InfoHub Logo

ماساحانا قۇرىلعان اربانىڭ ۇستىندە جاتىرمىن. راحات! جىمىڭداعان جۇلدىزدار. شىرىلداعان شەگىرتكە. ءبىر-بىرىن تۇگەندەگەندەي شاۋىلدەي، شابالاڭداي، ارسىلداي ۇرگەن يتتەر. كىمنىڭ ءيتى ەكەنىن داۋسىنان-اق تانيمىن. قايىرقوجانىڭ توبەتى تىنىشتالسا بولعانى، شاكەن اتامىزدىڭ سارىالا قانشىعى ءىلىپ اكەتەدى. وعان توبە ەتەگىندەگى ۇيلەردىڭ كۇندىز كولەڭكەدەن شىقپايتىن بۇرالقىلارى قوسىلادى. سالدەن سوڭ «جاۋ كەتتى» دەگەندەي دۇرلىگىپ بارىپ باسىلادى.

اينالما جول ۇستىندە جۇيتكىگەن اۆتوكولىكتەر. تىركەمەلى اۋىر جۇك كولىگىنىڭ، جەڭىل ينوماركانىڭ، كادىمگى «موسكۆيچتىڭ» ءوتىپ بارا جاتقانىن، كورمەسەم دە، داۋسىنان-اق اجىراتامىن.

«ماۋسىمنىڭ ونىندا كەلەمىن» دەپ كەتكەن قالالىق دوسىم سەرجان ويىما ورالدى. بۇگىن — توعىزى. ەرتەڭ كەلۋى كەرەك. ءتورتىنشى سىنىپقا بارعالى كورىسكەن جوقپىز. وتكەن جىلى دا وسى مەزگىلدە كەلىپ، ەكى اي ۋاقىتىمىزدى اۋىلدا بىرگە وتكىزگەنبىز. باسقا بالالارداي ەمەس، ءبىزدىڭ ۇيگە، ماعان ءۇيىر.

سيپالاپ، جاستىقتىڭ استىن تەكسەردىم. ساپ-سالقىن ۇيالى تەلەفونىمدى قولىما الدىم دا، ساعاتقا قارادىم. ون بىردەن ون جەتى مينۋت ءوتىپتى. «ۇيىقتاۋ كەرەك» دەدىم كۇبىرلەي سويلەپ. قايدا-ا-ا؟! جاقتارى ءبىر تالمايتىن توبەتتەردىڭ ءۇنى ءوز الدىنا، سەرجان دوسىمنىڭ ويىما ورالعانى سول، ۇيقىم شايداي اشىلدى.

بۇرىنعىسى ەسىمدە جوق، ءۇش جىلدان بەرى الا جازداي جۇبىمىز جازىلمايتىن اينىماس دوسقا اينالعانبىز. اباجاداي «ءجىپ» ماشيناسىمەن اكەسى اكەپ تاستايدى. ءاجىباي اتاسى بىزبەن كورشى. سەرجاننىڭ كەلۋى — ول ۇيگە عانا ەمەس، بۇكىل اۋىلىمىز ءۇشىن ۇلكەن توي. ءبارىمىز سول ءۇيدىڭ اۋلاسىنا جينالامىز. ماشيناسىنان قوراپ-قوراپ جۇك ءتۇسىرىلىپ بولعان سوڭ، ۇلكەندەر ايتقانداي، «قاعانامىز قارق، ساعانامىز سارق» بولامىز دا قالامىز. «مارس»، «سنيكەرس»، «كوكا-كولا»، «بۋراتينو» دەگەندەرىڭ قولدان-قولعا وتەدى. ۇلەسىمىز تۇگەسىلگەنشە ۇيدى-ۇيىمىزدەگى داستارحان ۇستىندە تۇراتىن پىراندىك، پەشەنيە دەگەندەرگە مۇرىن شۇيىرە قارايمىز. ارينە، بۇل اركىمنىڭ پەشەنەسىنە جازىلا بەرمەيدى. ۇلەسىن العان بالالار قولىنداعىلارىن سول كۇنى-اق تاۋىسادى دا، ەرتەسىنە سەرجان ەكەۋمىزدى جاعالايدى. نەمەرەسى ەكەۋمىز ناعىز دوس بولعان سوڭ ءاجىباي اتامىزدىڭ تاتتى-دامدىلەرىنىڭ بارلىعى ماعان دا ورتاق. «ەرتەڭ كەلۋى كەرەك» دەپ ءتاتتى قيالعا بەرىلگەن كۇيى قالاي ۇيىقتاپ قالعانىمدى دا بايقاماپپىن.

***

كوزىمە كۇننىڭ شۋاعى قۇيىلىپ، ويانا كەتسەم، ۋاقىت ساسكەدەن اۋىپتى. جاپپا استىنداعى وشاق باسىندا، اجەمنىڭ قاسىندا شاي ءىشىپ ءۇش-تورت ادام وتىر. مەنىڭ اربادان تۇسكەنىمدى بايقاعان شەشەم:

— اپاسىنىڭ ەركەسى ويانعان ەكەن عوي، — دەپ داۋىستادى دا، وشارىلا ماعان قاراعان ەرەسەكتەرگە سىبىرلاي، الدەنەلەردى ايتا باستادى. اعاشقا شەگەلەنگەن قول جۋعىشتاعى سۋعا ساۋساقتارىمدى تيگىزىپ، جۋىنۋدىڭ مەزىرەتىن جاسادىم دا، وتىرعاندارعا بەتتەدىم.

— كەل. شاي ما، ءسۇت پە؟ — دەدى كورپەنىڭ شەتىنە جايعاسا بەرگەن ماعان ىدىس-اياعىن ىڭعايلاستىرا باستاعان شەشەم.

— سەرجان ءالى كەلگەن جوق پا؟ — دەپ سۇرادىم شەشەمە جاۋاپ قاتپاستان.

— سەرجانى كىم؟ — دەدى بوساعان شىنىسىن كەلىنىنە قاراي سىرعىتا سالعان اجەمىز.

— سەرجان شە؟! ءاجىباي اتامنىڭ نەمەرەسى.

— ە-ە-ە، — دەدى اجەم. — كەلگەن ءماشىن كورىنبەدى عوي.

انامنىڭ الدىما قويعان ءبىر كەسەك نانى مەن ءبىر شىنى ءسۇتىن ءسىمىرىپ تاستاپ، ورنىمنان تۇردىم.

— ءاي، اپاسىنىڭ ەركەسى. ارقانداۋلى بۇزاۋدى بوساتا سالشى، — دەدى ۇيگە قاراي بەتتەگەن ماعان اپام.

 انامنىڭ ايتقانىن ەستىمەگەندەي قالتامداعى ۇيالى تەلەفونىمدى الىپ ۇزاي بەرگەن ەدىم:

— ءاي، جۇگەرمەك، شەشەڭ ساعان ايتىپ وتىر عوي، — دەگەن اجەمنىڭ قاتقىل داۋسى ەستىلدى. تەتىگىن ەندى عانا باسقان تەلەفونىمدى ءوشىردىم دە، اۋىلدىڭ قارسى بەتىندەگى الاڭقايعا بەت بۇردىم. ۇزاي بەرگەنىم سول، اۋىلدىڭ انا باسىنان اششى دا زارلى داۋىس ەستىلدى. بيكەن اپامىز ەكەنىن كورمەسەم دە، داۋسىنان تانىدىم.

— ويباي-اي! سورلى قىلعان قۋ قۇداي، ويباي-اي!.. — دەگەن توسىن ءۇن مەنى عانا ەمەس، جاپپا استىندا وتىرعان ەرەسەكتەردى دە ورىندارىنان جۇلىپ الدى. «نە بولدى، ويباي، نە بوپ قالدى؟» دەپ ۇرەيلەنە كوشەگە شىققان جۇرت بيكەن اپامىزدىڭ ۇيىنە قاراي جورتا جونەلدى.

ارقانداۋلى بۇزاۋدى بوساتىپ جىبەرىپ، قۇستاي ۇشقان كۇيى مەن دە جەتتىم. اپپاق كيمەشەگىنىڭ استىنان دۋدىراي شىعىپ تۇرعان قۋداي شاشتارىن جۇلمالاي جىلاعان اپامىزدى ءبىر قاۋىم ەل قورشاپ الىپتى. بىرەسە شاشىن جۇلىپ، بىرەسە تارامىس قولدارىمەن ەكى سانىن سوققىلاي بەزەكتەگەن اپامىزدىڭ نەندەي كۇيگە تاپ بولعانىن اۋىل جۇرتى ءبىرازعا دەيىن بىلە المادى. الدەن ۋاقىتتا اۋزىنا سۋ تامىزىپ، ءجون سۇراعان كەلىندەرىنىڭ ءبىرى — سامپىلداق ساقان:

— وي، قۇدايىم-اي، سول ما؟ بۇكىل جۇرتتىڭ زارەسىن الاتىنداي سول دومالاق قاڭىلتىر كىمگە ءدارى؟ — دەپ ورنىنان كوتەرىلە بەردى. «نە بوپتى، نە، نە؟» دەسىپ ەلەڭدەسكەن كوپشىلىككە قاراي بۇرىلعان سامپىلداق ساقان ءسوزىن قايتا جالعادى: — نە بولۋشى ەدى، سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالعان اتاسىنىڭ قالقانىن — الگى نان جاباتىن تاباعا ۇقساعان قاڭىلتىردى تاپپاي زارلاپ وتىرعان كورىنەدى. الجىعان شىعار. وسىنشا ادامدى دۇرلىكتىرىپ...

جاسى كەلگەن ادامنىڭ جامانات حابار ەمەس، بولىمسىز دۇنيەگە بولا زارلاعانىن ۇناتپاعانداي جۇرت تا تاراي باستاعان ەدى. اپامىزدىڭ تاڭعى اۋانى قاقىراتقان اششى داۋسى قايتا شىقتى.

— ءاي! — بيكەن اپامىزدىڭ ەلدەن ەرەك شىققان ءامىرلى دە اششى داۋسىنان سەلك ەتە ءتۇستىم. ادەتتە بايىپپەن، مايدا سويلەيتىن اجەمىزدىڭ اۋزىنان مۇنداي اششى ءۇن شىعادى دەپ ەشكىم ويلاماعان بولار، ۇمار-جۇمار قوزعالا باستاعان جۇرت ەستەرىن جيعانداي بويلارىن تىكتەدى.

— ءاي! كورگەنسىز! — قانداي كۇشتىڭ اسەر ەتكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر الدەكىمنىڭ كومەگىنسىز ورنىنان كوتەرىلە المايتىن بيكەن اپامىز وتى وشكەن جانارلارى ۇرەي شاشقانداي اتىپ تۇرعان بەتتە قولىنداعى تاياقتى كوتەرە سامپىلداق ساقانعا تۇرا ۇمتىلدى. — تىرىدەي ءولتىردى-اۋ مىنا كوبەيگىر، «قاڭىلتىرى» نەسى-ەي! قالقان عوي ول، قالقان! باتىردىڭ قالقانى! حالقىمنىڭ قالقانى! ءوي، جەتەسىز وڭكەي. — ەكى يىعىنان اۋىر دەمالعان ونىڭ ودان ارىگە شاماسى جەتپەدى-اۋ دەيمىن، ەنتىگىپ بارىپ توقتادى. اۋىلدىڭ ۇرىسقاق ايەلدەرىندەي ەمەس، بيكەن اپامىزدىڭ ەرەكشە اشۋلانعاندا، الدەكىمگە رەنجىگەندە ايتاتىن «كوبەيگىرىن» ەستىگەن سوڭ، شىندىعىندا دا اسىل دۇنيەسىنەن ايرىلعاندىعىن ءبارىمىز دە ۇققانبىز. ەكى-ۇش ادام سۇيەمەلدەي كوتەرىپ ۇيىنە قاراي جونەلدى. اندىزداي جەتكەن جۇرت اياعى دا سيرەدى. باعانادان بەرى الدەكىمنەن جاسقانعانداي مەنىڭ ىعىمدى پانالاپ تۇرعان اسقار — بيكەن اپامىزدىڭ نەمەرەسى قولىن ۇسىندى. امانداسقان ءتۇرى.

— نە بولدى؟ — دەگەن سۇراعىما اسقار ماندىتىپ جاۋاپ قاتا المادى. بار ۇققانىم — اجەسى قاستەرلەپ ءتور الدىنا ءىلىپ قوياتىن قاسيەتتى قالقان — باتىر بابامىز بيجانبايدىڭ قاسيەتتى قالقانى ۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى.

— ۇيلەرىڭە ۇرى ءتۇستى مە؟ — دەپ سۇرايمىن مەن دە.

— جو-وق.

— وندا ءبىر جەردە تۇرعان شىعار، — دەيمىن.

— بارلىق جەردى اقتارىپ قارادىق. تابا المادىق.

— قاشان جوعالدى، تۇندە مە؟ — دەگەن سۇراعىما اسقار يىعىن قوزعاعاننان وزگە جاۋاپ قاتپادى. از-كەم ۇنسىزدىكتەن سوڭ:

— اپامدى قالاداعى نۇرىش كوكەمىزدىكىنە اپارىپ سالعان سوڭ ءۇيدى اكتەپ، سىرلاۋعا كىرىسكەنبىز. ارتىق-اۋىس زاتتاردىڭ ءبارىن كلەتكە، قوراعا جيناعانبىز. ءۇيدى جوندەپ بىتكەن سوڭ ورنى-ورنىنا قويعاندا، قورادا تۇرعان الگى قالقان تابىلمادى. اپامنىڭ ءوزى ساندىعىنا سالىپ كەتتى مە دەپ ونشا ءمان بەرمەگەنبىز. كەلگەن بەتتە توسەگىنە بارىپ وتىرعان اپام كىلەمگە قاراسا، قالقان جوق. ءبارىمىز جابىلا ۇيدەگى زاتتاردىڭ اراسىن، قورا مەن كلەتتى تۇگەل قارادىق، ءبىراق قالقان تابىلمادى، — دەدى اسقار. وسى كەزدە قاشا سىقىرلاي اشىلدى دا، پاپكەسىن قولتىقتاعان ۋشاسكوۆىي كورىندى.

— ۇلكەندەر قايدا؟ — دەدى اسقار ەكەۋمىزگە يەك قاعىپ.

— ۇيدە. ءبارى ۇيدە، — دەپ ورنىنان تۇرعان اسقار مەليساعا ىلەسە ەسىككە بەتتەدى. سوستيىپ جالعىز تۇرا بەرۋدى ءجون كورمەي، مەن دە قاقپادان اتتادىم.

 ***

 ءتۇس قايتا قالادان سەرجاننىڭ كەلگەنىن ەستىدىم. ساعىنىسىپ-اق قالىپپىز، قۇشاقتاسا امانداسىپ بولعانىمىز سول، شالبارىنىڭ قالتاسىنا قول سالعان ول شاعىن قوراپشانى ۇسىندى.

— مىناۋ ساعان. — بىلتىر كورگەنىمدەي ەمەس، تىكىرەيتە شاش قويىپ، سالماقتانا ءتۇسىپتى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتە ارسالاڭداي قۇشاق جايعان بالالارعا قولىن بەرۋى دە مىنەزىنىڭ وزگەرگەنىن بايقاتقانداي. سالقىن قاباعىن، قاتقىل مىنەزىن بايقاعان دوستارىمىز دا بۇرىنعىداي ەمەس، ازدان سوڭ ەلپىلدەۋدەن تىيىلدى. قولدارىنا سالەم-ساۋقاتتارى تيگەن سوڭ قاشانعى اينالسوقتاي بەرسىن، بىرتە-بىرتە اۋلا دا بالالاردان بوسادى.

— بۇل نە؟ — دەدىم وڭاشا قالعان سوڭ قولىمداعى قوراپتى اشىپ جاتىپ.

— ناۋشنيك، — دەدى سەرجان. — سوتوۆىيىڭا قوساسىڭ.

— راحمەت، — دەدىم قولىمداعى قوراپتى قالتاما سالىپ جاتىپ. — مەن قايتايىن، اپام ىزدەپ قالار. ءىشىڭ پىسسا، ۇيگە كەل.

— جارايدى، — دەدى دە قولىن ۇسىندى.

ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرەتىن ءجۇنىس قاقپادان كىرە بەردى. كەرى بۇرىلا بەرگەن سەرجان دا امالسىز ىركىلدى. جۇنىستەن قاتتى سەسكەنەدى.

— حا! — دەدى اۋلاداعى ەكەۋمىزدى كورگەن ءجۇنىس. — كەلىپ قاپسىڭ عوي. اكەل قولدى.

تارتىنشاقتاعانىنا قاراماي قۇشاقتاعان بەتتە ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويعان ءجۇنىس ەكى يىعىنان ۇستاي الىپ سەرجاندى سىلكىلەگەن بولدى.

— مالادەس! بۇلشىق ەتتەرىڭ قاتايىپتى. توبەلەسۋگە جاراپ قالىپسىڭ. وتكەن جىلعى ۋادەڭدى ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ ءجا-جا! قالجىڭدايمىن. ءوي، سەن شىنىمەن-اق جىگىت بولىپ قالىپسىڭ، — دەپ سەرجاندى شىر اينالدىرا قاراپ شىققان سوڭ ماعان بۇرىلدى. — ناعاشىما جولىعىپ كەلدىم. ۇرىنى تابامىز دەيدى. ءبىراق تاپپايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ول — الدەقانداي زات ەمەس، باتىردىڭ قالقانى عوي. سوندىقتان مەليساعا سەنە بەرمەي، قالقاندى ۇرلاعان ۇرىنى ءوزىمىز ىزدەپ تابۋىمىز كەرەك. — «ناعاشىم» دەگەنى — اۋىلداعى ۋشاسكوۆىي مەليسا.

اڭگىمەنىڭ بايىبىنا بارا قويماعان سەرجان باعاناعىداي ەمەس، ەلەڭدەۋشىلىك ءبىلدىردى. سۇراۋلى جۇزبەن ماعان قارادى.

— بيكەن اپامىزدىڭ ۇيىنە ۇرى ءتۇسىپتى. بيجانباي باتىردىڭ قالقانىن الدەكىمدەر ۇرلاپ اكەتىپتى. باعانا سول ۇيگە ۋشاسكوۆىي كەلىپ كەتكەن بولاتىن، — دەدىم.

— قالقان دەگەندەرىڭ نەمەنە؟ — دەپ سۇرادى سەرجان تۇسىنبەگەن سىڭاي تانىتىپ.

— سەن نەمەنە؟ باتىردىڭ قالقانى، قىلىشى، نايزاعى، دۋلىعاسى، ساۋىتى بولاتىنىن ەستىمەپ پە ەدىڭ؟ — ءجۇنىستىڭ ءۇنى ءبىر جاعى تاڭىرقاۋلى، ءبىر جاعى قاتقىلداۋ ەستىلدى.

— قالقان — ەتو ششيت چتو لي؟ — دەگەنى سەرجاننىڭ.

باسىنان ءسوز اسىرمايتىن ءجۇنىس:

— ءاي، سەن، گورودسكوي، باتىردىڭ قالقانىن بىلمەيمىسىڭ؟ — دەدى ەجىرەيە قاراپ.

— نەگە بىلمەيمىن. بىلەمىن، — دەدى سەرجان اعات كەتكەنىن سەزگەندەي. — سەنترالنىي مۋزەيدەن كورگەنمىن. مىنانداي كرۋگلىي قاڭىلتىر، بەتىندە ءار ءتۇرلى جاپسىرمالارى بولادى.

— قاڭىلتىرىڭ نە-ەي سەنىڭ؟ مۋزەي دەيدى عوي. ولارىڭ مۋزەيگە اركىم اكەلىپ قويعان زاتتار شىعار. ال بيكەن اپامىزدىڭ ۇيىندەگى — بيجانباي بابامىزدىڭ قولىنا ۇستاعان ناعىز قۇرساۋلى قالقانى. ونىڭ قانشا تۇراتىنىن بىلەسىڭ بە؟

— نو... — دەپ باسىن قيسايتا ويلانعان سەرجان ءسوزىن اياقتاعانشا ءجۇنىس كيىپ اكەتتى.

— نو ەمەس، بىلتىر الماتىدان ءبىر توپ كوميسسيا كەلىپ بيكەن اپامىزعا بىرنەشە مىڭ دوللار اقشا ۇسىنىپتى. بىرنەشە مىڭ دوللاردىڭ قانشا بولاتىنىن سەن ءوزىڭ بىلەسىڭ بە؟ وعان اۋدان ورتالىعىنان ءۇي ساتىپ الۋعا بولادى ەكەن. ال سەن «نو» دەيسىڭ.

— بەرمەپ پە؟

— نەگە بەرەدى. «بۇل — بابامنىڭ كوزى، حالقىمنىڭ ءوزى» دەگەنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەنمىن. ول اقشامەن ەسەپتەلمەيدى. ۇقتىڭ با؟ ول — بۇكىل بيجانبايلىقتاردىڭ مۇراسى.

— پودۋماەش... — دەپ باسىن كەكجيتە بەرگەن سەرجاننىڭ جاعاسىنا جارماسا كەتكەن ءجۇنىس ەندى بولماسا الىپ سوعار ما ەدى، ابىروي بولعاندا قاقپا شيقىلداي اشىلدى دا، ەكى-ۇش ادام دابىرلاي اۋلاعا كىردى.

— سەن، ءجۇنىس، نەگە رەنجيسىڭ؟ مەن جامان ءسوز ايتقان جوقپىن عوي. جاي عانا ءجون سۇرادىم.

— ءجون سۇرادىم دەيدى عوي. بيجانباي بابامىزدىڭ كىم بولعانىن بىلمەسەڭ، وندا سەن بىزگە تۋىس تا، دوس تا ەمەسسىڭ.

اعات كەتكەنىن سەزگەن سەرجان ەكەۋمىزگە جالتاقتاي قاراپ الدى دا «توقتاي تۇرىڭدار» دەگەندەي قولىن كوتەرىپ، ۇيىنە تۇرا جۇگىردى. سالدەن سوڭ الدەبىر تۇيىنشەكتى ۇستاپ قاسىمىزعا كەلدى.

— مىناۋ ساعان پوداروك، — دەپ الدەبىر قوراپتى جۇنىسكە ۇستاتتى. اۋىل بالالارىنان الىپ ۇيرەنگەن ءجۇنىس اسىقپاي وراۋدى اشتى دا، الدىمەن قوراپتى سالماقتاپ كوردى.

— نەشاۋا، — دەپ الدى دا قوراپتىڭ ءوزىن اشتى. — حا! مىناۋ سوتوۆىي عوي. ويىنشىق پا مىناۋ، شىن سوتوۆىي ما؟ — دەپ بىرەسە سەرجانعا، بىرەسە ماعان قارايدى.

— سوتوۆىي تەلەفون. ساعان ادەيى ساتىپ الدىم. مامامنىڭ تاماققا دەپ بەرگەن اقشاسىن تۇگەل جۇمساماي جيناستىرىپ، قايتاردا ءتورت جارىم مىڭ تەڭگەگە الدىم، — دەپ سەرجان دا ءماز-مايرام بولدى. ءجۇنىستىڭ قۋانعانىن كورسەڭ — ءوزىن بالالار اراسىندا سالماقتى، ورنىقتى ۇستايتىن، بوستان-بوس كۇلە بەرمەيتىن ءجۇنىس سىقىلىقتاي كۇلىپ، ۇيالى تەلەفوندى اينالدىرا قاراي باستادى.

— مەليسا ناعاشىم جاز بويى قويدىڭ كەزەگىنە شىقساڭ، كۇزدە الىپ بەرەمىن دەپ ەدى. ەندى ءوزى باقسىن ءوز قويىن! كەلشى، — دەپ ەكى قولىن جايىپ جىبەرىپ سەرجاندى قۇشاعىنا قىستى. — ەندى ەكەۋمىز ءتوس تۇيىستىرگەن دوس بولدىق. بۇدان بىلاي ساعان ءبىر ادام تيىسپەيدى.

جاڭا تەلەفوندى قىزىقتاپ مارە-سارە بولدىق. بىر-بىرىمىزگە قوڭىراۋ شالىپ سويلەسىپ تە الدىق.

— حا! مىناۋ قاتىپ كەتتى-ەي! — ءجۇنىستىڭ قۋانىشى باسىلار ەمەس. كوڭىلىمىزدى تاپقانىنا سەرجانعا ىشتەي راحمەتىمدى ايتۋدامىن. ازدان سوڭ اپتىعىمىز باسىلىپ، اڭگىمە ارناسى جوعالعان قالقانعا اۋىستى.

— بيجانباي بابامىز باتىر بولعان دەدىڭدەر مە؟ — دەپ سۇرادى سەرجان.

— نە، اكە-شەشەڭ بابامىز جايىندا ايتپادى ما؟ — تەلەفونىن بىرەسە قالتاسىنا سالىپ، بىرەسە قولىنا العان ءجۇنىس تاڭدانا قارادى.

— ءبىر-جار رەت ەستىگەنمىن. ءبىراق قانداي باتىر بولعانىن بىلمەيدى ەكەنمىن.

— وندا تىڭدا، — دەپ ءبىزدى ىلەستىرگەن كۇيى قورشاۋ ىرگەسىندەگى دوڭبەككە جايعاسقان ءجۇنىس اڭگىمە باستادى. — بيجانباي بابامىز سوناۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قابانباي، بايان باتىرلارمەن بىرگە ەرەكشە ەرلىك كورسەتىپتى. نايزا مەن قىلىشتى، شوقپار مەن ايبالتانى بىردەي سەرمەيتىن ءۇش ءجۇز ساربازىمەن بىرگە جاۋدىڭ ۇرەيىن ۇشىرادى ەكەن.

— ءۇش ءجۇز دەيمىسىڭ؟ وندا ول قولباسشى ەمەس، كادىمگى باتىرلاردىڭ ءبىرى عانا بولعانى ما؟ — سەرجاننىڭ اۋزىنان وسى ءسوزدىڭ شىعۋى مۇڭ، قۇشاقتاسىپ دوس بولعانىن ۇمىتقانداي ورنىنان اتىپ تۇرعان ءجۇنىس كوزدەرى ەجىرەيىپ ۇستىنە تونە بەردى.

— قوي، ءجۇنىس! — دەدىم مەن داۋسىمدى قاتتىراق شىعارىپ. — بابامىزدىڭ مىڭباسى، تۇمەنباسى بولماعانىمەن، ەسەسىنە ۇرىمتال تۇستا دۇشپاندى قىرىپ سالاتىن ارنايى جاساقتى باسقارعانىن سەرجان قايدان ءبىلسىن؟ ەجىرەيمەي، جايىمەن تۇسىندىرسەڭشى.

ساباسىنا ءتۇسىپ، ورنىنا جايعاسقان ءجۇنىس بيجانباي بابامىزدىڭ ەرلىكتەرىن، جوڭعار باتىرلارىن جەكپە-جەكتە قالاي جەر جاستاندىرعانىن، وزدەرىنەن بەس-ون ەسە كوپ جاۋ اسكەرىنىڭ قۇتىن قاشىرا شابۋىل جاساعانىن، قابانباي باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعانىن ءوزى دە سولاردىڭ ىشىندە جۇرگەندەي-اق جۇلقىنا وتىرىپ اڭگىمەلەي باستادى. ءجۇنىس شىنىندا دا اڭگىمە ايتۋعا شەبەر-اق. ءار ءسوزىن قيمىل-ارەكەتتەرىمەن اسىرەلەي بايانداعاندا قاراپ وتىرعان بالالار قوپاڭداي كوتەرىلىپ، داۋرىعىسىپ-اق قالاتىن.

— بيجانباي بابامىز تۇتقيىلدان شابۋىل جاسايدى ەكەن دە، بەيقام جاتقان جوڭعارلاردى قويعا تيگەن قاسقىرداي قىرىپ سالادى ەكەن. كىم كورىنگەندى جاساعىنا قابىلدامايتىن كورىنەدى. ءوزى عانا سىناقتان وتكەرىپ، بەس قارۋىن بىردەي قولدانا الاتىن، تاقىمى مىقتى، ەكى-ۇش تاۋلىك ات ۇستىنەن تۇسپەي جورتۋعا ءتوزىمدى جىگىتتەردى عانا تاڭداپ العان ول قاراماعىنداعى جاساق سانىن ءۇش جۇزدەن اسىرماپتى. بيكەن اپامىز ايتقانداي، ساپ-سارى جەزدەن كوز ورناتقان قالقانىن كۇنگە شاعىلىستىرا توبە باسىنا شىعا كەلسە بولعانى، شابۋىلداپ كەلە جاتقان جوڭعارلار «ويباي، بيجانباي باتىر كەلىپ قالىپتى» دەپ تىم-تىراقاي قاشا جونەلەدى ەكەن. «قالقانىندا قاسيەت بار» دەپ قارسى كەلگەن دۇشپان قويان-قولتىق شايقاسۋعا باتپايتىن بولىپتى.

— ەندى ءبىلدىڭ عوي بيجانباي بابامىزدىڭ كىم بولعانىن؟ — دەدىم سەرجانعا قاراپ. ول باسىن يزەدى. — سول قالقاندى قايتسەك تە تابۋىمىز كەرەك. ءجۇنىس، سەن بابامىزدىڭ جوڭعارلاردى قالاي جاياۋ قالدىرىپ، العا سالا ايداپ كەلگەنىن اڭگىمەلەپ بەرسەڭشى، — دەدىم جۇنىسكە.

— حا! — ەكى يىعىن قومداپ، اتقا مىنگەندەي قوپاڭداعان ءجۇنىسىم سەرجانعا تونە ءتۇسىپ اڭگىمەسىن جالعاستىردى. — سەن بيجانباي بابامىزدىڭ ۇرپاعى ەمەس سەكىلدىسىڭ-اۋ. سولاي ما؟

— نەگە؟ اتامنان ءبىز بيجانباي تۇقىمىنانبىز دەگەندى ەستىگەنمىن.

— وندا «پودۋماەش» دەپ مۇرنىڭدى نەگە شۇيىرەسىڭ؟ ەگەر ۇرپاعى بولساڭ، تىڭدا. بىردە باراق سۇلتان ءۇش مىڭ جوڭعار ساربازدارىنىڭ يتىشپەس كولىنەن بەرى ءوتىپ، ارقاعا بەت تۇزەگەنىن ەستيدى دە، بەيبىت جاتقان جۇرتتى جاۋ تابانىندا قالدىرماس ءۇشىن ءۇش ءجۇز جاساعىمەن بيجانباي باتىردى جۇمسايدى. دۇشپانداردى الىستان اڭدىپ، وڭتايلى ءساتىن كۇتكەن بابامىز وزىنشە ءبىر امال قولدانۋدى ويلايدى. ءۇش مىڭ ادامعا ءۇش ءجۇز ساربازبەن قارسى شاپسا، جەڭە المايتىنىن تۇسىنەدى دە، تىرىدەي بىرنەشە قاسقىر ۇستاپ اكەلۋگە ون ادامىن جۇمسايدى.

اڭگىمەنىڭ اسەر ەتكەنى بىردەن بايقالدى. باسىندا نەمكەتتى، سەلقوس قانا تىڭداعان سەرجان ەلەگىزىپ، ەلەڭدەي باستادى.

— بىرنەشە كۇن بويعى سۋىت جۇرىستەن اتتارىنىڭ بولدىرا باستاعانىن بايقاعان جوڭعار قونتايشىسى جاۋىنگەرلەرىن ەرەۋىلگە توقتاتىپتى، — دەدى ءجۇنىس ودان ءارى. — بابامىزعا دا كەرەگى وسى ەكەن. جىبەرگەن ساربازدارى سول كۇنى كوز بايلانا بەرگەندە ءتورت قاسقىردى تىرىدەي ۇستاپ اكەلىپتى.

— قاسقىردى نە جاساماقشى؟ — سەرجاننىڭ ۇنىنەن تاڭدانىس بايقالدى.

— تىڭداساڭشى! باتىر بابامىزدىڭ تاپقىرلىعى دا، مىنە، وسى قاسقىرلارعا بايلانىستى. قالماقتارشا كيىنگەن ەلۋ ساربازدى بىلدىرمەي دۇشپاننىڭ ىشىنە جىبەرەدى دە، قالعان اسكەرىمەن ون-وننان ماتاپ تاستاعان ءمىنىس اتتارىنىڭ تۋ سىرتىنا شىعادى. الگى ەلۋ سارباز جىلقى كۇزەتكەن قالماقتارمەن ارالاسىپ كەتەدى دە، ماتاۋلى ءمىنىس اتتارىن بوساتا باستايدى. بارلىق جىلقىنى بوساتىپ بولعان سوڭ باتىر بابامىزعا قاسقىر بولىپ ۇلىپ بەلگى بەرەدى ەكەن. وسىدان سوڭ وزدەرى تاڭداپ ءجۇرىپ ەلۋ تۇلپارعا مىنەدى دە، قالعان اسكەرگە قوسىلادى. ماتاۋدان بوساعان جىلقىلار جايىلا باستاعاندا باعاناعى ءتورت قاسقىردى بوساتىپ، قيقۋلاعان كۇيى جىلقىلارعا قاراي قۋالاي باستايدى. ابدەن ماشىقتانعان ساربازدار قاسقىرشا ارپىلداپ، جان-جاقتان ۇلي جونەلەدى. مۇندايدى كۇتپەگەن جىلقىلار بەت العان جاققا بەزىپ جوعالادى. ساربازداردىڭ ءبىر بولىگى ۇدەرە جوسىعان جىلقىلاردى قۋالاعان كۇيى جاۋ اسكەرىنەن قاشىقتاۋ جاققا ايداپ اكەتەدى دە، قالعاندارى جاياۋ-جالپى سەندەلگەن قالماقتارعا اتويلاپ شابادى. اتتارىنا جۇگىرىپ، بىردە-بىر جىلقىنىڭ جوق ەكەنىن كورگەن ولار قاراڭعىدا كىمنىڭ دۇشپان، كىمنىڭ دوس ەكەنىن ايىرا الماي، بىر-بىرىمەن كەسكىلەسە باستايدى. قۇيعىتقان بەتتەرىندە جاياۋ قالعان قالماقتاردى قىناداي قىرا بەرگەن ءبىزدىڭ ساربازدار تاڭ اعارا ۇرىستى توقتاتسا، باراق سۇلتاننىڭ كومەككە جىبەرگەن قالىڭ قولى ءتىرى قالعان دۇشپانداردى قورشاپ العان ەكەن، — دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى ءجۇنىس.

بويىندا باعاناعى تاكاپپارلىقتىڭ ءىزى دە قالماعان سەرجان ودان ءارى نە بولعانىن سۇراپ ەدى، جالىققان بولۋى كەرەك، «قالعانىن كەيىن ەستيسىڭ» دەگەن ءجۇنىس اڭگىمە ارناسىن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتى.

— قالقاندى قايتسەك تە تابۋىمىز كەرەك، — دەدى ءجۇنىس. — مەليسا ناعاشىمنىڭ ايتقانىنا قاراسام، بۇل ءبىر ادامنىڭ ەمەس، ۇيىمداسقان قىلمىسكەرلەردىڭ، قىلمىسكەر بولعاندا دا ورمەكشىنىڭ تورىنداي بىر-بىرىمەن بايلانىسقان ارنايى توپتىڭ ارەكەتى كورىنەدى. «ۇرىنى اۋىلدان ەمەس، الىستان ىزدەۋ كەرەك» دەگەن ناعاشىمنىڭ ايتقانىندا الدەبىر گاپ بار سەكىلدى.

— ول دا مۇمكىن، — دەدى سەرجان. — ءوزى اسا قۇندى، سيرەك كەزدەسەتىن دۇنيە بولسا، ۇرىلاردىڭ شەتەل اسىرىپ جىبەرۋى دە ىقتيمال. وندا تابا المايمىز.

— قۇندى ەكەنىندە داۋ جوق. ءبىراق سيرەك كەزدەسەتىن، باعالى زات دەۋگە دە كەلىڭكىرەمەيدى. سەبەبى، قالقاننىڭ بەتىنە ساپ-سارى جەز كوزدەر ورناتىلعانىمەن، ەشقانداي التىن-كۇمىس، اسىل تاستار قوندىرىلماعان عوي، — دەدىم مەن دە ءوز جورامالىمدى ءبىلدىرىپ.

ءارقايسىسىمىز ءوز ويىمىزبەن ءبىراز ءۇنسىز وتىردىق.

— بىلاي جاسايىق، — دەدى سەرجان سالدەن سوڭ. — الدىمەن قالقاندى قالاي، قاي باعىتتا، قانداي تاسىلدەرمەن ىزدەيتىنىمىزدىڭ جوسپارىن جاساپ الايىق. ايتپەسە، كىمنىڭ ءۇيىن بارىپ تىنتەمىز.

— دۇرىس، — دەستىك ءجۇنىس ەكەۋمىز.

— وندا، ءجۇنىس، سەن مەليسا ناعاشىڭنىڭ ىزدەۋ جۇمىسىن قالاي جۇرگىزە باستاعانىن ءبىلىپ ال. ال، وكەن، سەن بيكەن اپامىزدىڭ نەمەرەسى اسقاردى قاسىڭا الىپ، قالقاننىڭ ەڭ سوڭعى رەت قاي جەردە تۇرعانىن، ۇيلەرىنە كىمدەردىڭ كەلىپ-كەتكەنىن انىقتا. ەرتەڭ وسىلاردىڭ ءبارىن سارالايمىز دا، قالقاندى قالاي ىزدەيتىنىمىزدى اقىلداسامىز. — سەرجاننىڭ ايتقاندارى كوكەيىمىزگە قونعانداي بولدى.

ەشكىمگە ەسە جىبەرگىسى كەلمەيتىن ءجۇنىس از-كەم ءۇنسىز وتىردى دا، كەلىسكەن سىڭايمەن باسىن يزەدى.

— سەن ءوزىڭ ناعىز مەليسا سەكىلدى ويلايدى ەكەنسىڭ، — دەدى بار بولعانى.

— اتاقتى تىڭشى شەرلوك حولمس تۋرالى كىتاپتى وقىپ پا ەدىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى سەرجان. ءجۇنىس ماعان قارادى.

— وقىعانمىن، — دەدىم مەن. — دوكتور ۆاتسون، ميسسيس حاتسون...

— مەن ءومىرى كىتاپ وقىمايمىن، — دەدى ءجۇنىس. — ىلعي وتىرىك جازادى. جەزتىرناق، مىستان كەمپىر، شايتان دەگەندەردى ادامدار ويدان شىعارعان. بار بولسا، بىرەۋىمىز سولاردى كورمەس پە ەدىك. توعايدى دا ارالادىم، قامىسقا دا كىردىم، مولاعا دا بارىپ كوردىم. بوس ءسوز. كىتاپتار ءبىزدى قورقىتۋ ءۇشىن وتىرىك جازا بەرەدى. شەرلىك قولمىسىڭ كىم؟

— ول اتاقتى تىڭشى. تالاي قۇپيا-سىرلاردى قينالماي اشىپ، ۇرلىقتىڭ ءمانىن بۇلجىتپاي بولجايدى، — دەدى سەرجان.

— جارايدى، ول شەرلىگىڭنىڭ ءبىزدىڭ قالقانعا قاتىسى قانشا؟ نەمەنە، سەن ونى قالادان شاقىرايىن دەپ پە ەدىڭ؟ — ءجۇنىس سۇراۋلى جۇزبەن سەرجانعا قارادى. مىرس-مىرس كۇلگەن سەرجان ءبۇلدىرىپ الماسام جارار ەدى دەگەندەي، قاباعىنىڭ استىنان جۇنىسكە بارلاي قاراپ، اڭگىمەسىن جالعادى.

— شەرلوك حولمس، ول باياعىدا ءومىر سۇرگەن ادام. مەن كىتاپتا جازىلعاندارىن عانا وقىعانمىن. ءبىراق كەرەمەت تىڭشى بولىپتى، — دەدى ول.

— جارايدى. سەن-اق شەرلىك قولمىس بولا عوي. تاعى كىم دەدىڭ؟

— دوكتور ۆاتسون.

— مىنا وكەن دوكتور ۆاتسون بولسىن. ءوزى دە دوكتورعا ۇقسايدى. تاعى كىم بار؟

— ميسسيس حاتسون، — دەدى سەرجان.

— مەسيس قاتسونىڭنىڭ اتى جاقسى ەكەن، — دەدى الدەنە ويلاعانداي توبە جاققا كوز سالعان ءجۇنىس. — مەسيس قاتسون. قاتىپ تۇر. مەسيسىڭدى «ءمۇيىزدى» دەپ وزگەرتسەك، وندا مەن-اق ءمۇيىزدى قاتسون بولايىن.

باسقانى كۇتسەك تە جۇنىستەن مۇندايدى كۇتپەگەن ەدىك. سەرجان ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قارادىق. الدەنە ايتپاق بولعان قالالىق دوسىمدى ىمداپ توقتاتتىم دا، كومەيگە كەپتەلگەن كۇلكىنى ارەڭ تەجەپ، سوزگە ارالاستىم.

— ميسيس حاتسون بولامىن دەيمىسىڭ؟

— مەسيس ەمەس، ءمۇيىزدى قاتسونمىن. ايتپاقشى قاتسوندارىڭ دا تىڭشى ما؟ — دەدى ءجۇنىس ەكەۋمىزدىڭ كۇلە الماي قىستىعىپ وتىرعانىمىزدى بايقاپ قالعانداي. ميسسيس حاتسوننىڭ ەركەك ەمەس، ءۇي يەسى ايەل ەكەنىن ايتساق، بالەگە قالاتىنىمىزدى ۇقتىم دا، ءوزىمدى-وزىم سابىرعا شاقىرىپ سەرجاننىڭ الدىن وراپ كەتتىم.

— اشاتىن قىلمىستارىنىڭ كىمنەن كەلگەنىن ۇيدە وتىرىپ بولجايدى ەكەن دە، شەرلوك حولمسقا ءجون-جوباسىن كورسەتەتىن كورىنەدى. ۆاتسون ەكەۋى حاتسوننىڭ ايتقانى بويىنشا قىلمىسكەردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قولعا تۇسىرەدى ەكەن، — دەپ سوعىپ جىبەردىم.

— حا! تۋرا مەن عوي، — دەدى ءجۇنىس كوڭىلى جايلانعانداي. — سەن ەكەۋىڭ قالقاندى ۇرلاعان ادامنىڭ ىزىنە تۇسەسىڭدەر، ال مەن سەندەرگە نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايتىپ وتىرامىن. بولدى. كەلىستىك. سەن سەرجان ەرتەڭگە دەيىن قىلمىستى اشۋدىڭ جوباسىن قاعازعا ءتۇسىر. ساعات وندا باس قوسامىز دا، تالقىلايمىز. ودان ءارى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ەكەۋىڭە تۇسىندىرەمىن.

وسىعان ۋاعدالاسقان ۇشەۋمىز ۇيدى-ۇيىمىزگە تاراستىق. اۋىلدىڭ مالى دا ورىستەن قايتا باستاعان ەدى.

 ***

 اكەمىز شاۋىپ اكەلگەن ءبىر اربا جاس ءشوپتى كۇن كوزىنە جايىپ جاتىر ەدىم، قالتا تەلەفونىم شىرىلداي جونەلدى.

— مەن ءمۇيىزدى قاتسونمىن، — دەگەن قاتقىلداۋ داۋىس ەستىلدى. قارقىلداي كۇلىپ جىبەرە جازداپ، ءوزىمدى-وزىم ارەڭ تەجەدىم.

— تىڭداپ تۇرعان دوكتور ۆاتسون، — دەيمىن مەن دە.

— سەن قاسىڭا اسقاردى ەرتىپ، ناعاشىمدىكىنە كەل. جاڭالىق بار، — دەدى ءجۇنىس-حاتسون.

ءشوپتى جايمالاپ بولدىم دا، اسقاردى ەرتىپ، ۋاعدالاسقان جەرگە جەتتىم. سەرجان مەن ءجۇنىس قورانىڭ كولەڭكەسىندە الدەبىر قاعازدى شۇقشيا وقىپ وتىر ەكەن.

— سالەم!

— سالەم، — دەدى ءجۇنىس-حاتسون قولىن ۇسىنىپ. — ءبىز بىرنەشە جوسپار جاسادىق. ءبىراق مىنا شەرلىك قولمىسىڭ ايتقانىنان قايتار ەمەس.

— سوندا نە دەيدى؟

— ال تىڭداڭدار. قالقان قولدى بولعان كۇننەن بەرى ماسكۇنەم حاسەن دە ۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى. ناعاشىم ەرتەڭگىسىن ۇيىنە بارعان ەكەن، ايەلى زار جىلاپ، ەشتەڭە تۇسىندىرە الماپتى. ناعاشىمنىڭ ايتقانىنا قاراعاندا، ماسكۇنەم حاسەن بىرنەشە بولكە نان، ءبىر باكلاشكا ايران مەن پىسكەن ەت الىپ، تاڭ اتپاستان ءبىر جاققا كەتىپتى. قايدا بارا جاتقانىن ايەلىنە دە، بالالارىنا دا ايتپاپتى. ءبىر قاپتى ارقالاعان قالپى ەل تۇرماي جاتىپ باتىسقا قاراي كەتىپتى دە، سودان بەرى ۇيىنە قايتپاپتى. تاعى دا ءىشىپ جۇرگەن شىعار دەپ جورامالداعان ايەلى كورشى-قولاڭ، اعايىن-تۋىستاردان سۇراستىرسا، ەشكىم كورمەپتى. اراقتى بىرگە ىشەتىن دوستارى دا بىلمەيدى.

— مۇنىڭ بىزگە قانداي قاتىسى بار؟ — دەپ سۇراپ قالدى اسقار.

— حا! بولعاندا قانداي! وسىنى ەستىگەن سوڭ ناعاشىم «مىنە، ىزىنە ەندى ءتۇستىم. قالقاندى ۇرلاعان — حاسەن. قالايى، مىس، ءتۇرلى-تۇستى تەمىر-تەرسەكتەردى قاپقا سالىپ العان ول قالاعا الىپ بارىپ وتكىزەدى دە، سىلقيا اراق ىشەدى. قالقاننىڭ ءوزى تەمىردەن سوعىلعان، بەتىنە سارى جەزدەن كوزدەر جاپسىرىلعان» دەگەن ەدى. تۇپ-تۋرا سولاي. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ايدالاداعى ءبىزدىڭ اۋىلعا اسىل دۇنيەنى ۇرلايتىن ۇرى قايدان كەلە قالىپ ەدى؟! ۇرلاسا، ىقىلىم زاماننان بەرى بيكەن اپامىزدىڭ قولىندا قاسيەتتى قالقاننىڭ بار ەكەنىن ەستىگەن ۇرىلار ۇپتەپ كەتپەس پە ەدى؟!

ءجۇنىستىڭ ايتقانى كوڭىلىمىزگە قونا كەتتى. راس-اۋ، بيجانباي بابامىزدىڭ قالقانىن بىلمەيتىن، ءتىپتى كورمەگەن ادام جوق. اۋىلعا كەلىپ-كەتكەن جۇرت قۇران وقىتىپ، قالقاننىڭ بەتىن سيپاپ، دۇعا جاسايتىن.

— بۇل دا دۇرىس، — دەدى سەرجان. — ءبىراق ءبىز باسقا ۆاريانتتارىن دا ەستەن شىعارمايىق.

— قايداعى ۋاريانت، سەن دە كوكيدى ەكەنسىڭ. بوس ءسوزدىڭ قاجەتى جوق. ۇرلاعان باسقا ەمەس، حاسەن ماسكۇنەم ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي. وعان اراق كەرەك، ال اراق ءىشۋ ءۇشىن اقشا قاجەت. تەك حاسەن عانا ەمەس، وسى اۋىلداعى وزگە ەرەسەكتەردىڭ دە اربالاپ ەسكى-قۇسقى تەمىر-تەرسەكتى قالاعا اپارىپ وتكىزگەنى راس قوي. ءقازىر اۋىلدان عانا ەمەس، ماڭايدان دا ءبىر بۇراۋ تەمىر تابا المايسىڭ. ءبارىن قىتايلارعا وتكىزىپ تاستادىق. ماسكۇنەم حاسەن قولىنا ىلىككەن قالقاندى دا وسى ماقساتپەن الا كەتكەن، — دەپ ءجۇنىس كونەر ەمەس.

سەرجاننىڭ الدەبىر كۇدىكتەن ارىلا الماي وتىرعانى، ءبىراق ءجۇنىس-حاتسونعا باتىپ ءسوز ايتۋعا شاماسىنىڭ جەتپەگەنى قولىنداعى قاعازدى بىرەسە بۇكتەپ، بىرەسە جازعانىنان انىق اڭعارىلعانداي.

— ال، حولمس، سەنىڭ ەكىنشى ۆاريانتىڭ قانداي؟ — دەپ سەرجانعا بۇرىلدىم.

— قالقان جاي عانا تەمىر-تەرسەك ەمەس. ول — يستوريچەسكيي رەليكت. تەمىر-تەرسەك قابىلدايتىن ادامدار دا كونە دۇنيەلەردى كىم كورىنگەننەن قابىلداي بەرمەيدى. وزدەرى ءىستى بولماۋ ءۇشىن پوليسياعا حابارلاۋعا مىندەتتى. ءبارىن جىلى جاۋىپ قويا سالماي، سەنىڭ ناعاشىڭنىڭ ورالۋىن كۇتەيىك. ەگەر ۇرلاعان ماسكۇنەم حاسەن بولسا، وندا قالقاندى بيكەن اپامىزعا، ارينە، قايتارادى. كۇتەيىك، — دەدى سەرجان.

ءتۇس قايتا اۋدانعا كەتكەن ۋچاسكوۆىي دا ورالدى. ناعاشىسىنا جولىعىپ كەلگەن ءجۇنىستىڭ باعاناعى ەكپىنى دە، سەنىمى دە باسىلعان.

— تەمىر-تەرسەك قابىلدايتىن جەرگە قالقان وتكىزىلمەپتى، — دەدى ول. — حاسەن دە جوق. ناعاشىم قالاداعى تامىر-تانىستارىنا كىرىپ شىققان ەكەن، ەشقايسىسى كورمەپتى. اراق ساتاتىن دۇكەندەگىلەر دە حاسەننىڭ كەلمەگەنىن ايتىپتى.

ال كەرەك بولسا! قالقاننان ايرىلعان اۋىل جۇرتى ەندى اتپالداي ازاماتىن جوعالتىپ دال بولدى. اسقاردى ۇيىنە قايتارىپ، ءۇش تىڭشى وڭاشا قالدىق.

— نە ىستەيمىز؟ — دەدى ءجۇنىس-حاتسون امالى تاۋسىلعانداي سەرجان ەكەۋمىزگە قاراپ.

— ماسكۇنەم حاسەن مەن قالقاننىڭ اراسىندا ءبىر بايلانىس بولۋى كەرەك، — دەدى سەرجان.

— قايداعى بايلانىس؟ — ءجۇنىس-حاتسون قولىن ءبىر سىلتەدى. حاسەننىڭ قالاعا بارماعانىن، قالقاندى وتكىزبەگەنىن ەستىدىڭدەر عوي. حاسەن اۋقاتىن ارقالاپ، ۇيىنەن كاسىپ ىزدەپ كەتكەن بولۋى كەرەك. ايەلىنىڭ توپشىلاۋى سولاي. اراققا اعايىندارى قاشانعى اقشا بەرە بەرسىن؟ ال قالقاننىڭ جوعالۋى شىندىعىندا دا اقىلعا قونبايدى.

— بىلاي ىستەيىك، — دەدى سەرجان-حولمس ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي. — مەن ينتەرنەتتى اقتارىپ، كونە جادىگەرلەردى كىمدەردىڭ قاي جەردە قابىلدايتىنىن انىقتايىن. سولاردىڭ ىشىندە ەرتەدەگى باتىرلاردىڭ ساۋىت-سايماندارىنا، قارۋ-جاراقتارىنا قىزىعاتىنداردىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلۋىمىزگە بولادى. وسىلايشا بارلاۋ جاساپ كورەلىك. ال سەن، وكەن، اسقاردىڭ ۇيىنە بارىپ ەڭ سوڭعى رەت قالقاننىڭ قاي جەردە تۇرعانىن، كىمدەردىڭ كەلىپ-كەتكەنىن انىقتا. ءمۇيىزدى قاتسون ناعاشىسىنىڭ قاسىندا بولسىن. پوليسياعا بالكىم الدەبىر دەرەكتەر، اقپاراتتار ءتۇسىپ قالار. قالاي؟

ايتقانىمەن كەلىسپەۋگە بولمادى. ءجۇنىس ەكەۋمىز دە بۇدان بىلاي نە ىستەرىمىزدى بىلمەي تۇرعانبىز.

اسقاردىڭ اۋلاسىنا كىرۋىن كىرگەنىممەن، ماڭايدى تىمىسكي تىنتۋگە باتىلىم جەتپەدى. داۋىستاپ اسقاردى شاقىردىم.

— اپاڭ ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادىم قاسىما كەلگەن اسقاردان.

— اۋىرىپ قالدى. قابىرعاداعى كىلەمىنە قاراپ، اھىلەپ-ۋھىلەي بەرەدى. دوكتور كەلىپ كەتىپتى. داۆلەنيەسى كوتەرىلگەن سەكىلدى. قالقان تابىلماسا... — مومىندىعىنا قوسا قاتتى ءسوزدىڭ ءوزىن كوتەرە المايتىن اسقاردى اياپ كەتتىم. بوتاداي جاۋدىرەگەن جانارلارىنا ۇيىرىلگەن جاس سورعالاي جونەلەردەي كورىندى.

— بوساڭسىما! تابىلادى. تابامىز، — دەدىم بىلەگىنەن قىسا ۇستاپ.

— تابىلسا بولار ەدى.

— قالقاندى قاي جەرگە قويىپ ەدىڭدەر؟ — دەدىم.

الدىما ءتۇسىپ، الاسا ەسىككە بەتتەگەن اسقار ۇلكەندى-كىشىلى قوراپتار جينالعان بۇرىشتى نۇسقادى.

— مىنا جەرگە سۇيەپ قويعانبىز.

— قالقاننىڭ وسى جەردە تۇرعانىن وزدەرىڭنەن باسقا كىم كورىپ ەدى؟

— بوتەن ادام بولعان جوق. ءبارىن دالاعا شىعارىپ بولعان سوڭ كومەكتەسكەن حاسەن اعامىز تاماققا دا قاراماي، ءتىپتى مامام بەرگەن ءبىر جارتى اراقتى دا الماي كەتىپ قالعان.

— ماسكۇنەم حاسەن كورگەن ەكەن عوي، — دەدىم مەن. — كەشەدەن بەرى سونى نەگە ايتپاعانسىڭ؟

— ول بىزگە جاقىن اعايىن عوي. اپام دا «باسقاسى باسقا. حاسەن قاراعىمنىڭ قاراۋلىعى، قولىنىڭ سۇعاناقتىعى جوق. اراعى بولماسا، ادالىنان جاراتىلعان قارعام عوي» دەپ وتىرادى. حاسەن اعامىز بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن ادام.

— ايتادى ەكەنسىڭ. ونىڭ ءوزى دە، قالقان دا تابىلماي تۇرعان جوق پا؟ مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟

اسقار يىعىن قوزعادى دا قويدى. بوسقا تۇرماي، بۇرىش-بۇرىشتى قاراپ شىقتىم. «مەنىڭ ورنىمدا دوكتور ۆاتسون بولسا، نە ىستەر ەدى؟» دەگەن ويمەن وقىعاندارىمدى ەسكە تۇسىرۋگە تىرىستىم. ىلىك بولار ەشتەمە تابا الماعان سوڭ، ءاربىر قيمىلىما تاڭدانا قاراپ تۇرعان اسقارعا قوش ايتتىم دا سىرتقا بەتتەدىم.

 ***

بيجانباي بابامىزدىڭ قاسيەتتى قالقانىنا قوسا ماسكۇنەم حاسەننىڭ ءىز-تۇزسىز جوعالۋى بۇكىل اۋىلدى ابىگەرگە سالدى. اتتىلىسى-جاياۋى بار ءبىراز جۇرت جاقىن ماڭايدى ءسۇزىپ شىقتى. سەرجان-حولمس، ءجۇنىس-حاتسون ۇشەۋمىز ءۇش شاقىرىم جەردەگى ەسكى قىستاۋعا دا بارىپ قايتتىق. ەندىگى ىزدەگەنىمىز قالقان ەمەس، حاسەن بولدى. سەرجان دا ەكى-ۇش ساعات ينتەرنەتتى اقتارعان ەكەن، ەشقانداي دەرەككە تابان تىرەي الماپتى. قالادان كەلگەن تەرگەۋشىلەر دە اۋىلداس اعايىندارمەن اڭگىمەلەسكەنىمەن، ناقتى بايلام جاساي الماي قايتىپ جاتتى. حاسەن مەن قالقاندى ىزدەۋدىڭ جاڭا جوسپارىن جاسادىق. ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن ءتاسىلدى ۇسىنعان تاعى دا سەرجان-حولمس بولدى.

— قالقاندى اسا قۇندى دۇنيە دەيسىڭدەر عوي، سولاي ما؟ — ءبىز قۇپتاپ باسىمىزدى يزەيمىز. — مۋزەيدەن كەلگەن ادامدار قىرۋار اقشا ۇسىنعانىمەن بيكەن اپامىزدىڭ كونبەگەنى دە راس قوي؟ مىنە، اقشاعا ساتىپ الا الماعان سوڭ سوعان قىزىققان ادامدار نە ىستەيدى؟ وزدەرى كەلسە، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ۇرلىقتارى اشكەرەلەنەدى.

— ءاي، سەن، وراعىتا بەرمەي، الگى ۋاريانتىڭدى كورسەتكەڭشى، — دەپ زىرك ەتە قالدى ءجۇنىس-حاتسون.

— سونى ايتىپ كەلەمىن عوي. وسىدان سوڭ ولار اراق ءىشىپ جۇرگەن حاسەندى جولىقتىرادى دا، قالقاندى ۇرلاۋدى سوعان تاپسىرادى. ماسكۇنەمگە كوپ اقشانىڭ قاجەتى جوق، بىرنەشە كۇن اراق ىشۋىنە جەتەتىن سوماعا كەلىسە كەتەدى.

— سوندا قالقاندى بيكەن اپامىزدان ساتىپ الا الماعان مۋزەي قىزمەتكەرلەرى وسىنداي امالعا باردى دەپ ويلايسىڭ با؟ — دەدىم مەن سەرجاننىڭ نە ايتپاعىن تۇسىنە قويىپ.

— ءدال سولاي. «اپامىزدىڭ ۇيىندەگى زاتتاردى دالاعا تاسىپ جيناستىرۋعا كومەكتەسكەن حاسەن ەكەن» دەگەندى اسقاردىڭ اۋزىنان ەستىگەن جوقپىسىڭ. بۇل — ءبىرىنشى كۇدىك.

— حا! مىناۋىڭ اقىلعا قونادى-ەي، — دەدى ءجۇنىس-حاتسون.

— ارى قاراي ويلاساق، ماسكۇنەم حاسەن ۇيىنە قايتقان بولادى دا، كوزگە تۇسپەي قالقاندى قىمقىرىپ كەتەدى. مۋزەي قىزمەتكەرلەرىمەن الدىن-الا كەلىسكەن بولۋى دا مۇمكىن. — سەرجاننىڭ جورامالى كوكەيىمىزگە قونعانداي ەدى.

— سوندا ول ءبىر جەرگە جاسىرىنىپ جاتىر ما؟ اۋىل ادامدارى جاقىن ماڭايدىڭ ءبارىن ءتىنتىپ شىقتى عوي، — دەپ قالدى ءجۇنىس.

— ەشقايدا كەتپەي، ۇيىندە جاسىرىنىپ جاتۋى مۇمكىن. ايەلى وتىرىك بايبالام سالىپ، ەلدى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن شىعار. ۋ-شۋ باسىلعان سوڭ قالقاندى مۋزەي ادامدارىنا تاپسىرىپ، اقشا الامىز دەسە، وعان ايەلى قالاي كونبەسىن؟! — دەدىم مەن دە ءبىلىمپازدىعىمدى تانىتىپ.

— حا! وسى ايتقانىڭنىڭ جانى بار. اۋىل ماڭىنداعى قالتارىستاردىڭ بىرىنە جاسىرىنسا، باياعىدا-اق تاۋىپ الار ەدىك، — دەدى بايىز تاۋىپ وتىرا الماعان ءجۇنىس-حاتسون.

— بىلاي ىستەيىك، — سەرجاننىڭ تاپقىرلىعىنا رازى بولعان ەكەۋمىز جاقىنداي تۇستىك. — بۇگىن تۇندە كەزەكپە-كەزەك حاسەننىڭ ءۇيىن اڭديمىز. كەلىسكەن ادامدار كوزگە تۇسپەۋ ءۇشىن تۇندە عانا كەلۋى كەرەك.

تابىلعان اقىل! ۇشەۋمىز كەلىسىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنداعى اربا ۇستىنە تىگىلگەن ماساحاناعا قونىپ شىعۋدى ۇيعاردىق. وسى ۋادە بويىنشا اتا-انالارىنان رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن ەكەۋى ۇيلەرىنە قايتتى دا، مەن كەرەكتى كورپە-جاستىقتى ارباعا تاسي باستادىم. «مۇنى نە ىستەگەلى ءجۇرسىڭ؟» دەگەن شەشەمە بۇگىن تۇندە سەرجان، ءجۇنىس ۇشەۋمىزدىڭ اڭگىمەلەسىپ، اربا ۇستىندە ۇيىقتاۋعا كەلىسكەنىمىزدى ايتتىم.

كۇزەتكە ەكى ساعاتتان كەزەكتەسىپ شىعاتىن بولدىق. ەكى ساعات بويى ماساعا تالانۋ دا وڭاي ەمەس. ءبىر بۋما كوك ميامەن تىنىمسىز سابالانباساڭ، بۇلتتاي قاپتاعان ماسا بايىز تاپتىرمايدى.

تاڭعى تاۋىق شاقىرعانشا حاسەننىڭ ءۇيىن كۇزەتىپ شىقتىق. قىبىر ەتكەن جان بولمادى. ەڭ سوڭعى كۇزەتكە كەتكەن سەرجاننىڭ ورالۋىن كۇتۋگە مۇرشامىز كەلمەگەن ءجۇنىس ەكەۋمىز ونىڭ ارباعا قالاي شىققانىن دا سەزبەپپىز.

 ***

 دابىر-دۇبىر، ايعاي-سۇرەڭنەن ويانا كەتسەك، شاقىرايعان كۇن ءدال توبەمىزگە كوتەرىلىپتى. باسىمىزدى جاستىقتان كوتەرىپ، ۇيقى باسقان كوزدەرىمىزدى ۋقالاي سالا داۋىس شىققان جاققا قاراساق، حاسەننىڭ اۋلاسىنا قاراقۇرىم حالىق جينالىپ قالىپتى. ەشتەڭەنى ۇعا الماي بىر-بىرىمىزگە قارادىق تا، جان-جاعى قىمتالعان ماساحانانى ءتۇرىپ تاستاپ، اربادان سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇستىك. العاش كوزىمە تۇسكەنى — تاياعىنا سۇيەنگەن بيكەن اپام مەن شۇيكەدەي كەيۋانانى باۋىرىنا قىسا جىلاپ تۇرعان ماسكۇنەم حاسەن بولدى.

— حا! — دەدى ءجۇنىس. — مىناۋ حاسەن عوي. تۇنىمەن اڭدىعانىمىز بەكەر بولىپتە-ە. مىناۋىڭ ۇرلىقشىعا ۇقسامايدى عوي.

جۇرت جينالعان اۋلاعا جۇگىرىپ ءبىز دە جەتتىك. كۇلگەنى، جىلاعانى بەلگىسىز، ەكى يىعى سەلكىلدەگەن حاسەنىمىز بيكەن اپامىزدى يىعىنان قاۋسىرا قۇشاقتاعان كۇيى ىرجالاقتاپ جينالعاندارعا قاراي بەرەدى.

— سولاي بولدى ەندى، سولاي بولدى! قاسيەتىڭنەن اينالايىن بيجانباي بابام كوزىمدى اشىپ، كوكىرەگىمە نۇر قۇيدى عوي. قالقاندى رۇقساتسىز الدىم دەپ ايتۋعا بولمادى. قاسيەتىڭنەن اينالايىن بابامىزدىڭ ءوزى ەشكىمگە ءتىس جارما دەگەسىن قايتەيىن ەندى، — دەپ اركىمنىڭ بەتىنە كۇلە قاراعان بولادى. بەتىن ايعىزداي جاس جۋىپ كەتكەن. — اش جۇرسەم دە، ءبىر ءۇزىم بۇراۋدى تەگىن الماس ەدىم، بابامنىڭ امىرىمەن، ايانىمەن ۇرلاعانداي بولدىم...

باسىندا ەشتەڭە تۇسىنبەگەنىمىزبەن، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ وقيعاعا قانىعا باستادىق. حاسەننىڭ سوزىنە سەنسەك، تورت-بەس كۇن بۇرىن سىلقيا تويىپ كەلىپ ۇيىقتاپ قالسا، تۇسىنە اپپاق شاپان كيگەن بيجانباي باباسى كىرىپتى. قولىنداعى نايزاسىن جۇرەك تۇسىنا تاقاپ تۇرىپ: «ۇرپاعىم ازباسىن دەپ، مەكەنىم توزباسىن دەپ مىنا نايزامەن تالاي تورعاۋىتتى اتتان ءتۇسىرىپ ەدىم. سەن سەكىلدى ەزدەردىڭ كەسىرىنەن بوساعاعا سۇيەپ كەتكەن نايزام قاق ءبولىنىپتى. بولات سەمسەرىم مەن ايبالتام تات باسىپ كۇرەسىندە قالىپتى. كيەلى قالقانىمدى كەلىنىمە امانات ەتىپ ەدىم، تىلەۋىڭدى بەرگىر، كورگەندى جەردەن شىققانىن دالەلدەپ وزىنەن كەيىنگى ونەگەلى كەلىنىنە تاپسىرىپ وتىرىپتى. مىنە، ءۇش عاسىردان بەرى ۇلداردان بولماعان قايىردى كەلىندەرىم جالعاستىرۋدا — توردەن تۇسىرمەپتى. ەز بولماساڭ، ەسىڭدى جي. ەشكىمگە بىلدىرمەي سول قالقاندى مەنىڭ كەسەنەمە الىپ كەل دە، باسىڭا جاستانىپ ءۇش ءتۇن تۇنە. جولىڭدى اشايىن، بويىڭدى جايلاعان جىن-پەرىدەن تازارتايىن» دەپتى دە، نايزاسىنىڭ ۇشىنداعى ءبىر تۇتام ات قىلىن قالدىرىپ، كوزدەن تاسا بولىپتى. وسىنىڭ الدىندا دا بىرنەشە رەت ايان بەرگەن ەكەن. ءبىراق اراقتىڭ بويدى جايلاعانى سونشالىق، تۇرا سالا باسىن جازۋدى ويلاپ، بابا اماناتىن ۇمىتا بەرىپتى. ويانا كەتسە، جۇرەك تۇسى شانشىپ، تەر باسىپ جاتىر ەكەن. كەۋدەسىن سيپالاسا، قولىنا دومبىرا ىشەگىمەن بۋىلعان ءبىر تۇتاس قىل ىلىگىپتى. سودان ۇيقىسى كەلمەي اۋناقشىپ تاڭدى اتىرادى دا، بابالارىنىڭ قالقانىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان بيكەن اپامىزدىڭ ۇيىنە كەلەدى. ۇيلەرىن اكتەۋگە كىرىسكەن ولار زاتتاردى تىسقا تاسىپ جاتىر ەكەن. «ىزدەگەنگە — سۇراعان» دەگەندەي، حاسەن دە بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ قالقاندى قولىنا تۇسىرەدى دە، ءۇش كۇنگە جەتەرلىك ازىق دايىنداپ الىپ، اۋىلدان جارتى كۇنشىلىك جەردەگى بيجانباي اتاسىنىڭ كەسەنەسىنە تارتادى دا كەتەدى. ەل بىتكەن ابىگەرگە ءتۇسىپ جۇرگەندە بۇل باتىر باباسىنىڭ باسىنا تۇنەپ، قاسيەتتى قالقاندى جاستانىپ جاتقان ەكەن. باباسى تۇسىندە ايتقانداي ءۇش ءتۇن بىتكەن سوڭ ەرتەلەتە جولعا شىعىپتى دا، ۇيگە قايتىپتى.

— ەڭ قۇرىماسا ايەلىڭە ايتىپ كەتپەيمىسىڭ؟ — دەپ رەنجىگەن كورشىسىنە كۇلىمسىرەي قاراعان حاسەن:

— وعان ايتتى دەگەنشە بۇكىل اۋىلعا جار سالعانىم دۇرىس ەمەس پە! — دەپ ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ تۇرعان ايەلىنە قارادى.

بيكەن اپامىزدى ماشيناسىنا مىنگىزىپ، قالقانىن الدىنا وڭگەرتكەن ۋچاسكوۆىيدىڭ اۋلادان شىققانى مۇڭ، جينالعان قاۋىم دا جان-جاققا تاراي باستادى. حاسەننىڭ ۇيىندە اعايىن-تۋىستارى، ءبىر-جار كورشىلەرى قالدى. قىزىقتىڭ قالاي باستالعانىن، حاسەن كەلگەن كەزدە ايەلىنىڭ، بالا-شاعاسىنىڭ ونى قالاي قارسى العانىن كورە الماعاندىقتان، بىزدەر — ءۇش تىڭشى ءبىرازعا دەيىن اينالسوقتاپ شىعا المادىق.

— ءاي، حاسەن، — دەدى كورشىسى ءاسىم اعامىز. — بابامىزدىڭ باسىنا تۇنەپ كەلدىڭ. ءتۇر-تۇسىن كوردىڭ، سوزدەرىن ەستىدىڭ. ءبىزدى دە ەسىنە الىپ، «اسىمگە مىنانى ايتا بار» دەپ ەشتەمە تابىستامادى ما؟

ءىشىپ جۇرسە دە، قياناتقا بارمايتىن ماسكۇنەم حاسەننىڭ ءزىلسىز قاعىتپاسى، ورنىمەن ايتاتىن ءازىل-قالجىڭى بارىن بۇرىننان بىلەتىنبىز.

— ايتپاقشى، سونى ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن عوي. «ءاسىم بالاما ايتا بار، وزىمدىكى دەپ باۋىرىنا باسا بەرمەي، انا قوراسىنداعى ءجۇز قارالى قويىنىڭ ءبىرىن سويىپ، حاسەننىڭ اراقتى قويۋى قۇرمەتىنە اعايىن-تۋىستى، كورشى-قولاڭدى شاقىرىپ توي جاساسىن» دەپ بابامىز تابىستاپ جىبەردى. ايتپاسام ماعان امانات، ورىنداماساڭ، كۇناسىن كوتەرەسىڭ، — دەگەنى سول، حاسەندى ءبىر تۇقىرتىپ الماق بولعان كورشىسى ىرشىپ ءتۇستى.

— بۇدان ءجون سۇراساڭ، ءوستىپ قىرىن تارتادى دا وتىرادى، — دەپ ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ ەدى، مىنا جاقتان توقان كيىپ اكەتتى.

— ءاي، ءاسىم، بابامىز ايتتى ما، ايتپادى ما، ايتەۋىر حاسەننىڭ اۋزىنا قۇداي سالعان شىعار. اجالى كەلسە ءولىپ قالاتىن ءبىر تۇياق ەمەس پە؟! ءبىر مالىڭدى سوي دا، بيجانباي بابامىزعا ارناپ قۇران وقىت، — دەدى. مۇنى اۋىل اقساقالى داۋرەن شال دا قوستادى. ءاسىمنىڭ كەلىسۋدەن باسقا امالى قالمادى.

— حاسەن، سەن شىنىمەن اراقتى قويدىڭ با؟ — دەدى اششى سۋعا اۋەستىگى بار تاعى ءبىر قۇرداسى.

— قويدىم. ەندى تاتىپ السام، كور دە تۇر، — دەدى حاسەن.

ەرەسەكتەردىڭ قاعىتپا قالجىڭدارىن ودان ءارى تىڭداپ تۇرۋعا شىدامىمىز جەتپەي، ءبىز دە اۋلادان شىقتىق. شىنىندا دا حاسەن كوكەمىزدىڭ ماسكۇنەم اتى ۇمىتىلىپ، بەس-التى اي وتكەن سوڭ قۇران وقىپ، دۇعا جاسايتىن دارەجەگە جەتتى. كۇرەڭىتىپ، قوبىراپ تۇراتىن ءجۇزى بوزارىپ، يەگىنە دوڭگەلەتە شوقشا ساقال قويدى.

***

 بيجانباي بابا قالقانى مەن ماسكۇنەم حاسەننىڭ جوعالۋىنا قاتىستى وقيعا ۇمىتىلا باستادى. ەرەسەكتەرگە قولقابىس تيگىزۋدەن ارقا-باسىمىز بوساي قالسا، ويىننىڭ ءتۇبىن تۇسىرەمىز. الدەبىر توسىن جاعدايعا ۇشىراساق، بۇكىل اۋىل بالالارى شەرلوك حولمىستى، دوكتور ۆاتسون مەن ميسيس حاتسوندى ىزدەيتىن بولدى. ءوزىمىزدىڭ قالقان جوعالعان تۇستا قالاي ءىز كەسكەنىمىزدى ءجۇنىس ەلدىڭ بارىنە جايىپ جىبەرگەن بولاتىن.

اتاما بولىسىپ، قورانىڭ جىرتىعىن بۇتىندەپ جاتىر ەدىك، قالتامداعى ۇيالى تەلەفون بەزىلدەي جونەلدى. سەرجان ەكەن.

— وكەن، — دەدى اپتىعا سويلەپ. — وكەن، سەن قايداسىڭ؟

— ۇيدەمىن.

— ۇيىڭنەن شىقپا. ءقازىر ساعان ءمۇيىزدى حاتسون بارادى.

— ە-ە، كەلسىن.

— شىقپا دەيمىن ۇيىڭنەن، ول مەليسا ناعاشىسىنا ءبىزدىڭ قالقاندى قالاي ىزدەگەنىمىزدى، ءوزىنىڭ بۇدان بىلايعى جەردە حاتسون دەگەن اتقا يە بولعانىن ايتقان ەكەن، ناعاشىسى كۇلكىدەن جارىلا جازداپ: «وي، ميسسيس حاتسون دەگەنىڭ قاتىن عوي. شەرلوك حولمس پەن دوكتور ۆاتسون ەكەۋىنە اس ازىرلەپ بەرەتىن كارى ايەل ول» دەپ ىشەك-سىلەسە قاتا كۇلىپتى دە، «جەلكە اس بولمايدى، جيەن ەل بولمايدى» دەگەن وسى» دەپ ودان سايىن نامىسىنا ءتيىپتى.

— سەنى ساباعاننان ساۋ ما؟ — دەيمىن سەرجانعا.

— قۇداي ساقتاپ، اتام قايىس ءتىلىپ وتىرعاندا بىلعارىنى ۇستاپ قاسىندا بولىپ ەدىم. ىمداپ سىرتقا شاقىرعاندا كوزىنە قاراسام، اشۋدان جارىلا جازداپ تۇتىگىپ تۇر ەكەن. ءبىر جاماندىقتى سەزدىم دە، بارمادىم. جۇدىرىعىن كورسەتىپ، تەپسىنىپ كەتە باردى، — دەدى سەرجان.

— ءتۇسىندىم، — دەدىم دە تەلەفوندى ءوشىرىپ تاستادىم. ايتقانداي-اق، انە-مىنە دەگەنشە قاشامىز سىقىرلاي اشىلىپ، ءجۇنىستىڭ توبەسى كورىندى. مەنىڭ دە اتامنىڭ قاسىندا جۇرگەنىم — جانجالدان امان ساقتادى.

— ءبىر شارۋا بار. شىعىپ كەتشى، — دەدى قۇرىق تاستام جەرگە كەلىپ توقتاعان ءجۇنىس اتاما سالەم بەرىپ بولعان سوڭ.

— ءقازىر بارا المايمىن، — دەدىم دە اتاما قاراپ: — اتا، قورانى جاماپ بولعان سوڭ ويناپ كەلۋگە بولا ما؟ — دەپ سۇراعانداي بولدىم.

— بولادى، بوتام، بولادى، — دەدى اتام دا.

امالى قۇرىعان ءجۇنىس الداۋىنا تۇسىرە الماعانىنا وكىنگەندەي الا كوزىمەن اتا ءبىر قارادى دا، قاراسىن باتىردى. جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، مازام كەتتى. توبەلەسە قالساق، ەكەۋمىزدىڭ دە ايانبايتىنىمىز بەلگىلى. ودان سوڭ دوس بولۋ بىلاي تۇرسىن، بىرگە ويناۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالار ەدى. ءبىراز ويلانىپ الدىم دا، تەلەفون شالدىم.

— ءجۇنىس، بۇل مەن عوي، — دەدىم سابىرلى سويلەۋگە تىرىسىپ.

— قاشان كەلەسىڭ؟ — دەدى ول زىلدەنگەندەي.

— ءجۇنىس، سەن اشۋلانباي تىڭداپ ال. سەرجان ەكەۋمىز سەنى شەرلوك حولمس جاساماق ەدىك، ءبىراق تىڭشىلار توبىن قۇرعانىمىزدا «ءمۇيىزدى قاتىسون مەن بولامىن» دەگەن ءوزىڭسىڭ. داۋلاسا كەتسەك، تاعى دا شاتاق شىعارا ما دەپ ۇندەمەگەنبىز. سوندىقتان بوستان-بوس اشۋلانباي، ءبارىن ۇمىتايىق، — دەدىم. ءۇن-تۇنسىز تىڭداعان ءجۇنىستىڭ ازدان سوڭ اشۋدى اقىلعا جەڭدىرگەنىن تىنىس الۋىنان اڭعارعانداي بولدىم. قيقار، بىربەتكەي، قايسار دا باتىل بولعانىمەن، ارتىندا ءزىلى جوق اقكوڭىل بالا ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىنمىن. ەشكىمگە ءوز بەتىنشە سوقتىقپايدى، ءبىراق ەسەسىن دە جىبەرمەيدى.

— ءتۇسىندىم، — دەدى ول. — ءمۇيىزدى حاتسون بولام دەگەن ءوزىم ەكەن عوي. سەندەر دە ميسسيس حاتسوننىڭ قازاقشالاعاندا «حاتسون حانىم» ەكەنىن تۇسىندىرسەڭدەر بولاتىن ەدى. ءجا-ا! قولمىسىڭ دا، باتسونىڭ دا، حاتسونىڭ دا اۋلاق ءجۇرسىن...

كوڭىلىمىز ورنىنا ءتۇسىپ ءۇش اي جازعى دەمالىستا تالاي قىزىقتاردى باستان وتكەردىك. بيكەن اپامىز اۋرۋحاناعا جاتىپ شىقتى. حاسەن اعامىز الشاڭداي باسىپ، كوشەدە ۇيالماي جۇرەتىن بولدى.

---