭ جەڭگەسىنىڭ ءبىرى «مىناۋ ءبىر جابىسقاق قوي» دەپ، سودان جابىسقاق اتانىپ كەتكەن ەكەن. بەرى كەلە ءوز اتى مۇلدەم ۇمىتىلىپ، ءتىپتى دوكۋمەنتتەرىنە دە جابىسقاق دەپ جازىلىپ كەلگەن.

سول جابىسقاق «تالدىبۇلاق» كولحوزىنا ساكەن پرەدسەداتەل بولىپ كەلگەندە eگic بريگاداسىنىڭ ەسەپشىسى ەدى. جاڭا پرەدسەداتەلدى ورنىنان اتىپ تۇرىپ قارسى العانداردىڭ ءبىرى وسى بولدى. ىڭعايىن تاۋىپ بۇرىنعى پرەدسەداتەلدىڭ باسىنداعى كولحوزدىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى سىنالاپ ايتىپ جىبەرىپ تە وتىردى. وسىنداي كەمشىلىكتەردى بايقاعان ادامنىڭ قولىنان ءىس تە كەلۋى كەرەك قوي دەپ، ساكەن ەكى-ۇش رەت قيىن تاپسىرمالارعا مۇنى جۇمساپ كورىپ ەدى، تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ، ورىنداپ تا شىقتى. بۇدان بىلاي ساكەن ول تۋرالى جاقسى پىكىردە بولىپ، ونىڭ ىستەگەن جۇمىستارىن اتاپ وتىردى.

ءبىر كۇنى كولحوز باسقارماسىنىڭ وتىرىسى ۇزاققا سوزىلىپ، جۇرت ۇيدى-ۇيىنە كەش قايتتى. ناق وسى كۇنى ۇيىنە جاقىنداپ قالعان ساكەنگە جابىسقاق ءبىر بۇيىردەن توتەندەي قوسىلدى دا، «ءسىزدى شىعارىپ سالۋعا بىزدەگىلەردىڭ مادەنيەتى دە جەتپەگەن عوي، ءسىزدى جالعىز جىبەرىپ» دەپ جامپاڭداپ، ۇيىنە دەيىن بىرگە كەلدى. ول ساكەنمەن بىرگە وتىرىپ، اڭگىمەلەسىپ، ءشايدى بىرگە ءىشىستى. بۇدان كەيىن ول بۇل ۇيگە كەلگىش بولىپ الدى. تاڭەرتەڭ كەلىپ ساكەننىڭ اتىن ەرتتەپ قويادى. قولتىعىنان ۇستاپ، اتتاندىرىپ تا جىبەرەدى. اتىنا ءشوپ سالىپ، ساكەن اتپەن جاقىن بريگادالاردى ارالاپ كەلگەندە اتىنىڭ تۇيگەن قۇيرىعىن شەشىپ، تارتپاسىن بوساتىپ، قولدى-اياققا تۇرمايدى. ول جوقتا كولحوزدىڭ ورتالىعىندا بولىپ جاتقان جاعالىقتاردى شۇبىرتىپ ايتىپ، ءبىرىن اسىرىپ، ءبىرىن ءتۇسىرىپ تە جىبەرەدى. كەيدە ول تەك بولىپ جاتقان جايدى ايتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە بىلاي بولسا دەگەن ويىن دا بىلدىرەدى. ونىسى كەيدە ساكەننىڭ ويىنان دا شىعادى.

تاعى بىردە تۇسكى تاماققا كەلە جاتقان ساكەن ءوزىنىن ەسىگىنىڭ الدىندا بالتامەن اعاش جارىپ، قارا سۋعا ءتۇسىپ جاتقان جابىسقاقتى كوردى. ول ءتىپتى شەشىنىپ، ءوز ۇيىندەگىدەي كۇلشىنا-قۇلشىنا شابادى. ول كەتكەن سوڭ ساكەن ايەلىنە قاتتى رەنجىپ:

— مۇنىن ۇيات ەمەس پە!؟ كولحوزدىڭ بەلسەندىلەرىن شەتىنەن وزىنە وتىنشىعا اينالدىرىپ الماق پا ەدىڭ؟ مۇنىڭدى بۇدان بىلاي مەن كورمەيتىن بولايىن،— دەدى.

ساكەننىڭ ايەلى قاتتى قىسىلدى.

— ويباي-اۋ، مەن وعان اعاش جارىپ بەر دەپ ايتتى دەيسىڭ بە، كۇپىنە توقسان كەلىپ، وسى ۇيدەن شىقپايدى. كەت دەپ ايتۋ ۇيات. باعانا ءتىپتى جەڭەشە ءسۇتىڭدى پىسىرە سالايىن با دەپ، قازاندى وشاققا قاراي كوتەرە جونەلدى. ورتا جولدا زورعا توقتاتتىم.

جەڭىل-جەلپى ءسوزدى ەلەڭ قىلمايتىن ساكەن:

— مۇنىسى قىزىق ەكەن،— دەي سالدى.

بىر-ەكى ايدان كەيىن وسىنىڭ ءبارى دە ۇمىت بولدى. بۇرىنعىداي اعاش جارىپ، ءسۇت ءپىسىرىپ بەرمەگەنمەن. جابىسقاق بۇل ءۇيدىڭ ءبىر ادامى سياقتى بولىپ الدى. وعان بۇلاردىڭ دا ۇيرەنىپ كەتكەنى سونشا، ول كەلمەي قالسا، جابىسقاق نەگە كەلمەي قالدى دەپ، ۇيدە ءبىر ادام جوق بولىپ تۇرعانداي كورىندى. وسى ءۇيدىڭ جىلى-جۇمساعىنىڭ ءبارى سونىڭ اۋزىندا، جابىسقاق ساكەننىڭ كەنجە ىنىسىندەي بولىپ كەتتى.

قىستىڭ ءبىر كۇنىندە ساكەننىڭ قالاداعى اعاسى كاكەن كەلدى. ناق وسى كەزدە جابىسقاق تا ساپ ەتە ءتۇستى. كاكەننىڭ كەلگەنىن بىلمەي قالعان ءۇي ءىشى ونى قورادان شىعىپ قارسى الدى.

— ءبارىڭ نەعىپ قورادا ءجۇر ەدىڭدەر؟—دەپ سۇرادى جابىسقاق.

— ەندىگى جىلى استىق قالاي بولادى دەپ ءبىراز بيداي كومىپ ەدىم،— دەپ كۇلدى ساكەننىڭ ايەلى. سونىمەن ءبارى ۇيگە كىردى. جابىسقاق كاكەندى شەشىندىرىپ، ءتىپتى بايپاعىن دا اياعىنان تارتىپ تاستادى. ىشىنە كىرىپ، سىرتىنا شىعادى. «جوعارى شىعىڭىزدى» ۇستى-ۇستىنە قايتالاپ، استىنا ءتورت قاباتتاپ كورپەنى دە سالىپ، شىنتاقتاپ جاتۋى ءۇشىن قوس جاستىقتى دا الىپ قويىپ جىبەردى. ءوز ۇيىندەي، قۋداي جايقاپ جۇرگەن ءبىر جان. سونان سوڭ ءوزى ساكەننىڭ كىشى بالاسىن الدىنا الىپ، بادىراق كوزى جان-جاقتى تەگىس شولىپ، بال-بۇل جانىپ، مالداس قۇرىپ وتىردى. كاكەننىڭ كوزقاراسىنشا وسى وتىرىس وعان جاراساتىن سياقتى. ويتكەنى ۇستىندەگى سىپا كيىمى، ءتورتباق دەنەسى، ءاجىمسىز، مايلاعان تورسىقتاي بەتى جاڭاعى قوشامەتتى ىستەگەن قوسشى بالا سياقتى ەمەس.

قۇرمەت يەسى سالدارلى ادامداي، ءبىراق كوزى جۇگىرە بەرەتىنى جامان ەكەن.

— ياپىر-اي، نەتكەن كىشىپەيىل جان،— دەپ ويلادى كاكەن.

ءبىر كەزدە جابىسقاق، بالالارمەن الىسىپ ويناپ كەتتى. بالالار دا ءوزىمسىنىپ ونىڭ ءبىرى كەۋدەسىنە، ءبىرى تىزەسىنە ءمىنىپ الىپتى. سالدەن كەيىن ساكەن ماعان سويلەسە باستاعاندا بالالاردى قۋىپ جىبەرىپ، جابىسقاق قاراڭعىداعى تورپاقتاي مۇرنىنىڭ پىسىلى عانا ەستىلىپ، جىم بولا قالدى. بالانىڭ بىرەۋى قايتا كەلمەك بولىپ ەدى، قاعىپ جىبەرىپ، ماڭايلاتپادى. قاتۋ قاباقتى ۇققان بالالاردىڭ ءوزى دە بۇدان كەيىن جابىسقاققا جولاي قويمايدى.

— ياپىر-اي، نەتكەن جىگىت، دەدى كاكەن.— ءبىزدىڭ سوزىمىزگە بالالار بوگەت بولماسىن دەدى-اۋ.

كاكەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، ەندى ءبىر قاراعاندا جابىسقاق ەكى كوزىن جۇمىپ، باسىن ۇستاپ قالعىپ وتىردى. ەندى ءبىر قاراعاندا جەرمەن جەكسەن بولىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ كيىزگە جابىسىپ، تىپىر ەتپەي، ۇيىقتاپ جاتىر. كاكەن كوزىن جابىسقاقتان الىپ، ىنىسىنە قاراپ سويلەدى:

— ەكى ءجۇز سومداي اقشام جەتپەي قالدى. سوعان ساعان كەلدىم.

— يا، ونى قويشى، ەرتەڭ اۋدانعا بارعان سوڭ تاۋىپ بەرەرمىن، — دەدى ساكەن.

تاڭەرتەڭ كاكەن اتتاناردا دا جابىسقاق وسىندا بولدى. ول كاكەننىڭ پالتوسىن كيىندىرىپ، گالوشىن سالا بەرىپ، قالتاسىنداعى بەتورامالىن الىپ، گالوشتىڭ تۇمسىعىنداعى توپىراقتى ءسۇرتىپ جىبەرىپ، كيگىزدى. بۇل كاكەنگە ۇناماي قالدى. ونىڭ ۇناتپاعانىن ءبىلىپ قالدى ما، جابىسقاق ونىڭ بەتىنە قاراي بەرىپ، ىرجيا كەتتى.

كاكەن مەن ساكەن اۋدان ورتالىعىنا كەلگەندە باعانا اۋىلدا كورگەن جابىسقاق الدارىنان شىقتى.

— قايدا توقتايسىزدار؟—دەپ سۇرادى ول.

— بانكتىڭ قوراسىنا،— دەدى ساكەن...

ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ساكەن اعاسىن ماشيناعا شىعارىپ سالىپ تۇردى.

— مىناۋ كەشەگى سۇراعان اقشاڭ. ارتىقتاۋ بەرەم بە دەپ ەدىم ءجونى كەلىڭكىرەمەدى،— دەدى ءىنىسى اعاسىنا. — جازعا قاراي بالالاردى جىبەرەرسىڭ — ناق وسى كەزدە جابىسقاق، ەكەۋىنىڭ جاندارىنان وتە بەردى. كاكەن وعان جاقتىرماعان قاباقپەن قارادى.

— وسى بالا تىم اقكوڭىلدەۋ ەكەن. كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعاتىن بىرەۋ بولماسىن،— دەدى كاكەن ىنىسىنە قاراپ. ساكەن ول سوزگە ماڭىز بەرە قويعان جوق.

...قوسىمشا اقى بولگەن باسقارما جينالىسىنان بەرى جابىسقاق ساكەن ۇيىنە كىرۋدى قويدى. كىرگەندى بىلاي قويعاندا كوشەدە كورگەن بۇل ءۇيدىڭ بالالارىنا دا جىلى ۇشىرامايتىن بولدى. ال ساكەندى كورگەندە تەرىس اينالادى. ءتىپتى ولاردىڭ ۇيىندە مىناداي جاعداي، مىناداي جاي بار دەپ جاياۋ وسەكتەردى دە ايتىپ جۇرگەنى بايقالدى. ونىڭ باستى سەبەبى بريگاداعا بولىنگەن قوسىمشا اقى ەدى. قوسىمشا اقى تىزىمىنە جابىسقاق ءوزىن دە جاپسىرعان. ءبىراق بريگادا ەسەپشىسى اۋىلشارۋاشىلىق ارتەلىنىڭ ۋستاۆى بويىنشا كورسەتىلمەگەندىكتەن ونى ساكەن شىعارىپ تاستاۋدى ۇسىندى دا، 'باسقالار قىزۋ قوشتاعان. بار بولعانى سول. كۇندە جالباقتاپ ساكەندى ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالاتىن جابىسقاق جوق بولدى دا كەتتى.

ارادا ەكى-ۇش اي وتكەن سوڭ اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كوميسسياسى كولحوزعا ساۋ ەتە ءتۇستى. كوپتەن ساكەن بار جەرگە جولاماي، قاسقىرعا اساماي تاستاپ قويىپ الىستان بايقاعان اڭشىشا ويقاستاپ جۇرگەن، جابىسقاق تا كەڭسەنى توڭىرەكتەپ قالدى. ول بۇل كەزدە الىستان بايقاماي، ىڭعايى كەلدى اتىپ الام با دەپ دامەلەنگەندەي مە، قالاي؟ كوپتەن بەرى سالبىراپ كەتكەن ەكى يىق تا كوتەرىلىپ، جابىلىپ جۇرگەن قالىڭ قاباق تا اشىلىپ كەتىپتى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. كۇلسە سوياۋداي وتىز ەكى ءتىسىن بىلاي قويعاندا، ۇڭگىردەي اۋزىنان كومەكەيى كورىنەدى. كۇلكىمەن بىرگە بادىراق كوزدەرىنەن جاسى قوسا اتىپ-اتىپ شىعادى. كۇلگەندە داۋسى شىققاندى اركىم كورگەن شىعار، ال جاسى شىققاندى كىم كورىپتى؟! بەتىن باسقان قالىڭ تۇك قاراۋىتا تۇسەدى.

كوميسسيا قاتتى تەكسەردى. العاندى، اسقاندى قارادى، استىقتى اقتارا سانادى. بانكتى باسا ەسەپتەدى. اقىرى ەشتەمە تاپپادى. ەكى ايدان كەيىن تاعى ورالدى. ساكەننىڭ دە مازاسى كەتتى. تاعى تەكسەردى. ساكەنگە تەكسەرۋشى سۇراق قويدى:

— قالاداعى دۇكەندى تالان-تاراجعا سالعان اعاڭىزعا بانكتان ەكى ءجۇز سوم الىپ بەردىڭىز بە؟

— پيانينو ساتىپ الۋعا اقشاسى جەتپەگەن اعاما ەكى ءجۇز سوم بەردىم. ول كىسى دۇكەنشى ەمەس، جۇمىسشى. ءبىراق ونى بانكتان ەمەس، بانك قوراسىندا تۇراتىن باتىرحان دەگەن جولداسىما قارىز بەرگەن اقشامدى الىپ بەردىم.

ونى الگى جابىسقاق تا ءبىلۋشى ەدى عوي، سودان-اق سۇراڭدار.

— قوراڭىزعا قانشا استىق تىقتىڭىز.

— ءقازىر استىق تىعاتىن ۋاقىت ەمەس قوي. ەلىمىزدە استىق ماسەلەسى شەشىلگەن جوق پا؟

— بار،— دەدى ارت جاقتان ءبىر داۋىس.

— بولسا قارالسىن،— دەدى تاعى بىرەۋ كۇلىپ.

....الدا كەلە جاتقان جابىسقاق جۇرتتى «جۇرىڭدەر، جۇرىڭدەر» دەپ جەلپىندىرە بەردى. كەلە قورا بۇرىشىن نۇسقادى. كەلگەندەردىڭ ءبىرازى كۇلىپ جىبەردى. بۇرىشتىڭ الەگى اسپاننان شىقتى. قازعان جەردەي شالا تۋعان قارا بۇزاۋ شىقتى. تەكسەرۋشىگە ءىس مىنا شالا تۋعان بۇزاۋداي بىردەمە بولىپ كورىندى. كولحوزشىلار شالا تۋعان بۇزاۋدى بىلەتىن بولىپ شىقتى. ىشىندە ونى قولىنان كومىسكەندەرى دە بار ەكەن.

— بۇل قالاي؟ — دەدى تەكسەرۋشى.

— قورا تارلىعىنان ەكى سيىر ءسۇزىسىپ، ءبىر سيىرىم بۇزاۋ تاستادى. سودان ونى دالاعا تاستاۋعا ىندەت پە دەپ قورىقتىق. كومۋ كەرەك بولدى. دالا توڭ. سوندىقتان كوكتەمگە دەيىن تابانىنىڭ توڭى جوق قوراعا كومدىك. كومگەندەر وسىندا بار، — دەدى ساكەن.

— يا، بارمىز...

— راس، — دەستى ءبىر توپ ادام.

ارىزدىڭ ىڭعايىنا كەتىڭكىرەپ جۇرگەن تەكسەرۋشى اۋدانعا اتتاندى. بانكتىڭ جانىنداعى باتىرحان ۇيىنە دە كىرىپ شىقتى. ءسويتىپ تورت-بەس ايعا سوزىلعان ارىزدىڭ اياعى سيىردىڭ قۇيرىعى بولىپ شىقتى.

كولحوز ورتاسىنا جينالىس شاقىرىلدى. بۇل جينالىسقا جابىسقاقتان باسقانىڭ ءبارى كەلدى.

— جۇرتتى جۇمىستان قالدىرعان قايسىڭ ەدىڭدەر، ايتىڭدار، — دەدى كەيبىر قىزۋ قاندى كولحوزشىلار.

— جابىسقاق، جابىسقاق،،— دەدى كوپشىلىگى. جابىسقاق دەگەندە ساكەن ءبىر ءتۇرلى تىتىركەنىپ كەتتى. باسقادان كەلسە دە بۇ پالە، جابىسقاقتان دەپ ويلاماپ ەدى. سوندىقتان دا جۇرت «جابىسقاق» دەگەن ونىڭ ويىنا ادام جابىسقاق ەمەس، كادىمگى ارامتاماق پارازيت جابىسقاق ەلەستەپ كەتتى. كاكەڭنىڭ «كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعاتىن نەمە بولماسىن» دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. ول:

— ءاي، جابىسقاق-اي!—دەپ ءزىلدى مىسقىلمەن كۇلىپ جىبەردى. ال بۇل كەزدە جابىسقاق تۋرا بەس اي ۇزىلىستەن كەيىن ەكى يىعى سالبىراپ، سۇمىرەيىپ ساكەن ۇيىنە كەتىپ بارا جاتتى...

1960

---