دانالىق ءىلىمى
حالقىمىزدىڭ وتكەنى مەن قازىرگى كەزەڭىندە ەل اراسىندا ومىرشەڭ ويشىلدىعىمەن، ۇتىمدى پىكىرىمەن، ەلدىڭ قامىن كوزدەگەن ىس-ارەكەتىمەن ەرەكشەلەنگەن ءبىرتۋار تۇلعالار بولعانى بەلگىلى. ادامنىڭ العاش دۇنيەنى تانۋى، نەنىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋى، ومىرگە دەگەن سىني كوزقاراسى، جالپى ادام كونسەپتىسىنىڭ تۇعىرى، ومىرگە كەلۋدەگى ماقساتى سىندى قاراپايىمنان كۇردەلىگە ۇلاسقان سۇراقتار لەگىنە جاۋاپ ىزدەپ، ءوز بولجامىن ۇسىنۋ بىزگە فيلوسوفيالىق ءىلىمنىڭ نەگىزىندە بەلگىلى. قازاقتىڭ دا بولمىسىمەن ەرەكشەلەنگەن سونداي تۇلعالارى تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە دانالىق ويىمەن حالىققا تۋرا جولدى باستاعان. حالقىمىزدا فيلوسوفيالىق ءىلىم دەگەن تۇسىنىك بولماعانىمەن، دانالىق تۋرالى، دانا تۇلعالار تۋرالى ءىلىم بار، بۇل ەكەۋىنىڭ ماعىناسى بىر-بىرىنە پارا-پار.
قازاقتىڭ فيلوسوفياسى ۇنەمى پوەزيامەن، حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن تىعىز بايلانىستا كورىنىس تاپتى. العاشقى فيلوسوفيالىق كوزقاراستار وسى جانرلار ارقىلى بەرىلىپ وتىردى. قاناتتى سوزدەر، تولعاۋ وسىعان دالەل بولا الادى. قازاقتىڭ فيلوسوفتارى رەتىندە ءبىز كەزىندەگى حاكىمدەردى، جىراۋلاردى ايتا الامىز. ولار ءوز ءداۋىرىنىڭ ماڭىزدى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنە توقتالىپ، دۇنيەجۇزى مەن ادام توڭىرەگىندە بولىپ جاتىرعان وزگەرىستەردى تۇسىندىرۋگە ۇمتىلعان. ولاردىڭ دانا ويلارى حالىق جادىندا ساقتالىپ، «اتادان قالعان ءسوز» دەپ باعالانعان. فيلوسوفيالىق ءىلىم قازاقتا ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا پايدا بولدى دەگەن تۇجىرىم بار. دەگەنمەن وعان دەيىنگى دانالىق ويدىڭ بارلىعى وسى عىلىمعا جاسالعان باستاما دەسەك بولادى. تاريحتان بەلگىلى قورقىت، ءجۇسىپ بالاساعۇن، قوجا احمەت ياسساۋي، ءال-فارابي، ماحمۇت قاشقاري سىندى ويشىلداردىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى دانالىقتىڭ ناعىز كورىنىسى بولدى. قازاقتىڭ «جەرۇيىق» ءىلىمىن جاساۋشى اسانقايعى دا دانالىق ويدىڭ، فيلوسوفيالىق كوزقاراستىڭ ءبىر تۇلعاسى. بۇل ويدى شوقان ءۋاليحانوۆ تا اتاپ وتەدى. ول اسانقايعىعا «تۇڭعىش دالا فيلوسوفى» دەگەن باعا بەرگەن. سەبەبى جىراۋ حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ، ونىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنداعى نەگىزگى ءارى ىرگەلى ۇعىم – جەر كونسەپسياسىن قالىپتاستىردى. جالپى فيلوسوف ءۇشىن جان-جاقتى ءبىلىمدى بولۋ وتە ماڭىزدى، ال جىراۋدىڭ ءبىز ءارى گەوگراف، ءارى توپوگراف بولعانىن دا بىلەمىز. جىراۋدى ۇلتتىق فيلوسوفيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ ەسەپتەي الامىز.
سەزىم جاقسىلىق پەن جاماندىقتى انىقتاۋعا، ىزگىلىكتى ۇستانىمدى باسشىلىققا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىلىمنىڭ، پاراساتتىڭ جانە سەزىمنىڭ وسىنداي ۇيلەسىمىنەن ءبىلىمنىڭ سەزىممەن، سەنىممەن بايلانىسى، ادام بولمىسى مەن ونىڭ تۇتاستىعى تۇرعىسىندا قورىتىندى وي شىعادى. دانالىق ءىلىمى توڭىرەگىندە جيناقتالعان تۇلعالار ءارقاشان كەيىنگى ۇرپاقتىڭ رۋحاني باعدارشىسى بولا بىلگەن. قانداي قيىندىق بولماسىن ونى جەڭە بىلۋگە، ءوز ءومىرىنىڭ قۇنىمەن تۋعان جەرىن قورعاي بىلۋگە، ەلدە ءارقاشان اۋىزبىرشىلىكتى ساقتاي بىلۋگە شاقىرعان. اسانقايعى ىزىمەن قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز، جيەمبەت، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، بۇقار سەكىلدى جىراۋلاردىڭ دا ەل ەرتەڭى ءۇشىن، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن الاڭداپ، حالىققا دۇرىس باعىت بەرە بىلگەنى بەلگىلى.
قازاقتىڭ دانالىق ءىلىمى دەگەندە ويعا كەلەتىن ەرەكشە ەسىم ارينە ابايمەن بايلانىستى. ونىڭ ءوز داۋىرىندەگى قازاق رۋحانياتىنىڭ دامۋىنا، حالىق ساناسىنىڭ وزگەرۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقانىن بىلەمىز. اباي قازاققا ءبىلىم قاعيداسىن ەنگىزدى، ونى دامۋمەن تىعىز بايلانىستىردى. حالقىنىڭ جالقاۋ بولماۋىن، قاتارىنان قالماۋىن، الەمدىك وركەنيەت جولىنا ءتۇسۋىن، ناداندىقتان ارىلىپ، دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت دەڭگەيىنە قوسىلۋىن قالادى، وسى جولدا ۇزدىكسىز جۇمىس اتقاردى. اقىل-ويدى سەرىك ەتىپ، ءومىر تانىمىنىڭ قۇندىلىعى مەن ءمانىن اشا ءتۇسىندىردى. ادامنىڭ ەڭ باستى بولشەگى – ول ونىڭ ادامگەرشىلىگى دەپ سانادى. ونىڭ قاراسوزدەرىنىڭ ءوزى تۇتاستاي العاندا تۇنىپ تۇرعان دانالىق وي، فيلوسوفيالىق كوزقاراس. اباي كوبىنە ادام بولمىسىن تانۋعا قاتىستى تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلار ايتقان. ادام بارشا حالىقتى باۋىرىنداي ءسۇيۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتادى، وسىلايشا ول ءاردايىم ۇلتقا، ناسىلگە ءبولىپ قاراماي، بەيبىت كۇندە ءومىر سۇرۋگە شاقىرادى. اباي قۇنانباي ۇلى فيلوسوفيادا گۋمانيستىك باعىتتى ۇستاندى. ياعني اباي ابستراكتىلى، ۋتوپيالىق سارىندى گۋمانيست. سوعان ساي اباي تۇڭعىش بولىپ بارىمىزگە بەلگىلى «تولىق ادام» كونسەپتىسىن قالىپتاستىردى. ونىڭ دۇنيەتانىمىن، كوزقاراسىن، بولمىسىن بەلگىلەدى. ادامعا ءۇش قاسيەتتىڭ كەمەل ادام بولۋىنا سەرىك بولاتىنىن ايتىپ، ولاردىڭ قاتارىنا اقىلدى، جۇرەكتى، ەرىكتى جاتقىزادى. اباي ءوز شىعارماشىلىعىندا ادامنىڭ جانى مەن ءتانىنىڭ ۇيقاستىعى تۋرالى كوپتەگەن تۇجىرىمدار جاسايدى. ول جان مەن اقىلدىڭ ولمەيتىندىگىن ايتادى. اباي قۇداي يدەياسىن ادامنان جوعارى سىرت كۇش دەپ قابىلدايدى. اقىن ولمەس جان تۋرالى، ماڭگىلىك، شەكسىزدىك جايلى ءسوز قوزعاعانىمەن، بۇل ۇعىمداردى ءدىني ماعىنادا ەمەس، فارابيشە يگى ىستەر مەن ويدىڭ الەۋمەتتىك جادىنداعى ماڭگىلىگى رەتىندە سيپاتتايدى.
قازاق فيلوسوفياسىنداعى اعارتۋشىلىق باعىتتىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ قاتارىنا ىبىراي ءالتىنساريندى جاتقىزا الامىز. ىبىراي التىنسارين ءوز حالقىنىڭ ارتتا قالۋشىلىعىن جويۋدىڭ بىردەن-بىر جولى اعارتۋشىلىقتا دەپ سەندى جانە وسى ماسەلە بويىنشا ەلەۋلى ىستەر اتقاردى. ونىڭ جەكە كوزقاراسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ دامۋىنا تۋعان ەلىنىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى، كورشىلەس ورىس ادەبيەتى جانە دە ەۋروپا ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءرولى وراسان زور بولدى. ىبىراي ارنايى فيلوسوفيالىق تاقىرىپتاردا ەڭبەكتەر جازباعانىمەن، وزىندىك اعارتۋ جانە قوعام ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا ارنالعان دۇنيەگە كوزقاراستىق ويلارىن شىعارمالارىندا كەلتىرىپ وتىردى. ونىڭ ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرىن وقي وتىرىپ، قورشاعان دۇنيەنى سانادان تىس جانە تاۋەلسىز ءومىر سۇرەتىندىگى تۋرالى پىكىردى ۇستاناتىنىن تۇسىنەمىز. مىسالى، اقىننىڭ «جاز»، «وزەن» اتتى شىعارمالارىندا تابيعاتتى وزىنشە تاماشالاۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونى ادام ساناسىنان تىس جانە تاۋەلسىز ەكەندىگى سەزىلەدى. بۇل عالىمنىڭ دۇنيەنى تۇسىنۋدەگى ءبىرىنشى جاعى دەپ قاراۋىمىزعا بولادى. ەكىنشى جاعى رەتىندە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ دۇنيەنى جاراتۋشى قۇداي دەپ كورسەتەتىندىگى. بۇل ويدى ءتىلشى-اقىن ءوزىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىندا وزەك ەتتى. ياعني جالپىلا ايتقاندا، عالىم قورشاعان دۇنيەنىڭ وبەكتيۆتى ءومىر سۇرەتىندىگىن مويىندايدى جانە دۇنيەنى جاراتۋشى قۇداي دەپ بىلەدى. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق كوزقاراستارىنىڭ دا قۇندىلىعى وتە جوعارى. ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىندە تابيعات، قورشاعان ورتا وتە كەرەمەت سۋرەتتەلگەن بۇنداي شىعارمالار وقىرماندى سۇلۋلىقتى، عاجايىپ تابيعاتتى سۇيە بىلۋگە، قۇرمەتتەي بىلۋگە تاربيەلەيدى. سونىمەن قاتار اقىننىڭ شىعارماشىلىعىندا ادامگەرشىلىككە، ەڭبەكتى سۇيۋگە، ۇلكەندى قۇرمەتتەۋگە باۋليتىن ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرى جەتەرلىك.
وركەنيەتتىڭ باستى كورىنىسى جانە ونىڭ ولشەمى ادەبيەت بولىپ تابىلادى. فيلوسوفيالىق ۇشقىن بايقالاتىن تاعى ءبىر ءبىرقاتار تۇلعالار – الاش قايرەتكەرلەرى. بۇل قاتاردىڭ كوشباسىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاپ تۇر دەسەك قاتە ايتقانىمىز ەمەس. احمەت بايتۇرسىنوۆ جازۋ، وقۋ، ساۋات اشۋ فيلوسوفياسىن زەرتتەۋدى ماقسات قىلىپ، ءومىر بويى قازاقتىڭ ۇرپاعى وقىسىن، كورسىن، ءبىلسىن دەگەن ۇستانىممەن قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى. ونىڭ نەگىزگى فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرى ءتىل مەن كوركەم ادەبي شىعارماشىلىق تابيعاتىن انىقتاۋعا ارنالعان. ءسوز ونەرى، كوركەم ءسوز شىعارماشىلىعى، ونى وقىتىپ-ۇيرەتۋ جانە دامىتۋ، قالىپتاستىرۋ جانە دامۋ زاڭدىلىقتارىن قاراستىرۋ – احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ باستى فيلوسوفيالىق تاقىرىپتارى دەپ بىلەمىز.
ءبىز ماعجاننىڭ الەمدىك كلاسسيكا دەڭگەيىندەگى كوركەمدىگى جوعارى شىعارمالارى بارىن بىلەمىز. ونىڭ شىعارمالارى ويىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، مازمۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى، سونداي-اق نازىك تە سىرلى ليريكالىق فيلوسوفياعا تولى. ماعجان سان قىرلى، الۋان ويدىڭ، ءبىراق ءبىر عانا يدەيا ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ازاتشىل، رومانتيكالىق رۋحتىڭ اقىنى بولعاندىقتان، ونىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن وسى ايادا قاراستىرعان ءجون.
جۇسىپبەكتىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ناتۋرفيلوسوفيا داستۇرىندە ساقتالعانىن، ەتنولوگياعا قاتىستى كوپتەگەن ماتەريالدار بەرگەنىن بىلەمىز. ول وزىندىك ەرەكشە بولمىسىمەن، جازا ءبىلۋ، جەتكىزە ءبىلۋ بولمىسىمەن اۋىل ءومىرىنىڭ كوركەم بەينەلەرىن جاڭعىرتتى.
ال الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كورنەكتى وكىلى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «ويان، قازاق!» جيناعى ءوز كەزەڭىنىڭ فيلوسوفيالىق ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. اقىننىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى نەگىزىنەن تاريح فيلوسوفياسىنا، الەۋمەتتىك ويلارعا، ءتىل مەن ادەبيەت ماسەلەلەرىنە ارنالادى. فيلوسوفيا مەن الەۋمەتتانۋ تابيعاتىن اشاتىن، كوپشىلىك قاۋىمعا تۇسىنىكتى تىلدە جازىلعان مازمۇندى ماقالالارى ونى ءوز كەزەڭىندەگى ەڭ ۇزدىك ۇلتتىق فيلوسوفتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. حالىق يگىلىگى ءۇشىن ومىرلەرىن قۇربان ەتكەن بۇل تۇلعالار قاتارىنا قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىن، وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ۇلەس قوسقان اقىن-جازۋشىلاردى دا جاتقىزامىز. قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنداعى دانالىق ويلار ءارقاشان جان-جاقتى اسپەكتىدە كورىنىس تاپقان. وعان ءار كەزەڭنىڭ ويشىلدارى، اقىن-جىراۋلارى، عۇلاما عالىمدارى دالەل. بۇل بىزدەگى فيلوسوفيالىق ءىلىمنىڭ ءبىر كورىنىسى، ءبىر تۇعىرى.
قورىتىندىلاساق، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا، وركەندەۋىندە ءار كەزەڭنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى قالىپتاستى. قازاق حالقىنىڭ ساناسىنداعى ءالۋانتۇرلى وي، تانىم، يدەيا ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق ورتاعا بەيىمدەلىپ بارىپ قالىپتاستى. بەلگىلى ءبىر كوزقاراستىڭ دامۋىنا يسلام ءدىنىنىڭ دە اسەرى جەتكىلىكتى بولدى. قوعامدا بولىپ جاتىرعان الەۋمەتتىك جاعداي قازاق ويشىلدارىن جاڭاشا باعىتتا ويلاۋعا ۇيرەتتى، دامىتتى. ولار شىعىس جانە باتىس فيلوسوفتارىن وقي وتىرىپ، وزىندىك جەكە كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ وتىردى. ءبىراق تا ءبىز قازاق ويشىلدارىن شىعىس جانە باتىس ويشىلدارىنىڭ جولىن قۋعان ءىزباسارلار دەپ اتاي المايمىز. قازاق ويشىلدارى وزىندىك جاڭاشا باعىتپەن قازاق فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. ۇلت زيالىلارىنىڭ ءاربىر فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدامالارى الەۋمەتتىك-مادەني جانە ساياسي-قۇقىقتىق جاعدايلارمەن ۇشتاسىپ جاتتى. ونەر، كوركەم شىعارماشىلىق، ادەبي سىن فيلوسوفيالىق ويلاردىڭ ورنەگىنە اينالدى. قازاقتان شىققان كاسىبي فيلوسوفتار تەك XX عاسىردا پايدا بولدى. ودان بۇرىن قوعام قايراتكەرلەرى، جازۋشىلار مەن اقىندار فيلوسوفيالىق ويلاۋ سالتىنىڭ نەگىزىن قالادى. سوندىقتان ءاربىر قازاق ءۇشىن فيلوسوفيا – ءومىر سالتى، رۋحاني ازىق، ال فيلوسوفيالىق جۇيەلەردىڭ باستى ارقاۋى – ىزگىلىك ماسەلەسى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتتارى عيززات ءا.، باعىتوۆا ا.
You Might Also Like
-
اۋدارما – ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن، ەجەلدەن بار بولعان ماماندىقتاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. اۋدارمانى ءارقاشان اۋدارما تەورەتيكتەرى سان قىرلى، كۇردەلى قۇبىلىس ...
-
قازاق حالقىنىڭ عالىمى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ ەسىمىن بۇگىندە بىلمەيتىن قازاق جوق بولعانىمەن دە، ونى تولىق تانىپ،ەڭبەكتەرىن قىزىعا وقىپ جۇرگەندەر شامالى. ءبىراق وقىعان ادامعا ونىڭ بەرەرى جەتەرلىك. ويتكەنى...
