InfoHub Logo

جينالىس تىم كەش اياقتالدى. ومىربەك ءارى شارشاپ، ءارى رەنجىپ شىقتى. «ءۇي ءىشىڭىز بولسا قالادا عوي، جالعىز نە بىتىرەسىز، بىزدىكىنە ءجۇرىڭىز» — دەۋشىلەر تابىلىپ تا ەدى، ءبىراق ول بارا المادى. ءدال بۇگىن وڭاشا بولۋدى قالادى.

ۇيگە كەلدى. جىم-جىرت. پەندە اياعى جوقتىقتان با، بولمەلەر تىم قاراڭعى، قۇلازىپ كورىنەدى. باسىندا وقىس ءبىر وي ورالدى دا، ومىربەك سەسكەنىپ قالدى: تابىتتاي تىنىشتىق پەن قاراڭعىلىق باسىپ تۇرعان مىنا ۇلكەن ءۇي كىمگە قۇتتى مەكەن بولعان؟ تالايلار تۇرعان بۇل ۇيدە. سولاردىڭ ءبارى دە ءدال وسى ومىربەك كەلگەن جولمەن كەلگەن دە، ءار قيلى جولدارمەن كەتكەن. ءبىرى ءىستى بولدى. ءبىرى ءوز وتىنىشىمەن بوسادى، ال ءۇشىنشى بىرەۋلەرى كوپشىلىكپەن ءتىل تابىسا الماي كەتتى. سولاردىڭ ءبىرى دە تۇراقتاي الماعان قايىرىمسىز مەكەن بۇل. ەندى ومىربەككە نە سىيىن دايىنداماق؟

وسى ءبىر جۇرەكتى تىرناعان مازاسىز اۋىر ويدان قۇتىلايىن دەدى مە، ومىربەك سيپالاپ ءجۇرىپ، ماي شامدى جاقتى. كىشكەنە قاپتەسەرلەر يەسىز ءۇيدى ەركىن جايلاپ العان ەكەن، بۇرىش-بۇرىشقا لاپ قويىپ، ءسىڭىپ جاتىر. كىر باسقان جالاڭاش قابىرعالارداعى ءجيى قاعىلعان شەگە ورىندارى دا كومەسكى ساۋلەمەن تىم ۇڭىرەيىپ، ۇلكەن كورىنەدى. ءبىر جەردە ۇزاق مەزگىل ءىلۋلى تۇرعان كارتينا، پورترەتتىڭ قاراۋىتىپ تاڭباسى قالىپتى. ومىربەك تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ دەم الدى. ولەۋسىرەي جانعان سىقسيما جالپ ەتتى. ءبىراق ول قايتا جاعام دەمەدى. كىرە بەرىستە تۇرعان بۇكتەمە كويكانى اپارىپ جازدى دا، قيسايا كەتتى. الگى ءبىر ازىردە ماقپال تاۋىنان اسىپ قارا بۇلت كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدى، ەندى ءۇي شاتىرىنا تىرس-تىرس ۇرىپ، جاڭبىر سىركىرەي باستادى. ودان باسقا سەلكەۋ شىققان ءبىر دىبىس جوق. ايتەۋىر جاداۋ كوڭىلدىڭ بەي-جاي كۇيىنە اۋەندەسىپ، تىلسىم ءبىر تىنىشتىق باسىپ تۇر.

ادام ءومىرى اۋەل باستا سانسىز ساي-جىرالاردان جىڭىشكە باستالىپ، جۇرە بارا كەڭ ارناعا اينالار بۇلاققا ۇقسايدى عوي. ومىربەكتىڭ دە ءومىر جولى وسىلاي باستالعان. ول اۋەلى كىشى-گىرىم مەكەمەلەردە شاعىن-شاعىن قىزمەتتەر اتقاردى. سودان ءبىلىمىنىڭ سايازدىعىن سەزدى دە، الماتىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا كەلىپ ءتۇستى. ونى بىتىرگەننەن كەيىن شارۋاشىلىق مەكەمەلەرىنىڭ بىرىنە باستىق بولدى. اقىرى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ وبلىستىق سوۆەتىنە جاۋاپتى ءبىر قىزمەتكە اۋىستى. مىنە، ءوستىپ، ءتۇۋ باستا جىلاپ شىققان جىڭىشكە بۇلاق كەڭ ارناعا ويىسىپ بارا جاتىر ەدى. كۇندەلىكتى شارۋا جايىن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ءبىر رەتتە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى:

— سەن وسى بۇل جەردە قاعاز باستى بولىپ نەسىنە وتىرسىڭ؟! شارۋا جايىن بىلەسىڭ، كورگەن جۇمىسىڭ. اۋىلعا بارساڭ قايتەدى؟ — دەپ سالدى.

مىنە، وسى ءسوز قامشى بولدى دا، ومىربەك وسىندا تارتقان. حوش العان اۋدان باسشىلارى:

— كولحوزدىڭ شارۋاشىلىعى جامان ەمەس. بولاشاعى دا مول. شويىن جولعا دا، تاس جولعا دا جاقىن. تەك باسقارۋشىلار ءجيى الماسقاندىقتان بولار، ەڭبەك ءتارتىبى شامالى. ىسكەر باسشىلىق كەرەك، — دەپ كوتەرمەلەگەن. سونداي ءبىر لەپىرگەن كوڭىلمەن كەلگەن جاس جىگىت ماڭدايىن تاسقا سوققان بەكىرە بالىقتاي قايتىپ قالعانعا ۇقسايدى ەندى.

جينالىستى بۇلاي باستالار دەپ كىم ويلاپتى.

— ەكى بۇتى تارالعان، سىمپىس قۇيرىق مۇنىڭ كىم؟ — بولدى العاشقى سۇراق.

— زاۋدە ارتەس بولار. سىمداي ەتىپ شالبار كيگەندى سولاردان كورگەن ەدىم قالاعا بارعاندا، — دەپ جاۋاپ بەردى شەتىرەك وتىرعان ءبىر قارا.

— دۋدارداي شاشى دا، شۇرق-شۇرق تەسىك باتەڭكەسى دە سوعان ۇقسايدى.

— ارتەس بولسا، باسقارمالىققا نەسىنە اۋرەلەنەدى جازعان بالا؟ — دەپ ءبىر كەكسە ايەل اۋزىن سىلپ ەتكىزدى. — بىرەر كۇن بريگادالاردى ارالاپ، ولەڭ ايتسىن دا قايتسىن وندا.

جۇرت دۋ كۇلدى. ومىربەكتىڭ قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى.

اۋداننان كەلگەن وكىل قايتا-قايتا سويلەدى. ومىربەكتىڭ ءومىر جولىن باياندادى. قايدا ىستەسە دە ابىروي-اتاققا يە بولىپ كەلە جاتقانىن ايتتى. قىسقاسى، سونىڭ تەگەۋرىنىمەن عانا سايلاندى. «جاقسى ءۇيىم مەن جىلى ورنىمدى تاستادىم. ەرتەڭ بالالاردى ۇيرەنىپ قالعان مەكتەبىنەن ايىرىپ، كەشىرىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. نەسىنە كەلدىم ەكەن دەسەڭشى. الدە كورسەتكەن سەنىم، قۇرمەتىڭىزگە راحمەت، قايتىپ كەلدىم دەپ تارتىپ وتىرسام با ەكەن؟ — دەپ ويلادى ول توسەكتە جاتىپ. وسىدان كەيىن، — قوي، مۇنىم ۇيات بولار، ەرەگىسكەندە بۇلارعا تار شالبار كيگەننىڭ ءبارى بىردەي ەمەس ەكەنىن كورسەتۋ كەرەك» — دەپ ءتۇيدى. وسىدان كەيىن ۇشقىر وي تاعى دا ءبىر ارناعا قاراي ويىستى:

وسى جۇرت كەيدە بالا سياقتى. پرەدسەداتەلدىڭ كيرزا ەتىك پەن فۋفايكا كيىپ ءجۇرۋى شارت پا ەكەن! جاقسى كيىنىپ، تازا جۇرسە، نەسى ايىپ؟

ومىربەكتىڭ قالادا وسكەندىگى، العان ءبىلىمى، كورگەن تاربيەسى مىنا اۋىلدىڭ تالابىنا بوي ۇسىنعىسى كەلمەدى.

* * *

ومىربەك تاڭسارىدەن وياندى. اقىل ويدان ارتىق ەمەس دەيدى عوي. سودان با، كىم ءبىلسىن، كوڭىلگە العاش ورالعانى: «قاي جەردىڭ وتىن وتتاساڭ، سول جەردىڭ سۋىن سۋلا»، — دەگەن اتا ماقالى بولدى. «راسىندا دا ەڭبەك ادامدارىنىڭ اراسىندا ءوز اتىن ءوزى شاقىراتىن كوكەك سياقتى شىكىرەيىپ جۇرگەنىم دۇرىس بولماس»، — دەپ ءتۇيدى. ءسويتىپ، اۋەلى ماگازيندى بارىپ اشتىردى دا، برەزەنت شالبار، كەڭ قونىش ەتىك ساتىپ الىپ كيدى. سودان كوشەدە كەزدەسكەن بىرەۋدەن:

— شاشتاراز قايدا ەكەن؟ — دەپ سۇراپ ەدى.

— ءجۇندى تارازىلاۋ دەگەن بار، ال شاش تارازىلاۋ دەگەندى ەستىگەن جوقپىز، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.

«بۇل اۋىلدىڭ يتىنە دەيىن كەسىر سويلەيتىن بولار ما؟!» — دەپ رەنجىگەن ومىربەك جاڭاعىنىڭ كەسكىنىنە قاراپ ەدى، اڭىرىپ قالىپتى. تەگى، شىن بىلمەيتىنگە ۇقسايدى.

— ال، ساقال-شاشتارىڭدى كىمگە الدىراسىڭدار؟

— ءا، ونى مىنا اۋىلدا قاۋعا ساقال دەگەن قارت بار، سوعان.

قاۋعا ساقال دەگەنى شاپاتى بويلى، سەلدىر مۇرت ءبىر كوسە شال ەكەن. «قالايشا بۇل قاۋعا ساقال اتانعان؟» — دەپ ويلاعان ول:

— بۇل اۋىلدىڭ قاۋعا ساقالى ءسىز بولساڭىز، شوقشا ساقالى قانداي ەكەن؟ — دەپ ازىلدەدى.

— ونىڭ ساقالى مەنەن دە قالىڭ! — دەدى كۇلە قارسى العان قاريا. ءوزى ءبىر جاتقان قۋاقى.

— مىنە، جاڭا مۇسىلمان بولدىڭ، — دەپ كۇلدى ومىربەكتىڭ شاشىن ۇستارامەن سىپىرىپ بولىپ: — ال قونىس قۇتتى بولسىن! ءىستى نەدەن باستاماق ويىڭ بار، شىراق؟

مۇنىڭ سىناي قويىلعان، قۇيتىرقى ساۋال ەكەنىن اڭعارعان ومىربەك الدىرعىسى كەلمەدى.

— ەڭ اۋەلى تانىسىپ قويالىق. ەسىمىڭىز كىم بولادى؟

— بۇل بۇرىن بەس كولحوز ەدى. ەندى ىرىلەنىپ ءبىر ۇلكەن قازان قۇردىق. ءبارى دە بەكتەمىستىڭ بەس بالاسىنان تاراعان. سونىڭ ءبىرى — قاينات. سول قايناتتىڭ كوپ شالىنىڭ ءبىرى دەسەڭ بولادى، — دەدى قاۋعا ساقال، وراعىتا سويلەپ. و دا الدىراتىن ەمەس، سىڭايى سونى تانىتادى.

ومىربەك ءسال ويلانىپ قالدى. سودان كەيىن:

— ال ءسىز شە؟ نەدەن باستاۋ كەرەك دەپ ويلار ەدىڭىز؟ — دەپ سۇراعىنا سۇراقپەن جاۋاپ بەردى.

— قالانىڭ دال-دال وسكەن قارا تاياعى ما دەسەم، بولجامىڭ بار بالا ەكەنسىڭ، — دەپ قاريا كۇلدى. — تالاي باستىقتار بولعان مۇندا، شىراق. ءبىراق «وسىنى تىندىرىپ ەدى» — دەيتىن ءبىرىن اتاي المايمىن با دەپ قينالامىن. «ىشكەن ءماز، جەگەن توق» دەگەندەي كەلىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر. كولحوز ءجايى شارۋاعا قيىستاۋ تيگەندىكتەن بولار، ءۇمىت ارتقان ءبىراز باس كوتەرەرىمىز بار ەدى. تاۋىققا تاستاعان تارىداي شاشىلىپ، ءار تاراپتا ءجۇر. سولاردىڭ باسىن قوس. جيناپ ال. حوش دە. ەكىنشىدەن، پارتورگىڭ ءوزىڭ سياقتى سىرتتان بولسىن.

— نەگە؟ — دەپ قالدى شىداماعان ومىربەك.

— سەبەبى بار. مەن جوعارىدا بۇل كولحوز بەكتەمىستەن تاراقان بەس اۋىلدان قۇرالادى دەدىم عوي. قانداي بولسا دا بەس جاققا تارتىپ كەتەتىن كەزى تابىلادى. «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن عوي. سوندايدا ىشتەن شىققان بىرەۋ بولسا، قارىنا تارتپاي تۇرمايدى. اسىلى، سىيلاسۋعا جات جاقسى، — دەپ توقتادى قاۋعا ساقال.

بۇل ەكەۋى دە ومىربەككە نانىمدى اقىل سياقتى كورىندى. «قايناتتىڭ ءتىنى ءتۇزۋ، كوشەلى ءبىر شالى ەكەن» دەپ اتتاندى كوپ ءجايدى اڭعارعان ول.

ومىربەك قاۋعا ساقالدىڭ ءتىلىن الدى دا، شەت جايلاپ جۇرگەندەرگە كىسى جىبەردى. ءوزى وندىرىستىك كووپەراسيادا قىزمەت ىستەيتىن دۇزەنوۆ ءساتىمبايعا كەلدى.

سىرت ەستۋىنشە ءساتىمباي وسى كولحوزدى ءوز قولىمەن قۇرىسقان، اعايىن اراسىندا ابىرويلى، شارۋا جايىنا مايتالمان، بىلىكتى ادام. دەگەنىنە كونسە، اۋىلعا شاقىرماق.

كووپەراسيا كەڭسەسىنە كىرە بەرىستە مۇنى شوڭ جەلكە، قىزىل كوز، ءداۋ قارا كەزدەستىردى.

— مەن دۇزەنوۆتى ىزدەپ كەلىپ ەدىم، — دەدى ومىربەك.

— دۇزەنوۆتى قايتە قويايىن دەپ ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى شوڭ جەلكە، ءداۋ قارا.

— ول وزىنە ايتىلادى دا.

— ال ەندەشە ايتا بەر. ىزدەگەن دۇزەنوۆىڭ مەن بولامىن.

ومىربەك «راس پا؟» دەگەندەي ءداۋ قارانىڭ كەيپىنە قاراپ ەدى، ويناپ تۇرماعانعا ۇقسايدى.

— ءسىز دۇزەنوۆ بولساڭىز، مەن — جولىمبەتوۆ ومىربەك. «ماقپال» كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەل ءساتىمباي ومىربەكتى باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر شولىپ شىقتى دا:

— ۇقسايسىڭ، — دەپ ەزۋ تارتتى.

— ۇقسامايسىڭ دەگەن سوڭ وسىلاي كيىنۋگە تۋرا كەلدى، — دەپ ومىربەك تە كۇلىپ، يەگىمەن اياعىنداعى كيرزا ەتىكتى نۇسقادى. ءوزى ءساتىمبايعا «كەسەك مىنەزدىڭ، ءىستىڭ ادامىسىڭ-اۋ»، — دەپ ءدان رازى.

— مەن سەنى بىردەن تانىدىم. جانە نەگە كەلگەنىڭدى دە سەزەمىن، — دەدى ءساتىمباي ەسىك الدىنداعى شوركەگە وتىرىپ جاتىپ. سودان كەيىن جايدارىلانا سويلەدى. — اڭگىمە كيىمدە ەمەس، ميىڭدا. مەن سول كولحوزدى ءوز قولىممەن قۇرىستىم. ۇزاق جىل پرەدسەداتەل بولىپ ىستەدىم. كەيىن كولحوز ىرىلەنگەن سوڭ: «ەندى ىرىلەنگەن شارۋاشىلىقتى ءبىلىمدى جاس باسقارسىن. ءبىز بارىمىزدى سارقىپ بولدىق»، — دەپ ارىز بەرىپ بوساعانىم دا راس. مەن بوساعاندا تىن ويلى ءبىر جاس كەلىپ، ءبىز بىلمەيتىن جاڭالىققا باستار كولحوزدى دەپ بوساعان ەدىم. بايقايمىن، ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگەندەردىڭ ءبارى دە وزىمشە ويلاپ، وزىمشە پىشەتىن باياعى قارا توقپاقتار. سودان: «ە، شىراق، سەنىڭ دە شوقىراعىڭ تۇسىنىكتى ماعان» — دەپ كەتىپ قالىپ ەدىم. مەن، مىنە، الپىسقا استىم. «ساتەكەڭ ءبىر كەرەمەتتى جاساپ تاستار»، — دەيتىن شاقتان كەتتىم.

اياققا شەبەلەت، بۇتقا تار شالبار كيىپ سىلاناتىن داۋرەن وتكەن. ءبىراق شىنىمدى ايتايىن، وسى مىنا كيرزا ەتىك، كۇپايكە دەگەنىڭ بار عوي جالىقتىرىپ-اق بولدى مەنى. ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىڭ. ەندى بىزشە باسقارعان قارا توقپاقتى ايتىپ وتىرمىن. ال، شىراق، اۋىلعا اكەلەر جاڭالىعىڭ بولسا، قايتىپ بارۋعا، قولدان كەلگەنشە كومەكتەسۋگە بارمىن، — دەپ ءتۇيدى ول ءسوزىن.

ساتەكەڭ ومىربەكتىڭ ىزدەگەن ادامى بولىپ شىقتى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىمەن كەلىستى دە، ونى كولحوزعا كوشىرىپ الدى. سودان كەيىن كوپشىلىك جينالىسى ءساتىمبايدى پرەدسەداتەلدىڭ مال شارۋاشىلىعى جونىندەگى ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى.

سول-اق مۇڭ ەكەن. شەت جايلاپ جۇرگەن كوپبايەۆ سۋاز زووتەحنيك تە، جۇگەرى جونىندەگى اگرونوم ماقتانوۆ كوكتال مەن ەسەپ قىزمەتكەرى الىمبەتوۆ توقتاناي دا ءوز اۋىلىنا قايتىپ ورالدى. دەس بەرگەندە باستاۋىش پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ سايلانعان قاناتباي ەركىنبايەۆ پارتيالىق باسشىلىقتى شارۋاشىلىقپەن ۇشتاستىرا بىلەتىن، تاجىريبەلى ىسكەر جىگىت بولىپ شىقتى. ومىربەكتىڭ كوڭىلى ورنىعايىن دەدى.

* * *

جوق، ومىربەكتىڭ كوڭىلى ءالى ورنىقپادى. ول شەتى مەن بۇل شەتىنە ات تۇگىل، ماشينا جۇگىرتسە جەتپەيتىن كولحوز دالاسىن ارالاي بەردى.

بۇل ءوزى ون مىڭ گەكتار ەگىن سالاتىن، قىرىق مىڭ قويى بار ءىرى كولحوز ەكەن. وسى ءىرى كولحوزدا ەڭ الدىمەن ىشكى ءتارتىپ ناشار. باسقارما وتىرىسىن شاقىرسا، ۋاقىتىمەن ءبىر پەندە كەلمەيدى. كەلە قالسا، بولماشى ءبىر ءىستىڭ ءوزىن ءار جاققا تارتادى دا، تاڭ اتقانشا وتىرادى. بىرەر ايعىر ستاكاندى تاستاپ الىپ كەلىپ سويلەيتىندەر دە تابىلىپ ءجۇر. فەرمالاردى ارالاپ ەدى، ءجونى ءبۇتىن قورا جوق. ساۋىنشىلاردا باسپانا جوق. كولحوزدا وتىزدان ارتىق ماشينا بار ەكەن، ءار قيلى سەبەپ تابىلادى دا جارىم-جارتىسى شىقپاي قالادى. مونشا سالۋ دەگەن دە بۇرىن ەشكىمنىڭ ەسىنە كەلمەپتى. كەشە قىزىلشا ارشىعان جەرگە بارىپ ەدى، بالاسىن ارقالاپ العان ايەلدەردى كوردى. قىزىق جاي: ون ميلليون تابىس كىرگىزەتىن كولحوزدا بالا باقشاسىن، بالا ءياسليىن اشۋ دەگەن دە ءسوز بولىپ پا! تەك سوڭىنا ءتۇسۋشى تابىلماعانى عوي. مىنە، قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس تاياپ كەلەدى. جاز ماقپال تاۋىن جايلاعان قالىڭ قوي بۇدان ەكى ءجۇز شاقىرىم قىسقى جايىلىم — شاعىرلى، تاسقۇدىق، اقتوبەگە بەت الماق. ال دايىندالعان بار پىشەن وسى توڭىرەكتە. سوندا قىستىڭ قاقاعان اق تۇتەك بورانىندا يت ارقاسى قيان، سونشاما كەرىك جەرگە مال ازىعى قالاي جەتكىزىلمەك؟

ومىربەكتى مازالاعان جايلار وسىنداي ەدى.

وسى ءبىر جايلاردى اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن باسقارما وتىرىسىن شاقىرۋ كەرەك بولدى. ومىربەك كولحوز بەلسەندىلەرىنە كۇن ىلگەرى حابارلاندىرىپ قويدىرايىن دەپ ەرتەمەن كەڭسەگە كەلدى. ءوز كابينەتىنە ءوتىپ بارا جاتىر ەدى. ماڭدايشاسىندا «بۋحگالتەريا» دەگەن جارناماسى بار بولمەدەن ۇدەرە شىققان داۋىس، قاتتى كۇلكى ەستىلدى. «تاڭ اتپاي بۇل نەتكەن ويىن-ساۋىق؟» — دەگەن تۇيتكىلمەن ەسىكتى بارىپ اشتى. سوقتاۋىلداي بەس-التى جىگىت. الدارىندا ايعىر ستاقان، اراق پەن نان قيقىمدارى. وقىستان كەلگەن كولحوز پرەدسەداتەلىن كورىپ، ابىرجىپ قالىستى. بىرەۋلەرى ەبەتەيسىز قيمىلداپ، شولمەكتەردى ۇستەل استىنا جاسىرعان بولىپ جاتىر. ومىربەك ءىستىڭ ءمانىن ەندى اڭعارعانداي. انە ءبىر توردە وتىرعان بادىراڭ كوز، شيكىل سارى ەسەپشى مۇنىمەن كەزدەسكەن سايىن الدە بىردەڭەنى ايتىپ، جوق نارسەگە تالاسا كەتىپ جۇرەتىن. ومىربەك: «وسى شىركىن ماس ەمەس پە ءوزى!» — دەپ تە كۇدىكتەنۋشى ەدى. ءبىراق ولاي دەيىن دەسە، ەسەپشىنىڭ بەت قۇبىلىسىندا ءبىر بەلگى جوق. سودان: «ادۋىن ءبىر قىڭىر بولار ما!» — دەپ قويعان. سىر ەندى اشىلعانداي.

تابالدىرىقتا اڭىرىپ قالعان ومىربەك ءبىر توقتامعا تەز كەلدى دە:

— ىشەر كوبەيسىن! — دەپ جىلى سويلەدى. كوزىن تاپقان اعىن سۋداي تارعىل كۇلكى دۇرلەي جونەلدى.

— ال قالعان بىردەڭەلەرىڭ بار ما؟ — دەدى ۇستەل باسىنا تاياپ كەلگەن ومىربەك.

شۋلاعان جىگىتتەر جامىراسىپ، پرەدسەداتەلگە ستاقان ۇسىندى. ومىربەك تارتىنبادى، ءبىر ءجۇز گرامدى قاعىپ جىبەردى.

— ە، تۇسىنبەي ءجۇر ەكەنبىز، ءوزىمىزدىڭ ادام عوي مىناۋىڭ! — دەپ شىقىلىقتادى باياعى بادىراڭ كوز، شيكىل سارى.

— بوتەن دەپ ساناپ پا ەدىڭ؟

— قايدام، تىك باقايلاۋ جۇرگەنگە شوشىنىپ قالىپ ەدىك، — دەدى شەتكەرىرەك تۇرعان شۇبار بەت، كەڭ تاناۋ.

ادىراڭ كوز، شيكىل سارى:

— ەرتەمەن ەپتەپ، وسىلاي نەتىپ، ازداپ باس قوسىپ الاتىن ادەتىمىز بار ەدى. ونى بۇرىنعى پرەدسەداتەل دە سەزەتىن. ءبىراق ىسىمىزدەن اقاۋ تاپپاعان سوڭ بەتىمىزگە كەلىپ كورگەن ەمەس، — دەپ ءار جايدى اڭعارتىپ، اقتارىلا سويلەگەن بولدى.

— جۇمىس دەگەنىڭ، ءتاڭىرى، كورمەگەن دۇنيە مە ەدى، تاسقاياقتاي قاعىستىرمايمىز با؟! — دەپ شۇبار دا ءسوز قوستى.

«كومەكەيلەرىڭدى تۇسىنەمىن»، — دەپ ويلادى ومىربەك. سودان كەيىن:

— تانىسىپ الايىقشى ەڭ الدىمەن، — دەپ بادىراق كوز، شيكىل سارىعا قارادى. — سەن كىمسىڭ؟

— مەن بە؟ مەن ەسەپشىمىن.

— سەن؟

— ەسەپشىنىڭ كومەكشىسىمىن.

— ال سەن؟

— باس بۋحپىن.

— ال سەن شە؟ — دەپ ومىربەك الگى ءبىر كەڭ تاناۋ، شۇبارعا بۇرىلدى.

— مەن بە، ومەكە-اۋ، مەن سىزگە كومەكشى ەمەسپىن بە؟

— تۇسىنىسەتىن ءبىر نارسە بار، — دەدى ومىربەك ءسال ويلانىپ. — كولحوز ءجايىن بىلەسىڭدەر عوي. ىستەلىنەر جۇمىس ۇشان-تەڭىز دە، سوعان قول كۇشى جەتىسە بەرمەيدى. ال سەندەر بولساڭدار، تەپسە تەمىر ۇزەتىن سوقتالى-سوقتالى جىگىتسىڭدەر. نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭدار ءبارىڭ ۇيلىعىپ وسى جەردە؟

— كولحوز ەسەبىن جۇرگىزىپ... — دەپ مىڭگىرلەدى ءبىرى.

— جوق، سەندەردىڭ نەنى جۇرگىزىپ كەلگەندەرىڭدى بىلەمىن مەن. بۇلاي بولمايدى ەندى، — ول شۇبارعا قارادى. — سەن بۇگىننەن باستاپ كولحوزدان قالاعان جۇمىسىڭدى ال. ماعان كومەكشى دەگەننىڭ كەرەگى جوق. كەرەك بولا قالعان كۇننىڭ وزىندە دە، بۇل جۇمىس ايەلدىڭ دە قولىنان كەلەدى. ال قالعاندارىڭ دا سويتىڭدەر، فەرماعا، نەمەسە قۇرىلىس بريگاداسىنا بارىڭدار، — دەپ ومىربەك ۇيدەن شىقتى.

«شولاق كەسكەن جوقپىن با وسى؟» — بولدى ۇيدەن شىققان ومىربەكتىڭ العاشقى ويى. — «توماعا تۇيىقتان سەن اناعان باراسىڭ، سەن مىناعان باراسىڭ، دەپ كەسىپ-پىشىپ تاستاماي-اق، اۋەلى ەسكەرتۋ جاساسا دا جارايتىن ەدى». ءبىراق قانشا ءشۇبالانسا دا، ادامدىق ارى سويتالداي جىگىتتەردىڭ كەڭسەدە وتىرىپ اراق ءىشىپ، كۇن وتكىزىپ جۇرگەنىنە تاعى دا بوي كوتەردى. قايتسە دە ومىربەكتىڭ بۇل شەشىمىن ءساتىمباي مەن قاناتباي قاتتى قوستادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا كولحوزشىلار اراسىندا اۋا جايىلۋشىلىق بايقالسا، سونىڭ دەمەۋشىسى وسى ەسەپشىلەر توبى سياقتى. ويتكەنى: «بالىق باسىنان ءشىريدى، ەڭ اۋەلى انالارىڭدى تىيىپ الىڭدار»، — دەگەندى ءوزىنىڭ دە ەستىگەنى بار ەدى. بۇل شىندىق بولىپ شىقتى. سول توپ ىدىراتىلعاننان كەيىن جۇمىس كەزىندە «بۋىنى بوساپ» قالاتىندار نەكەن-ساياق بولا باستادى.

اۋىلدا ەڭبەك ءتارتىبىنىڭ قالىپتاسا بەرۋىنە ومىربەكتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە تەحنيكانى جاقسى بىلەتىندىگى كوپ اسەر ەتكەن سياقتى. ءبىر كۇنى سول ءساتىمباي ەكەۋى دالانى ارالاپ كەلە جاتىر ەدى، جول ۇستىندە تۇرعان جۇك ماشيناسىن كوردى. جاقىنداپ كەلسە، شوفەر ماشينا كولەڭكەسىندە ۇيىقتاپ جاتىر.

— اۋ، مىقتى، مۇنىڭ نە جاتىس؟ — دەپ ساتەكەڭ بۇرىنىراق ءتىل قاتتى.

شوفەر ەڭ الدىمەن كەرىلىپ الدى. سودان كەيىن اسپاي-ساسپاي-اق:

— ماشينام جۇرمەيدى، — دەپ ىڭىرانا بەردى.

— نەگە جۇرمەيدى؟ — دەپ سۇرادى ومىربەك.

— قايدام، وت المايدى.

— كانە، كىلتىڭدى بەرە تۇرشى.

شوفەردىڭ ءتۇسى وزگەرىپ سالا بەردى، ونى ساتەكەڭ دە، ومىربەك تە بايقاپ قالدى.

— اكەل، قورىقپا، مەن دە ءوزىڭ سياقتى شوفەرلىق كۋرستى بىتىرگەنمىن. نە كىناراتى بار ەكەن، بىرلەسە ىزدەستىرەيىك، — دەپ ومىربەك ماشيناعا وتىردى. اناۋ كىلتتى ۇسىنىپ جاتىپ كولحوز پرەدسەداتەلى مىنگەن جەڭىل ماشينا شوفەرىنە كوزىن قىسقان سياقتى بولدى، ايتپا دەگەندەي.

ومىربەك ستارتەردى باستى. ماشينا شىنىندا دا وت المادى، قاقالا بەردى. ومىربەك موتورعا ءۇڭىلدى.

— ويباي-اي، پودسوستى اشىپ قويىپسىڭ عوي. كاربيۋراتورعا بەنزين تولىپ كەتكەن سوڭ ماشينا قالاي تۇتانباق.

بالا قىلمىستى ادامداي قيپاقتاي بەردى.

— وسىنى دا بىلمەيسىڭ، ءقايتىپ شوفەر بولىپ ءجۇرسىڭ؟ تەگى، باسقا جۇمىسقا اۋىسقانىڭ ءجون بولار، — دەپ قويدى ومىربەك قايتەر ەكەن دەگەندەي.

شوفەر بالا شوشىنىپ قالدى.

— بىلەم عوي ونى.

— بىلسەڭ، نەگە ىستەيسىڭ؟

شوفەر جەلكەسىن قاسىدى.

— تۇندە شالا ۇيقى بولىپ ەدىم. بويداق جىگىتتەردىڭ ءجايىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي. سونسوڭ، كىشكەنە كوز شىرىمىن الايىن دەپ توقتاپ ەدىم، — دەپ شىنىن ايتتى.

— ودان دا سولاي كوش، — دەپ ومىربەك كۇلە سويلەدى. — ءقازىر ءبىر جارتى ساعات تىنىستا دا، جۇمىسىڭا جونەل. ەندى قايتىپ مۇنداي قۋلىق جاسايتىن بولساڭ، جاقسىلىق كۇتپە مەنەن.

وسى وقيعادان كەيىن ماشينام جۇرمەيدى دەپ ءبىر شوفەر ايتپايتىن بولدى. مۇنى اسىرەسە ساتەكەڭ قاتتى اڭعاردى. «بىلگەن دەگەن وسى مىنە، ءبىز بولساق، نە ىستەي الار ەدىك؟» — دەپ ويلادى ول. ءبىراق ىشتەي رازى بولدى دا، ومىربەككە ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەدى. ءوز ءادىسىن قارا توقپاق دەسە دە ساتەكەڭ دە تالايدى كورگەن، «جاعىمپازدىق» — دەگەننىڭ ءتۇتىنى قايدان ۇشاتىنىن تۇسىنەتىن ادام بولاتىن. اسىلى، تۇسىنە ءبىلۋ دەگەن دە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا كەلىپ قونا بەرمەيتىن قۇس قوي.

* * *

ومىربەكتىڭ بۇل كولحوزعا كەلگەنىنە ەكى-ۇش ايداي ۋاقىت ءوتتى. وسى از مەرزىمنىڭ ىشىندە بۇرىن بوس بەلبەۋ اۋىل پسيحولوگياسىندا ءبىراز وزگەرىس بولىپ قالعانعا ۇقسايدى. ومىربەك ەڭ الدىمەن باسقارما وتىرىسىن تارتىپتەدى. بۇرىن كۇن باتا باستاسا، تاڭعا سوزىلاتىن بۇل وتىرىستىڭ ەندى باس-اياعى ءبىر ساعاتقا جەتپەيتىن بولدى.

— ۇزاق كىرىسپە جاساۋدىڭ كەرەگى جوق، ءىسىڭنىڭ توق ەتەرىن سويلە، نەندەي كومەك كەرەك، سونىڭدى ايت! - دەيدى ول كولحوز بەلسەندىلەرىنە.

نارياد دەپ اتالاتىن بۇل وتىرىس اپتاسىنا ەكى رەت، كەشكى ساعات بەستە باستالادى. كەشىگىپ كەلگەن ادامعا شتراف سالىنىپ، ءۇش ەڭبەك كۇنى قىسقارتىلادى، ءارى ءوزى ناريادقا قاتىستىرىلمايدى. بۇل وسىنداي ءبىر وتىرىستا ورتاعا سالىنىپ، ماقۇلدانعان شارا ەدى. ونىڭ قاتالدىعىن تانىتۋ ءۇشىن ومىربەك ءبىر ناريادقا ادەيى كەشىگىڭكىرەپ كەلدى.

— كەشىگۋىمنىڭ ءبىر رەتى بولدى، ءبىراق ول سەبەپ ەمەس، دەپ ومىربەك جاڭا ەسەپشىگە قارادى. —ءتارتىپتى بۇزعانىم ءۇشىن ءۇش ەڭبەك كۇنىمدى شەگەر.

— ءبىر جولعا كەشىرۋگە بولادى عوي، وقا ەمەس! — دەپ بىرەۋ جالپاقتاي سويلەدى.

ومىربەكتىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى.

— العان قاۋلىنى ويىنشىق دەپ قارايسىڭ با؟

— جو... ق... جو... وق.

— ەندەشە نەگە سيپاي سويلەيسىڭ؟ بۇگىن مەن كەشىكتىم، ەرتەڭ سەن كەشىگەسىڭ، وقاسى جوق دەپ كەشىرە بەرۋ كەرەك ەكەن عوي. بىرەۋدىڭ ءوزى جاقسى، بىرەۋدىڭ كوزى جاقسى دەسەك جۇمىس ىستەي المايمىز. شەگەرىلسىن ءۇش ەڭبەك كۇن.

«مىنا بالانىڭ قۋىن-اي!» — دەپ ىشتەي رازى بولىپ وتىرعان ءساتىمباي:

— قاۋلىنىڭ اتى قاۋلى، ءۇش ەڭبەك كۇنىنە شتراف سالىنسىن. ءارى ەندى قايتىپ كەشىكپەيتىن بولسىن! — دەپ قويدى.

وسىدان بىلاي باسقارما ناريادى ايتقان ساتىندە باستالىپ، بەلگىلەنگەن ۋاقىتىندا اياقتالاتىن بولدى.

ومىربەك ءبىر كۇنى مىرزاحانوۆ ءامىر دەگەن جىگىتتى كەڭسەگە شاقىردى.

ءامىر جاس بولسا دا، اۋىل اراسىندا جامان اتى شىققان جىگىت. قيت ەتسە جوعارىعا ارىز ايدايدى. جۇمىس ىستەمەيدى. كولحوز بەلسەندىلەرىنىڭ سۇرىنگەنىن اڭدىپ، ۇيىندە جاتا بەرەتىن مىقتىنىڭ ءوزى. «ماڭايىڭا ءۇيىر ەتپە. ىشىڭە كىرىپ الادى دا، ىشتەن شالىپ، قۇلاتىپ جىبەرەدى» - دەپ ەسكەرتكەن مۇنىڭ قامىن ويلاعان كەيبىرەۋلەر. سوعان يلانعان ومىربەك:

— «ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسپاققا جاقسى... دەگەن عوي، تانىسايىن» دەپ شاقىردى.

ءامىر كىرپى شاش، ەڭگەزەردەي قارا جىگىت ەكەن، ەسىكتەن سويلەي ەندى:

— ءبىزدى دە كەرەك ەتەتىندەر بولادى ەكەن-اۋ.

— جاقسىعا قاشان دا ءبىر كىسىلىك ورىن بار دەمەي مە قازاق اتاڭ. كەرەك ەتپەسە، كىنا وزىڭنەن بولار، — دەپ ومىربەك ازىلدەي سويلەدى.

— جوق، مەن شىندىقتى ايتامىن. جاقپاسام، وسى مىنەزىمنەن جاقپايتىن بولارمىن.

— مەن سەنى كولحوز شارۋاشىلىعىنا جانى اشىعىش، تۋراشىل جىگىت، — دەگەندى ەستىپ شاقىرىپ وتىرمىن. اقىلداساتىن ماسەلە بار.

— قۇلاعىم سەندە.

— كولحوزدا قىرىق مىڭ قوي بار. ورتا ەسەپپەن العاندا دايىندالعان پىشەننىڭ جەتپەي قالۋ ءقاۋپى دە جوق ەمەس.

— پىشەن دايىنداۋ جونىندەگى اقپاردا قوسپا بار ەكەنىن دە ۇمىتپا، — دەپ قويدى ءامىر.

— وندا ءبىزدىڭ حال ءتىپتى قيىن. ەڭ قيىنى مال قىسقى جايىلىمعا كوشەدى. ال ازدى-كوپتى پىشەن - ءشوبىڭ مىنا ماقپال باۋىرىندا. سوندا قىستىڭ قارلى بورانىندا مال ازىعىن قالاي تاسىپ بەرمەكپىز؟

ءامىر قالتاسىنان قالىڭىراق ءبىر كونۆەرتتى سۋىردى.

— مەن، مىنە، وسى جايىندا وبكومعا جازىپ ەدىم. ءوزىڭ شاقىرىپ الىپ، اقىلداسىپ وتىرسىڭ. ەندى جونەلتۋدىڭ ءجونى بولماس. وسى ارادا-اق شەشەرمىز. اش تا، وقى! — دەدى ول.

اۋەلدە ومىربەك شوشىنىڭقىراپ قالىپ ەدى، وقي كەلە كوڭىلى ورنىعايىن دەدى. ويتكەنى ءامىر دە مۇنىڭ ءوزىن تولعانتقان جايدى جازىپتى. ونىڭ ارىزىندا كوڭىل اۋدارارلىق ەكى ۇسىنىس بار ەكەن:

«مالدىڭ قىسقى جايىلىمى دەپ اتالاتىن اششىلى قاينار مەن شاعىرلىدا، تاسقۇدىق پەن كوكتوبەدە جالپاق جوندار بار. سوعان كوكتەمدە جوڭىشقا ەگۋ كەرەك.

ەكىنشىدەن، مالدى جازدا تاۋعا ۇستاپ، قىستا بورانى قاتتى تومەنگى جازىققا ءتۇسىرۋ دە جاڭساقتىق. بوراندى - ءشاشىندى لايساڭ كۇندەردە دە تاۋ ءىشى جىلى بولادى. ءبىراز قويدى وسى جەردە ۇستاۋ كەرەك».

ومىربەك ويلانىپ قالدى. شىنىندا دا وسى ارادان تراكتورلاپ ءشوپ تاسىپ مايىپ بولعانشا، سول دالاعا نەگە جوڭىشقا ەگىپ تاستاماسقا؟! قويدىڭ ءبىرازىن تاۋ بوكتەرىندە نەگە قالدىرماسقا؟!

بۇعان قارسى وسىندا قۇلاعىنا سىڭگەن بىرەر پىكىر ورە تۇرەگەلدى.

— ول دالادا سۋ جوق. جوڭىشقا شىقپايدى.

— جاز جايلاعان تاۋدا ىرىس جوق. ءارى قار قالىڭ تۇسەدى.

ءامىر ۇندەمەي قالعان ومىربەككە قارادى. قۇددى كۇدىگىنىڭ ۇستىنەن شىققانداي:

— جوڭىشقا وسپەيدى دەگەن بوس دالباسا، جوڭىشقا وسكەندە قانداي، ادەمى وسەدى. تەك قار سۋىن پايدالانىپ ەرتە سەبۋ كەرەك، — دەدى ول. — تاۋعا قار قالىڭ تۇسەتىنى راس، ءبىراق شىڭىلتىر اياز بولمايتىندىقتان ۇنەمى ۇلپا بولىپ جاتادى.

ارىزقوي ءامىر دە ومىربەككە ۇناپ وتىر.

— ەگەر ءبىراز قويدى قاقپالاپ وسىندا قالدىرساق، جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىڭا الار ما ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول امىردەن.

— سەنىپ تاپسىرساڭدار، نەگە المايىن. الامىن.

— ال وندا كەلىستىك سوعان. تەك ءبىر عانا تىلەگىم بار، — دەپ ومىربەك كۇلدى. — اۋىلىڭ سەنى جاقسى اتامايدى. ارىزقوي ءامىر دەيدى ەكەن. بۇدان بىلاي ارىز جازساڭ، بىرىگىپ وتىرىپ جازساق قايتەدى؟ مۇمكىن وسى جەردىڭ وزىندە-اق شەشەرمىز. شەشە الماساق، بەتىڭنەن جارىلقاسىن، ءتيىستى جەرىنە ايداپ جىبەرەرمىز.

— مۇنداي سوزگە قۇلدىعىڭ بولىپ كەتەسىڭ عوي، — دەدى ءامىر.

وسىدان بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ نەگىزگى وتارلاردان بيىلعى تولدەر ءبولىندى دە، جاڭا فەرما قۇرىلدى. قۇراما جينالىسىندا بۇل فەرمانىڭ باستىعى بولىپ مىرزاحانوۆ ءامىر تاعايىندالدى.

* * *

ءسويتىپ، كولحوز شارۋاشىلىعى ءبىر ىزگە تۇسە بەردى. ەڭ الدىمەن، ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭ سومعا جاڭا شەبەرحانا ساتىپ الىندى. ەندى ارتەلدەگى ەلۋگە تارتا تراكتور، وتىز جۇك ماشيناسى، سول قارايلاس كومباين وسى اۋلانىڭ وزىندە-اق جوندەلەتىن بولدى.

جاس بالالى ايەلدەردىڭ جۇمىسقا شىعۋى تىم قيىنداي بەرگەن سوڭ، ومىربەك بۇرىنعى پرەدسەداتەلدەن وزىنە اۋىسقان ءۇيدى بالالار باقشاسىنا بەردى.

— اپىراۋ، ءوزىڭ قايتەسىڭ؟ — دەگەندەرگە:

— ءۇي ءىشى كوشىپ كەلگەنشە ءبىر ءجونى بولار، ازىرگە پاتەردە دە تۇرا تۇرۋىما بولادى عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى. ءسويتىپ، از كۇننىڭ ىشىندە الپىس ورىندىق جاقسى بالالار باقشاسى اشىلدى. وعان كەرەك-جاراقتىڭ ءبارى قالادان الدىرىلدى.

سودان كەيىن ۆاننا، دۋشى بار ەلۋ كىسىلىك ۇلكەن اق مونشا قاتارعا قوسىلدى. ەسكى كلۋب جوندەلدى. وسى كۇزدە ورناتىلعان جاس ب ا ق ىشىنەن بي الاڭى اشىلدى دا، بيىك باعاناعا رەپرودۋكتور ورناتىلدى. اۋىل جاستارى كەشكە سول توڭىرەككە توپتالاتىن بولدى.

بۇرىن اۋىل اۋىز سۋعا دا تاپشى ەكەن. ومىربەك مۇنى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى دەپ قاراپ، وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنەن ماماندار الدىردى دا، ورتالىقتان شىڭىراۋ قۇدىق قازدىردى، ءار كوشەنىڭ پۇشپاعىنا كولونكالار ورناتتىردى. سۋ كوبەكتەرى قالاداعىداي جەر استىمەن جۇرگىزىلدى. كولونكادان العاش رەت سۋ اققان كۇنى اۋىل ايەلدەرىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. ەڭكەيگەن قارت، ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن الدەبىر ەستە قالارلىق وقيعانى ايتقىسى كەلسە - الگى ارتەزيان قۇدىعىنان سۋ اتقىلاعان كۇنى... — دەپ باستايتىندى شىعاردى.

وسىنىڭ ءبارى دە ايقاي-شۋسىز ورىندالىپ جاتتى. ءساتىمبايدىڭ قايران قالاتىن ءبىر ءجايى بار. ول ءوزى باستىق بولىپ جۇرگەن كەزدە شارۋاشىلىقتىڭ ءبارىن ءوز قولىندا ۇستاۋعا تىرىسۋشى ەدى. جۇرت تۇشكىرىپ سالسا دا جارەكىمىن بۇل ايتۋعا كەرەك. كولىك سۇراعان دا، پاەك سۇراعان دا، — ءبارى دە ساتەكەڭە كەلەتىن. ساتەكەڭ مۇنىڭ ءبارىن كولحوزدا ەڭبەك ءتارتىبىن ورناتامىن دەپ ىستەيتىن. سوندا دا نە كەرەك، كەيدە جۇمىسقا شىعىڭدار دەپ بريگادير ورنىنا ءۇي ارالاپ كەتەتىنى دە بولۋشى ەدى-اۋ. ومىربەك بولسا، ءتىپتى بۇلاي ەمەس. ول ءبىرىنشى كۇننەن-اق «مۇنداي ماسەلەمەن ەندى قايتىپ ماعان كەلمەڭدەر. ساتەكەڭە بارىڭدار، - سول كىسى شەشەدى...» - دەپ كەسىپ ايتتى. ساتەكەڭ ويلاپ قاراسا، ول ءقازىر ورىنباسار بولىپ وتىرىپ، بۇرىنعى باستىق كەزىندەگى شارۋانى اتقارىپ وتىر ەكەن. سويتسە دە تىزگىن ومىربەكتىڭ ءوز قولىندا. جۇرت وسىنى كوبىرەك سەزىنەدى دە، ونى كوبىرەك سىيلايدى. ساتەكەڭ مۇنى قىزعانبايدى. قايتا جاڭا ءبىر دۇنيەگە كوزى اشىلعانداي. «باستىق بولساڭ، وسىلاي بول، ءبىز بۇرىن باستىقپىز دەپ قاۋكورىك بولىپ ءجۇرىپپىز دە، بريگاديردىڭ جۇمىسىن اتقارىپپىز عوي» — دەپ تۇيەدى ول ءوز ويىن.

ءساتىمبايدىڭ تاعى ءبىر قايران بولعانى - سيىر بازىن سالۋ جونىندە باسقارما وتىرىسىندا ءبىر توقتام بولىپ، قۇرىلىس بريگاداسى ماقپال تاۋىنىڭ باۋىرىنا جىبەرىلگەن. ارادا بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ ساتەكەڭ سول جەرگە بارسا، باز ەمەس ساۋىنشىلارعا ءۇي تۇرعىزىلىپ جاتىر ەكەن.

— بۇلارىڭ نە؟

— باستىقتىڭ بۇيرىعى سولاي.

شارۋا ءجايىن جاقسى بىلەتىن ساتەكەڭ رەنجىڭكىرەپ قالدى. مىنە، كۇزدىڭ قارا جاڭبىرى باستالىپ كەتتى. قوراسى جوق مال قايدا تۇرماق؟

— راس، كۇزدىڭ قارا جاڭبىرى باستالدى. سۋىق ءتۇستى. باسپاناسى جوق ادام قايدا پانالاماق؟ — دەپ جاۋاپ بەردى ومىربەك. — شىن قىسىلسا، سوقىر كوزدەن جاس شىعادى دەگەندەي، سونداي ءبىر كۇن تۋسا، ءتولدى ۇيگە دە ساقتاۋعا بولادى. ال قانداي ءبىر قيىندىق بولماسىن، ادام مال قورادا تۇرا المايدى.

ساتەكەڭ قايىرىپ ەشتەڭە ايتپادى. قايىرعاندا نە دەسىن. ومىربەكتىڭ سوزىندە تەرىستىك جوق. مىنا قىستىڭ تاپ ەسىكتى قاعىپ تۇرعانى عوي ونىڭ قىسىلاتىنى. ايتپەسە ساۋىنشىعا ءۇي سالۋ دەگەنگە قارسى بولا ما! تەرلەۋگە تۋرا كەلدى. كولحوز بەلسەندىلەرى، وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەر سەنبىلىككە شاقىرىلدى. اقىرى ولار بۇل قيىندىقتى دا جەڭدى.

* * *

سەنتيابر تۇسىسىمەن ءامىرقۇلدىڭ فەرماسى تاۋدا قالدىرىلدى دا، بىلايعى قالىڭ وتارلار تومەنگە — قىسقى جايىلىمعا بەت الدى. ولاردى كوپ جەرگە دەيىن ومىربەكتىڭ ءوزى شىعارىسىپ سالدى. جولدا شوپاندارمەن اڭگىمەلەستى. جاي-كۇيىمەن تانىستى. سولاردىڭ ىشىنەن ومىربەكتىڭ كوزىنە ەرەكشە تۇسكەن ەكى شوپان بولدى. ءبىرى — دوسبولوۆ جايلاۋباي، ەكىنشىسى شۇكەنوۆ بايدانقۇل ەدى. بۇل ەكەۋى دە ءوز الدىنان جاۋعا دا، جۇتقا دا سوقىر لاق بەرمەيتىن، كولحوزدىڭ قارا تابان مالشىسى. قونارىن ساي، كوشەرىن جەل بىلەدى دەگەندەي، ولار جاز تاۋدى جايلاپ، قىس تومەنگە تۇسەدى. اق تۇتەك بورانمەن، ۇلىعان بورىمەن الىسادى. شىركىن، ەڭبەك دەپ مالشى ەڭبەگىن ايتساڭشى! سويتكەن جايلاۋباي مەن بايدانقۇلدىڭ كولحوز ورتالىعىندا باسپاناسى دا جوق ەكەن. «وسى جۇرتتا جارامساقتىق كوپ. مەن ءۇيىمدى بالالار باقشاسىنا بەرگەنىمدە، ءوزىڭ قايدا تۇراسىڭ دەپ بايەك بولعاندار مىنا شوپاندار ءجايلى ءتىل قاتپادى-اۋ. تەگى، ولار ادامدى ەمەس، ورىندى قۇرمەتتەيدى عوي»، — دەپ ويلادى ومىربەك.

بۇل جولدان وسى ءبىر ويدى ءتۇيىپ قايتقان ول سول بەتىندە ءۇي ءىشىن كوشىرىپ الماق نيەتپەن وبلىس ورتالىعىنا كەلدى. بۇرىنعى ءوزى قىزمەت ىستەگەن مەكەمەلەرگە باردى. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە بولدى. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، ايتەۋىر، ىزدەنە دە، سۇرانا دا ءجۇرىپ قۇرامالى ون ءۇي ساتىپ الىپ قايتتى. كوپ كەشىكپەي كولحوز ورتالىعىنداعى الاسا كەپەلەر سىپىرىلدى دا، كوك شاتىرلى، ۆەراندالى، ءبىر ورتالىقتان جىلىتىلاتىن ەڭسەلى ۇيلەر پايدا بولدى. ەندى بۇل ۇيلەرگە كىمدەر شىعۋ كەرەك دەگەن سۇراق تۇرعاندا ومىربەك ەڭ الدىمەن جايلاۋباي مەن بايدانقۇلدى اتادى.

ويلاپ قاراسا، ءبىر وتاردا بەس ءجۇز قوي بولادى ەكەن. مۇنى ەرلى-زايىپتى ەكى-اق ادام باعادى. سوندا ءبىر وتار قويدىڭ ەتى مەن ءجۇنىن، الىنعان ءتولىن شامامەن العاندا، جاڭاعى ەرلى-زايىپتىلار كولحوزعا جىل سايىن قىرىق مىڭ سوم تازا تابىس كىرگىزەدى. ومىربەك باسقارما وتىرىسىندا وسى ەسەپ-قيساپتى دالەلدەپ بەردى دە:

— قايتسە دە شوپان ەڭبەگى ادال. ءۇيدى ەڭ الدىمەن بايدانقۇل مەن جايلاۋبايعا بەرۋ كەرەك، — دەدى.

ءسويتىپ، كوكتەمنىڭ ءبىر شۋاق كۇنىندە ەكى شوپان كولحوز ورتالىعىنا شاقىرىلدى. ەلەكتر سىمى تارتىلىپ، ساڭعىراپ تۇرعان ەكى ۇلكەن ءۇيدىڭ كىلتى ۇسىنىلدى ولارعا.

سوزگە شورقاق بايدانقۇل ءبىرىنشى بولىپ سويلەدى.

— بۇرىن مال - مال دەۋشى ەدىڭدەر. سوندا ءبىز تۇرىپ: «ە، نەسىنە ارام تەر بولامىز، مال باقتاشىسى تابىلدى عوي» — دەپ كەلۋشى ەدىك. ەندى مال باققان ادامنىڭ قامىن جەگەندەرىڭ ابدەن دۇرىس. وسىلارىڭمەن بىزگە ءبىر مىندەت قىلعاندايسىڭدار. ويتكەنى، سەندەر ءبىزدى ويلاساڭدار، ءبىز مالدى ويلايمىز. اينالىپ كەلگەندە ەسەپتەرىڭ تۇگەل، — دەدى ول.

بۇل اركىمدى - اق ويلاندىرار ءسوز ەدى.

* * *

بۇل كولحوز قىستان قىسىلىڭقىراپ شىقتى. ءامىرقۇل ايتقانداي مالىمەتتە دە قوسپا بار ەكەن. قىس اياعىندا مال ازىعىنىڭ تاپشىلىعى سەزىلدى. ارا-تۇرا شىعىن بولعانى دا راس. ءبىراق وسى قيىندىقتان شارۋالاردىڭ وزدەرى الىپ شىقتى. ولار ءوز اۋلالارىنان جيناپ العان جوڭىشقانى ورتاعا سالدى، دەسەك تە، بۇل «سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ» كەرى عوي. قىرىق-ەلۋ مىڭ قويدى اياداي اۋلادا وسكەن جوڭىشقامەن قانشا قىس اسىراۋعا بولادى؟

وسىنى ويلاعان ومىربەك ءامىرقۇل ۇسىنىسىنا ورالىپ سوعا بەردى. ونىڭ ۇستىنە بيىل تاۋدى قىستاپ قالعان تۇتاس فەرمادان ءبىر قويدىڭ سەتىنەمەۋى - كوپ نارسەنىڭ بەتىن اشقانداي. ءارى ءامىرقۇل دا ءوز ىسىنە جاۋاپتى قارايتىن تىڭعىلىقتى جىگىتتىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. وسى جايلار ونى ءبىر توقتامعا ەركىن جەتەلەپ اكەلدى دە، ومىربەك تاۋەكەلگە باردى. كولحوزدان ەكى مىڭ بەس ءجۇز سوم قاراجات شىعارىپ، جوڭىشقا تۇقىمىن ساتىپ الدىردى دا، كوكتەم كەلىسىمەن قىسقى مال جايىلىمىنا اپارىپ التى ءجۇز گەكتار جەرگە ەكتىرىپ تاستادى.

«كولحوز داۋلەتىن بوسقا شاشىپ جاتىر، سۋسىز جەرگە جوڭىشقا شىقپايدى»، — دەپ ساۋەگەيسىگەندەر دە تابىلدى. وندايلارعا ومىربەك:

— بۇراۋ باسىن سىندىرماي، ۇيىندە جاتقان عانا قاتەلەسپەۋى مۇمكىن. ال، مەن بولسام، وسى كولحوز ءۇشىن بىردەمەلەر تىندىرىپ جۇرگەنگە ۇقسايمىن. قاتەلەسۋىم ىقتيمال! — دەپ جاۋاپ بەردى.

كوكتەمگى ەگىس اياقتالسا، پىشەنگە تۇسكەنگە دەيىن ءبىراز ءبىر كۇندەر بولادى. بۇل شارۋا ادامىنىڭ ارقاسى بوسايتىن ءبىر شاق. ومىربەك وسىنداي ءبىر كەزەڭدى پايدالاندى دا، دەمالىس الىپ، وبلىس ورتالىعىنا اتتاندى.

شارۋا باققان ادامنىڭ ءار نارسەنى ورايلاستىرا جۇرەتىن ادەتى ەمەس پە، ومىربەك جولشىباي قىسقى مال جايىلىمىنا سوعا كەتۋدى ماقۇل كوردى دە، تاسقۇدىققا تارتتى.

مۇنداعى كوڭىل تويدىرارلىق ءبىر نارسە — قار سۋىمەن ەگىلگەن جوڭىشقا قاۋلاپ ءوسىپ، بويلاپ قالىپتى. ءتىپتى كەي جەرلەردە شەشەگىن دە جارا باستاعان. تەز شابۋ كەرەك ەكەن، — تەگى، كۇزگە دەيىن ەكى ورۋعا بولادى-اۋ، ءسىرا، — دەپ ويلادى ومىربەك. — راس، قولدان سۋارىلسا جوڭىشقانى ءبىر جازدا ءۇش-تورت مارتەبە دە ورۋعا بولادى. ءبىراق بيىلعى جىل ءۇشىن بۇل دا تابىس. ەڭ قولايلىسى — قىستا وسى ءوڭىردى جايلايتىن مالعا ەكى ءجۇز شاقىرىمنان پىشەن تاسىلمايتىن بولادى ەندى.

وسىنداي قۋانىشپەن ول قالاعا كەلدى. كولحوزعا جانى شىن اشيتىن ادام دەمالىستامىن دەپ شالقايىپ جاتا الا ما. پىشەنگە تۇسەر مەزگىل دە تاياپ كەلەدى. ءشوپتى شابۋ وڭاي - اۋ، ءبىراق سونى ءۇيۋ ءبىر ماشاقات بولعالى تۇر. قول كۇشى جەتپەيدى. ال ءشوپ ايىرلايتىن ماشينا دەگەنىڭ بۇل اۋىلداعىلاردىڭ تۇسىنە دە ەنبەپتى. جاتپاي-تۇرماي سونداي ءبىر تورت-بەس ماشينا ساتىپ الۋ كەرەك.

ومىربەك وسى ماقساتپەن وبلسەلحوزتەحنيكاعا بارىپ ەدى، ويدا جوقتا مۇستافا دەگەن ءبىر جولداسىمەن جولىعىسا كەتتى. ول بۇرىن ومىربەكپەن بىرگە وقىعان ەدى، ەندى وسىنداعى وبلىستىڭ ءبىر مەكەمەنىڭ باستىعى بولاتىن.

— اۋىلعا بارام دەپ نە بولىپ كەتكەنسىڭ، جانىم - اۋ؟ - بولدى دوسىنىڭ العاشقى سۇراعى.

ومىربەك بۇعان ادەپكىدە ءمان بەرمەگەن ەدى، بىلاي شىعا بەرە جابىرلەنىپ قالدى. ومىرىندە پالەن بولسام دەپ ارمان ەتىپ، شەن قۋىپ كورگەن جوق-تى، الايدا نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءداپ مىنا ارادا: «قالادا ىستەپ جۇرە بەرسەم عوي، ەندىگى مەن دە ءبىر قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاعان بولماس پا ەدىم، - دەپ دوسىنا ءسال قىزعانشاقتىق ءبىلدىردى. - شىنىندا دا مەن وسى نە بولىپ كەتكەنمىن؟ كيرزە ەتىك، فۋفايكا دەگەنىڭدى كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويىپ پا». وسىدان كەيىن ول باياعى ىقشام شالبارىن، جەڭىل شەبەلەتىن، سىرتتان سالاتىن شولاق جەڭ اسەم كويلەگىن كيىپ جۇرەتىن بولدى. بۇرىنعىشا شاشىن وسىرە باستادى. دەمالىس ءبىتىپ، اۋىلعا اتتانار كۇن دە تاياپ قالدى. سونى ەستىدى مە، كىم ءبىلسىن، مۇستافا تەلەفون سوعىپ، مۇنى قوناققا شاقىردى.

— كەلمەي قالىپ جۇرمە، باسقا دا شارۋا بار، — دەپ قويدى ول.

كەشكە مۇستافانىڭ ءوزى ەسىك الدىنا شىعىپ قارسى الدى مۇنى.

— مىنە، ەندى ادام بولىپسىڭ عوي، — دەپ ازىلدەپ، ۇيگە الىپ ءجۇردى. جىلى دا ءساندى بولمەدە، مول داستارحان ۇستىندە شىنايى اڭگىمە باستالدى.

— دوستىم، ساعان مەنىڭ كوڭىلىم تولماي ءجۇر، — دەدى مۇستافا. — قالاداعى ءۇي - ءجايىڭدى تاستاپ سەنىكى نە وسى؟ بالالاردى ۇيرەنگەن مەكتەبىنەن، كۇلتايدى كينوتەاترىنان ايىردىڭ. سەن مۇنىڭدى قوي. ءبىزدىڭ مەكەمەدە ءبىر ءبولىم باستىعىنىڭ ورنى بوس. جالاقىسى تىم جاقسى. سەن سول ورىنعا كەلەتىن بول. كونسەڭ بولدى، باسقاسىن ءوزىم تىندىرامىن.

ومىربەك كولحوزدى ماقتاي باستاپ ەدى، مۇستافا ونى سويلەتتىرمەي تاستادى.

— نەمەنە، مەنى كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جاۋى دەپ ويلايسىڭ با. سەن ءبىر-اق كولحوزدا وتىرسىڭ. ال، مىنا ءبىزدىڭ مەكەمەگە ونداعان كولحوز قارايدى. بۇل ورىندا وتىرساڭ، سەن سياقتى ماماننىڭ شاراپاتى ءبىر عانا كولحوزعا ەمەس، جاڭاعى ونداعان كولحوزدىڭ بارىنە دە تيەتىن بولادى.

مۇستافانىڭ سوزىندە جان بار سياقتى-اۋ وسى. ومىربەك ويلانىپ قالدى.

ەكى دوس ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا اجىراستى. ومىربەك كولحوزدان بوساپ كەلمەك بولىپ اۋىلعا تارتتى.

جۇرت كلۋبقا لىق تولدى. ومىربەك ادەيى باياعى قالا كيىمىن كيىپ كەلدى. ەڭ اۋەلى، ءوزى كەلگەننەن بەرگى جۇمىسقا قىسقا عانا اقپار بەردى. سودان كەيىن:

— ال، اعايىن، ارالارىڭدا ءبىراز كۇن دامدەس بولدىم.

قولدان كەلگەنشە ايانىپ قالعانىم جوق. ەندى ماعان رۇقسات بەرىڭىزدەر، - دەپ ءوتىنىشىن ايتتى.

جۇرت شۋ ەتە قالدى.

— نەگە بىزدەن جەرىدىڭ؟ سەبەبى نە؟

ومىربەك مۇنى ءبىر شۋ كوتەرەتىن ماسەلە بولار دەپ ويلاعان جوق ەدى. قاپەلىمدە جاۋاپ تابا الماي قالدى.

— نەگە كەتپەكسىڭ، سونىڭدى ايتشى؟

ەبىن تاپپاعان تۋز جالايدى دەگەندەي، ومىربەك جوقتى سىلتاۋ ەتتى:

— مەن قالادا وسكەن اداممىن، الگى كەرزى ەتىك، فۋفايكا دەگەنىڭ جالىقتىرىپ بولدى ابدەن.

— سول دا ءسوز بولىپ پا. دالەل ەمەس، — دەپ داۋىستادى زالداعىلار.

ومىربەك ەندى جول تاۋىپ كەتتى.

— ە، بىلتىر ءتاۋىر-اق ءسوز ەتكەن جوق پا ەدىڭىزدەر!

— وي، ءتايىرى-اي، كوپشىلىك بولعان سوڭ نە دەلىنبەيدى.

— بوساتىلماسىن!

ءسوزدى ءقازىر كولحوزدا شاشتاراز بولىپ ىستەيتىن باياعى قاۋعا ساقال الدى.

— ومىربەك شىراق، سەن بۇل كولحوزدان كەتپە. شارۋا ءجايىن بىلەتىن، تىڭعىلىقتى بالا ەكەنىڭدى تانىتتىڭ. بىلمەگەن ادام ۋ ىشەدى دەمەي مە اتاڭ قازاق. ول بىلمەستىكتەن تۋعان ءجاي. كىم نە كيەدى، وندا ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق. قالاساڭ قالاشا كيىن، قالاماساڭ دالاشا كيىن. ءوز ەركىڭ. ءبىراق ءبىز سەنى بوساتا المايمىز.

«يە، بوساتا المايمىز. قالاي كيىنسە دە ءوز ەركى!» — بولدى جينالىستىڭ اقىرعى قورىتىندىسى.

* * *

ومىربەك پەن قاناتباي، ءساتىمباي ۇشەۋى جينالىستان بىرگە شىقتى.

كلۋب پەن كولحوز كەڭسەسى جاس وتىرعىزىلعان اۋماقتى باقشا ىشىندە ەدى. باقشا الاسا بالشىق دۋالمەن قورشالعان بولاتىن. قاقپاعا كەلگەندە ومىربەك ءسال ايالداڭقىراي بەردى.

— ساتەكە، ەندىگى جۇمىستى وسى دۋالدى قيراتىپ، شارباق جاساۋدان باستاۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ تراكتور شاقىرىڭىز. وبلىستان اعاشقا نارياد الىپ كەلدىم.

— ءساتىمباي ۇندەمەي قالدى. وعان سەبەبى دە بار. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن بۇل دۋالدى ساتەكەڭ ءوزى قالاتقان بولاتىن. ەڭ اۋەلى، ول ءدۇيىم جۇرتتى جيناپ الىپ، تازالىق، مادەنيەت تۋرالى كەڭ تۇسىندىرمە جاساعان. سودان كولحوزدىڭ بىر-ەكى باعلانىن شالىپ، كوپتى سەنبىلىككە شاقىرىپ ەدى. دۋال قالانىپ بولعان سوڭ، الدەبىر كەرەمەت ءىستى تىندىرىپ تاستاعان ادامشا، تالاي كۇن كوتەرىلىڭكىرەپ تە جۇرگەن. سويتكەن ساتەكەڭ قالاي ۇندەسىن ەندى.

— شىنىندا، وسى ءبىر بالشىق دۋالدار كوشەلەردىڭ دە، ۇيلەردىڭ دە شىرقىن الىپ بولدى. قۇرتۋ كەرەك، — دەپ پارتورگ ومىربەكتى قوستادى.

اقىلدى ءساتىمباي ويلانىپ بارىپ: «جان بار سياقتى-اۋ بۇل سوزدە. انا بايدانقۇل مەن جايلاۋبايعا بەرىلگەن ەڭسەلى كوك سىرلى ۇيلەردى بالشىق دۋالمەن قورشاسا، نە ءسانى بولار ەدى؟! سوقىر بولىپپىز عوي ءوزى» — دەپ ءتۇيدى. بايىمداسا، ومىربەك ءبىر قىردان اسىپ تۇسكەندەي. سىن قىرقاسى. جاس قىراننىڭ شىن قياعا سامعايتىن شاعى ەندى كەلگەن سياقتى.

1961

---