InfoHub Logo

     قازاق حالقى ەجەلگى زاماننان-اق يسلام ءدىنىن ۇستانعانى بەلگىلى. ولاي دەيتىنىم، تاريحتان بەلگىلى كەرەي مەن جانىبەك حاندىق قۇرعاننان باستاپ، ودان الدىڭعى اق وردا مەن التىن وردا داۋىرىندە، قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا ەلىمىزدىڭ اۋماعىنا يسلام ءدىنى كەڭ تۇردە تارالعان بولاتىن. ۇلت رەتىندە ۇيىسىپ، وركەنيەتكە يە بولۋىمىزعا، ءسالت-داستۇرىمىز بەن ءدىنىمىزدىڭ بىتە قايناسىپ ساباقتاسۋى وسى – يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالى دەپ بىلەمىن.

     يسلام ءدىنى ەتيكالىق تۇرعىدان قاراستىرعانداعى وزگەشەلىگى، ونىڭ ادامگەرشىلى قۇلىقتى باسقا الەۋمەتتىك قاتىناستاردى رەتتەۋشى، قوعامدىق سانانىڭ تۇرلەرىنەن ءبولىپ جارماۋ، مۇنداعى ايتپاعىم، قوعامدىق سانا ول – ءدىني راسىمدەر، ادەت-عۇرىپتار، سالت-داستۇرلەر. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە، ادەت-عۇرپى مەن ءسالت-داستۇرى ارقىلى، مادەنيەتى ارقىلى، ءدىنى ارقىلى قالىپتاسقان ۇلتتىق ءومىر سالتى بار. كەزىندە ءسالت-داستۇر ساناسىندا، ادەبيەت، تاريح وقۋلىقتارىندا، باسپا ءسوز، كوركەم ونەردە بەينەلەنگەنىمەن، ولاردى كەڭىنەن قولدانۋ كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ وكتەمدىگىنەن جويىلا باستادى. وكىنىشكە وراي، ۇلت رەتىندە ءوزىمىز دە ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتى، سالتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى قورعاۋعا، بەرىك ۇستانۋعا تاباندىلىق پەن ۇستامدىلىق كورسەتە المادىق. قازاق تۇرمىسى جارتىلاي باتىسشا-ورىسشا، جارتىلاي قازاقى بولدى. باتىسشا دەيمىز-اۋ! سول باتىستىڭ بىزگە ءدال قازىرگى كەزدە تەحنولوگياسى كەرەك شىعار، ءبىراق، مادەنيەتى ءبىر تيىنعا دا كەرەك ەمەس. قازىرگى كەزدە جاستاردىڭ باتىسقا قىزىعۋى مەن ەلىكتەۋشىلىگى مىنەزدىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلەدى. مىنەز وزگەرسە – ءداستۇر قايدا، سالت قايدا، تاربيە قايدا ەكەنىن تاپپاي قالارمىز؟ قۇداي ساقتاسىن، ارينە. ال قىزىعۋشىلىق پەن ەلىكتەۋشىلىك – جاستاردىڭ جات اعىمعا كىرىۋىنە بىردەن ءبىر سەبەپشى ەكەنى ايدان انىق.ايتپاساق تا تۇسىنىكتى...

     ءدىن، ءداستۇر، سالت، ىرىم-تىيىم – مۇنىڭ ءبارى وتە تىعىز بايلانىستا، ساباقتاستىقتا. ونىڭ ءمانىسى مىنادا: يسلامعا دەيىن ارابتاردا ىرىمعا يلانۋ ورىن العان. مىسالى، ولار جولعا شىعاردا تىنىش وتىرعان قۇستى ۇركىتىپ ۇشىراتىن. ەگەر قۇس وڭ جاققا بەت الاتىن بولسا، ساپارعا شىعۋدى دۇرىس كورگەن، ال سول جاققا ۇشاتىن بولسا، ساپار ءساتسىز بولادى دەپ بولجاعان. سول سياقتى كەيبىر جاندار قارا مىسىقتىڭ جولىن كەسكەنىن كورسە، جولاۋشىلىعى ءساتسىز بولادى دەپ بولجاعان.

     قازىرگى تاڭدا جاڭا تۇسكەن كەلىن وتقا ماي قۇياردا «وت انا، ماي انا، جارىلقا!» دەپ ايتپاسا دا بۇل ىرىمنىڭ ءوزى ءشامانيزمنىڭ سارقىنشاعى ەكەنى ءسوزسىز. تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن: «تۇندە تىرناعىڭدى الما نەمەسە جامان بولادى» دەپ جاتادى. شىن مانىندە، بۇل ىرىم ەمەس. بۇل – قازىرگىدەي جارىق شامى جوق ءارى ىدىس-اياعى مەن جاتىن ورنى جاقىن ورنالاسقان كىشىگىرىم قازاقى ۇيدە عۇمىر كەشكەن حالىقتىڭ گيگيەنالىق ساقتانۋىنان تۋىنداعانپ  ۇستانىم. سەبەبى، قاراڭعىدا الىنعان تىرناقتىڭ ىرشىپ ىدىس-اياققا ءتۇسىپ، ودان ءارى ادامنىڭ ىشىنە كەتۋ ءقاۋپى بار دەپ ەسەپتەگەن. سول سەكىلدى، «ۇيگە قاراي جۇگىرمە نەمەسە اتپەن شاپپا جامان بولادى» دەگەن دە بار. بۇل دا ىرىم ەمەس، ۇلكەن ەتيكادان تۋىنداعان تىيىم بولىپ سانالادى. كوبىنە جاۋ شاپقاندا حابارشى جاي جۇرىسكە سالماي شاۋىپ كەلەتىن بولعان. سوندىقتان تىنىشتىق ۋاقىتتا ۇيگە قاراي شاۋىپ كەلۋ - ەلدىڭ جۇرەگىنە ۇرەي سالۋ بولعاندىقتان، وسىلاي تىيىمداردى اتا–بابامىز ايتىپ وتىراتىن بولعان.

     ەندىگى ايتپاعىم،داستارحان باسىندا بەرىلەتىن باتا تۋرالى. نەگىزى باتالار يماندىلىق، ادامگەرشىلىك،امان-ەسەندىك، باقىت، قۋانىش، قۇت-بەرەكەنى كۇتۋگە شاقىرادى. باتانى اۋىل اقساقالدارى مەن قاريالار بەرەتىن بولعان. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعى دەپ وسىنى ايتۋعا بولادى. ءدىندى داستۇردەن، ءداستۇردى دىننەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى، سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى دىنمەن وتە تىعىز بايلانىستا بولعاندىعىن وسى كەلتىرگەن مىسالداردان اڭعارامىز.

     قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىندە كوتەرىلگەن دىنگە قاتىستى تاقىرىپ XIX عاسىردا قازاق اعارتۋشى دەموكراتتارىنىڭ جازبا ادەبيەتتەرىنەن دە ۇلكەن ورىن العانىن ايتا كەتۋ كەرەك. دىنگە قاتىستى حالىقتىڭ ەركىن قيالىنان تۋعان شىعارمالارعا بەلگىلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ ەرەكشە ءمان بەرگەن. شوقان تەك يسلام ءدىنى ەمەس، ءدىننىڭ باسقا تۇرلەرىنە دە تەرەڭ تالداۋلار جاساعان. وسى سەكىلدى ىبىراي التىنسارين، اباي قۇنانباي ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ سىندى عالىمدار مەن جازۋشىلار ءوز شىعارمالارىندا ءدىن تۋرالى تاقىرىپتاردى ارقاۋ ەتكەن. ماسەلەن، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ شىعارماشىلىعىنا كوز جۇگىرتسەك «ءدىن»، «قيسىق قابىرعا»، «نەكە قيار»، «ايت» سىندى تاقىرىپتاعى تۋىندىلاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ال ءدىندى وزدەرىنە تاپ قۇرالى رەتىندە بيلەۋشى توپتاردىڭ قاسكويلىگىن اباي تەك ولەڭمەن ەمەس، اسىل ويلى وتكىر سوزدەرىمەن دە تۇيرەگەن. ولاردىڭ مال مۇلىككە، بايلىققا تابىنعان ارام ويلارىن بەتتەرىنە باسقان. اباي شىعارماسىندا: «بايلار وزىندە جوقتى مالمەن ساتىپ الادى. كوڭىلدەرى كوكتە، كوزدەرى اسپاندا. ادالدىق، ارامدىق، اقىل، عىلىم، ەشنارسە مالدان قىمبات دەمەيدى» - دەيدى. ءدىننىڭ ەڭ ءقاۋىپتى كەسەلدى جاعى بىرەۋدى كاپىر، بىرەۋدى مۇسىلمان دەپ ۇلت ارازدىعىن تۋدىرۋ ساياساتىن قوزدىرۋ ەدى. اباي دا بۇعان سوققى بەردى. «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا ءبارى ورىستا زور...ورىستىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك، كوزىڭ اشىلادى...ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى» - دەگەن.

    كەلەشەگىمىز جارقىن بولۋ ءۇشىن، جاس ۇرپاق وتكەندى، اتا-بابا مۇراسىن ءبىلۋى قاجەت جانە ءسالت-داستۇرىمىزدى، ادەت-عۇرپىمىزدى جوعالتپاي ساقتاپ، زامان اعىمىنا قاراي جاقسى جەتىلدىرىپ وتىرساق نۇر ۇستىنە نۇر بولارى ءسوزسىز.

---