InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى جولدىقارا. م
جەتەكشى قازۇۋ اعا وقىتۋشىسى تۋنگاتوۆا. ۋ

قازاق حالقىنىڭ يسلام دىنىمەن تانىس بولعانىنا مىڭ ەكى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. سودان بەرى سالت-ساناسى، ادەت-عۇرىپتارى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتتەرى مۇسىلماندىققا بەيىمدەلىپ، يسلام ءدىنى حالىق دىلىمەن بىتە قايناسىپ، ۇلتتىق بولمىستىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. حالىق ۇستانعان ادەت-عۇرىپتارى يسلام شاريعاتىنا سايكەس قۇقىقتىق نورمالاردىڭ باستاۋلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ءقاسيتتى قۇراندا: ”عافۋ جولىن ۇستا، عۇرىپپەن ءامڭر ەت جانە نادانداردان تەرىس اينال” دەپ بۇيىرعان.

قازاق حالقىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق داستۇردەردىڭ دىلدەگى ۇعىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلام دىنىمەن بىرگە ءورىلدى. ءاربىر حالىقتىڭ مادەنەيتىن تانىمدىق تۇعىرىن ايقىنداپ بەرەتىن تارازى سول حالىق ۇستانعان يدەولوگيالىق رۋحاني جولى، ياعني ءدىنى.

ءدىن مەن ءداستۇر ۇلت بولاشاعىنىڭ جانە بىرلىگىنىڭ كەپىلى. ءدىن مەن ءداستۇر قاشاندا ءبىر ء-بىرىن قۋاتتاپ، قوعامدا ىنتىماق پەن بىرلىكتىڭ، بابالارىمىزدان قالعان اسىل قۇندىلىقتاردىڭ جوعالىپ كەتپەۋىنە ۇندەپ، كەيىنگى ۇرپاقىڭ بولاشاعى جارقىن بولۋىنا، وتكەندى ۇمىتپاي سارالاپ ۇلتتىق ار-وجدانىنىڭ جوعالماۋىنا شاقىرادى.

ءدىن مەن ءداستۇر ۇلكەنگە قۇرمەت، ولارعا داۋىس كوتەرىپ سويلەۋ بىلاي تۇرسىن، جولدا ءوتىپ بارا جاتسا الدىن كەسىپ  وتپەۋگە ۇندەيدى. حاديستە ”بەرەكە سەندەردىڭ ۇلكەندەرىڭمەن بىرگە كەلەدى دەلىنسە، حالقىمىزدا” قاريا ادامداردى تورگە شىعارامىز، سىيلايمىز. ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ بىزدە بۇرىننان بولدى. يسلام ەنگەننەن كەيىن  ءداستۇرلى قۇندىلى بولىپ قالىپتاستى. يسلام دىنىدەگى قۇندىلىقتار ءبىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزدە بولعاندىقتان، ول تەز ءسىڭىپ حالقىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە تەز قالىپتاسىپ كەتتى.

اللاھ تاعالا “حۋجۋرات سۇرەسىندە “ەي ادامدار مەن سەندەردى ءبىر ەركەك، ءبىر ايەلدەن جاراتتىم جانە سەندەردە بىر-بىرلەرىڭدى تانىسىن دەپ، ءبىر -بىرلەرىڭدى ءبىلسىن دەپ سەندەردى ۇلتتار مەن ۇلىستار ەتىپ جاراتتىق” دەيدى. حالقىمىزدىڭ ۇلتتاردى بەلگىلى ءبىر ناسىلگە بولمەي، قانداي ۇلت ءناسىل بولماسىن داستارحانىندا بار نانىمەن ءبولىسىپ، قالتاسىندا بارىن بەرە الۋى، كومەك قولىن سوزىپ ءارقاشان كەڭ بولىپ ياعني حالقۆمىزدىڭ كەڭشىلىگى مەن شاريعاتتان تەرەڭ سۋسىنداعانىن ءبىر بەلگىسى ەكەندىگىن كورە الامىز.

اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس تىرشىلىگىندە قولدانعان ششاريعاتقا سايكەس زاڭدارعا قارسى كەلمەيتىن داستۇرلەرىمىزدىڭ ءبىرى كورشىڭمەن تاتۋ بولۋ جانە قارىم قاتىناس ۇزىلمەيتىن داستۇرگە اينالعان. حالقىمىزدا “كورشى ءاقىسى-تاڭىر اقىسى دەگەن قاناتتى سوزدەر قالعان. حالقىمىزدا كورشىمەن قارىم قاتىناسقا بايلانىستى جۇرتقا شەتتەن جاڭا قونىستانعان ءۇي يەلەرىگ “ەرۋلىككن شاقىرۋ دەگەن جاقسى ءداستۇرىمىز بار. ياعني جاڭا كورشىلەرمەن تانىسىپ، داستارحان جايىلىپ دامگە شاقىرىپ، سىيلاستىعىن ءبىلدىرۋ. بۇل ىزگى ءداستۇرىمىز حالقىمىزدىڭ بويىندا كورشىلەرمەن تاتۋ بولۋ ءتىپتى كورشىلەرىنىڭ شاريعاتتاعى داستۇرىمىزگە ەنگەن ادەتتەر مەن سوزدەردىڭ بارلىعى دا وڭتايلى جانە ۇلت ساناسىنا كىرىپ كەتكەن سوڭ، ونىڭ جاقسىسى مەن جامانىن ايىرىپ الۋ سانالى بiلiممەن كەلەتىنى، ونىڭ بارلىعىن ىزدەنىپ، دۇرىسىن تانداۋ كىمنىڭ بولسا دا مىندەتى بولىپ تابىلاتىنى انىق. اياققا تۇرۋىنا جاردەم ەتۋ سەكىلدى اسىل قاسيتتەرىمىز سانا سەزىمدەرىنە ءسىڭىپ كەتتى.

دىنىمىزدەگى كورشىگە دەگەن قۇرمەتتى پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س. ع. س. ) مۇباراك حاديسىنەن بىلۋگە بولادى: «اللا ەلشىسىنىڭ كورشى تۋراسىندا كوپ ايتقانى سونداي، كەيىن ولار بiزدiن ميراسقورىمىز بولا ما دەپ ويلادىم»، - دەگەن. شىندىعىندا، ميراسقورلىققا بالا - شاعا، جاقىندارى عانا يەلىك ەتەدى. بۇل حاديستەن كورشىنىڭ جاقىندىعى ميراسقور بالالارىنداي تىم جاكىن بولاتىندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى مەن ءسوز ونەرىندە كەلەتiن دانالىك سوزدەرىمىزدە كوبىسى شاريعاتپەن ماعىنالاس كەلەدى. قازاق حالقىنىڭ ارىستارى بولعان اباي مەن ىبىراي، شاكارىم مەن ماعجان جانە ت. ب. ارىستار وسى ءبىر شاريعاتتىڭ ءمانىسىن جەتكىزسەم دەپ وزدەرىنىڭ كوكەيلەرىندەگى جىرلارىن ويلارىن كارا ولەڭ مەن شىعارمالارى ارقىلى حالىككا جەتكiزiپ وتىرعان. قازاقتىڭ داناسى بولعان اباي اتامىزدىن 10 - شى كارا سوزىندە بىلاي دەپ كەلگەن: «. . . ارتىمنان بالام قۇران وقىسىن دەسەن، تىرلىكتە ءوزىڭنىڭ جاقسىلىق قىلعان كiسiن كѳپ بولسا، كىم قۇران وكىمايدى؟ ەگەر جامانشىلىقتى كوپ قىلعان بولسان، بالاننىڭ وقىعان قۇرانى سەنi نەگە جەتكiزەدi؟ تىرلىكتە وزىنە-وزiن كىلماعان iستi ولگەن سون ساگان بالان كاسiپ كىلىپ بەرە الا ما؟ احيرەت ءۇشىن بالا تىلەگەنىڭ - بالام جاسىندا ءولسىن دەگەنىڭ. ەگەردە ەرجەتسىن دەسەڭ، ءوزى ەرجەتىپ، اتا-اناسىن تۇزاقتان قۇتقارارلىق بالا قازاقتان تۋا ما ەكەن؟ ونداي بالانى سەندەي اكە، سەنىڭ ەلىڭدەي ەل اسىراپ وسىرمەك پە ەكەن؟. . . » - دەگەنىنىڭ ءوزى پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س ): «اتا-انانىن بالاسىنا ۇيرەتەتiن ەڭ كۇندى نارسەسى كوركەم مىنەز» -دەگەنىمەن سايكەس كەلەتىنىن كورەمىز بالانىڭ ءوزى ءاردايىم اكە - اناسىنان كورگەنiن ىستەيدى. بالانىڭ تاربيەسى تىكەلەي اتا اناسىنىڭ قولىندا.  

حالقىمىز قايىرىمدىلىقتىڭ قادىرىنە جەتە بىلگەن، ءارقاشان جاقسىلىق جاساپ، سول جاساعان جاقسىلىعىنا لايىقتى العىسن ايتا بىلگەن جۇرت. ۇلتىمىزدىڭ مۇرالارىنا زەر سالساق قايىر قىلعان جانعا “قۇداي جارىلقاسىن”، ”جولىڭدى اشسىن” دەگەن سەكىلدى يگى تىلەكتەرىن جاۋىدىرىپ ءوزىنىڭ تاربيەلىلىگىن كورسەتە بىلگەن. حاديستەرىمىز دە دە بىر-بىرىنە العىس ءبىلدىرۋ شىنايى مۇسىلماننىڭ بەلگىسى ەكەندىگىن ايتادى.

ءابۋ ھۋرايرادان (ر. ا) جەتكەن ريۋاياتتا اللا ەلشىسى(س. ا. س) “ادامدارعا العىس بىلدىرمەيتىن ادام اللاعا شۇكىر ەتىپ جارىتپايدى”-دەيدى.

ءدىن مەن ءداستۇر ساباقتاستىعى ەلدىگى بىرلىگى مەن ىنتىماقتاستىعىنىڭ بەرىك بولۋىنا جانە ءدىني ءبىرتۇتاستىقتى ساقتاۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى.

---