داڭقتى جول
تاشكەنت. 1920 جىل. ماي ايىنىڭ ورتا شەنى. «شىعىس حالىقتارىنىڭ ساۋىق كەشى» دەپ اتالاتىن تاجىك، تۇركمەن، وزبەك، قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسقان وليمپيادا اياقتالدى. تورەشى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىندا ءبىرىنشى بايگە تاشكەنتتەگى قازاق-قىرعىز پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى قۇرمانبەك جانداربەكوۆكە بەرىلسىن دەپ ۇيعاردى.
وليمپياداعا حور كوللەكتيۆتەرى، جەكە انشىلەر، مۋزىكانتتار، بيشىلەر مولىنان قاتىسقان بولاتىن. قۇرمانبەك ءوزى جەكە ءان سالۋمەن قاتار سەكسەن ادامنان قۇرالعان حوردىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقارۋشىسى ءارى ديريجەرى بولىپ قاتىستى. بۇل كەزدە قۇرمانبەك نەبارى ون التى جاستا-اق بولاتىن-دى. البىرت بالا جىگىتكە ءبىرىنشى بايگە الۋ ۇلكەن شابىت بەردى. ەندى قۇرمانبەك تاشكەنتتەگى وقۋ ورىندارىنداعى قىرعىز، قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا بىرنەشە ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىرىپ، ولارعا ءوزى تىكەلەي باسشىلىق جاسايدى، ءبىر جاعىنان وقىتۋشى تاۋىپ الىپ مۋزىكا تەورياسىمەن شۇعىلدانادى. 1921 جىلى ەكىنشى رەت «شىعىس حالىقتارىنىڭ ساۋىق كەشى» بولعاندا قۇرمانبەك ەكىنشى بايگەگە يە بولدى. ءبىرىنشى بايگەنى كاري ياكۋبوۆ (وزبەك ءسسر-نىڭ حالىق ءارتيسى) الدى. جازعى دەمالىس ۋاقىتىندا 1923 جىلى قۇرمانبەك كاري ياكۋبوۆ، باشقۇرتتىڭ بەلگىلى ءانشىسى الي مۇحامەتوۆپەن بىرگە مەركە، اۋليەاتا (جامبىل) قالالارىن كونسەرتپەن ارالايدى. 1925 جىلى قۇرمانبەك ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ شىمكەنت قالاسىنداعى پارتيا-سوۆەت مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. گۋبكوم كومسومولدىڭ سۇراۋى بويىنشا بىرنەشە كونسەرتتەر بەرەدى. 1925 جىلعى يۋن ايىنداعى ءبىر افيشادا قۇرمانبەكتىڭ ورىنداۋىندا 101 ءاننىڭ اتى جازىلعان. بۇل تۋرالى قۇرمانبەك بىلاي دەيدى:
«مەن 1918 جىلى تاشكەنتكە ءبىرىنشى رەت وقۋعا بارعانىمدا ءبىر قازاق جىگىتىنە كەزدەستىم. مەنىڭ وقۋعا تۇسۋىمە سول جىگىت كوپ كومەك كورسەتتى. تۇسىنبەگەن ساباقتارىمدى ءتۇسىندىرىپ ۇزاق ۋاقىت جاردەم بەرىپ ءجۇردى. ساباق وقۋدان جالىققان ساتتەرىمىزدە ول مەنەن ءوزىنىڭ جاردەم كورسەتكەندىگى ءۇشىن «جالاقى» سۇرايتىن. الاتىن «جالاقىسى» اقشا ەمەس «ساۋلەم-اي» دەگەن ءان ەدى. ەكەۋمىز تاشكەنتتىڭ كادەت كورپۋسىنىڭ شىعىس بەتىندەگى مۇناراسىنا شىعىپ الىپ، مەن «ساۋلەم-ايدى» سالعاندا مۇلگي تىڭداپ وتىرىپ قايتا-قايتا ايتقىزاتىن دا، «بۇگىنگى جالاقىمدى الدىم، ءجۇر ەندى ساباق وقيىق دەۋشى» ەدى. ساۋاتتى، تالانتتى جىگىت بۇكىل ورتا ازيا مەن قازاقستاندا كومسومول ۇيىمدارىنىڭ قالىپتاسۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن كورنەكتى جاس قايراتكەر عاني مۇراتبايەۆ بولاتىن. وتتى، ادال جاندى، مەيىربان جىگىت ەدى. 1925 جىلى موسكۆادا عاني قايتىس بولدى. سونداي سۇيىكتى دوسىما ەسكەرتكىش ورناتۋعا قارجى جيناۋ ءۇشىن ساتيرالىق اڭگىمەلەر ايتاتىن الىشەر بەيسەنوۆ (كەيىن پارتيا-سوۆەت ورگاندارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولعان، دەربەس پەنسيونەر) ەكەۋىمىز كونسەرت ۇيىمداستىرعانبىز. سوندا مەن ايتاتىن 101 ءاننىڭ اتى افيشادا جازىلعان. ءبىر ءجۇز ءبىر ءاندى ءبىر كەشتە ايتۋ مۇمكىن ەمەستىگى ءمالىم. ءبىراق سول كەشتە الپىسقا تاياۋى ايتىلدى».
1925 جىلدىڭ اياق شەنىندە پىشپەك (فرۋنزە) گۋبكومىندا قۇرمانبەك قىزمەتتە جۇرگەندە «ەنبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 398 سانىندا «قىزىلوردا قالاسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاترى قۇرىلعالى جاتىر، سوعان قۇرمانبەك جانداربەك ۇلىنىڭ تەز ارادا كەلۋى كەرەك» دەگەن حابارلاندىرۋدى وقيدى. جاسىنان ارمان ەتكەن ماقساتىنا جەتۋ جولى ەندى اشىلعانداي بولدى. قۇرمانبەك قىزىلورداعا جەتۋگە اسىعادى. ۇزاماي گۋبكومنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا، ونىڭ ۇستىنە قازاق سسر وقۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ شاقىرۋ قاعازىن الىپ، قىزىلورداعا كەلەدى. قوستانايدان سەركە قوجامقۇلوۆ، سەمەيدەن قالىبەك قۋانىشبايەۆ، اتاقتى ءانشى امىرە قاشاۋبايەۆ، سۋىرىپسالما اقىن يسا بايزاقوۆ، قاپان بادىروۆ، تاعى باسقا ارتيستەر تۇڭعىش پروفەسسيونالدىق ۇلتتىق تەاتر قۇرادى. وسى كۇننەن باستاپ قۇرمانبەكتىڭ ونەردىڭ ۇزاق جولىنداعى ءساتتى ساپارى باستالادى. تەاتر جۇمىسىن جۇيەگە ءتۇسىرۋ جولىنا جان-تانىمەن كىرىسەدى. ءانشى، اكتەر، رەجيسسەر، ءبيشى قۇرمانبەك ۇزاماي حالىقتىڭ سۇيىكتى ادامىنا اينالادى. دراما تەاترىندا قۇرمانبەك سەگىز جىلداي قىزمەت ىستەيدى. تەاتر ساحناسىندا قويىلعان شىعارمالاردىڭ كوبىسىندە باستى رولدەردە وينايدى. 1928 — 1929 «كنياز سيرەن» كينوفيلمىنە تۇسۋگە بارعاندا قۇرمانبەك مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اكتەر دايىنداۋ بولىمىندە وقيدى. جۇرتشىلىق قۇرمانبەكتى «امانكەلدى»، «جامبىل» كينوكارتينالارى ارقىلى دا بىلەدى. قۇرمانبەك الماتى كونسەرۆاتورياسىندا رەجيسسەر ءارى كينواكتەرلەر دايىندايتىن مەكتەپتىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقاردى. نەگىزىندە قۇرمانبەكتىڭ ونەر سالاسىندا تۆورچەستۆوسىنىڭ ەڭ وزەكتى جاعى تىكەلەي تەاترمەن بايلانىستى. كەيىنگى جيىرما جىلدان اسا تۆورچەستۆولىق جولى وپەرا تەاترىمەن بىتە قايناسىپ كەلەدى. وپەرا تەاترىنىڭ تىرناقالدى سپەكتاكلى «ايمان — شولپاندى» ساحناعا قويعان رەجيسسەرى، ءارى باستى ءرولى كوتىباردى ويناعان دا قۇرمانبەك بولاتىن. قازاقتىڭ وپەرا تەاترىنىڭ بەلدى كەزەڭدەرىنەن سانالاتىن «جالبىر»، «ەر تارعىن»، «گۆارديا، العا»، «اباي»، «ءبىرجان — سارا»، «قىز جىبەك» وپەرالارىن ساحناعا قويعان رەجيسسەر دە — قۇرمانبەك.
رەجيسسەر-جانداربەكوۆتە تالانتتى ادامدارعا ءتان وزىندىك ورنەك بوياۋ، ونەرگە دەگەن تەرەڭ سەزىمدى سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان ءتىل بار. كەمەڭگەر اقىن «اباي» وپەراسىنىڭ ساحنالىق كورىنىسى جانداربەكوۆتىڭ رەجيسسەرلىك قابىلەتىنىڭ زور ەكەندىگىن اڭعارتتى. بۇل وپەراداعى ابايدان باستاپ ەڭ كىشكەنە وبرازدارعا دەيىن تەرەڭ شەشىمدەر تاپتى. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتىن العان «ءبىرجان — سارا» وپەراسى جانداربەكوۆ-رەجيسسەردىڭ تاماشا تالانت يەسى ەكەنىن اشىپ كەتتى.
قۇرمانبەكتىڭ اكتەرلىق لابوراتورياسىنا كىرسەك شىن شەبەردىڭ قولىنان شىڭدالا ورىلگەن نەبىر تاماشا ادام پورترەتتەرىنە كوزىڭىز تۇسەدى. ونىڭ رەجيسسەرلىق-ۆوكالدىق دارىندىلىعىن بىلاي قويعاندا، تاماشا ارتيست ەكەندىگىن اتاپ وتپەكپىز. ونىڭ جاساعان ساحنالىق وبرازدارى ءارقايسىسى ءار ءداۋىردىڭ، ءار تاپتىڭ، ءار مۇددەنىڭ ادامدارى. پسيحولوگياسى، ومىردەگى ورنى، الەۋمەتتىك كوزقاراسى ءارقيلى. سونان كەلگەندە قۇرمانبەكتىڭ ورىنداۋىندا ولاردىڭ ءبارى تەرەڭ رەاليستىك شەشىمدەر تاۋىپ، تولىق قاندى تۇلعاسىمەن كورىنەدى. كوتىبار، بەكەجان، جالبىر، ەر تارعىن، تاعى باسقا تولىپ جاتقان بىرىنە-بىرى ەشبىر ۇقسامايتىن كەسەك بەينەلەردىڭ العاشقى «اۆتورى» قۇرمانبەك بولاتىن. بۇل وبرازدار قۇرمانبەك تۆورچەستۆوسىنىڭ اكتەرلىق سالاسىنداعى وتتى، سالتاناتتى شاقتارىندا جاسالعان. كەيىنگى كەزدەرى تۆورچەستۆوسىنىڭ باسىم جاعى رەجيسسۋرا، تەاتردىڭ ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىنە ارنالىپ ءجۇر. ءوزىنىن ەلۋ جاسقا تولۋىنا بايلانىستى بۇرىنعى ءوزى جاساعان وبرازدارعا قايتا ورالدى. سونىڭ ءبىرى «قىز جىبەك» وپەراسىنداعى — بەكەجان.
1936 جىلى موسكۆاداعى قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگىندە بەكەجان رولىندە ويناعان قۇرمانبەك تۋرالى ورتالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە كوپتەگەن تاماشا ماقتاۋلى پىكىرلەر بار. سول كەزدىڭ وزىندە قۇرمانبەكتىڭ ساحناداعى اكتەرلىق شەبەرلىگىن اتاپ كورسەتكەن ەدى. شىنىندا، بەكەجان وبرازىندا قۇرمانبەكتىڭ اكتەرلىق شەبەرلىگىنىڭ جان-جاقتىلىعى ايقىن كورىنەدى.
بەكەجان قۇرساۋلى زاماننىڭ قاندىبالاق قاراقشىسى، ىشتەي قايشىلىعى مول، شىتىرماندى، كۇردەلى وبراز. قۇرمانبەك ساحناعا شىعا كەلگەننەن-اق ونىڭ ءاربىر قوزعالىسى، ءسوز ساپتاۋى، «بەرسەڭ، قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان» دەگەن وزبىر، ارىن ارامزالىققا ازىق ەتىپ جۇرگەن نايزاسىنىڭ ۇشىن، بىلەگىنىڭ كۇشىن ايلاكەرلىك زىمياندىقپەن جۇمسايتىن دۇلەي زۇلىمدىقتىڭ يەسى بولىپ كورىنەدى. ونىڭ جىبەككە جۇتىنا قاراپ، تاۋسىلا ايتقان سوزدەرى شىنايى ماحاببات سەزىمىمەن ەمەس، قيادان قىلت ەتسە قاعىپ تۇسەتىن قىسقا قۇمارلىقتىڭ ق ۇلى بولعان ادامنىڭ ءسوزى. ونى ول ءوزى دە جاسىرمايدى. مۇنىمەن قابات بەكەجان بويىندا پاسىق تاكاپپارلىق تا بار.
قاندى قولمىن، جاسىرمان،
قۇس ۇشىرمان باسىمنان.
قانى تامعان قانجارمىن،
قىز الدىندا باس ۇرمان،
ۇسىنساڭ قولى جەتپەيتىن،
حانعا لايىق باسىم بار.
تورگە سۇيرەپ شىعارام،
ەرگە لايىق باسىم بار،
ورگە سۇيرەپ شىعارام، —
دەپ قىز جىبەكتىڭ الدىندا كوكىرەك ۇرىپ تەكىرەك قاعادى. قۇرمانبەك وسى ساتتەرى ءاربىر ءسوزىن سالماقتاپ، بوياۋىن قۇلپىرتا، ءسوزدىڭ ىشتەي لوگيكالىق استارىنا ساي قيمىلىمەن بەكەجان وبرازىنىڭ جان-جاقتى سىرىن اشا تۇسەدى. قۇرمانبەك ءوز بەكەجانىن جىبەكتى كوندىرمەيمىن دەگەن پىكىردەن اۋلاق ۇستايدى. ساحناداعى ءوزىن قورشاعان ءاربىر ادامنىڭ قيمىلىن وزىنشە باعالايدى. سىرتتاي جاساندى سىپايىلىعىن، ىشتەي وزبىرلىعى بۇزىپ تۇرادى. كوبىنە قاۋىرت قيمىلدارى، وتكىر كوزقاراس، شاپشاڭ جاۋاپ، شالت ارەكەتتەرى مول، دالا بارلاعان جىرتقىش جولبارىستاي ەتىپ كورسەتەدى. بەكەجان ءدۇرياعا:
مەن ءبىر وقىس ادىرمىن،
سىپايى وسكەن شادىرمىن.
قويساڭ قايتەر، قاراعىم،
سوقتىعىپ كەتسەم. بايقاماي
ءۇزىلىپ كەتىپ جۇرمەسىن
ۇلبىرەپ تۇرعان ساعاعىڭ، —
دەگەندە دە جىبەك پەن ءدۇرياعا كەزەك قاراپ «قىزىم، ساعان ايتام، كەلىنىم، سەن تىڭدا» دەگەنگە مەگزەيدى. بەكەجان ءۇشىن دەگەنى بولماسا، جىبەكتىڭ ساعاعىن ءۇزۋى دە قيىن ەمەس. ونى قۇرمانبەك كوزقاراسىمەن دە، قيمىلىمەن دە باياندايدى. قۇرمانبەكتىڭ بەكەجانى ءاربىر قاقتىعىستا ءوز كۇشىن كورسەتىپ قالۋعا تىرىسادى. مۇنىڭ ءبارى بەكەجاننىڭ الەۋمەتتىك كەيپىن ايقىنداي تۇسەدى. جىبەكتەن ويلاعانىم ورىندالار دەپ سىرتتاي سەنگەنمەن، ىشتەي ءقاۋپى كۇشتى. وكتەمدىگىن دە، قايتپايتىندىعىن دا قانشا جانامالاپ ەسكەرتكەنمەن، جىبەكتەن تىلەگىنە ساي جاۋاپ الا الماي، «كورەرمىن كەزىندە» دەپ جەدەل باسىپ شىعىپ كەتەدى. سالدەن كەيىن قايتا ورالىپ، الدە ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي، «نە بولدى دەسەم ەكەن ءا؟» دەۋىنە، ءدۇريانىڭ «نە ويلاساڭ سول بولدى» دەگەن ءسوزى شوق باسىپ العانداي تيەدى. كەرنەگەن اشۋ اششى داۋىس ارالاس وقىس قيمىلمەن كورىنەدى. جانا عانا تولەگەنمەن كەزدەسىپ شاتتىق كوڭىل كۇيىندە تۇرعان جىبەكتىڭ «بەكەجان» دەگەن جايدارى جايلى ءۇنىن ەستىگەندە كۇلىمدەي ءتۇسىپ، ءسات ءۇمىت شىرماۋىندا تۇرادى دا، جىبەك «قۋانىش ۇستىنە كەلدىڭ، قۇتتى بولسىن ايت» دەپ ءسوزىن اياقتاي بەرگەندە قايتا تۇنەرىپ:
جوق، قۇت بولماس، جىبەك، جۇت بولار
كەۋدەڭە قارا قۇس قونار،
ءتىرى بولسا بەكەجان
جۇرەگىڭە شەر تولار.
توقتاي تۇر، جىبەك، توقتاي تۇر،
كوزىڭنىڭ جاسى كول بولار
قانمەن جۋىپ تويىڭدى،
تويىڭدا سالىپ ويىندى
سەنى الماسام ماعان سەرت
كەزدەسە قالسام جولىڭدا.
ارمان ەتكەن ويىڭدى،
الا الماسام ماعان سەرت!
قورلاعانىڭ مەن ەكەن
كۇنى-تۇنى جورتارمىن
الدىمەن سونى قۇرتارمىن! —
دەگەن سوزدەرى جاۋىزدىڭ جالىن اتقان كەگىنەن تۋعان سەرت بايلامىنداي ەستىلەدى. دۇلەي كۇش قارانيەت قاھارىنا ءمىنىپ، قاندى قانجارىن ءتاۋ ەتىپ سەرتكە بەلىن بەكەم بۋىپ شىعىپ كەتەدى.
بازارباي اۋىلىنا كەلگەندە دە كەك جولىنداعى كەيپىن وزگەرتپەيدى. جۇرت تيگىزە الماي تۇرعان جامبىنى دوڭگەلەي جونەلىپ اتىپ تۇسىرگەندە دە تولەگەن جاققا ماردامسي قارايدى. كوردىڭ بە، سەنىڭ دە موينىڭ وسىلاي ۇزىلەر دەگەن كىسىشە يەك قاعادى. ءسابي جاندى قارلىعاش جامبى بايگەسىن ۇسىنعاندا قازاق عۇرپىنا جات قاسيەتسىزدىكپەن قايىرىپ تاستايدى. سىيلىق الۋ ەمەس — سىناسۋ قۇرمەت كورۋ ەمەس — قىر كورسەتۋ، دەگەن كىسىشە، تولەگەن مەن جىبەك الدىندا كەزدەسۋدى ۋادە ەتىپ ءسوز بايلاسادى. بۇل ۋادە ارام ويدىڭ العاشقى ساتىسى عانا ەدى.
... قوسوبانىڭ ماڭى. جاقپارلى جارتاستى ساحنانىڭ ورتاسىنا تاياۋ ۇستىندە ساداعىنا باسىن سۇيەگەن بەكەجان تۇر. ۇلكەن ويدا. ءىشىن الاۋ-جالاۋ ورتەگەن كەك جالىنى شەمەنگە اينالعان ءتارىزدى. جول توسىپ، جان توناپ اككى بولعان الاياقتىڭ سىرتتاي كورىنىسىنىڭ وزىنەن-اق ىشكى سىرى اڭعارتىلعانداي. ىشتەي ارپالىستىڭ ءوز نىساناسى بار. ءالى جۇرت بەكەجاننىڭ ءجۇزىن كورگەن جوق. ءبىراق سول تۇرىستىڭ وزىندە ونىڭ كوزگە شالىنار-شالىنباس ەلەۋسىز قيمىلدارى قايناعان كەكتىڭ شوككەن ۇياسىنداي كورىنەدى. بۇل تەك قانا تۇرىس ەمەس. وي مۇددەسىن كورۋشىگە، سول سىرتقى بەينەسىمەن بايانداپ تۇرعان شەبەر اكتەردىڭ ءۇنسىز تىلدەسۋى. تەاتر تىلىندە «اكتەردىڭ سىرتپەن ويناۋى» دەپ وسىنى ايتادى، ارىرەكتەگى بيىك جارتاستا كوپ توبىردان قالعان جالعىز جىگىت تۇر. جىبەك الدىندا كەزدەسەم دەگەن بەكەجان ۋادەسىنىڭ ورنى، قوسوبانىڭ شاتقالىنا اينالعان. كەك ۋىتىن جايار ۇتىرلى جەرى دە وسى. وركەستر اسپاپتارىنان شىققان باياۋ ۇنمەن بەكەجان باسىن كوتەرەدى. ونىڭ قاندى كوزىندە ازداعان جابىرقاۋ بار. كوپ توبىر كەتتى، ەندى قالعان جالعىز جىگىت ول دا كەتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس، سوندا ول نە ىستەمەك. جىبەك الدىنا ايبارمەن بارۋ ونىڭ ماقساتى ەدى. وسى ءبىر جەگىدەي جەگەن ويدان مۇڭدى ۇنمەن:
شەڭگەلدەپ قىزىل قانعا بويالعان قول،
الدىن قيا جاتقان جالعىز-اق جول.
كەك قايتپاس، قان جالاماي تالاس بىتپەس
بەكەجان، ويلانباي-اق تاڭدارىڭ سول،
كۇن قاراڭ قولىڭنان ءىس كەلمەگەندە
كورەرمىز جان بەرگەندە سەن دە، مەن دە؟
مەن ەمەس تايا سوعار تايتالاستا
قاندى قول تايا سوقپاس سەرمەگەندە، —
دەپ شەككەن كەكتىڭ اقىرعى شەشىمىن ايتادى. تولەگەن دە كەلە جاتادى. قان جالايتىن كەزەڭ تاياۋ، بەكەجان وسى ساتتە ازىعىنا كەزدەسكەن اش بورىدەي جالت بەرىپ جارتاستى پانالايدى. جولداستارىمەن قوشتاسىپ تۇرعان تولەگەنگە ساداعىن كەزەي بەرگەندە، جانىنداعى جىگىت ۋادەسىن ەسكە تۇسىرەدى. ونى دا تىڭداماي قايتا كەزەگەندە «ولاي بولسا مەن سەنى اتام» دەگەن جىگىت ءسوزى شانشۋداي قادالىپ امالسىزدان ادىلەتكە باس يەدى، ەندى ايلانىڭ جولى عانا قالدى. جاساندى جايدارىلىقپەن تولەگەندى قارسى الادى. ءبىراق ىشتەي قاندى قاقپانى قۇرۋلى، تولەگەنمەن دوس بولايىق دەپ قۇشاقتاسقاندا دا ونىڭ كوزىنەن كەك ۇشقىنى كورىنەدى. بەكەجاننىڭ ءاربىر قيمىلى ەسەپتى، جالعىز جىگىتىن ات دايارلاۋعا جىبەرەدى. شابار الدىنداعى جولبارىستاي تولەگەننىڭ ءاربىر قيمىلىنان كوز ايىرمايدى. قىبىن تاۋىپ قان جالاتپاق. رەتى كەلدى. ادال جۇرەك تولەگەن ارباۋدا تۇرىپ، بەكەجاننىڭ ساداعىن الىپ بەرمەكشى بولا بەرگەندە، قاندى قانجار قاپىسىن تاپتى. كەك ۋىتى جايىلدى. بەكەجان ازداپ شەگىنىپ، قانجارىن قىنىنا سالىپ جاتىپ، ىسىنە ريزا بولعانداي ماساتتانا «ءبىتتى جۇمىس، قايتتى كەك، قارعا، قۇزعىن جاتسىن جەپ» دەيدى دە، جەدەل باسىپ كەتە بارادى. وسى ساحناداعى قۇبىلمالى كورىنىستەرىمەن، قۇرمانبەك بەكەجان وبرازىن شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزىپ كەتەدى.
...بەكەجان توياتىن العان جىرتقىشتاي سوڭعى اكتىدە تاعى شىعادى. بۇل شىعىس جىبەككە بەرگەن سەرتتىڭ «سالتانات» قۇرعان شاعى. جىبەك الدىنا العاشىندا ايلامەن كەلسە دە، ول ۇزاققا سوزىلمايدى. كەلگەن ماقساتى ەجەلگى ويىن ورىنداۋ. تولەگەن ءولدى. ەندى جىبەككە ءوزى يە. ەركىن باسىپ، پاسىق ەرلىگىن ماقتانىش ەتە، تولەگەندى ولتىرگەندىگىن باياندايدى. بەكەجان سوڭعى ارياسىندا:
ايتتىم عوي ەرەگەس ءبىر ءىس ىستەتتى،
تۇبىنە تولەگەننىڭ نامىس جەتتى.
اتىستا، ايدالادا جەكپە-جەكتە
تولەگەن قايتپايتۇعىن ساپار شەكتى، —
دەي كەلىپ، ساقىلداي كۇلۋى بەكەجاننىڭ ادامعا ءتان سەزىم مەيىرىمىنەن قانشالىقتى جۇرداي ەكەندىگىن اشىپ، جەكسۇرىندىعىنىڭ شەكسىزدىگىن ايقىندايدى. بۇل ساتتە بەكەجان ءۇشىن ادام ءولىمى ويىنشىق، ادام قايعىسى قۋانىشتاي بولىپ كورىنەدى. مىنە، فەودالدىق ءداۋىردىڭ وزبىر وكىلىنىڭ بەينەسى، قۇرمانبەكتىڭ ورىنداۋىندا كەسەك كەيپىمەن وسىلاي كورىندى.
قورىتا ايتقاندا، داۋىسى تارلان اشىپ، جاسى ەگدە تارتسا دا، ساحنالىق شەبەرلىكتەن قۇرمانبەكتىڭ ەڭسەسى بيىك جاتقاندىعىن اڭعاردىق.
ۇلى ورىس حالقىنىڭ وتكەن جانە بۇگىنگى وپەرا ساحناسىنىڭ وكىلدەرى، دارىندى داۋىس يەسى بولۋمەن قاتار، تاماشا ارتيستەر، ساحنا شەبەرلەرى. قۇرمانبەكتە بۇل قاسيەت مول. ءبىزدىڭ وپەرا ارتيستەرى قۇرمانبەك ويىندارىنان ۇلگى الىپ، ۇيرەنسە دەگەن يگى تىلەگىمىز دە بار.
ۇلكەن تابيعي، دارىندى، جارقىن تەمپەرامەنت، ونەر اتاۋلىعا قۇمارتا بەرىلگەن قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ تەاتر تاريحىمىزدا تارازىسى باسىم، ۇلەسى مول جاتادى. ونىڭ سان-سالالى تۆورچەستۆوسىنىڭ وتىز جىلعى جەمىسى، تالاي تاماشا تابىستىڭ سىرىن باۋرىنا باسىپ جاتىر. مۇنىڭ ءوزى اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرۋدى، عىلىمي جۇيەگە سالۋدى تالاپ ەتەدى، ول الداعى كەزەك كۇتىپ وتىرعان زور مىندەت. قۇرمانبەك ونەر سالاسىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن 1934 جىلى قازاق ءسسر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، 1936 جىلى قازاق ءسسر-نىڭ حالىق ءارتيسى، ەڭبەك قىزىل تۋ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرى جانە بىرنەشە مەدالدارمەن ناگرادتالدى. 1949 جىلى «ءبىرجان — سارا» پوستانوۆكاسى ءۇشىن سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىن الدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى، كوركەمونەرىمىزدىڭ كورنەكتى قايراتكەرى قۇرمانبەك جانداربەكوۆ جولداس ۇزاق ءومىر كەشىپ، وتان يگىلىگىنە ەڭبەك سىڭىرە تۇسەدى، ءالى تالاي تاماشا شىعارمالار بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىز. قۇرمانبەك تۆورچەستۆو ادامدارىنا ءتان تالانتتى تاپقىرلىق، شەڭبەرى كەن، ۇشقىر قيالدىڭ يەسى. سەنىمىمىز ءسوزسىز اقتالادى.
1955
You Might Also Like
-
بۇل، الەمگە اتى ايگىلى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «مۇحاڭنىڭ رۋحاني پەرزەنتى» شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ سوڭعى ايدىن ىشىندە بەسىنشى رەت حابارلاسۋى. ءوز مەرەكەسى بولارداي قۋانىشى قوينىنا سىيماي جۇرگەن....
-
جاستايىنان سىر بويىنىڭ ايگىلى كىتابي اقىندارى تۇرماعامبەت، قاڭلى جۇسىپتەر، شەرنيازدىڭ ومارى، كەردارى اۋباكىر، تالقى بازار، داڭمۇرىنداردىڭ شىعارمالارىن جاتتاپ وسكەن، كەيبىرىمەن سۇحباتتاس، سىرلاس بول...
