InfoHub Logo

باسقاعا قاراعاندا، بىزدە تىم شابان كەلە جاتقان دراماتۋرگيانىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى شاحمەت حۇسايىنوۆتى بالا كۇنىنەن بىلەتىن ادەبيەت اقساقالدارى دا، سان تاراپقا شارق ۇرعان جىگىتتىك شاعىنان بىلەتىن ورتا بۋىندار دا، بايسالدىلىققا بەت بۇرعان كەزىنەن تانيتىن كەيىنگى جاستار دا، بۇگىن ءبارىمىز ءبىر قۋانىشقا ورتاق ءبىر كۇنگە كۋا بولىپ وتىرمىز. ول — شاحمەت ءحۇسايىنوۆتىڭ ەلۋ جاسقا تولعان كۇنى. شاحان ەلۋگە كەلگەنمەن ونى ۇلكەنىمىزبەن دە، كىشىمىزبەن دە ءارى سىرلاس، ءارى قۇرداس ەتەتىن ءبىر دانەكەر بار. ول — جازۋشىنىڭ ادەبي ەڭبەكتەرى.

تۆورچەستۆو ادامى ءۇشىن ەلۋ جاس ەركىن ەڭسە كوتەرىپ، تاجىريبە تولىسىپ، قاۋىرسىن ابدەن قاتىپ، قۋاتتى قاناتقا اينالىپ، ءوزىنىڭ ۇلكەن بەلەسىنە شىعىپ ويلاناتىن دا، تولعاناتىن دا، مول جەمىس شاشار شاعى دەيمىز.

جازۋشىنىڭ ەلۋ جىلدىعى تەك قانا ماقتاۋ، ماداقتاۋ، شاتتانا شاشپاۋ كوتەرىپ يگى تىلەك ايتاتىن عانا كۇن ەمەس. سوعان ساي وقۋشى جۇرتشىلىقتىڭ ءوزى قۇرمەت كورسەتىپ وتىرعان جازۋشىسىمەن ەسەپ ايىرىساتىن دا كۇنى. ءسىزدىڭ ادەبيەتكە كەلگەننەن بەرگى ءومىرىڭىزدىڭ ىشىندە نەگە قۋاندىق؟ تىلەك-تالاپتارىمىزدى ءدال باسقان جەرىڭىز قايسى؟ رۋحاني بايلىعىمىزعا قوسقان ۇلەسىڭىز نە؟ ءبىزدى قىنجىلتقان ساتسىزدىگىڭىز قانداي ەدى؟ — دەگەن سۇراقتارعا قاتال دا قايىرىمدى وقۋشى جۇرتشىلىعى جاۋاپ ىزدەيدى. سول قالىڭ وقۋشىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءاربىر تۆورچەستۆو ادامىنا ءتان، ونىڭ ەڭبەگىندەگى ايازى مەن جايما شۋاعىن، قىسى مەن جازىن، كوكتەمى مەن كۇزىن، كوركى مەن كولەڭكەسىن، شىڭى مەن شاتقالىن ارالاپ، شاما كەلگەنشە ادىلدىك ايناسىنا ءتۇسىرىپ كورەيىك.

كوكشەنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايىرتاۋداعى كەزگە قوراش كورىنەتىن ءبىر اۋىلدا بەس-التى قارانىڭ تۇياعىن كۇندە ءبىر ساناپ، تىرشىلىگىنە تالشىق ەتىپ وتىرعان حۇسايىن قارتتىڭ جابىعى ءبۇتىن بولعانمەن، جاساۋى جۇدەۋ قوڭىرقاي كيىز ۇيىندە 1906 جىلى شاحمەت دۇنيەگە كەلدى. بۇل كوكشە اتىرابىنىڭ كوڭىلسىز كۇزىن قۋىپ سالىپ، سولتۇستىكتىڭ ساقىلداعان سارى ايازى سالتانات قۇرا باستاعان كەزى ەدى. قالجاعا سويىلعان قارا توقتىمەن شىلدەحانا دا ءوتتى.

شاحمەت اۋىل مولداسىنان ءتىل سىندىرىپ، ارابشا حات تانىدى. سول كەزدە اراب ارپىمەن شىعاتىن ەرتەگى، قىسالاردى وقۋمەن شۇعىلداندى. ون ءتورت جاسقا كەلگەندە بالالىق بازارى تارقاپ، جەتىمدىك قامىتىن كيگەن شاحمەتتىڭ باقىتىنا قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورنادى. ۇيدە بالا-شاعا باسى مول بولعانمەن، باسىم كوپشىلىگى قىز بالالار بولدى دا، شاڭىراق يەسى شاحمەت بولىپ قالدى. ەكى-ۇش جىل بويى ءۇي شارۋاسىنان شىعا الماي، ءتيىپ-قاشىپ اۋىل مەكتەبىندە وقىپ، اقىرى 1924 جىلى پەتروپاۆلداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن تەحنيكۋمعا كەلىپ ءتۇستى. تەحنيكۋمداعى جىلدار شاحمەتتىڭ ادەبيەتكە دەگەن ىنتاسىن كۇشەيتتى. سوندا شىعاتىن «قالام» اتتى قولجازبا جۋرنالعا ەسكى اۋىلدىڭ سۇرقاي ءوڭىرىن سىقاقتاپ، كۇلدىرگى اڭگىمەلەر جازا باستايدى.

بۇل ۋاقىت ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ورتا ازيا رەسپۋبليكاسىنداعى مادەني-ەكونوميكالىق مەشەۋلىكتى جويۋعا ءتۇرلى شارالار قولدانىپ، مەكتەپ، مادەني-اعارتۋ ورىندارىن اشىپ، كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ، اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ ناۋقانىنىڭ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزى ەدى. سول كەزدەگى ادەبيەتىمىزدىڭ باستى تاقىرىبى — اۋىل ەڭبەكشىلەرىنە ريەۆوليۋسيا جەڭىسىن ءتۇسىندىرۋ، سوۆەت وكىمەتىن نىعايتۋعا شاقىرۋ، كەدەي، جالشىلاردى تاپتىق كۇرەسكە ۇندەۋ، ايەل تەڭدىگىن ۋاعىزداۋ، جەرگىلىكتى باي-كۋلاكتاردى اشكەرەلەپ جويۋ، قالىڭ بۇقاراعا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن ۇعىندىرۋ، ەل ەڭسەسىن باسقان ناداندىققا شابۋىل جاساۋ بولاتىن-دى. بۇعان وراي قازاق ادەبيەتىندەگى الاشورداشىل، ۇلتشىل جات ەلەمەنتتەرمەن اقىرعى ايقاستا جەڭىپ شىققان، سول كەزدەگى جاس قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى قارت گۆاردياسى مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسرەپوۆ، اسقار توقماعامبەتوۆ، يسا بايزاقوۆ، تاعى باسقا كەكسە تارتقان اقىن-جازۋشىلاردىڭ بەلسەنە بوي كورسەتكەن شاعى ەدى. وسى ءداۋىردىڭ اياعىن الا ۇلى دۇبىرگە ءۇن قوسا جەرگىلىكتى گازەتتەردە كۇندەلىكتى تالاپقا ساي جاس شاحمەتتىڭ فەلەتون، ماقالالارى كورىنە باستادى. ونىڭ ءبارى قاز تۇرىپ كەلە جاتقان ادەبيەت ءسابيىنىڭ العاشقى ادىمدارى عانا بولاتىن.

رەسپۋبليكامىزداعى مادەني ريەۆوليۋسيانىڭ باستى نىشانى وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋىمەن بىرگە ونداعى كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىنىڭ ءورىس الۋى، اقىرى كەلىپ ءبىرىنشى رەت قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاترىنىڭ قۇرىلۋى ەدى. وسىنداي مادەني عىلىم-بىلىمگە اڭساپ جەتكەن اۋىل جاستارىنىڭ ءبىر توبى پەتروپاۆلداعى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ جانىنان كوركەمونەر ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىردى. 1929 جىلى وسى ۇيىرمە تەحنيكۋمدى بىتىرۋشىلەردىڭ كەشىندە ش. حۇسايىنوۆتىڭ «سولقىلداق شىبىق» اتتى ساتيرالىق كومەدياسىن قويدى. مۇندا اۆتور ەسكى مولدا، ءدىن وقۋىن ءاجۋالاپ، بۇگىنگى سوۆەت مەكتەبىنىڭ جەمىستى ەكەندىگىن باياندايدى. شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى باياعى ءوزىن وقىتاتىن قيسىق، مولدا بولاتىن-دى. سوۆەتتىڭ جاڭاشا ءمۇعالىمىنىڭ رولىندە، وسى كۇنگى رەسپۋبليكالىق حالىق تۆورچەستۆوسى ءۇيىنىڭ ديرەكتورى ق. جارقىنوۆ وينادى دا، قيسىق مولدانىڭ ءرولىن شاحمەت حۇسايىنوۆتىڭ ءوزى ورىندادى.

1929 جىلدان 1934 جىلعا دەيىن شاحمەت حۇسايىنوۆ كوكشەتاۋ، قاراعاندى گازەتتەرىندە، ودان رەسپۋبليكالىق گازەت، جۋرنالداردا قىزمەتتە بولىپ كوپتەگەن ساتيرالىق اڭگىمە، ماقالالار جاريالايدى. 1932 جىلى كولحوزداستىرۋ تاقىرىبىنا «شابۋىل» اتتى ءۇش اكتىلى پەسا جازادى. سول جىلى سوسياليستىك مەنشىكتىڭ جاۋلارى جەمقورلاردى اشكەرەلەيتىن «وبىرلار» اتتى كومەدياسى رەسپۋبليكالىق كاسىپشىلەر وداعىنىڭ كونكۋرسىندا ەكىنشى بايگە الادى. «كۇلان»، «وراق ۇستىندە» سياقتى تاعى باسقا دا شاعىن پەسالار جازادى. سونىمەن حۇسايىنوۆتىڭ دراماتۋرگيا دۇنيەسىندەگى ءساتتى قادامدارى باستالادى. ءبىراق، داۋىرىنە ساي اۆتور ءۇشىن ءساتتى قادامدار بولعانمەن، جوعارىدا اتالعان پەسالار بۇگىنگى سىن كوزىمەن قاراساق، كوبىنە سىرتتاي ەلىكتەۋ دارەجەسىندەگى، تۋعان كۇندەرىنىڭ عانا قاجەتىن وتەيتىن قىسقا ءومىرلى، تىنىسى تار شىعارمالار ەدى. ءبىز بۇلاردى ۇلكەن دراماتۋرگياعا بەت بۇرارداعى بارلاۋ، دايىندىق، جاسالعان تاجىريبەلەر ەسەبىندە عانا ەسكە الامىز.

دراماتۋرگيا جانرى تابيعي تالانت، كوپ ىزدەنۋدى، وقۋدى كەرەك ەتۋمەن بىرگە، تەاتر تەحنيكاسىن دا جەتە ءبىلۋدى تىلەيتىندىگى بەلگىلى شىندىق. شاحمەت ەندى ارناۋلى مەكتەپ كورۋدى ارمان ەتتى. وسى نيەتپەن 1935 جىلى موسكۆاداعى ا. ۆ. لۋناچارسكيي اتىنداعى تەاتر-كوركەمونەر ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلار دايىندايتىن فاكۋلتەتىنە بارىپ وقۋعا تۇسەدى. ۇلى ورىس حالقىنىڭ تەاتر مادەنيەتىنىڭ ۇيتقىسى بولعان محات، اكادەميالىق ۇلكەن، كىشى تەاترلاردىڭ ساحناسىنان كورگەن دۋنيەجۇزىلىك كلاسسيكتەردىڭ ەڭبەكتەرى وقۋ جۇيەسىندەگى كۇندەلىكتى جاڭالىق، تەاتر دراماتۋرگيا تەورياسىمەن نەگىزدەپ تانىسۋ شاحمەتتىڭ الدىنا جانا مىندەتتەر قويدى. وتكەننىڭ ءبارى ويىنشىق سياقتى كورىنىپ، ەندى ادەبيەت دۇنيەسىنە ويلى، سانا كوزىمەن قارايتىن دارەجەگە جەتتى. موسكۆاداعى وتكەن جىلدار جاس جازۋشى ءۇشىن، ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەتكە اينالدى. ەندى ول ەجەلگى گرەك، ريم كلاسسيكتەرىنەن باستاپ بۇگىنگى سوۆەت كلاسسيكتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە دەيىن تانىستى. ۇيرەنۋ، ىزدەنۋدىڭ شىن ماعىناسىنداعى كەزەڭى باستالدى.

1937 جىلى ش. حۇسايىنوۆ سەميا جاعدايىنا بايلانىستى ينستيتۋتتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىنەن الماتىعا قايتتى. كەلىسىمەن اكادەميالىق دراما تەاترىندا، كەيىن سەمەي، ورال تەاترلارىندا رەجيسسەر بولىپ ىستەيدى. تۆورچەستۆولىق كوللەكتيۆپەن قويان-قولتىق ىستەس بولۋى، ينستيتۋتتا العان تەوريالىق ءبىلىمىنىڭ تاجىريبە جۇزىندە كورىنۋى جاڭا ويلار تۋعىزىپ، شابىت بەردى. ش. حۇسايىنوۆ شىن مانىندەگى دراماتۋرگياعا بوي ۇردى.

ازامات سوعىسىنىڭ كەزىندە قازاقستاندا كوپتەگەن ءىرى وقيعالار بولدى. قىزىل ارميادان جەڭىلىس تاۋىپ شەگىنگەن، قامشىسىنان قان تامعان كولچاك اسكەرىنىڭ قازاق دالاسىنداعى ايۋاندىق ارەكەتى تاريحقا بەلگىلى. ولار قازاقتىڭ قاراپايىم جۇرتشىلىعىن قىرىپ-جويىپ، تاپتاي وتىرىپ جەرگىلىكتى باي، بولىستارعا ارقا سۇيەدى. اۆتونوميانى اڭساعان الاش پارتياسىنىڭ از عانا توبىنان تىرەك ىزدەدى. شاحمەت حۇسايىنوۆتىڭ «بوران» اتتى پەساسى وسى ءداۋىردىڭ ءبىر كەزەڭىن سۋرەتتەيدى. جاس قازاق، بولشيەۆيگى بوران، ورىستىڭ ىسىلعان ريەۆوليۋسيونەر! بوريستىڭ باسشىلىعى ارقاسىندا قازاق جىگىتتەرىن ۇيىمداستىرىپ، ن. قالاسىنا ورنالاسقان اقتاردىڭ شتابىن، الاشوردا كوميتەتىن تالقاندايدى. بۇلاردىڭ جەڭىسى قالاعا قىزىل ارميانىڭ كەلۋىمەن ۇشتاسادى. قىزعىلىقتى قويۋ وقيعانىڭ ورتاسىندا بوريس، بوران، جاس جىگىت سابىر، جاۋ جاعىنان جاساقباي، الاش كوميتەتىنىڭ باستىعى قوسپان كەيىپتەرى شىندىق شەڭبەرىندە قالىپتانعان. ىسىلعان ريەۆوليۋسيونەر ءبوريستىڭ جاۋدى الداۋسىراتىپ پارتيزانداردى قارۋلاندىرۋى، سابىردىڭ جاۋ اراسىندا استىرتىن ءجۇرىپ، ءبىلىنىپ قالىپ قازا تابۋى سياقتى ومىرگە سىيىمدى شتريحتار مول.

الايدا شىعارما كەمشىلىكتەن دە قۇرالاقان ەمەس. اۆتور كەيدە وقيعا جەتەگىنە مويىن ۇسىنىپ كەتەدى دە، جەكە كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرىن نازارىنان تىس قالدىرادى. بوراننىڭ شەشەسى قالامپىر، قوسپان قىزى ءجاميلا وسى حالگە دۋشار بولادى. ءبادىعۇل مەن بوران اراسىنداعى ماحاببات تا سولعىن. بوران اۋىر جارالانىپ جاتقاندا «ال مايداندى ەندى مەن باستاپ كەتتىم» دەپ ءبادىعۇلدىڭ تۇرا جونەلۋى ورىنسىز-اق. سول جىگىتتەردىڭ ىشىندە مايدان ومىرىنەن تاجىريبەسى ءبادىعۇلدان ون ەسە ارتىق ادامدار بار. ءبادىعۇلدىڭ مايدانعا باستاعانمەن قيراتقان ەشنارسەسى دە جوق. ودان دا ءبادىعۇلدىڭ بوران قاسىندا بولعانى نانىمدى دا سىيىمدى كورىنەر ەدى. وسىنداي جەكە ساتتەر باس كەيىپكەر بوراننىڭ جان دۇنيەسىنىڭ جاداۋ كورىنۋىنە ءسوز جوق اسەرىن تيگىزىپ تۇر. ۇلكەن ەڭبەكتە قىرقىپ پىشەتىن مۇنداي جەكە كەمشىلىكتەردىڭ بولاتىنى داۋسىز. ءمىنسىز ءمۇسىن جاساي قويۋ دا كيىن. وسى تۇرعىدان «بوران» پەساسىن وقىعاندا ءبىز مويىندايتىن ءبىر شىندىق بار ەكەن. ول شىندىق — دراماتۋرگيا سالاسىندا شاحمەت حۇسايىنوۆ بۇدان بىلاي ءونىمدى، ساپالى ەڭبەك بەرۋگە تولىق مۇمكىنشىلىگى بار ەكەندىگىن تانىتادى. بۇل پەسا بىرنەشە جىل بويى وبلىستىق تەاترلاردىڭ ساحناسىندا ءجۇردى. ايتا كەتەتىن ءبىر جاي «بوران» پەساسىنىڭ كوپ ۇتىمدى جاقتارىن ەسكەرىپ اۆتور تاعى، ورالسا ەكەن دەگەن تىلەك ەدى.

سونىمەن 30 جىلداردىڭ اياعى، 40 جىلداردىڭ باسىندا قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تۇراقتى كادرى بولىپ شاحمەت كەلدى. دراماتۋرگتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى جازىلعان شىعارمالارىنىڭ سانى ءىرىلى-ۋاقتىسىن قوسقاندا 30-عا جۋىق. قىسقا باياندامادا ونىڭ بارلىعىن قامتۋ مۇمكىن دە ەمەس. سوندىقتان باستى-باستىلارىنا توقتاپ ءوتۋدى قاجەت دەپ تاپتىق. تاقىرىپتىق جاعىنان حۇسايىنوۆ شىعارمالارىن جىكتەي كەلگەندە تاريحي ريەۆوليۋسيالىق تاقىرىپقا جازعان «بوران»، «امانكەلدى»، «شانشارلار». وتكەن داۋىرگە ارنالعان «الدار كوسە» بولماسا، تۆورچەستۆوسىنىڭ دەنى تۇگەلدەي بۇگىنگى ومىرگە ارنالعان. ولاردىڭ ىشىندەگى شوقتىعى بيىك تۇرعاندارى «كوكتەم جەلى»، «ەسىرتكەن ەركە»، «كەشە مەن بۇگىن». بۇعان ءبىز وبلىستىق كولحوز-سوۆحوز تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارلارىندا جىلدار بويى كەلە جاتقان «قۇلپىرما تون»، «سايىپكەر»، «ءبىر كولحوزدا»، تاعى باسقا تولىپ جاتقان شاعىن شىعارمالارىن قوسپاي وتىرمىز.

1942 جىلى جازىلعان «الدار كوسە» حالىق ۇعىمىنداعىداي كۇلكى، سىقاققا تولى، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىندە جازىلعان ءبىرىنشى ءساتتى كومەديا دەر ەدىك. مۇندا اۆتور الدار كوسە جونىندەگى قىسقا، ۇتىمدى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، وعان بوي الدىرماي، نەگىزگى كەيىپكەردى الەۋمەتتىك ورتاسىنا، تاپتىڭ تارازىسىنا ساي ءوز بەتىنشە تۆورچەستۆولىق جولمەن كەلىپ وي ەلەگىنەن وتكىزدى. ون بەس جىلعا تاياۋ رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق تەاترلاردىڭ ساحناسىندا ورىن تەۋىپ كەلە جاتقاندىعى بۇل ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعىنا تولىق دالەل بولا الادى.

ازامات سوعىسى داۋىرىنە حۇسايىنوۆ 1945 جىلى امانكەلدى تۋرالى پەسا جازۋمەن قايتا ورالدى. وقيعا تورعاي قامالىن الۋدا امانكەلدىنىڭ قازا تابۋىمەن اياقتالادى. مۇندا دا ءحۇسايىنوۆ سيۋجەت قۇرۋداعى ءوز ونەرىن اڭعارتادى. شىتىرمان وقيعا از مەرزىمگە قۇرىلىپ، ءبىرىنشى كورىنىستەن-اق قىزۋ ءوpic الادى. رۋ باسىلارى كەتە، ءابدىعاپار، الاش باستىعى مىرجاقىپتاردىڭ امانكەلدىنى قولعا تۇسىرۋدەگى زىميان ارەكەتتەرى مەن وسى كەيىپكەردىڭ حاراكتەرىن اشاتىن ءتىل ەرنەكتەرى دە بوياۋلى، بويلارىنا دا، ويلارىنا دا شاق كەلىپ جاتىر. بۇلاردىڭ ءبارى امانكەلدىنى قۇرتۋ ماقساتىمەن جۇرسە دە، بىرىنە-بىرىنىڭ ىشتەي قايشىلىقتارى مول. ءبورى كەرسە بىرىگىپ، اس كەرگەندە ارازداساتىن يت مىنەزدەس رۋ باسىلارى كەي ساتتەگى ءوزارا تارتىسىن دا اۆتور شەبەر پىشەدى. زامان كەيپى، حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى بار شىندىعىمەن، بار تىنىسىمەن بايقالادى. نە پايدا كەيدە جاۋ جاعىنىڭ كەيىپكەرى ءساتتى بولسا دا، جاعىمدى گەرويلاردىڭ مىنەز-قۇلقى، ءتىلى، سەزىم-تۇيسىكتەرى ءبىرىڭعاي جالاڭداۋ كورىنەدى.

«امانكەلدى» حۇسايىنوۆتىڭ تىلگە باي شىعارماسىنىڭ ءبىرى بولسا دا، كەي جەرىندە جالعان پافوس، شامادان تىس كوپىرمەگە سوعاتىن، ەتەك-جەڭى جيىلماي جاتقان ۇزاق سونارلار بار. ايتسە دە «امانكەلدى» اۆتور تۆورچەستۆوسىنداعى يدەيالىق ارقاۋى بەرىك، ارحيتەكتونيكالىق اشەكەيى مول، كوركەمدىك جاعىنان ەلەۋلى ورىن الاتىن ەڭبەك. كوپسوزدىلىكتىڭ كولەڭكەسى ءتۇسىپ تۇرعانى بولماسا، اۆتور ەلەگىنەن ءبىر وتسە، ساحنالىق ومىرگە قايتا ەنگەلى تۇر. ازامات سوعىس ءداۋىرى، اسىرەسە حالىق باتىرى امانكەلدى تۋرالى ءالى تالاي شىعارمالار جازىلۋعا ءتيىس. ويتكەنى بۇل تاقىرىپتىڭ اياسى كەڭ ارنادا. سوندىقتان قازاق دراماتۋرگياسىنداعى ەكى امانكەلدىنىڭ بىر-بىرىنە قىرسىعى تيمەسە كەرەك. ويتكەنى، ەكەۋى ەكى سۋرەتشىنىڭ دارا، دەربەس شىعارماسى.

قازاق دراماتۋرگياسىندا ەسكى ومىردەن دە، بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا دا كومەديالىق جانردا جازىپ جۇرگەن جالعىز حۇسايىنوۆ دەسەك قاتەلەسپەسپىز. ەسكى ومىرگە باعىشتالعان كومەدياسىنان ەڭ ءبىر ۇتىمدىسى قالىبەك قۋانىشپايەۆپەن بىرلەسىپ جازعان «شانشارلار». بۇرىن اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسى توعىز جولدىڭ تورابى بولدى. وسى بازاردا ءومىر تارتىسىنىڭ نەشە الۋان تاسىلدەرى بايقالادى. سول تارتىستىڭ ءبىرى وسى كومەدياداعى كورىنىس. اۆتورلار بۇل كومەديادا حالىق بويىنداعى الماستاي وتكىر ءازىلىن، ءزىلدى سىقاق، مىسقىلىن، حالىق دانالىعىن ونىڭ ارتيستىك تالانتىن، تاپقىرلىعىن، سىنشىلدىعىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە ويىنا ءورىس تابا الماي، قولىنا ۇستار جارىق شىراعى بولماي، قاراڭعىلىق شىرماۋىندا كەلگەن حالىقتىڭ، رەسەيدە تۋعان ريەۆوليۋسيا شۇعىلاسىنان كۇتكەن زور ءۇمىتىن، جارىق تاڭىن، ايتقىسى كەلەدى. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءانشى سايرا، ساۋىقشىل دوستار اندابەك، قۇديارلار، ونىڭ جاقىن دوس ادامدارى كوممۋنيست دۇركىن جاپەكوۆ، وقىعان جىگىت جارقىن كەيىپتەرى دارالانىپ ءوتىپ جاتادى. بۇلارعا قارسى قويىلعان ەكىنشى توپتاعى كەرتارتپا فەودال زامانىنىڭ وكىلى، رۋ باسى دارابايدىڭ تايتىگى، الاشىم دەپ «اھ ۇرعان» الامانوۆ الاپاي، پاراقور سۋديا شارداقپاي ، ەسەرسوق شابارماننىڭ ءبىرى قۇشتيىندار كومەدياداعى ۋلى ءاجۋانىڭ نەگىزگى نىسانالارى. اندابەك، ءزارۋباي، قۇديارلاردىڭ الدىنا قويعان ماقساتتارىنىڭ ءوزى تايتىك سياقتى بايلاردى الداپ، جاماندىققا ارانداتۋ، الامانوۆ پەن تايتىكتى بىر-بىرىمەن جاۋلاستىرىپ، شىرقىن بۇزۋ، ەل الدىندا ماسقارالاپ، كەلەمەجدەۋ. ەكىنشىدەن، ەلىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ جولىندا جۇرگەن كوممۋنيست-پارتيزان دۇركىن مەن جارقىنعا قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن ىستەۋ، ادال تىلەگىن ءبىلدىرۋ. كومەدياداعى وقيعانىڭ شيەلەنىسۋى ءزارۋبايدىڭ ولىمىنەن باستالادى. الاپايدىڭ دۇركىنمەن ەرەگىسىپ اسپانعا وق اتۋى، سول ءساتتى پايدالانىپ ءزارۋبايدىڭ ولە قالۋى ءدال دە دۇرىس الىنعان. ەگەر پەسادان وسى كورىنىستى الىپ تاستاسا، وندا كومەديا جوق. الامانوۆ اشۋ ۇستىندە اتىپ سالسا دا، ونىن اتقان وعى ريەۆوليۋسياعا اتىلعان وق. سول ريەۆوليۋسياعا اتىلعان وقتى ءزارۋباي وزىنە الادى. بۇل ارادا ءزارۋباي ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى قۋلىعىنا سالسا دا، سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ جولىندا جۇرگەن دوستارىنا شىن جۇرەكتەن كومەكتەسىپ جۇرگەندىگىن بايقايمىز. وسى جاعداي كومەديانىڭ نەگىزگى ارقاۋى. وسىدان كەلىپ اۆتورلار شىعارمانىڭ يدەيالىق وزەگىن سول كەزدەگى تاريحي جاعدايمەن تابىستىرادى.

«شانشارلار» كومەدياسىنىڭ كەيبىر كورىنىستەرى گوگولدىڭ «ريەۆيزورىن» ەسكە تۇسىرەدى. ونى ءبىرىنشى اكتىدەگى دۇركىن مەن تايتىكتىڭ تانىسۋىنان انىق بايقاۋعا بولادى.

ت ءا ي ت ءى ك. جوعارىدان تەكسەرۋگە ءبىر باستىق كەلەدى دەپ ەدى، سول باستىق سەن شىعارسىن.

ا ن د ا ب ە ك (ىلە-شالا). ءدال ايتتىڭ، تايتەكە، باستىق بولعاندا ۋەزدىك سوتتاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن باستىقتاردىڭ باستىعى. بۇل «ريەۆيزورداعى» بوبچينسكيي مەن دوبچينسكييلەردىڭ اراسىنداعى كورىنىستى ەلەستەتەدى. دۇركىن وسى ارادا ءوزىن ءدال حلەستاكوۆشا، جوعارىدان كەلگەن ۇلىققا بالاپ قويادى. تايتىك ءدال دۋانباسىشا، ونى جوعارىدان كەلگەن ۇلىق دەپ قابىلدايدى. ارينە، بۇدان دۇركىندى حلەستاكوۆ، تايتىكتى دۋانباسى دەپ ۇعۋعا بولمايدى. اۆتورلار بۇل جەردە گوگولگە ەلىكتەي وتىرىپ، دالا ومىرىنەن دە ۇقساس حاراكتەر، ۇساق مىنەزدەر تابا بىلگەن.

بۇگىنگى ءومىر تاقىرىبىنا جازعان شىعارمالارىنىڭ ىشىندە شاحمەت حۇسايىنوۆتىڭ «كوكتەم جەلى» كومەدياسى ەرەكشە ورىنعا يە. «كوكتەم جەلى» بولسا جازۋشىنىڭ ءومىر شىندىعىنا باتىل باسقان قادامىنىڭ ءبىرى.

سوسياليستىك قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋگە تىرىساتىن ومىرىمىزدە ورەسكەل جايتتەر بار. مۇنىڭ ءبارى ادامعا، دوس-جارانعا، قوعامعا دەگەن قارىم-قاتىناستان ءارتۇرلى دارەجەدە كورىنسە كەرەك. ايلاكەر، وتىرىكشى، مانساپقور، كۇنشىل، ۇرى، ماقتانشاق، توعىشار تاعى باسقا جات قىلىقتار ساناسىندا سايا تاۋىپ جۇرگەندەر ءازىر بارشىلىق. وسىلار ساتيرالىق كومەديانىڭ نەگىزگى نىساناسى بولسىن دەلىنىپ جۇرسە دە، كەيبىر جولداستاردىڭ «كۇلسەك تە بايقاپ كۇلەيىك، سول كەيىپكەر كەيىن تۇزەلىپ كەتىپ باسىمىز بالەگە قالار» دەپ قورعالاپ قارايتىندارى دا بار. ءبىراق، شاحمەت حۇسايىنوۆتىڭ، تاۋەكەل، كۇلسەك كۇلەيىك دەپ جازعان «كوكتەم جەلى» العان نىساناسىنا ءدال ءتيىپ، رەسپۋبليكا تەاترلارىنىڭ تۇراقتى رەپەرتۋارىنا اينالدى. ويتكەنى، رەاليستىك جۇيەدە جازىلعان كومەديا جارىققا شىعىسىمەن ومىرلىك وزەك تاپتى. تالاي مويتىق، شايمۇقانداردى كورگەن جۇرتشىلىق جىلى شىرايمەن قارسى الدى. جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ جاعىمدى كەيىپكەردەن سوققى الىپ اشكەرەلەنۋى دە شىنايى، ەكى جاقتىڭ ارا سالماعىندا اۋىتقۋ جوق. كوپ كورىنىس ءومىر شىندىعىمەن تۇتاستاي تۋىسىپ جاتىر.

قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ Iءىى سەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ دراماتۋرگيا جايلى جاساعان بايانداماسىندا «كوكتەم جەلى» كومەدياسىن جوعارى باعالاي وتىرىپ، ءبىر كەمشىلىكتى ەسكە سالعان ەدى. شاحمەت «كوكتەم جەلى» پەساسىندا كەيىپتەردىڭ (حاراكتەرلەردىڭ) جانە ءحالدىڭ (پولوجەنيەنىڭ) كۇلكى جاعدايلارىن تاپقانمەن، ءار كومەدياعا وزگەشە شارت، مىندەت بولاتىن ءتىلدىڭ، ءسوزدىڭ تاپقىر، وتكىر، قۇلپىرا قۇبىلىپ تۇرعان تاتىمدى كۇلكىسىن جەتكىزە الماعان» دەگەن-دى. «كوكتەم جەلىنىڭ» نەگىزگى كەمشىلىگى دە وسى بولسا كەرەك.

شاحمەت حۇسايىنوۆ كوپ ىزدەنىپ، ءومىردىڭ ءتۇيىندى ساتتەرىنە كوپ ۇڭىلەتىن دراماتۋرگ. شىعارماداعى تارتىس جەلىسىندە نە شاقتى شيراق، ءدال دە نانىمدى الۋعا ۇمتىلادى. كەلەشەك ۇرپاقتارىمىزدى جات قىلىقتاردان ساقتاندىرۋ، كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەۋ، وكىمەت پەن پارتيانىڭ العا قويىپ وتىرعان زور مىندەتىنىڭ ءبىرى. وسى زور تالاپقا جاۋاپ رەتىندە جازىلعان «ەسىرتكەن ەركە» پەساسىندا شاحمەت سەميادا بالا تاربيەلەۋدىڭ وعاش تا ورەسكەل كورىنىسىن اشكەرەلەيدى. مۇندا دا ۇلكەن شىندىقتىڭ سىرى جاتىر. جاسىراتىنى جوق، كەيبىر باسشى قىزمەتكەرلەر جەكە باستارىنىڭ جۇمىس بابىن ويلايدى دا، سەميا تىرشىلىگىنەن سىرت قالادى. جاۋاپتى قىزمەتكەر شاپىق شىمبولاتوۆتىڭ ۇيىندەگى حال تاپ وسىنداي. ونىڭ جەتىنشى كلاستا وقيتىن، ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان مارات دەيتىن ۇلى بار. ءبىراق ماراتتىڭ نە وقىپ نە قويىپ جۇرگەنىمەن شاپىقتىڭ جۇمىسى جوق. توعىشار ايەلى كۇلناپىس بويانىپ، تۇرلەنىپ قالا ارالاۋدان قولى تيمەيدى. سونىمەن مارات اتانىڭ دا، انانىڭ دا جالپى سەميا تاربيەسىنەن ماحرۇم. جەلوكپە شەشە بولسا ماراتتىڭ ماڭدايىنان شەرتكىزبەيمىن دەپ بالا نە تىلەسە سونىڭ ءبارىن ورىندايدى. بالا كوشەدەگى جات قىلىقتارمەن اۋەستەنەدى، ناشار وقيدى. جولداستارىنىڭ كىتاپ، تەترادتارىن ۇرلاپ وتقا جاعادى. ناشار وقىعان بالاسىن قولداۋعا، كۇلناپىس مەكتەپ ينسپەكتورىنا پارا دا بەرەدى. ءبىراق ودان پايدا جوق. ابدەن اسقىنىپ، اقىرىندا مارات مەكتەپتىڭ راديو قابىلداعىشىن ۇرلاپ قولعا تۇسەدى. مۇنى زاڭ ورنى اشكەرەلەيدى. شىعارما ساحناعا شىققان كەزدە، فينالى دۇرىس ەمەس، ماراتتى ميليسياعا الىپ كەتپەسىن دەگەندەر دە بولدى. بىزدىڭشە اۆتوردىڭ ءتۇيىندى بۇلاي شەشۋى، وقيعانىڭ دامۋى مەن ماراتتىڭ بار ارەكەتىنەن زاڭدى تۋىپ وتىر. سوسياليستىك وتاندا ادام تاربيەلەۋدىڭ سان ءتۇرلى ادىستەرى بار، ەگەر ول مەكتەپ، سەميا تاربيەسىنەن كونۋدەن كەتكەن ەكەن، ەندىگى ورنى ەڭبەك تۇزەۋ لاگەرى بولماق. وندا دا تالاي ماراتتاردىڭ سوسياليستىك سانادا تاربيەلەنىپ شىققانىن ءبىز ماكارەنكو شىعارمالارى ارقىلى بىلەمىز. سوندىقتان «ماراتتى سۋ تۇبىنە جىبەرمە، وسيەت ايتىپ ۇيىندە قالدىر» دەگەن تەزيستى ۇسىنعان سىنشىلارعا «جوق مارات تۇنشىعۋدان قۇتىلىپ، سەنىمدى قولعا تاپسىرىلدى، ونان دا وپىق جەگەن ءتالپىش شەشەسى كۇلناپىسكە اقىلىڭىزدى ايتا بەرىڭىز» دەيمىز.

ءقازىر اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتقان «كەشە مەن بۇگىن» پەساسى شاحمەتتىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلگەندىگىنە تولىق دالەل بولا الادى. شىعارمانىڭ كىندىگى ادال سوۆەت ينتەلليگەنتى ماراباي اقجالوۆتىڭ تاعدىرى. سيرەك بولسا دا، مانسابى ءۇشىن نەندەي پاسىقتىقتان باس تارتپايتىن رۋحاني قايىرشىلىققا ۇشىراعان ەسىركەپ، كۇدەرىلەر سياقتى ادامدار بار. وندايلاردى كەزى كەلگەندە اشكەرەلەۋ سوۆەت ادامدارىنىڭ باستى مىندەتى. حۇسايىنوۆتىڭ «كەشە مەن بۇگىنى» وسى تاقىرىپقا ارنالعان. ماراباي تىڭ جەردى يگەرۋدى ارمان ەتۋشىلەردىڭ ءبىرى. امال نە ونىڭ باتىل ويىنا، ناقتىلى جوسپارىنا سەنىمسىزدىك بىلدىرۋشىلەر باسىم، ولار مارابايدىڭ كەلەشەك جەمىستى ەڭبەگىنە قىزعانا قارايدى. شيەلەنىسكەن درامالىق تارتىس بويىندا مارابايدىڭ پارتيادان شىعىپ قالۋ ءقاۋپى تۋادى. اقىرى ادىلدىك سالتانات قۇرىپ، ماراباي جەڭىسكە يە بولادى. اۆتور جاعىمپاز، جات ەلەمەنتتەردىڭ بەت پەردەسىن اشىپ وقۋشىلارىن وسىندايلارعا ساق بولىڭدار دەگەنگە مەگزەيدى.

شاحمەت حۇسايىنوۆ تۆورچەستۆوسىنىڭ تاعى ءبىر وزەكتى سالاسى — كينودراماتۋرگيا. اسىرەسە، كەيىنگى جىلدارى بۇل جانردا قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى ازىرگى بەلسەنە قاتىسىپ جۇرگەن جالعىز قارا دەسەك تە بولادى. وداقتىق ەكرانعا شىققان «وجەت قىز» كينوفيلمى ءتاپ-تاۋىر دەپ تانىلىپ ءجۇر. جۋىردا «كينويسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ ونىنشى سانىندا سوڭعى كەزدە شىققان سوۆەتتىك تاڭداۋلى كينوكارتينالار «ۆەرنىە درۋزيا»، «سولدات يۆان بروۆكيننىڭ» قاتارىندا اتالىپ، 1956 جىلعى جەتى ايدىڭ ىشىندە عانا 24 ميلليون كورەرمەن كورگەندىگىن حابارلادى. وسى كارتينا نەمەن ۇتىپ ءجۇر دەگەن سۇراققا قىسقا عانا جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى. بىرىنشىدەن، ۇعىمعا جەڭىل كومەديالىق جۇيەدە جازىلعان ەڭبەك بۇگىنگى قازاق كولحوزدارىنىڭ باي ءومىرى مەن وزگەرگەن وڭىرىندەگى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن، سالتىن، ويىن-ساۋىعىن جاڭا مازمۇنمەن ۇلتتىق بوياۋىندا كەڭ كورسەتىلگەندىگىندە. ەكىنشىدەن، اقىلدى، اڭعال، اق نيەت، قاعىلەز، توي-دۋماننىڭ جانى ساتۋشى اڭعاربايدىڭ بەينەسى تيپتىك دارەجەگە كوتەرىلگەن قازاق كينودراماتۋرگياسىنا كەلگەن ءقادىرلى قوناقتاي ەمەس پە؟ تالانتتى ارتيست مۇلىك سۇرتىبايەۆتىڭ شەبەر ويىنى اڭعارباي وبرازىنىڭ بوياۋىن قاندىرا، بەدەرىن بەكىتە، ىشتەي بايىتىپ، سىرتتاي كوركەيتە، كوپ ۋاقىت ەستەن كەتپەس كەسەك ءمۇسىن جاساعاندىعىن ارنايى اتاپ وتكەن ءجون. اۆتورلارمەن بىرگە بۇل ءارتيستىن دە زور تابىسى ەكەندىگىنە داۋ ايتۋ قيىن. بۇگىن كورگەلى وتىرعان «بىزدەر وسىندا تۇرامىز» اتتى كينوكارتينانىڭ دا ءبىر اۆتورى شاحمەت حۇسايىنوۆ.

قازاقستاندا تەاتر تاريحىن زەرتتەۋ عىلىم سالاسىنداعى كەنجەنىڭ كەنجەسى. مۇندا دا العاشقى ۇلەستىڭ ءبىرى حۇسايىنوۆقا ءتيىپ وتىر. 1945 — 1950 جىلدارى تەاتر تاريحى جايلى عىلىم اكادەمياسىنا باي ماتەريال جيناپ تاپسىردى. «حالىق تۆورچەستۆوسىنداعى تەاتر ەلەمەنتتەرى» اتتى عىلىمي قۇنى بار، كولەمدى ماقالاسىن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىندا جاريالادى. قازاق سسر حالىق ءارتيسى ەلۋباي ءومىرزاقوۆ تۋرالى مونوگرافيالىق ەڭبەك جازدى. «ادەبيەت جەنە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنا سەركە قوجامقۇلوۆ، قاپان بادىروۆ تۋرالى زەرتتەۋ ماقالالارى باسىلدى. مۇنىڭ ءبارى بولاشاق تەاتروۆەدتەرگە، تەاتر تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە تاپتىرماس قازىنا، تاراتىپ الىپ كەتەر يگىلىكتى باستامالار.

جازۋشى لابوراتورياسىنا ءبىر ءسات كىرسەك ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ەلى ءۇشىن ەتىگىمەن سۋ كەشكەن امانكەلدى، جاۋكە، بوران، قازاق حالقىنىڭ قايىرىمدى دوستارى ميحايل، بوريس، فەدور، ادال ويلى اق پەيىل قارتتار كارىبوز، اكجال، ەلشىبەك، قويشىبەك، سانالى سۇلۋ قىزدار قورلان، اقجان، ءبادىعۇل، ءانشى نازىكەن، قىرعىن ءازىل-اجۋا شەبەرلەرى الدار، اندابەك، ءزارۋباي، اڭعارباي، پاراساتتى وي يەسى ماراباي پورترەتتەرى تۇرادى. وعان جالعاس تۇنەرگەن جاۋىز ءابدىعاپار، شوڭ، كەتە،.الاپاي، قوسپان، ءسالىم، ەسىركەپتەردىڭ شۇبار. توبىنا كەزدەسەمىز. ءبىر بۇرىشتا شوعىرلانىپ تۇرعان توعىشار تالپىشتەر ساعيلا كۇلناپىس، كەسىرى مەن كەساپاتى مول مويتىق، شايمۇقان، ۇدەرى، ساباتاي سياقتى انتۇرعان «سابازدارعا» تاپ بولامىز. بۇلار حۇسايىنوۆتىڭ قالامىنان تۋعان ادەبي ەڭبەكتىڭ جەمىستەرى، تاتىمدى تابىستارى.

مىنە، ءقازىر تۆورچەستۆولىق سەرپىندە قۇلاشىن كەڭ جازىپ كەلە جاتقان جانى جاس، جۇرەگى وتتى، ەلۋدى لاجسىز. مويىنداپ وتىرعان شاحاڭنىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنىڭ قىسقاشا كورىنىسى وسىنداي.

ايتىلعانداردى قورىتا كەلگەندە، حۇسايىنوۆتىڭ قازاق، دراماتۋرگياسىنىڭ قورىنا قوسقان ۇلەسى مول، ەلەۋلى ورنى بار ەكەندىگى داۋسىز. ال، جول-جونەكەي كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەر ءبىر ارناعا سايادى. ول شاحاڭنىڭ ادەبي ءتىلدى سالاق قولداناتىندىعىنان اڭعاردىق. ورىنسىز شوعىرلانعان ءسوز تىزبەكتەرى باسىم. وسىدان كەلىپ وي سىرداڭدىعى تۋادى. دراماتۋرگيا جانرى كوپ سوزدىلىكتى كوتەرمەيتىندىگى ءمالىم. بۇل شاحمەتتىڭ بۇدان بىلاي قاتاڭ ەسكەرەتىن جايى.

بۇگىن قۇرمەتتى جازۋشىسىنىڭ ەلۋ جىلدىعىندا جۇرتشىلىق زور ەڭبەگىن ارنايى اتاپ، ادال پەيىل ءبىلدىرىپ، العىسىن ايتۋمەن بىرگە ۇلكەن تالاپ قويادى. قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ قادام باسپاي وتىرعان تاقىرىبى كوپ. ول — ۇلى ءداۋىرىمىزدىڭ تاماشا ادامدارىنىڭ ۇلگىلى بەي-نەسىن بەرۋ، سوۆەت ادامدارىنىڭ رۋحاني ۇستەمدىگىن پاش ەتۋ، زامان گەرويلارىنىڭ مونۋمەنتالدىق وبرازدارىن جاساۋ. وسى ساپاردا سىزگە قايىرلى قادام تىلەپ، بۇدان بىلايعى ەڭبەكتەرىڭىزدە سوزگە ساراڭ، ويعا تەرەڭ، ىسكە مىعىم كەيىپكەرلەر كورەمىز دەگەن ۇمىتپەن ادەبيەتىمىزدىڭ يگىلىگىنە ەڭبەك ەتىپ، ۇزاق جىل ءومىر ءسۇرۋىڭىزدى قالايمىز.

1956

---