بيىك، بيىك، بيىك تاۋلار باۋىرىندا
زىمىراپ كەلەمىز، زىمىراپ كەلەمىز. الدىمىزدا اسۋ-اسۋ اقشا تاۋلار بار. ارتىمىزدا كوكتەم شۋاعىنا، كوك جاپىراققا بولەنە باستاعان الماتى قالدى.
بەتىمىز — كەگەن اۋدانى.
وسىلاي قاراي اتتاناردا وسى اۋداننىڭ سۋىن سۋلاپ، جەرىن جايلاعان، ءدام-تۇزىن تاتىپ ابدەن كانىككەن ءبىر جولداستار: كەگەن - قازاقستاننىڭ شۆەيسارياسى. اباي ايتقان «شىبىنسىز جازىڭ ءداپ وسىندا» — دەپ قىزىقتىرىپ، جۇرەگىمىزدى لۇپىلدەتىپ قويعان.
ءبىز بۇل اۋداننىڭ اق باستى تاۋىن، ارقىراپ جاتقان وزەنىن، گۇلشەڭ دالاسىن، مىڭعىرعان مالىن ارالاپ كورمەكپىز. ەڭ باستىسى، جاقسى ادامدارىمەن كەزدەسىپ تانىسپاقپىز. قايتسە دە بۇل ءبىر قىزىقتى ساپار بولعالى تۇرعان سياقتى. سودان با، بىلمەيمىن از كۇنگە بولسا دا كۇندەلىك جۇرگىزىپ، كورگەن - بىلگەنىمدى، ويلارىمدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋدى ءجون سانادىم.
* * *
ءبىرىنشى كۇن. ءبىز اۋدان ورتالىعى — جالاڭاشقا تالاي-تالاي قۇز-قيا، قارلى تاۋلاردى اسىپ ءىڭىر قاراڭعىسىندا كەلدىك. بۇل قىستاق اتاقتى الماتى — نارىنقول تاس جولىنان ەلۋ شاقىرىم قياس تۇرادى ەكەن. جول مەحناتىن وسى ارادا كوردىك. اۋىر ماشينالار قازىپ كەتكەن ىزگە تۇسسەڭ-اق بولدى، اۆتوبۋستىڭ ءتوس تابانىن تىرەپ جاتىپ الادى. ونىڭ ۇستىنە تىم بيىكتەپ كەتكەنىمىز دە بايقالاتىنداي. ىسقاياق جەل تۇردى. جالاڭاش تاۋىنىڭ باسىنا ورالعان كوكتەمنىڭ جىلاۋىق بۇلتى بىرتە-بىرتە اسپان الەمىن ورادى دا، دۇنيەنى ءتۇسسىز تۇنجىر ەتىپ جىبەردى. الگىندەي بولماي جاڭبىر دا سابالاپ كەتتى. ءتىپتى بورانشا ۇيتقي سوعادى.
جالاڭاشقا التى شاقىرىم قالدى دەگەندە شوفەر جەرگە ءتۇستى دە، جول بارلادى. الدىمىزدا قيراعان كوپىر بار ەكەن. اينالىپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى.
— مىنا كوپىر بىلتىر دا ءدال وسىنداي ەدى، ءتىرى پەندەنىڭ قولى تيمەپتى اۋدان باسشىلارى ولاي ءوتىپ، بۇلاي ءوتىپ جۇرگەندە بايقاماي ما ەكەن؟! — دەپ قىنجىلدى ماشينا جۇرگىزۋشى.
مەن وتكەن جىلى ورتالىق روسسياداعى ءبىر اۋدان باسشىسىمەن تانىسقان ەدىم. سونىڭ: «قازاقستاندا ءبارى دە جاقسى ەكەن. ءبىراق جولدارىڭ جامان. راس، بۇعان جەر شالعايلىعىنىڭ كوپ اسەرى بار. دەگەنمەن جولسىز اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتەمىن، اۋىل-سەلونى كوركەيتەمىن دەۋدەن تۇك تە شىقپايدى. قيىن بولسا دا شارۋاشىلىقتى جولدان باستاۋ كەرەك»، - دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇستى.
راسىندا، وسى ءبىر جول سالۋ دەگەننىڭ ءبىر ۇشى قۇنتسىزدىققا بارىپ تىرەلە مە دەپ تە قالاسىڭ. ايتپەسە، مىنا ەلۋ شاقىرىم دەگەن نەمەنە، بۇكىل اۋدان بولىپ كوتەرىلسە، ون بەس-جيىرما كۇننىڭ جۇمىسى ەمەس پە! تەگى، باستاۋشى جوق بولسا كەرەك.
* * *
ءبىز اسحانانىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. جاڭبىر ءالى سابالاپ تۇر. ءبارىمىزدىڭ دە ۇزاقتى كۇنگى يرەلەڭ جولدان شارشاپ، قاجىعاندىعىمىز بايقالادى. نەدە بولسا شارۋانى تاماقتان باستايىق دەپ ۇيعاردىق.
اسحانا ءىشى لاس ەكەن، قابىرعالار سالتاق-سالتاق. كىلەڭ ءبىر دارىنسىز جاسالعان كارتينا -سۋرەتتەر. تەگى، استانادا يىعى سىيماعاندىقتان وسىنداي جەرلەردى توڭىرەكتەيتىن تالعامى جوق، مال تاپقىش قۋلاردىڭ ءىسى بولسا كەرەك. ءبىر قىزىعى، بۇل الماتى سياقتى رەسپۋبليكا استاناسىنىڭ ىرگەسىندە وتىرعان اۋدان عوي. ەڭكەيگەن كارىسىنەن باستاپ ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن قالا سالتاناتىن كورمەگەندەرى شامالى-اق بولار. جاقسىنى ۇلگى-ونەگە ەتە جۇرمەي مە سوندا! ءقازىر بىزدە كەنبايەۆ م.، تەلجانوۆ ق.، ساحي سياقتى تالانتتى سۋرەتشىلەرىمىز بار. سولار جازعان جاقسى - جاقسى كارتينالار كوپكە ءمالىم. الماتىنىڭ كوركەم سۋرەت گالەرەياسىندا جاقسى دەپ تانىلعان باسقا دا شىعارمالار از ەمەس! سونداي باي مۇرامىز بولا تۇرا، قالا ىرگەسىندەگى اۋدان اسحاناسىندا مىنا سياقتى سۇرىقسىز دا تالعاۋسىز نارسەلەر ءىلۋلى تۇرادى. بۇل — اۋدانداعى ساۋدا قىزمەتكەرلەرىنىڭ تالعامسىزدىعىن تانىتاتىن بولسا كەرەك. قىنجىلارلىق ءىس.
...ءبىز كىر كلەەنكا جابىلعان ستولعا كەلىپ وتىردىق. ءبىراق مانتىدان باسقا ەشتەڭە دە بولماي شىقتى. ەڭ اقىرى نان دا جوق. ساتۋشى ايەل:
— كەش كەلگەن وزدەرىڭىزدەن كورىڭىزدەر، تاماعىمىزدى ءىشىپ، نانىمىزدى جەپ قويدىق، — دەدى.
شەتكەرىرەك ستولدا وتىرعان سۋسار بورىكتى ءبىر موسقال ادام سوزگە ارالاستى:
— ءۇي يەسى مىرزا بولسا، بۇل سياقتى ءقادىرلى ارتيستەر كەلگەندە قازانىن قايتا كوتەرەر بولار، - دەپ ازىلدەدى.
— ءبىز ارتيست ەمەسپىز.
— قايدام، سولار عانا وسىلاي ۇيىرىمەن ءجۇرۋشى ەدى. سونسوڭ ايتامىن دا، — دەدى جاڭاعى كىسى.
ءبىز «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ كوللەكتيۆى ەكەنىمىزدى، بۇل اۋدانعا كەلگەن ماقساتىمىزدى ايتتىق. سۋسار بورىكتى ءبىر مىنەزدى ادام بولىپ شىقتى.
— ماقتاپ جازارلىق بۇل اۋداننىڭ نە ارتىقشىلىعى بار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ول.
— نەگە ماقتاپ جازارلىق؟
— ە، وسىنشا توپ بولىپ جامانشىلىق ىزدەپ شىقپاعان بولارسىزدار؟
يە، بۇل اۋداننىڭ نە ارتىقشىلىعى بار؟
مەن وسىنداي ويمەن قوناق ۇيگە كەلدىم. كوز تاستارلىق ونىڭ دا ءسانى جوق. ءۇي قابىرعالارى دۇرىستاپ سىلانباعان. سىلاقتارى ارىق مالدىڭ قابىرعاسىنداي بولىپ كورىنىپ تۇر. قاي اۋدان ورتالىعىنا بارما، ايتەۋىر وسى ءبىر ءۇي سىلاعى دەگەننىڭ ەرسىلىگى كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ وقشىرايادى دا تۇرادى-اۋ. مەڭگەرە المايتىنداي نە كەرەمەتى بار ەكەن مۇنىڭ؟ الدە، بۇرىنعى مال تۇياعىنا باعىنعان كوشپەلى كۇيكى تىرلىكتىڭ سالقىنى ما ەكەن بۇل دا؟!
* * *
ەكىنشى كۇن. ەرتەمەن ويانسام، بولمە ىشىندە ەركە كۇننىڭ نۇرى توگىلىپ تۇر ەكەن. جاپىراق جايا باستاعان ءبىر بايتەرەكتىڭ تەرەزەدەن ۇشار باسى كورىنەدى. ايقىن اشىلعان اسپان زاڭعارىنىڭ ءبىر پۇشپاعىنا ادەمى توككەن ورنەكتەي تىنىپ قالىپتى، سەلت ەتپەيدى. كوڭىلدى باستالعان كۇنگە اۋەندەسىپ ۇيقى دا قانعان. سەرگەك باسىپ دالاعا شىقتىم.
قىستاق جالاڭاش تاۋىنىڭ بوكتەرىنە سالىنعان ەكەن. كوشەلەرى ءتۇزۋ. جاڭا تۇرعىزىلىپ جاتقان ۇيلەر دە كوپ. ءبىراق اعاش از. اندا-ساندا ءبىر ءۇيدىڭ الدىندا سەلكەۋ تۇرعان ءبىر بۇتا بولماسا، قىستاق كەيپى تىم جالاڭاش. تەگى، جالاڭاش اتالعان سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك. قىستاق تىم بيىكتە تۇر. تومەندە ۇشى-قيىرى جوق ۇلانعايىر ءبىر جازىق مۇنارتادى.
ودان ءارى جۇلگەلەنىپ جاتقان تاعى دا ءبىر تاۋ جوتالارى. كەيىن ءبىلدىم. جازىق اعاناس جازىعى، ال تاۋ اتاقتى ءىلياس اقىن جىرلاپ كەتكەن تورايعىر تاۋى دەپ اتالادى ەكەن. بۇل ءتورت تۇلىك مالدىڭ كوكتەۋى. ال جاز جايلاۋى - بۇل جەردەن دە بيىكتە بۇلتپەن قويىنداسىپ جاتقان قارقارا جازىعى.
تەگى، تۇندەگى نوسەردىڭ ارتى الاقانشىق بۇرقاسىنعا اينالسا كەرەك. جالاڭاش تاۋىن جاپقان اقشا قار ۇزىن كوشەنىڭ جوعارعى باسىنا دەيىن سۇعىنا جاتىر. اۋىلدا ءبىر توزاڭ جوق، تاۋ بۇلاعىنداي ءموپ-مولدىر. جازدىڭ باسىندا قىستاق ىرگەسىندە قار جاتسا شىبىن قايدان بولسىن مۇندا! شىنىندا دا مال مەن جانعا جەر ۇيىقپەن بىردەي بولسا كەرەكتى بۇل جەر.
ءۇشىنشى كۇن. ءبىز لەنين اتىنداعى كولحوزدامىز. تۇندە ساعات بىرگە دەيىن كۇن جالتاڭ، اسپان قياسىنان جۇلدىزدار جىمىڭداپ تۇرعان ەدى. ەرتەمەن تۇرساق جەر دۇنيەنىڭ ءبارى اپپاق. ۇلپا قار توگىپ تۇر. بىرەر ءۇيدىڭ مۇرجاسىنان ءتۇتىن بۋداقتايدى. اۋىل كورىنىسى تىم تاماشا. كىلەڭ ءبىر جاڭا سالىنعان شاتىرلى اعاش ۇيلەر. ەلەكتر، تەلەفون باعانالارى. ورتادا ەكى ءجۇز كىسىلىك كەڭ كلۋب. ءالى بىتە قويماعان ەڭسەلى كولحوز كەڭسەسى. ءبىر عاجابى، بۇدان ءبىر جارىم - ەكى جىل بۇرىن بۇل جەردە ەكى-ۇش ءۇي عانا بولعان. مىنە، سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءىرى كولحوز ورتالىعىنا اينالىپ كەتكەن. كولحوزدىڭ ءوز تاعدىرى دا قىزىق. 1956 جىلى كورشى كولحوزبەن قوسىلعان ەكەن. بيىلعى جىلى ەنشى الىپ قايتا ءبولىنىپ شىعىپتى.
جىل ساناپ داۋلەتى مولىعىپ كەلە جاتقان كولحوز. ءقازىر كوكتەۋدە قىرىق ەكى مىڭ قوي جايىلادى. 1965 جىلى الپىس مىڭعا جەتپەكشى. 1953 جىلى كولحوز كىرىسى ءبىر ميلليونعا دا تولمايدى ەكەن. مىنە، ەندى جىلدىق تابىس ون ميلليوندى القىمداپ قالعان. سول سەبەپتى كولحوزشىلاردىڭ ەڭبەككۇنىن تەك اقشا تۇرىندە وتەۋگە مۇمكىندىك تۋعان. ەڭبەك ۇيىمداستىرۋدىڭ وسى ءبىر جاڭا تارتىبىندە كوپ ارتىقشىلىق بارى ايقىن كورىنەدى.
الدە بۇل اۋداننىڭ ءبىز ىزدەگەن ارتىقشىلىعى وسى ما ەكەن؟ ءبىراق قازاقستاننىڭ قاي اۋدانىندا ءۇي سالىنىپ، قىستاقتار تۇرعىزىلماي جاتىر. ەڭبەكتى اقشاداي تابىسقا اينالدىرعان دا جالعىز وسى كولحوز دەيسىڭ بە؟!
* * *
مىنە، كەش بولدى. وڭاشا قالعان ءبىر ساتتە كۇندەلىككە ءۇڭىلدىم. وتكەن كۇندى كوز الدىما كەلتىرە باستادىم. كوپ ادامدارمەن كەزدەسىپپىز. كوپ جەرلەردە بولىپپىز.
سيىر فەرماسىندا جاراس دەگەن جاس جىگىتپەن جولىعىستىم. قاپساعاي دەنەلى جىگىت. ونى ماعان ساۋىنشى دەپ تانىستىردى.
— سيىردىڭ ەمشەگىن جۇلىپ الا جازدايدى، — دەپ ازىلدەدى بىرەۋ.
مەن اۋەلى ويىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم، جاراس شىنىندا دا سيىر سayادى ەكەن.
— بۇل جۇمىسقا نەگە اۋىستىڭ؟ — دەپ سۇرادىم مەن ودان.
— بۇرىن قوي باعىپ ەدىم، جامان باقپادىم. ءبىراق ەلەگەن ەشكىم بولعان جوق. اتىمدى شىعارايىن دەپ كەلدىم مۇندا، — دەپ جاۋاپ بەردى جاس جىگىت.
— م - م... «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» - دەگەن وسى عوي، تەگى، جاراس ماعان ءبىر ءتۇرلى بولىپ كورىندى. راس، ءبىزدىڭ ەلدە ەڭبەكتىڭ الا-قۇلاسى جوق قوي. سوندا دا مىنا جاراس سياقتى تەپسە تەمىر ۇزەتىن سوقتالى جىگىتتى ايەل جولداستاردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن اۋىرىراق جۇمىسقا پايدالانعان دۇرىسىراق سياقتى. سيىر ەمشەگىن جۇلىپ الا جازدايتىندار ايەل قاۋىمىنان دا تابىلادى عوي. تەگى، اۋدان ىشىندە جىگىتتەردىڭ ساۋىنشى بولۋىن دارىپتەڭكىرەپ جۇرگەن كەيبىر جولداستار ولارعا: «مەحانيزاتور بولىڭدار، تەحنيكانى مەڭگەرىڭدەر!» دەپ ۇگىتتەسە پايدالىراق بولار ما ەدى الدە قايتەر ەدى؟! ويلاناتىن شارۋا.
بۇگىن كوپ اداممەن كەزدەستىم دەدىم عوي. سولاردىڭ ىشىندە ايىرىقشا كوڭىلىمدە قالعانى ەكەۋ ەكەن. ءبىرى وسى سيىر فەرماسىنىڭ باستىعى اسانوۆا اۋەسحان دا، ەكىنشىسى - كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى يمانبايەۆ ءجۇنىسجان. ءبىرى تىم وجەتتىگىمەن، ەكىنشىسى بيازىلىعى، بالا مىنەزدىلىگىمەن ەستە قالعان.
كولحوزدا جاپ-جاقسى كىتاپحانا بار ەكەن. سونى كورە بارىپ ەدىك. قولىندا ون بەس شاقتى كىتاپ سالعان سەتكاسى بار، سۇڭعاق بويلى ءبىر قىز كىرىپ كەلدى. كىتاپحانا مەڭگەرۋشىسى:
— بەلسەندى وقۋشىمىزدىڭ ءبىرى — اسانوۆا اۋەسحان، — دەپ تانىستىردى.
— بەلسەندى وقۋشى كىتاپتى بۇلاي بۋماسىمەن ۇستامايدى. بىر-بىرلەپ وقيدى دا، ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن اكەپ تاپسىرادى. سودان كەيىن جاڭا كىتاپ الار بولار، — دەپ ازىلدەدى سوندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى.
مەن بۇل ءازىلدى ىشتەي قۇپتاپ قالدىم. كىتاپتى كوپ وقيدى ەكەن دەپ ايتسىن دەپ، ءوزىن بىزگە كورسەتكىسى كەلىپ تۇرعان ادام سياقتى بولىپ كورىنىپ كەتتى ول ماعان.
جوق، بۇل ۇشقارى پىكىر بولىپ شىقتى. اۋەسحان فەرمادان كەلگەن. ساۋىنشىلار العان كىتاپتى اكەپ وتكىزىپ تۇر ەكەن. ال ءوزىنىڭ ادەبيەتتىڭ شىن دوسى ەكەنىنە پىكىرلەسە كەلە كوزىم جەتتى. قازاق ادەبيەتىندە ول وقىماعان شىعارما جوقتىڭ قاسى.
اۋەسحان ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ وبلىستىق سوۆەتىنە دەپۋتات. ءوزى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە سىرتتان وقيدى.
— ءوزىڭ سونداي جاس ەكەنسىڭ. سيىر سوڭىڭدا جۇرە بەرەمىسىڭ. ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ نەگە وقىمايسىڭ؟ - دەدىم مەن وعان ءازىل-شىنىن ارالاستىرا.
— وندا قالاداعى سىزدەردى كىم اسىرايدى!دەپ جاۋاپ بەردى ول. — جوق، مەن ەن دالانى، ەركىن اۋانى جاقسى كورەمىن. ۋنيۆەرسيتەتتى سىرتتان وقىپ تا بىتىرەمىن.
سوندا يمانبايەۆ ءجۇنىسجاننىڭ:
— ءقازىر ەل باسقارۋ وڭايلاندى عوي. بۇرىن جوعارى ءبىلىمدى ادامدى بۇكىل اۋداننان ىزدەپ تاپپاۋشى ەدىڭ، ءقازىر فەرما سايىن ءبىلىمدى جاس بار، — دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇستى.
شىنىندا دا كومسومول مۇشەسى اۋەسحاندار كولحوز بولاشاعىنىڭ تىرەگى بولسا كەرەك.
* * *
ال جۇنىسەكەڭ بولسا مۇلدە باسقا مىنەزدىڭ ادامى. دۇرىسىندا ول كولحوز قۇرىلىسىنىڭ نەگىزىن قالاسۋشىلاردىڭ ءبىرى. قىزمەت جولى دا سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا مويىن سەرىكتەن باستالعان. ساۋاتى تومەن بولسا دا سودان بەرى شارۋاشىلىقتىڭ ءار سالاسىندا ادال قىزمەت اتقارىپ كەلەدى ەكەن.
جۇنىسەكەڭ ءوزىنىڭ ءومىربايانىن ايتىپ وتىرىپ:
— مەن ءقازىر الپىسقا تاياندىم. قاعازعا قاراۋدان قالىپ بارا جاتقان دا جايىم بار. سوندا دا لەنين تومدارىن وقىپ ءجۇرمىن. «سوۆەت ۇكىمەتى» — دەپ كوپ شاپقىلاپ ەدىك. سونىمنىڭ دۇرىسى مەن بۇرىسى قايسى؟ — وسىنى ءبىلۋ ءۇشىن وقيمىن. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار ەمەس پە. وتكەن ومىرىڭە ەسەپ بەرەتىن شاق جەتتى، - دەدى. بىردە جۇنىسەكەڭ اۋداننىڭ بولاشاعى تۋرالى سويلەپ كەتتى.
— ءار جىلدىڭ ءوز الدىنا ءبىر سالتاناتى بولادى. ءبىر كەزدە كيىز ءۇيدى ساندەپ ەدىك. تام ءۇيدى دارىپتەگەن دە كەزىمىز بولعان. ال، ەندى ەڭسەسى بيىك شاتىرلى قاراعاي ءۇي سالۋ سالتقا كىردى. كەيدە شەگەگە دە زار بولىپ قالاتىن جايىمىز بار. جول قاتىناسى ناشار. كەرەك نارسەنى تاسىپ جەتكىزە بەرە المايمىز. كىرپىش، سەمەنت، ۋ تاس تا (اكتى بۇل جەردە وسىلاي اتايدى ەكەن) جەتىسە بەرمەيدى. وسىلاردى الىس الماتىدان تاسىماي-اق، اۋداننىڭ ءوز مۇمكىنشىلىگىن پايدالانۋعا ابدەن بولار ەدى. كىرپىش كۇيدىرەتىن، سەمەنت شىعاراتىن ورىندار اشۋ كەرەك. بۇعان اۋداندا جاعداي بار، — دەدى.
اۋدان باسشىلارى ءۇشىن بۇل ويلاناتىن پىكىر عوي دەيمىن.
ەندى ءبىر سوزىندە جۇنىسەكەڭ:
— قويىمىز كوپ. ءبىراق ءجۇندى از الامىز، — دەدى. — وعان ەكى سەبەپ بار. بىرىنشىدەن قويىمىز اسىل تۇقىمدى ەمەس. ەكىنشىدەن جايىلىمدا توبىلعى، قاراعان كوپ. بۇل زاڭسىز ءجۇن قويماسى. اراسىنا قوي كىرسە بولدى، جۇلىپ قالادى. وسى بۇتا-شوپشەكتى قۇرتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلىن تاپسا!..
بۇل، مىنە، كولحوز قامىن ويلايتىن ادامنىڭ ءسوزى.
مەن جۇنىسەكەڭمەن ءبىر تاۋلىك بويى بىرگە ءجۇردىم. ونىڭ بۇل پىكىرلەرىن اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا دەگەندەيىن، شاي ۇستىندە نەمەسە كوشەدە جاي اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ تىڭدادىم. ەشتەڭەنى جازىپ تا العانىم جوق. ونىڭ اشىلا سويلەۋىنىڭ كىلتى وسىندا ما دەيمىن. ءبىر ءدام ۇستىندە تەلەفون شىلدىر ەتتى. ءسوز ساپتاسىنا قاراعاندا كولحوز پرەدسەداتەلى بولسا كەرەك (ول كىسى ءبىز بارعاندا قاتتى ناۋقاستانىپ جاتىر ەكەن).
— بار مالىمەتتى جيناپ الىپ ەدىم. ءبىراق جاي اڭگىمەلەسەدى، ەشتەڭەنى سۇرامايدى، — دەدى جۇنىسەكەڭ تەلەفونداعىعا.
اڭگىمە ءبىز تۋرالى ەكەنى بىردەن تۇسىنىكتى.
اتتانار ساتتە كەڭەسىپ وتىردىق تا، جۇنىسەكەڭنىڭ ءاتى-جونىن دۇرىستاپ جازىپ الايىن دەپ مەن قولىما قارىنداش الدىم. سول كەزدە تاعى دا تەلەفون شىلدىرلادى.
جۇنىسەكەڭ اق كوڭىلدىلىگىنە باستى:
— ءاي، شىراق، قويا تۇرساڭ ەتتى. مىنە، ناعىز اڭگىمەگە ەندى كىرىسىپ ەدىك. جارايدى، كەيىن، كەيىنىرەك، — دەپ ترۋبكانى سالىپ قويدى.
مەن مۇرتىمنان كۇلىپ وتىرمىن. ول ايتقان اڭگىمەلەر قاي مالىمەتتەن بولسا دا ارتىق ەكەنىن جۇنىسەكەڭ قايدان ءبىلسىن!
ءتورتىنشى كۇن. ءوزىمىز ارالاپ جۇرگەن كولحوزدىڭ توعىزبۇلاق دەگەن ۋچاستوگىندە بولدىق. ۇزاقتى كۇن تۇرمىس كونفەرەنسياسىنا دايىندالۋمەن ۋاقىتىمىز ءوتتى دە، كۇندەلىك جازۋعا دا قول تيمەدى.
بەسىنشى كۇن. بۇگىن تاعى دا ءبىر تاۋلاردان استىق. كۇن تىم سالقىن. تاۋ باسى بۇلىڭعىر، بۇرقاسىن ءجۇرىپ جاتىر. ەتەكتە كوك مايسا، اياعىن جاڭا عانا قاز باسقان قوزىلار. سۇراستىرا كەلسەك، بۇل اتىشۋلى ارقار-مەرينوس ناسىلدەرى ەكەن.
— الدىمىزدا قىزىلتۋ سوۆحوزى، — دەدى كەگەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ۇرمۋرزين عازەز. - سىرتى جۇپىنى بولسا دا ءىشى مايلى سوۆحوز.
شىنىندا دا سولاي ەكەن. سوۆحوز قوراسىنان سەكسەن مىڭ قوي ورەدى. ءبىر ءوزى مەملەكەتكە نارىنقول، شەلەك سياقتى ءۇش اۋداننىڭ ەت پەن ءسۇتىن تاپسىرادى. از شارۋا ەمەس قوي بۇل. سوۆحوز ديرەكتورى وتەگەنوۆ نۇراحمەت شارۋاشىلىق جايىن بايانداي كەلىپ:
— كەشەۋلەپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىر تۇلىك بار ەدى. شوشقا شارۋاشىلىعىن ايتامىن. بىلتىردان بەرى سونى قولعا الدىق.
ەندى «بەس تۇلىك مالىمىز بار، ءبىرى شوشقا» — دەپ ماقتان ەتە الامىز، — دەپ كۇلدى.
ءوزى اق جارقىن، قوناقجاي ادام ەكەن. بىلايشا ايتقاندا شىلبىرىمىزعا ورالدى. جىبەرمەدى.
...تاعى دا ءدام كەلدى. ءدام بولعاندا كادىمگى بەسبارماق تا. ونىڭ ار جاعىندا ەكى يىنىنەن دەم الىپ ساماۋىرىن تۇر.
بۇگىن ءبىز شىققالى بەس كۇن. كورگەنىمىز ەت تە شاي، شاي دا ەت. كوكونىس دەگەنىڭدى قوس اتتاپ شاپساڭ دا تابار ەمەسسىڭ. سەبەبى نە ەكەن مۇنىڭ؟
يمانبايەۆ ءجۇنىسجان ءبىر سوزىندە:
— قارا بۇلاق دەگەن جەرگە جەمىس اعاشتارىن اكەپ ەگىپ ەدىك. وسىرگەن ەشقايسىسىمىز بولعان جوق. ىشىنە ات ارقانداپ قويعان دا ۋاقىتىمىز كەزدەسكەن، — دەپ ەدى. تەگى، بۇل اۋداندا كوكونىستىڭ دە تاعدىرى ءدال وسىنداي بولسا كەرەك. ايتپەسە تاۋلى ولكەنىڭ اۋا رايىنا قاراماستان كەگەندە كوكونىس تە، وسە الاتىندىعىنا تولىپ جاتقان دالەلدەر بار.
التىنشى كۇن. ءبىز ەندى جالاڭاشتان ۇزىنبۇلاق سوۆحوزىنا اتتاندىق. بۇل جولعا ءبىزدى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ءابىلعوجيننىڭ ءوزى باستاپ ءجۇردى. اشىق مىنەزدى ءسوزۋار ادام ەكەن. اۋدان بولاشاعىنا ايىرىقشا توقتالدى.
— سۋ كەرەك، - سۋ، سۋ! — دەپ قايتالادى ول بىرنەشە رەت. — مىنا جاتقان ون ءبىر مىڭ گەكتار اعاناس جازىعى. ون مىڭداعان مال كوكتەمدە وسىندا بولادى. ال ءبىز وعان سۋدى قىرىق-وتىز شاقىرىم جەردەن ماشينامەن تاسىپ اكەپ بەرەمىز. — سەكرەتار جولداس قالاي سويلەۋدى جاقسى كورەتىن بولسا كەرەك. — سۋ جوق، سۋ، سۋ! — دەپ تاعى قايىردى.
شىنىندا دا تابيعاتتىڭ ساراڭدىعىندا شەك جوق-اۋ. باسى قارقارا، كەگەن، سودان كەيىن اقتوعاي، سارىتوعاي، كورتوعاي بولىپ، اقىرى چارىن دەپ اتالىپ ىلەگە قۇياتىن اۋماقتى وزەن وسى اعاناس پەن ۇزىنبۇلاق جازىعىن قاق جارىپ وتەدى ەكەن، ءبىراق پايدا نە وزەن تابانى ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز مەتر تومەن شىڭىراۋدا جاتىر. ونى كوتەرۋ ءۇشىن تالاي ميلليونداعان قاراجات كەرەك. سول سەبەپتى سۋدىڭ باسقا ءبىر كوزىن تابۋ — اۋدان الدىندا كەزەك كۇتتىرمەي تۇرعان مىندەتتىڭ ءبىرى سياقتى. ويتكەنى كەگەندىكتەر 1965 جىلى قوي باسىن ءۇش ءجۇز مىڭعا جەتكىزەمىز دەگەن مىندەتتەمە الىپ وتىر. بۇل نەگىزى بار، ورىندالار مىندەتتەمە.
* * *
سەكرەتاردىڭ قالعان جول بويعى ەندىگى اڭگىمەسى جالاۋلىداعى ءجۇسىپاقىنوۆا تۇرعان جايىندا، تۇرعاننىڭ فەرماسى جايىندا بولدى.
تۇرعان كەگەن اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى سەكرەتارى. ودان بۇرىن الماتىنىڭ قىزدار ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن جوعارى ءبىلىمدى ساۋاتتى ءمۇعالىم. پارتيانىڭ شاقىرۋىنا ءۇن قوسقاندا، اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بۇكىل قۇرامىمەن وسى جالاۋلى فەرماسىنا كەلگەن. مىنە، سىزگە ىزدەگەنىڭ جاڭالىق بولسا!
مەن تۇرعاندى كورگەنشە اسىق بولدىم.
* * *
شىركىن، جالاۋلى، نەتكەن جاقسى جەر ەدىڭ؟ اينالا اقشا تاۋلار. ات شاپتىرسا جەتپەيتىن ورامدى الىپ جاتقان كەگەننىڭ كەڭ جازىعى. مىڭ بۇرالىپ جىلانشا يرەلەڭدەپ اعىپ جاتقان وزەن. سۋ سىلدىرى، سامال جەل — وسىنىڭ ءبارى دە جاستىقتى پاش ەتىپ ماداقتاپ تۇرعانداي.
...كوك توبەنىڭ باسىنا جۇرت جينالدى. قولدان قالقايتقان مىنبەگە ءسابي ءوڭدى جاپ-جاس قىز شىقتى. كەۋدەسىن كوكتەمنىڭ سامالىنا توسىپ سويلەپ كەتتى.
...باس اياعى جينالىپ قالعان كلۋب پەن كوپىردى تەز ءبىتىرۋ كەرەك. قويعا قورا كەرەك. مال باسىن امان ساقتاۋ كەرەك. پىشەن شابۋ كەرەك. ساۋىنشىلاردى جاڭا ۇيگە كوشىرگەن ءجون. شيفر كەرەك، سەمەنت كەرەك. ستولعا قىزىل جابۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارى دە بولادى. تەك ەڭبەك ءتارتىبى بۇزىلماسىن!
جاس تا، كارى دە بار. ءبارى دە تىڭداپ وتىر، قوستاپ وتىر. ال قىز بولسا سويلەپ تۇر. شارۋا ءىسناسىن بىلەتىن، توسەلگەن ادامشا سويلەيدى.
مىنە، ءبىز ىزدەپ كەلگەن ءمۇعالىم تۇرعان، سەكرەتار تۇرعان، فەرما باستىعى تۇرعان وسى.
مەن ونىمەن ۇزاق اڭگىمەلەستىم.
ولار تورتەۋ ەكەن: اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى مىرزاقاسىمبايەۆ نۇرباپا — زووتەحنيك، ينسترۋكتور اكىمبايەۆ ابىلاي — اگرونوم، ەكىنشى ينسترۋكتور ىسمايىلوۆ ءابدىراسىل جانە ءوزى.
ولار ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جەلتوقسان پلەنۋمىنىڭ قارارىن ناسيحاتتايمىز دەپ ەلگە شىعىپتى. وسى ساپاردان قايتىپ ورالعاننان كەيىن ءبىر بيۋرو ماجىلىسىندە ساراڭ ءسوزدى ابىلاي وتىرىپ:
— پالەن ىستە، تۇگەن ىستە دەپ جۇرتتى ۇگىتتەيمىز. ال ءوزىمىز نە ءبىتىرىپ وتىرمىز؟ مەن فەرماعا بارامىن، — دەپتى. وسى ۇسىنىستى قالعاندارى كوتەرە قوستاعان.
— سودان سوڭ ۋادەمىز بوس ءسوز بولماسىن دەپ قىزىل تۋ الدىندا تىزەمىزدى بۇگىپ تۇرىپ انت بەرىستىك، — دەدى تۇرعان.
بۇل، مىنە، بىتەر ءىستىڭ تاماشا باستاماسى عانا. كوبى قالا داستۇرىندە تاربيەلەنگەن جوعارى ءبىلىمدى جاس ازاماتتار جان تىنىشتىعى دەگەننەن بەزدى دە اۋىلعا كەلدى. وسىنىڭ ءوزى دە ەرلىك. ولاردىڭ الدىندا ۇلكەن-ۇلكەن ىستەر تۇر. سىندار بار. بۇگىن كوتەرمەشى بولعان كوپ جولداستار ەرتەڭ ولارعا كومەككە بارۋدى دا ۇمىتپاسىن. جاستاردىڭ بويىندا جالىن بار. ولاردى جىلى توسەكتە جاتقىزباعان دا وسى قۋات. سول جالىننىڭ وربۋىنە، قوزداۋىنا كەگەن كوممۋنيستەرى تۇگەل جاۋاپتى.
* * *
جەتىنشى كۇن. ءبىز، مىنە، ارقار-مەرينوس تۇقىمىنىڭ شىققان جەرى اتاقتى ۇزىنبۇلاق سوۆحوزىنىڭ ورتالىعىندا وتىرمىز. ءوزىم ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىق تا وسىندا تۋدى. مەن ەسكى تانىسىمدى كەزدەستىردىم. ول - وسى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ماحمەتوۆ تۇرسىن.
تۇرسىن ەكەۋمىز ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىپ، بىرگە بىتىرگەن ەدىك.
بۇل 1950 جىلى بولاتىن. تۇرسىننىڭ دا سودان كەيىنگى تاعدىرى قىزىق. ول اۋەلى ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولعان. سودان وتىز مىڭدىقتىڭ ىشىندە وسى سوۆحوزعا كەلىپتى. وتكەن اۋداندىق پارتيا كونفەرەنسياسىندا اۋپارتكومنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى بولىپ تا سايلانعان ەكەن. ءبىراق ەلۋ جەتى-اق كۇن قىزمەت ىستەپتى. ۇزىنبۇلاقتىڭ سەكسەن جۇمىسشىسى قول قويىپ موسكۆاعا دەيىن ارىز جازىپتى دا، تۇرسىندى قايتارىپ الىپتى.
سول ارىزعا قول قويعاننىڭ ءبىرىن كەزدەستىرىپ ەدىم مەن.
— كەتكەن تۇرسىندى قايتارىپ الۋلارىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— بۇرىن جۇپىنى ۇيلەردە تۇرۋشى ەدىك. ونى ءقازىر كەلەكەلەپ شانحاي دەپ اتايتىن بولدىق. سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا جاڭادان سوۆحوز قالاسى سالىندى. سونىڭ ءبارى تۇرسىننىڭ باسشىلىعى. تۇرسىن حالىق قامىن كوپ ويلايدى. سول سەبەپتى ءبىز دە ونىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاپ كورگەن ەمەسپىز، — دەدى ول.
ءبىز سوۆحوزدىڭ ءساندى قوناق ۇيىندە جاتتىق. ادەمى اسحاناسىنان ءدامدى تاعامدار جەدىك. جاڭا سالىنعان اۋرۋحانا قالاسىن ارالادىق. ماماندارعا ارناپ ەكى قابات ءۇي سالىپ جاتىر ەكەن. ءبىر ورتالىقتان جىلىتىلاتىن ءۇي. ونى دا كوردىك. جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان پاركىنە باردىق. سونداي ءبىر بيىك تالعاممەن، ويۋ-ورنەكتەر جۇرگىزىلگەن كلۋبى مەن كەڭسەسىندە بولدىق. بۇل انا جالاڭاش اسحاناسىندا ءىلۋلى تۇرعان حالتۋرا ەمەس، شىن كوركەمونەردىڭ جەمىسى. ءبارى تاماشا. ال جاڭا اشىلعان سوۆحوز مۋزەيى شە! ەلۋ كىسىلىك بالالار باقشاسى قايدا؟
قىسقاسى، بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى مەن تالعامىنا تولىق ساي كەلەتىن سوۆحوز ورتالىعى.
اتتانار ساتتە تۇرسىن ءبىزدى جاڭا سالىنىپ جاتقان قوي قوراسىنا الىپ باردى. بۇل باياعىدان بەرى كوپ ءسوز ەتسەك تە، جۇزەگە اسىرا الماي جۇرگەن قۇلىق تاۋىنىڭ كوكتاسىنان قاشاپ سالىنىپ جاتقان قورا. ءوزى ەكى قابات. استىندا قوي، ۇستىندە شوپان تۇرادى. كىتاپحانا، قىزىل بۇرىشى دا سوندا. بيىل بۇل سوۆحوز وسىنداي ون قورا سالىپ جاتىر ەكەن. ءجۇز جىلعا كەتەر ءىس!
ادام تىندىرار ءىستىڭ قيان - قيلىسى بار عوي. كۇندىگى دە، جىلدىعى دا بولادى. تۇرسىن ناۋقان دەپ ايقايلاپ كەتپەيتىن، سول ەكەۋىنىڭ تىزگىنىن تەڭ ۇستايتىن باسشى بولىپ كورىندى ماعان.
قىسقاسى، بۇل سوۆحوزعا تۇرسىن سىڭىرگەن ەڭبەكتى اۋىل شارۋاشىلىعى جايىنداعى پوەما دەر ەدىم. تەك مىنا كۇندەلىكتە ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ارنايى ءسوز ەتەر تاقىرىپ.
* * *
زىمىراپ كەلەمىز، زىمىراپ كەلەمىز. الدىمىزدا كوك جاپىراققا بولەنگەن استانا. ارتىمىزدا بيىك-بيىك تاۋلار قالىپ بارادى. سول تاۋلاردىڭ باۋىرىندا ەگىن سالىپ، مال باققان، مەملەكەت تاعدىرىن ويلاعان تاماشا جاندار - ءبىزدىڭ جاڭا دوستارىمىز قالىپ بارادى.
قوش، ساۋ تۇرىڭىزدار، اسىل جاندار!
1959
You Might Also Like
-
جينالىس تىم كەش اياقتالدى. ومىربەك ءارى شارشاپ، ءارى رەنجىپ شىقتى. «ءۇي ءىشىڭىز بولسا قالادا عوي، جالعىز نە بىتىرەسىز، بىزدىكىنە ءجۇرىڭىز» — دەۋشىلەر تابىلىپ تا ەدى، ءبىراق ول بارا الماد...
-
مەن ءوز وبلىسىمىزداعى ءبىر مەكەمە باستىعىنىڭ كابينەتىندە وتىر ەدىم. ءبىر ۋاقىتتا اق ءوڭدى، دوعا مۇرىن، شاشى قۇلجانىڭ مۇيىزىندەي ءيىرىم-يىرىم بولىپ قۇلاعىن جاۋىپ كەتكەن بىرەۋ كىردى دە، مەنىڭ قارسى جاعىمد...
