سەر - اعاڭ تۋرالى ءسوز
قازاق توپىراعى قاشان دا تالانتقا تاپشى بولىپ كورمەپتى. ءبىز بىلەتىن تاريحتا قازاق ونەرىنىڭ بۇلاعى تاياز تارتقان كەزەڭ بولدى دەگەندى ەستىگەن دە، كەرگەن دە ەمەسپىز. سوندىقتان دا بولار، ونەر اتاۋلىنىڭ وكتەم تالانت يەلەرىن تۋ تۇتىپ توبەسىندە ۇستاۋ ونىڭ ءالىمساقتان بەرگى اتا داستۇرىنە اينالعان. جاڭا زامان، جاڭا ۋاقىت، جاڭا قاۋىم بابالاردىڭ سول ءبىر قاسيەتتى ءۇردىسىنىڭ ءىزىن جوعالتپادى، قايتا ول ءداستۇردىڭ بۇرىنعىدان دا گورى سالتاناتىن اسىردى.
وي-جىگەرىنىڭ ورتىمەن كەتكەن شوقان، ەرەۋىل مەن ەگەۋلى نايزاعا شاقىرعان جىر داۋىلى ماحامبەت، «كىسەندى اشقانىمەن» قۋعىننان قۇتىلا الماعان قۇرمانعازى، جارتاستان جاڭعىرىق ەسىتىپ، جارالى جۇرەككە جاي تاپپاي كۇڭىرەنە سىر شەرتكەن اباي، اۋەنىنە اسپانداعى قۇس اينالعان ءبىرجان مەن اقان. وسىلاردىڭ ءبارى ەلىم دەن ەمىرەنىپ وتسە دە، مەزگىلىندە مەرەكەلى مۇشەل تويىن وتكىزۋ بىلاي تۇرسىن، باس بوستاندىعى مەن وي ازاتتىعىنىڭ وزىنە ءزار-زارۋ بولىپ كەتتى. ءبىراق، ولاردىڭ ارمانىن ارقالاپ حالىق قالدى. بار جيعان-تەرگەن مۇراسىن، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي بىلگەن ءازيز انا-حالىق ۇلى وكتيابردىڭ شاپاعاتتى تاڭىنا تاپ بولدى. بۇدان بىلاي تالانتتىڭ، تارازىسى — ءادىل حالىق، ءوز پەرزەنتىندەگى ونەردىڭ ءار مىسقالىن بار داۋىسىمەن باعالارلىق دارەجەگە جەتتى.
ءوز قۇشاعىنان تۇلەگەن ونەرپازدىڭ تالاپتىعا تاعىلىم ەتۋمەن سىرگە تالاپ تا قويا ءبىلدى. جاڭا زاماندا تالانت، ونەرپازدىڭ تەك ءوز باسىنىڭ قۋانىش-ەرمەگى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن حالىقتىق قازىنا، ۇلتتىق ماقتانىشى دەگەن يگى ۇعىم تۋدى. سوندىقتان دا حالىق، ونەرپازىنىڭ باسىنداعى شات-شادىمان قۋانىشتى، ءوز قۋانىشى، ءوز مەرەكەسى سانايدى.
ءبىز قازاق سسر حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سەرالى قوجامقۇلوۆ سياقتى ساياتشى سۋرەتكەردىڭ تويىندا حالقىمىزدىڭ تالانت شالقارىنىڭ تارتىلماي، بۇرىنعىدان دا تاسي شالقىعانىنا ءبىر قۋانساق، ورەلى مادەنيەتى بار، وسكەن ەلىمىزدىڭ تالانتتى تۋا عانا بىلمەي، ۇعا دا بىلەتىن، قىزىقتاپ قانا قويماي، قۇرمەتتەي دە بىلەتىن قاسيەتتى داستۇرگە يە بولعانىنا ەكى قۋانامىز.
سەر-اعا سياقتى زاڭعار تالانتتىڭ تويىندا سويلەۋ ءارى قيىن، ءارى وڭاي. وڭاي بولاتىن سەبەبى ونەر سىيلار قاۋىمنان سەر-اعاڭدى بىلمەيتىنى جوق، سەر-اعاڭ تەاترعا ارناعان ەلۋ جىل ءومىرىنىڭ ىشىندە ءجۇز ەلۋدەن اسا رولدە ويناپتى. دەمەك وسى ساحنادان تەاتر ءسۇيۋشى قاۋىمنىڭ. بىرنەشە بۋىنى ءجۇز ەلۋدەن اسا سەركەنى كورىپتى.
مەن سول ءجۇز ەلۋدەن اسا سەركەنىڭ قايسىسىن ايتارىمدى بىلمەي قينالامىن. ءبىراق، قىسىلماي، قينالماي ايتاتىن ءبىر شىندىق بار. ول شىندىق — سەر-اعاڭنىڭ 50 جىل ىشىندە تەاتر ساحناسىنداعى قىرۋار ەڭبەگىنە ءبىر كەشتە، اسىرەسە بۇكىل حالىق، بۇكىل قاۋىم ءوزىنىڭ سۇيىكتى ۇلىنا ىستىق ىقىلاسىن بىلدىرۋگە، ەگجەي-تەگجەيلى ءسوز ەتۋدىڭ ەشقانداي مۇمكىن ەمەستىگى. بۇل كەلەشەكتىڭ اسىقپاي، سارىلا زەرتتەيتىن سالاۋاتتى پارىزى. سەر -اعاڭنىڭ اسا بaي دا قۇنارلى تۆورچەستۆولىق ءومىرى ءوز تۇرعىلاستارىنا قانشاما مول ءلاززات بەرسە، مۇنداي ونەگەلى ءومىردى عىلىمي جۇيەدە كەڭىنەن تولعاپ، كەمەل زەرتتەۋدە كەيبىر زامانداستارىمەن كەلەشەك ۇرپاعىنا سونشاما مول مىندەت تە ارتادى.
ءبىز ۇلكەن تالانتتىڭ، ۇلكەن ءومىرى جايلى ايتىلۋعا ءتيىستى ۇلكەن اڭگىمەنى، تۇگەل قامتىماساق تا، ارداقتى ازاماتىمىز جايلى اۋزىمىزعا الدىمەن تۇسەتىن اقيقاتتاردى ايتۋعا ءبارىبىر بورىشتىمىز.
ءبىز سەر-اعاڭدى ءوزىنىڭ 70-كە تولعان مۇشەلدى تويىندا قازاق ساحناسىنىڭ قاق تورىنەن، حاس اسىل مەن حاس ارداققا لايىق ەڭ ءبىر سىيلى، ەڭ ءبىر قۇرمەتتى ورنىنان كورسەك، ول قازاق سوۆەت ونەرىنىڭ تاريحىندا دا ءدال وسى بۇگىسىندەي قاق. توردەن ورىن الاتىن ونەرى مەن وشپەس ءومىر جاساعان سۋرەتكەر.
سەر-اعاڭ سياقتى اتا بۋىن ونەرپازدارىمىزدىڭ وسىنداي سىيلى بولۋىنىڭ، ولار سىڭىرگەن ەڭبەكتىڭ وسىنشا باعالى بولۋىنىڭ سىرى نەدە؟
قازاق ساحاراسىندا تالانتتى ءانشى، داڭقى جەر جارعان داۋىلكەر كۇيشى، جەزتاڭداي اقىن، ورگە قۇلاش سەرمەگەن ونەرپاز ورەنى بۇرىن دا از بولعان جوق. سويتە تۇرا، سونداي ونەرپازى كوپ ەلدە، بۇكىل ءبىر حالىق تۇگىل قىزىقتاعان ورتاق ولەڭ دە، ورتاق ءان دە، ورتاق كۇي دە بولماپتى. قۇرمانعازىنىڭ سارىارقانى دۇبىرلەتەر قۇدىرەتتى سارىنى ەرتىس پەن ەسىلگە جەتپەپتى. «قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ تەبىرەنگەن اباي كۇڭىرەنىسى، شىڭعىس تاۋدىڭ شىڭدارىنا جاڭعىرىقسا دا اقباس الاتاۋ مەن، اق جايىققا ەستىلمەپتى. كوكشەنى كۇڭىرەنتكەن اقان ۇنىنەن سىر بويى بەيحابار جاتىپتى. ماحامبەتتىڭ ەرەۋىل جىرى جەتىسۋ توڭىرەگىنىڭ قۇلاعىنا شالىنباپتى. وسىنىڭ ءبارى تاريح ءۇشىن كۇنى كەشەگى، بۇدان ەلۋ-اق جىل بۇرىنعى شىندىقتار ەدى. ەندى بۇگىن قۇرمانعازى كۇيىنە بۇكىل بۋحارەست قول سوقسا، پراگالىق ستۋدەنت اباي ولەڭىن جاتتايدى. مۇنىڭ ءبارى ۇلى لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ ءنارلى جەمىسى، بۇل قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ەسەيۋىنىڭ ايعاعى.
ۇلتتىق ورتاق ساحناسى بولماي، ورتاق ۇلتتىق ونەر دە تۋمايتىندىعى تاريح تالاي رەت دالەلدەگەن اقيقاتتىڭ ءبىرى. قازاق حالقى، ونداي ورتاق ساحناعا ۇلى وكتيابردەن كەيىن جەتتى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ ورتاق ۇلتتىق ونەرى دە ۇلى وكتيابردەن كەيىن ورنىقتى. وسىدان 40-50 جىل بۇرىن قازاق حالقىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن، ۇلتتىق ونەرىن، ۇلتتىق تەاترىن جاساقتاۋ مىندەتى تۇردى. قازاق حالقىنىڭ باعىنا وسىنداي تاريحي ءتۇيىندى جالعىز تەاتر ەمەس، رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ بار سالاسىندا ويداعىداي شەشىپ جۇزەگە اسىرىپ شىعا الاتىن اسا ور-وكتەم تالانتتاردىڭ بۇكىل ءبىر بۋىنى، بۇكىل ءبىر ۇرپاعى تۋدى. ءوزىنىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ وتە تەز ارادا وركەندەپ، تەز ارادا ۇلكەن ورىسكە، شىرقاۋ بيىككە شىققانى ءۇشىن قازاق قاۋىمى ەڭ الدىمەن سول اتا بۋىنعا بورىشتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى القالى جيىنىمىزدىڭ اقساقالى سەر-اعاڭ دا قازاق ونەرىنىڭ تاريحىندا تەڭدەسى جوق ۇلكەن قياپات وزگەرىس جاساعان قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىن ءوز قولدارىمەن جاساقتاعان، سول ءبىر تاريحي ۇرپاقتىڭ، داڭقتى بۋىنىنىڭ، اسا ipi وكىلدەرىنىڭ ءبىرى.
ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدەگى وسىنداي اسا ۇلكەن قۇبىلىستى ويداعىداي اتقارىپ شىعۋعا حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جاساعان باي مۇراسىنىڭ دا از كومەگى تيگەن جوق. جاڭا زاماندا ورنىققان حالىقتىڭ، مادەنيەت پەن حالىقتىق تالانتقا دەگەن قامقور كوزقاراسى دا قولايلى جاعداي جاسادى. ەندى، بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ تاريحى ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزى، ماڭگىلىك ءمانى بار مۇنداي ەرەسەن مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋدا، وسىنداي تاريحي كەزەڭگە تاپ كەلگەن ونەرپازداردىڭ جارقىن تالانتىنىڭ، قاجىماس قايراتىنىڭ، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ دە ولشەۋسىز زور قىزمەت اتقاراتىنى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى. قازاق تەاتر ونەرىن ءوز قولدارىنان قاز تۇرعىزىپ، ءوز قولدارىنان ەر جەتكىزگەن توي يەسى سەر-اعاڭ دا، ونىڭ تاماشا قاناتتاس ساپارلاستارى قالىبەك، ەلۋباي، كۇلاش، قاپان، قۇرمانبەت، جۇسىپبەك، احمەت، قانىبەك، شارا، ءسابيرا، حاديشا، ريشاد، جامال دا وسى اسقار الا مىندەتكە لايىق ءبىرتۋار تەكتەس تالانت، ارىس ازامات، قاجىماس، مۇقالماس ەڭبەكشىل سۋرەتكەر بولا ءبىلدى. قازاق تەاتر ونەرىنىڭ العاشقى ادىمىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كوشباسىلار ساپىن دا كەلە جاتقان سەر-اعاڭدى ءبىز ەڭ الدىمەن تاماشا تالانت، پاراساتتى ازامات، تاباندى ەڭبەكشىل رەتىندە بىلەمىز.
سەر-اعاڭنىڭ تاماشا تالانت رەتىندەگى دارا تۇرپاتى قانداي؟ سەر-اعاڭنىڭ كىم-كىمدى دە تابىنتاتىن، ءبىراق، ەشكىمگە ۇقسامايتىن، اتىمەن دارا اكتەرلىك ونەرىنىڭ قۇدىرەت كۇشىن، ونىڭ ساحناعا ۇلتتىق تەاترىمىزدىڭ كوريفەيلەرى سانالاتىن نەبىر جۇزدەن جۇيرىك ۇزدىك اكتەرلارمەن بىرگە شىققانىن، ونىڭ ەلۋ جىلدىق تۆورچەستۆولىق قىزمەتىنىڭ تۇسىندا ءار بۋىننان، ءار الۋان سيپاتتى تالانتتار تۋعانىن،وسىنداي شۇعىلالى تالانتتار توبىنىڭ اراسىندا ول قاشان دا ەڭسەلى دە، شۇعىلالى شۋاقتى دا كورىنىپ كەلە جاتقانىن ايتساق تا جەتە تۇسىنۋگە بولادى. ءبىزدىڭ قازاقتا ءقازىردىڭ وزىندە «ساحناعا سەركە شىققاندا كۇلمەگەن كىسىنىڭ بەتى قيسايىپ كەتەدى» دەگەن ماقال بار. ءبىز ساحناعا سەركە شىققاندا زالدىڭ كۇلمەي قالعانىن قانداي سيرەك كورسەك، ساحنادا ءوزى كۇلىپ تۇرعان سەركەنى دە وتە سيرەك كورەمىز. قاراباي ساحنادا كۇلىپ تۇرماق تۇگىلى، ءبىر ءۇيىر جىلقىسىنان ايىرىلعان سوڭ، بار الەمدى توپان سۋعا الدىرىپ، قاسىرەتتەن قابىرعاسى سوگىلىپ زورعا ءجۇر، سەركە-قاراباي كوپتى كۇلدىرۋگە جۇرگەن سايقىمازاق ەمەس. الايدا ساحنادا ءولىپ-وشىپ قان جۇتىپ، قاسىرەت شەگىپ جۇرگەن ادامعا ءسىز زالدا وتىرىپ كۇلەسىز. جەتىسىپ كۇلمەيسىز، كۇيىنىپ كۇلەسىز. اكتەر قوجامقۇلوۆ aدامدار ساناسىندا ءالى دە ۇيالاپ جاتقان نە ءبىر رۋحاني كەسەلدەردى قاراباي ارقىلى ساحناعا سۇيرەپ شىعىپ، ۋاقىتقا تابالاتىپ تۇرعان سياقتى. سەر-اعاڭ كوميزىمىنىڭ ەڭ باستى قۇدىرەتى — داۋىرمەن، ۋاقىتپەن پىكىرلەستىگىندە. ونىڭ كۇلكىسىنىڭ ءاردايىم ۋاقىت كۇلكىسىمەن ءبىر جەردەن شىعىپ وتىراتىندىعىندا. شىن كوميك ءۇشىن كۇلدىرىپ، كوڭىل كوتەرۋ مۇرات ەمەس، كۇلدىرە وتىرىپ كۇيىنتۋ مۇرات.
ءبىز، ەگەردە كۇلكىنى ادامزات رۋحىنىڭ ەڭ ءبىر ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن كۇرەسكەر سەزىمى دەيتىن بولساق، ەڭ الدىمەن ونىڭ كۇلدىرە وتىرىپ بىلدىرەتىن، كۇلدىرە وتىرىپ كۇيىنتەتىن، كۇلدىرە وتىرىپ تۇڭىلتەتىن قاسيەتىن قادىرلەۋىمىز كەرەك. سەركەنىڭ كۇلكىسى تەك شىرايىڭىزدا قالماي جۇرەگىڭىزگە تۋرا جول تاۋىپ جەتەتىن كۇلكى. كوميكتىڭ موينىنداعى ازاماتتىق پارىز دا سول. كۇلكى قاشان دا ءومىردى جان-تانىمەن جاقسى كورەتىن، ونىڭ ەشبىر قالتارىس قاباتىن تاسا قالدىرماي، سونىڭ بارىنە دە اكەسىنىڭ ءوشى قالعانداي ءۇڭىلىپ، ۇعىنىپ وتىراتىن، ءومىر ۇنىنە، زامانا اڭعارىنا اسا سەرگەك قارايتىن ادامعا عانا ءتان قاسيەت. ءومىر-باقي ءبىر كەلبەت، ءبىر كەسكىندە قالۋ سەرگەك سەزىمگە اتىمەن جات سيپات. ەندەشە ونداي ءبىر جاقتىلىق كۇلكىگە دە اتىمەن جات. كوميك سەر-اعاڭ كۇلكىنى سانسىز قۇبىلتىپ، سان ويناقشىتىپ وتىرادى، سونىڭ ەشقايسىسىندا داراقىلىققا، داڭعويلىق كۇلكىگە ۇرىنبايدى. كۇلكىنىڭ ازاماتتىق، سەسىن، كۇرەسكەرلىك پاراساتىن جوعالتپايدى.
سەر-اعاڭ كۇلكىسى، بىردە ايبالتاداي ايبارلى كورىنسە، بىردە كوكتەم كۇنىندەي مەيىرلى سەزىلەدى. كوميك سەر-اعاڭنىڭ وسى ءبىر ۇشقىر تالانتى، ونى تەك كۇلكىگە تۇساپ تاستاماعان، ول ادام جانىنىڭ، تاعدىردىڭ وزىمەن تايتالاس تۇسكەن تراگەدياسىندا، نەشە ءتۇرلى كەسەپات -كەسەلمەن، قياس-قيعاش قايشىلىقپەن شارپىسقان كەسەكتى ءدراماتيزمدى دە، كۇن نۇرىنداي شۇعىلالى، اي ساۋلەسىندەي ۇياڭ ۋىتتى ءليريزمدى دە شەبەر جەتكىزە الادى. سەر-اعاڭ جاساعان 150 بەينەنىڭ ءبارى بىردەي كومەديالىق بەينەلەر ەمەس، ولاردىڭ ىشىندە درامالىق، تراگەديالىق تۇلعالار دا تولىپ جاتىر. ءبىراق سول وبرازداردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا باسىنان سەركە كۇلكىسىنىڭ كۇمىس تاجى كوزگە ۇرماي قويمايدى. وسىنىڭ ءبارى دە سەر-اعاڭنىڭ اكتەرلىك ۇلكەن دياپازونىن، شىن مانىندەگى «سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى» تالانت ەكەنىن دالەلدەيدى.
سەركە ءسوز جوق قازاق توپىراعىنىڭ ءوز پەرزەنتى، ونىڭ كوميكتىك تالانتىنىڭ وزىندە قازاق حالقىنىڭ عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىندىك كۇلكى ءداستۇرىن، وزىندىك كۇلكى مەكتەبىن تانيمىز. قازاق كۇلكىسىنىڭ پاسپورتى جوق اتا-بابالارى — شانشۋداي تۇيرەيتىن شانشارمەن، ىشەك-سىلەڭدى قاتىرىپ راحاتتانا ءبىر كۇلدىرىپ اپ «نەڭە جەتىسىپ كۇلدىڭ» — دەپ كەنەت ويلانتىپ كەتەتىن الدار كوسە ءۇردىسى، كورەگەندىك دانىشپاندىقپەن وتتاي شارپىعان وپتيميزمگە استاسىپ جاتقان ناعىز قازاق كۇلكىسى، كۇرەسكەر كۇلكى. سەر-اعاڭنىڭ اكتەرلىك تالانتىنان بار كەلبەت، بار تۇلعاسىمەن كورىنەدى. ءبىراق سەركە ءوز توپىراعىندا وركەن جايعانمەن كوكتەگى كۇننىڭ شيپالى نۇرىن دا، اينالاسىنداعى اۋانىڭ بەرەكەلى ءنارىن دە مول سىڭىرە بىلەتىن گۇل راۋىشتەس تالانت. ول تەك قازاق تابيعاتىن اشاتىن وبرازداردى عانا ەمەس، كلاسسيكا الەمىنە دە ەركىن اتتاي ءبىلدى. ونىڭ گوگولدىڭ «ريەۆيزورىنداعى» زەمليانيكاسى مەن «ۇيلەنۋىندەگى» يايچنيساسى، شەكسپيردىڭ اساۋعا تۇساۋداعى» سلايى، ءوزىمىزدىڭ قاراباي، قوڭقايلارمەن بىرگە ساپ تۇزەپ تۋىسىپ، ءوز ورنەك ناقىسىمەن ءبىرى دە ءبىر اكەنىڭ بالاسىنداي سەركەنىڭ قارابايى، سەركەنىڭ قوڭقايى، سەركەنىڭ زەمليانيكاسى، سەركەنىڭ سلايى اتانىپ ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى بولىپ كەتتى.
مۇنداي تاماشا تالانتتىڭ، كوز مايىن تاۋىسقان ۇلكەن ىزدەنىسپەن سۋارىلىپ وركەندەيتىنى، مۇنداي تاماشا تابىستىڭ قاجىماس-قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا كەلەتىنى كىمگە دە بولسا ايدان انىق، اقيقات.
تۆورچەستۆو قاشاندا تىنىمسىز ەڭبەك، ۇيقىسىز ءتۇن، تاعاتسىز تالپىنىس بولماق. ساحنادا 150 وبراز جاساۋ دەگەن نە؟ مۇنداي سانىنا ساپاسى ساي تابىس جالپى تەاتر تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بۇل تالانتتىڭ تالانتىنا، اكتەردىڭ اكتەرىنە عانا سياتىن شىندىق. سەر-اعاڭنىڭ جۇمىس كۇنى جالعىز رەپەتيسيامەن، كەشكى سپەكتاكلمەن بىتپەيدى. ونىڭ جۇمىس ورنى تەاتر عانا ەمەس. ول اناۋ «امانكەلدىدەن» باستاپ قازاق، كوركەمفيلمدەرىنىڭ تۇگەلىنە جۋىق تۇسكەن. ونىڭ ديدارىن تەلەستۋديا كورۋشىلەرى دە ساعىنىپ وتىرادى، جۇرتشىلىق، ونىڭ ءجۇزىن ەسترادادان دا كورگىسى كەلەدى. ول اكتەر رەتىندە، كوركەم ءسوزدىڭ شەبەرى رەتىندە، قازاق كينو ونەرى مەن قازاق ەستراداسىنىڭ تۋۋىنا بۋىنى بەكىپ ۇلكەن ونەرگە اينالۋىنا دa زور ەڭبەك ءسىڭىردى. وسىنىڭ ءبارىن رەنجىتپەۋگە، وسىنىڭ بارىنە ۇلگىرۋگە ارتيسكە ۇلكەن تالانتپەن بىرگە، قاجىماس قايراتپەن بىرگە، ۇلكەن ادامگەرشىلىك تە، ۇلكەن ازاماتتىق جۇرەك تە كەرەك.
قازاق تەاتر ونەرىنىڭ تۋۋ كەزەڭىندە كەلگەن، اتا بۋىن شەبەرلەرىمىزدىڭ قاي-قايسىسى سياقتى ءبىزدىڭ سەر-اعاڭ دا ۇلكەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ، رۋحاني بەلسەندىلىك پەن تاباندىلىقتىڭ تاماشا مەكتەبىنەن وتكەن ونەگەلى ونەرپاز. ءبىزدىڭ سەر-اعاڭ تورعاي دالاسىندا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ جولىندا قىزىل پارتيزان قاتارىندا دا بولدى. ول كوللەكتيۆتەندىرۋ جىلدارىندا بەيىمبەت مايلينمەن بىرگە كولحوز دا قۇرىسقان. قازاق تەاترىنىڭ رەجيسسۋراسى ءالى دە ويداعىداي وركەندەي الماي جاتقان تۇستا، ءوزىنىڭ تۋعان تەاترىنا رەجيسسەر دە بولعان، سەر-اعاڭنىڭ ۇزاق جىل ومىرىندە اتقارعان قوعامدىق الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن تۇگەندەپ اتاپ شىعۋ دا مۇمكىن ەمەس. كوز الدارىڭىزدا وتىرعان ونەر زەرگەرى قاشاننان بەرى شىن مانىندەگى قوعام قايراتكەرى.
ونىڭ ساحنادا ءاردايىم اسقاق ەستىلەتىن وكتەم داۋىسى ومىردە دە سولعىن تارتىپ كورگەن جوق. ول كورۋشى قاۋىمعا دا، سوڭىنان ەرگەن جەتكىنشەك جاس بۋىنعا دا ابزال ۇستاز بولا ءبىلدى.
سەر-اعاڭ قازاق تەاترىنىڭ ەسىگىن تۇڭعىش اتتاعان كۇننەن بەرى قازاقتىڭ ونەر قاۋىمىنىڭ ماڭداي الدى توبىندا ءجۇردى، قاشاندا ابىرويلى ءجۇردى، قاشاننان اتاعى شىقتى. ۇلكەن اتاقتى، ماقتاۋ-ماداقتى، قوشەمەت قولپاشتى كىسىنىڭ كىسىسى عانا كوتەرەدى. اتاق، پەن داڭق، ماقتاۋ-ماداق «ءالى بالاۋسا بالعىن تالانتتاردى، جاس ونەرپازداردى عانا بۇزادى، تەك سولاردى عانا داڭعازا-داڭعوي ەتىپ جىبەرەدى» دەگەن پىكىر دە تىم ءبىرجاقتى، تىم ۇشقارى پىكىر. اتاق-داڭق، ماقتاۋ-ماداق كىسىنىڭ جاسىنا قارامايدى، اقىلىنا قارايدى. تۋراسىن ايتقاندا ول قاي جاستاعى ادامعا دا تاپ كەلگەندە ءقاۋىپتى. داندايسۋ مەن داڭعويلانۋدان، قول جەتكەنگە توياتتاپ توڭمويىن تارتۋدان — تەك تۋعان ەل مەن تۋعان ونەرگە دەگەن، وزىنە تاربيە بەرگەن قوعامعا دەگەن ۇلكەن ماحاببات قانا، ازاماتتىق ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك قانا امان ساقتاپ قالا الادى. سەر-اعاڭنىڭ ازاماتتىق ديدارى عالامات تالانتىنا لايىق.
كۇللى ءومىر، ونىڭ ىشىندەگى ونەر دۇنيەسى اباي تىلىمەن ايتقاندا «ساقالىن ساتقان كارىدەن، ەڭبەگىن ساتقان جاستى» ارتىق كورەدى. ونەر تەك ونەردى سۇيگەندى جاقسى كورەدى، ونەر دۇنيەسىندە جول-جونەكەي ءوزىن-وزى قىزىقتاپ كەتكەندەردىڭ اينالار قاراقشىسى بەلگىلى. سەر-اعاڭ ناعىز ونەردەگى ءوزىن ەمەس، وزىندەگى ونەردى سىيلايتىن، ءوزىنىڭ سۋرەتكەر اتىن ارداق تۇتاتىن ادام. ول ونەردى سىيلايتىندىقتان، ونەردەگى ادامداردى دا سىيلايدى. ول اعاعا ىزەتى جوق ءىنى قانداي سولەكەت بولسا، ىنىگە ءىقىلاس-ىلتيفاتى جوق اعانىڭ دا سونداي سولەكەت ەكەنىن بىلەدى. سوندىقتان دا سوڭىنان ەرگەن تۇياق جەتكىنشەك بۋىنعا اكەلىك قامقورلىقپەن، اتالىق ماحابباتپەن قارايدى.
ءاربىر ءوزىن سىيلايتىن ونەرپاز، ءوز ومىرىنە وزەك ەتكەن ونەردىڭ وتكەنىن قادىرلەپ، بۇگىنگىسىنە تولعانىپ، ەرتەڭىنىڭ قامىن جەپ وتىرۋعا دا ءتيىستى. ويتپەيىنشە، ونەردى ازاماتتىق جۇرەكپەن ۇعۋ، وعان ازاماتتىق ادال جۇرەكپەن قىزمەت ەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. سەر-اعاڭ دا قازاق ونەرىنىڭ جاي-كۇيىنە وسىنداي ادال پەرزەنتتىڭ ابزال جۇرەگىمەن تولعانىپ، تەبىرەنەتىن ازامات.
بۇرىن ساحنا، كورمەگەن قازاق ونەرى، تەاتر شىمىلدىعى العاش اشىلىسىمەن، جايساڭ جاز كۇنىندەي جارقىراپ شىرا كەلۋىنىڭ ءوزى-اق جاس قازاق سوۆەت كوركەم ونەرىنىڭ تۇگىن تارتساڭ مايى شىققان قۇنارلى توپىراقتان ونىپ-وربىگەنىن پاش ەتەدى. قازاقتىڭ پروفەسسيونالدى جاس كوركەم ونەرىنىڭ تەز ەسەيىپ، تەز ەر جەتۋىنىڭ باستى فاكتورى — اعا بۋىنداردىڭ قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان، ەڭسەلى دە دارقان مادەني قازىناسى مەن ۇلى ورىس تەاترىنىڭ وزىق ءداستۇرىن اسا شەبەر ۇشتاستىرا بىلۋىندە بولدى. ولار ۇلى ورىس حالقىنىڭ رەاليستىك ونەرىنىڭ بار سولىنەن ەمىن-ەركىن سۋسىندادى. بۇگىنگى قازاق ونەرى ەكى انانى تەل ەمگەن ايقىن دا اردا ونەر. ول بىردەن الدەكىمنىڭ بالاسىنداي اجەپتارقى كورىنبەي، عاسىرلار بويى ورشەلەنە ءوسىپ كەلە جاتقان قىزۋ قاندى، ءنارلى ۋىتتى وركەندەتە بىلگەن، شىن مانىندەگى ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوسياليستىك ونەر بولا ءبىلدى. جاقسى اكەگە تارتىپ تۋعان جايساڭ ۇلداي ءوزىن بىردەن تانىتتى، بىردەن باۋرادى. قازاقتىڭ سوۆەتتىك، مازمۇنى سوسياليستىك، ءتۇرى ۇلتتىق كوركەم ونەرىن جاساۋدا سەر-اعاڭنىڭ بۋىنى حالىقتىڭ ەجەلگى مادەنيەتى مەن جاڭا مادەنيەتىنىڭ اراسىندا قۇردىم-قۋىس تاستاماي، جۋىستىرىپ، تۋىستىرا، ءتىل تابىستىرىپ تۇرعان التىن كوپىر بولا ءبىلدى.
ءبىز، قازاقتىڭ سوۆەتتىك كوركەمونەرىنىڭ، اياعىنان تەز تىك تۇرعانى ءۇشىن حالقىمىزدىڭ اباي، ماحامبەت، ءبىرجان، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، مۇقيت سياقتى ۇزدىك تالانتتاردىڭ تاماشا تاربيەلىك مەكتەبىنەن ءوتىپ، سول مەكتەپتى جاڭا زامانعا جەتكىزە بىلگەي سەر-اعاڭ ۇرپاعىنا وتە قارىزدارمىز.
سەر-اعاڭ بۋىنى، جاڭا قازاق ونەرىنىڭ كەرەگە قالار، بۋىن بەكىتەر ىرگە توپىراعى، العاشقى تۇعىرى، باستاپقى ءنارى عانا بولىپ قويعان جوق. ولار سول جاڭا ونەرگە وزىندىك كەلبەت، وزىندىك كەسكىن جاساعان ءار، اجارى دا بولدى. سەر-اعاڭ بۋىنى جاڭا ونەردىڭ جايقالىپ وسۋىنە تۇرتكى عانا بولىپ قويعان جوق، قازاق سوۆەت كوركەمونەرىنىڭ ەڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي ەڭ باستى يادروسى دا بولا ءبىلدى. قىسقاسى، ولار، جاڭا ونەردىڭ تەك نەگىزىن سالىپ قانا قويعان جوق، ونى ءوز قولدارىمەن ورنىقتىرىپ، ءوز قولدارىمەن دامىتتى. بۇل بۋىن جاس ونەردىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە اۋاداي قاجەت — جاقسىنى جاتىرقاماۋ، جاڭادان ۇرىكپەۋ، ۇزدىكسىز ىزدەنە ءبىلۋ، ۇيرەنە ءبىلۋ زەردەسىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. كەشە عانا اۋىلدارىنان كەلگەن قازاق جىگىتتەرى «مۇڭلىق، — زارلىقتى»، «توتىنامە» مەن «الپامىستى» تاستاي سالىپ، شەكسپير مەن مولەردى، گولدوني مەن گوگولدى، وستروۆسكيي مەن شيللەردى، گوركيي مەن شوۋدى قولعا الدى. قازىرگى قازاق ونەرىندە كەمەل ورىستەپ كەلە جاتقان جاڭاشىلدىق مەكتەبىنىڭ دە العاش نەگىزىن سالعان وسى سەر-اعاڭ بۋىنى. سەر-اعاڭ بۋىنى گوركيي تىلىمەن ايتقاندا «بارلىق. باستامالاردىڭ دا باسى بولدى».
ءبىز سەر-اعاڭداي ۇلكەن ونەرپازدىڭ تويىندا، ۇلكەن ونەرىمىزدىڭ اتا بۋىنى، اتا ءۇردىسى جايلى بار داۋىسپەن باسا ايتۋىمىز قاجەت. سەر-اعاڭ بۋىنى جاڭا تۇرپاتتى ونەر جاساۋدىڭ ۇستىندە، جاڭا تۇرپاتتى ونەرپاز دا ءوسىردى. بۇل بۋىن، ونەر اتاۋلىنى، ءبىر عانا باستىڭ «ابرويىمدى اسىرسام، بارىنەن وزسام، مەنەن باسقا بولماسىن، مەنەن باسقا سىيلانباسىن، مەنەن باسقانىڭ اتى اتالماسىن» دەگەن تىراش ەگويزمنىڭ كۇيكى نامىسى ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ، بۇكىل ەلدىڭ نامىسىن وسىرەتىنىن ءوز ونەرلەرىمەن، ءوز ومىرلەرىمەن جاقسى دالەلدەپ شىقتى.
بۇلاردىڭ تۇسىندا كوكشەنىڭ ءانشىسى، نارىننىڭ كۇيشىسىنە باسەكەلەسىم دەپ ەمەس، باۋىرىم دەپ قارادى. تورعايدان كەلگەن سەر-اعاڭ، قارقارالىدان شىققان قال-اعاڭمەن قولتىقتاسىپ ءبىر ءجۇردى. كۇنى كەشە عانا، قۇدىقتىڭ سۋىنا تالاسىپ پاتريارحالدى اۋىلدىڭ جول-جوراعا، ورامال-تومعا جانجالداسىپ جاتاتىن انشى-كۇيشىلەرىندە مۇنداي تاتۋلىقتىڭ نىشانى دا جوق-تى. مۇنداي ۇلتتىق. نامىس، حالىقتىق، نامىس ورنىنا اتا ارۋاعى، اۋىل نامىسى عانا جۇرەتىن ەدى. ەلدىك مادەنيەتىمىزدىڭ ەڭسە كوتەرۋىنە وزەك بولعان وسى بيىك رۋحاني دەڭگەي، بيىك تۇرعى ءۇشىن دە ءبىز ەڭ الدىمەن سەر-اعاڭدارعا، سەر-اعانىڭ بۋىندارىنا قارىزدارمىز. ءبىز سەر-اعاڭ سياقتى ۇلكەن تالانتتىڭ ازاماتتىعى جايىندا ءسوز قىلعاندا، ونىڭ بۋىنى جاساعان ۇلكەن ەرلىكتى اۋىزعا الماي كەتە المايمىز.
ۇلتتىق، ونەر ول بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ جۇرەگى، بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ ميى، اقىل-ويى، اجار نامىسى. ونەرپاز ورەلى بولسا، ونەر دە ورەلى بولماق، ونەرى ورەلى بولسا ەلدىڭ دە ەڭسەسى بيىك تۇرماق. سوندىقتان دا ونەرىمىزدە بيىك تالاپ پەن بيىك ماقساتتار اسقارىندا تابىسقان اسقان ىنتىماقتىڭ، ونەردەگى دوستىق پەن ونەردەگى پاراساتتىڭ بۇكىل رۋحاني ومىرىندە اتقاراتىن قىزمەتى ولشەۋسىز زور. وسىنىڭ. ءبارىن سەر-اعاڭ بۋىنى ونەردىڭ بۇگىنگى، ەرتەڭگى قامىن تەرەڭنەن شولىپ، تەرەڭنەن تەبىرەنگەن كەمەل كورەگەندىگىمەن ىستەدى.
جاڭا قۇبىلىستىڭ، جاڭا مادەنيەتتىڭ باسىندا تۇرعان اتا-بۋىن وكىلىنىڭ كەلەشەك قامى مەن ۋاقىت اڭعارىن، الىستان اڭعارىپ ەرتەدەن قام جەپ وتىراتىن اق پەيىل اكە بولماي، ءجاي انشەيىن اۋىلدىڭ بابى مەن بەرەكەسىن قاشىراتىن ايقايشىل شادىر شالى بولۋعا قاقىسى جوق.
ونەردەگى سەركە بۋىنى جاڭا ونەر، جاڭا قۇبىلىستىڭ باسىندا تۇرا الاتىن كەرەمەت تالانتپەن قوسا كەمەل پاراساتتى دا تابا ءبىلدى. وسى اتا بۋىنعا ىلە-شالا ورتا بۋىن، ءىنى بۋىن جاڭا تالانتتاردىڭ قاۋلاپ شىعىپ، جارقىراپ تانىلۋى الدارىنداعى اتا بۋىننىڭ ۇلكەن ونەرپازدىق ونەگەسىمەن قوسا ۇلكەن كىسىلىگىنىڭ، دارقان پەيىلىنىڭ دە ارقاسى.
حالىق بەرگەن بەدەلىن، تەك ءبىر باسىنىڭ كۇيكى قامىنا عانا تالان-تاراج ەتپەي، سول حالىقتىڭ وزىنە ەسەلەپ قايتارۋعا، حالىق بەرگەن بەدەلدى، ءبىر باسىنىڭ مۇددەسىنە ەمەس ەڭ الدىمەن ەلىنىڭ، ءوزىن تاربيەلەگەن قوعامنىڭ، تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسىنە جۇمساي بىلگەن ادام عانا شىن مانىندەگى ارداق تۇتار ازامات بولا الادى. ايتپەسە، و دا داڭقتى دارقان ۇل ەمەس، بار بولعانى داڭعازا بەلسەندى، ايتەۋىر بەدەلدى پەندە عانا بولىپ قالماق. بەدەل اتاۋلى جىگىتكە سىي عانا ەمەس، ول ۇلكەن سىن دا ەمەس پە. سەر-اعاڭ بۇل سىننان دا سۇرىنبەي ءوتىپ كەلە جاتقان ابزال ازامات.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى تويىمىزدىڭ قاق تورىندە سەر-اعاڭ وتىر، قاسىندا ونىڭ قازاق شىمىلدىعىن بىرگە اشقان تۇرعىلاستارى وتىر. ءبىز قانداي باقىتتى قاۋىمبىز، ءبىزدىڭ ونەرىمىزدىڭ اتالارى ءالى ارامىزدا ءجۇر. ولار قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىنداعى اسا ۇلكەن قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ شىقتى. بۇگىن ولار بىزگە ەمەس، ءبىز ولارعا ەسەپ بەرۋگە ءتيىسپىز. ءبىز بۇگىن سول اتالارىمىزعا وزدەرى سالىپ بەرگەن ونەرپازدىق ءۇردىستى، ازاماتتىق ءۇردىستى قالاي دامىتىپ، قالاي وركەندەتىپ جاتقانىمىزدى كورسەتۋگە ءتيىستىمىز. ءبىز ەڭ الدىمەن ولاردىڭ اسقار الا ەڭبەگىن قالاي ۇعىپ، قالاي باعالاعانىمىزدى، تۋعان ونەرىمىزدى ولار كوتەرىپ بەرگەن بيىككە، القىنباي شىققان تەگەۋىرىندى تالانتىمىزبەن، تەرەڭ ويىمىزبەن بىرگە ەر جەتكەن، ەسەيگەنىمىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك. اتا بۋىنعا وزدەرى وركەندەتكەن ونەردىڭ ورگە باسقانىن كورۋدەن ارتىق نە سىي بار. وسىنى ويلاعاندا سەر-اعاڭدار بۋىنىنىڭ، تۇستاس، تىزەلەس ىنىلەرى دە، كەيىنگى جەتكىنشەكتەرى دە وزدەرىنىڭ تۋعان ەل مەن تۋعان ونەر الدىنداعى كەلەلى مىندەتتەرىن، قارلى قاراتاۋداي قارىزدارىن ايقىنىراق سەزىنەدى.
ۇلكەن اعا سەر-اعاڭ قازاق جۇرتىنىڭ ونەرپاز قاۋىمىن تەرەڭ ويلارعا، بيىك ازاماتتىق، مۇراتتارعا، شابىتتى ەڭبەككە شاقىرادى.
سەر-اعاڭ قاشاندا حالقىمەن تىلەۋلەس، مۇددەلەس ازامات، وعان ونىڭ وسى تويى-اق دالەل، سەر-اعاڭنىڭ ساحنالىق قىزمەتى ەلۋگە، ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، ونەرىمىزدى جاڭعىرتقان ۇلى وكتيابرمەن قاتار شىققالى وتىر.
ونىڭ جەتپىس جاسى، ءوزىنىڭ تۋعان توپىراعىنىڭ وتان قامباسىن قارىق قىلعان، بيىلعىداي ىرىستى-بەرەكەلى جىلىنا تاپ كەلدى. ءبىزدىڭ كەڭ بايتاق رەسپۋبليكامىز ءۇشىن، قالاۋلى ازاماتىمىز، قادىرمەندى سۋرەتكەرىمىز سەر-اعاڭنىڭ تويى، تويدان-تويعا ۇلاسقالى وتىرعان مەرەكەلى جىلدىڭ باسى سياقتى.
سەر-اعاڭنىڭ جان اشىر جارانى، تۋعان حالقى، قالىڭ قاۋىم سەر-اعاڭداي ونەرپاز ورەندەرىڭىز باستاپ بەرگەن تويلارىڭ تويعا ۇلاسا بەرسىن!
كوشىڭىز كولىكتى بولسىن، ساحناڭىز كورىكتى بولسىن، قازاق كوركەم ونەرىنىڭ كوسەم كوش باسشىسى، ءقادىرلى سەر-اعا! تاعى دا تالاي جەتپىسكە جەتىپ، تالانتىڭىزعا تابىناتىن تۋعان حالقىمىزدىڭ تاعى دا تالاي تاڭدايىن قاقتىرىڭىز!
1967
You Might Also Like
-
باسقاعا قاراعاندا، بىزدە تىم شابان كەلە جاتقان دراماتۋرگيانىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى شاحمەت حۇسايىنوۆتى بالا كۇنىنەن بىلەتىن ادەبيەت اقساقالدارى دا، سان تاراپقا شارق ۇرعان ءجى...
