ارمانىن اڭساعان جاندار. II
Epلiك تۋرالى ساگا
ەكىنشى كىتاپ
ورىس تىلىنەن اۋدارعان مىڭباي ىلەس
اۋىر كەزەڭدەر
ءۇشىنشى ءبولىم
قىرقىنشى تاراۋ
تابالدىرىق الدىندا
ەگەر ۇيدەن ولىك كوكتەمدە شىقسا، وندا بۇكىل جاز ونىڭ قالاي جەرلەنگەنى جونىندەگى كوڭىلسىز ەستەلىكتەرگە تولى بولادى. ال كۇزدە، قىستىڭ قارساڭىندا ادامنىڭ جان دۇنيەسىن جايلاپ الاتىن ويلار قانداي بولادى؟
— ەگەر بيىلعى قىس ۇزاققا سوزىلسا، نە بولادى؟ — دەدى بالالاردىڭ ۇلكەن اعاسى، ىمىرت جابىلا بەرە ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگى تابالدىرىعىنىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ. — ەگەر قىس سوزىلا بەرسە، سوزىلا بەرسە، قۇيرىعىنان جىبەرمەي ۇستاعان يت سياقتى اينالا بەرسە، اينالا بەرسە — قالاي توقتاتپاق بولساڭ دا، توقتاي الماي، ودان سايىن اينالا بەرسە شە؟ سوندا نە بولماق؟
ول ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ قايتاردى:
— ەندى ەشتەڭە دە بولا المايدى.
— ونداي ۇزاق قىس بولمايدى، — دەپ جاۋاپ بەردى كىشى ءىنىسى. — ال ەگەر تىم ۇزاققا... مىسالى ءجۇز جىلعا سوزىلاتىن قىس بولسا، وندا مەن سول مەرزىم ىشىندە ءوزىمىزدىڭ تاۋ باسىنا ورمەلەپ شىعار ەدىم.
— سوندا نە بىتىرمەكسىڭ؟
— ونداعى بيىكتەن الىستاعى بوتەن ەلدەردى كورەر ەدىم.
— ول قانداي ەلدەر؟
— مامامنىڭ ءتىرى كەزىندە ايتا بەرەتىن عاجايىپ ەلدەر.
— ونداي ەشقانداي دا بوتەن ەلدەر جوق.
— بار. مەن ايتىپ وتىرمىن عوي — بار! مەن قۇتىرىنعان جەلدىڭ تاۋداعى قۇلاما سۋدىڭ اعىسىن تومەنگە، ەگىسكە قاراي ەمەس، قايتا تاۋدىڭ بيىك باسىنا قاراي ايدايتىنىن تالاي رەت كوردىم.
بالالاردىڭ ۇلكەن اعاسى ءنوننيدىڭ ايتقان بۇل سوزىنە، ارينە، ءمان بەرگىسى كەلگەن جوق. ونىڭ سوزىنە سەنە قويعانى سونشاما! ايتىپ تۇرعانىنىڭ ءبارى وتىرىك، ويدان شىعارىلعان جالعان اڭگىمەلەر. سالدەن كەيىن ءنوننيدىڭ ۇلكەن اعاسى ءوزىنىڭ الگى باستاعان اڭگىمەسىنە قايتا ورالىپ سوقتى:
— ال ولگسن ادامنىڭ ءمايىتىن جەرلەۋ كەرەك بولسا شە؟ ەگەر جەرلەۋ ءراسىمى ۇزاققا سوزىلىپ كەتسە شە؟ پاستور سويلەگەن ءسوزىن سوزا بەرسە، سوزا بەرسە، جۇرتتى جالىقتىرىپ، كوپ سويلەسە شە؟ ايتالىق، ءۇيدىڭ توبەسىنەن اعاتىن جاڭبىر سۋى سياقتى ەشقاشان اياقتالماي، سوزىلا بەرسە شە؟ ەگەر ول "ءاۋمين!" دەگەنشە ءجۇز ەلۋ جىل ءوتىپ كەتەتىن بولسا شە؟ وندا نە بولماق؟
— ءمايىتتى ولاي جەرلەۋگە بولمايدى. بولا قالسا، ادامدار ونىڭ اياقتالۋىن كۇتپەي، بەت-بەتىمەن تاراپ كەتەدى.
— ال تابىت شە، ناقۇرىس نەمە-اۋ؟ سەنىڭشە، ول دا كەتىپ قالا ما سوندا؟
— تابىتتى ادامدار وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتەدى.
— سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا ءوزى؟ پاستور سوڭعى ءسوزىن ايتىپ بولماي تۇرىپ، تابىتتى الىپ كەتۋگە باتىلى بارا قويادى دەپ قالاي عاناويلايسىڭ؟!
— ءبىزدىڭ مامامىزدى جەرلەگەندە پاستور ءسوزىن قانشا سوزباق بولسا دا كوفە ىشكىسى كەلگەن كەزدە ءسوزىن ءوزى-اق توقتاتقان. مەن ونىڭ وسىلاي ەتەتىنىن، ايتەۋىر ءبىر توقتايتىنىن سەزىپ تۇرعانمىن.
ۇلكەن اعاسى كىشى ىنىسىنە تاقالا ءتۇسىپ، ونىڭ يىعىنا قولىن قامقورسي سالدى دا بىلاي دەدى:
— نونني، سەن ءالى جاسسىڭ، كەيبىر نارسەلەردى تۇسىنە بەرمەيسىڭ. سەنىڭ ونىڭا تاڭ قالۋعا دا بولمايدى.
— مەن ءبارىن دە تۇسىنەمىن، دەپ قارسى داۋ ايتتى ءىنىسى، اعاسىنىڭ قولىن ءوز يىعىنان ىسىرىپ تاستاپ. — سەن تۇسىنگەن نارسەنىڭ ءبارىن مەن دە تۇسىنەمىن. كەرەك دەسەڭ، ءتىپتى تەرەڭىرەك تۇسىنەمىن!
— جارايدى، — دەدى اعاسى. سەنى اقىلدى-اق دەيىك. وندا ايتا قويشى: ءمايىتتى جەرلەۋ دەگەنىمىز نە ءوزى؟
كىشى ءىنىسى ءبىر ءتۇرلى ويلانىپ قالدى. ويتكەنى قايتكەندە دە دۇرىس جاۋاپ تابۋعا تىرىستى. ول قانشا ۇزاققا ويلانسا دا ءبىر توقتامعا كەلە المادى. جوق، ول الگىندەي قاراپايىم وپ-وڭاي سۇراققا قانشا ويلانسا دا بايسالدى دا تۇسىنىكتى دۇرىس جاۋاپ بەرە المايتىنىنا كوزىن جەتكىزدى.
سۇراققا ۇلكەن اعاسىنىڭ ءوزى جاۋاپ قايتاردى:
— ءمايىتتى جەرلەۋ دەگەنىمىز ءمايىتتى جەرلەۋ دەگەن ءسوز عوي، اقىماق نەمە-اۋ!
نونني تاڭ قالىپ، ويلانىپ قالدى. وسىنداي وپ-وڭاي جاۋاپ قايتارۋعا ونىڭ اقىلىنىڭ شىنىمەن-اق جەتپەگەنى مە؟!
ال ۇلكەن اعاسى ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى:
— ءيا، جەرلەۋ ارەكەتى ەشقاشان اياقتالماق ەمەس... مەيلى، ادامدار اقىرىن كۇتپەي، بەت-بەتىمەن تاراپ كەتىپ قالسا دا، پاستور ەڭ سوڭعى "ءاۋمين!" دەگەن ءسوزىن ايتىپ بىتسە دە، بىلتىرعى كوكتەمدە تاۋداعى قۇلاما سۋ ەڭىسكە ەمەس، ورگە قاراي اتىلا اعىپتى-مىس دەسەك تە — ال ولاي بولىپتى-مىس دەۋ شىپ-شيكى وتىرىك، قۇلاما سۋدىڭ ورگە قاراي اعۋى مۇمكىن ەمەس، — ءبارى ءبىر ءمايىتتى جەرلەۋ ەشقاشان، ءتىپتى ەشقاشان اياقتالماق ەمەس. ال سەن اقىماق نەگە ولاي ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— ءوزىڭ اقىماق! مەن سەنىڭ بۇل سۇراعىڭا جاۋاپ بەرمەيمىن.
— ولاي بولسا، سەبەبى مارقۇم بولعان ادام ەشقاشان قايتا تىرىلمەيدى.
— سەن نەگە تەك ءوز ايتقانىننىڭ ءبارى دە دۇرىس بولا بەرۋى كەرەك دەپ ويلايسىڭ؟ ماعان تىنىشتىق بەرشى ءوزى! — دەدى كىشى ءىنىسى، بۇرتيا وكپەلەپ، شەتكە قاراي جىلجىدى.
— سەن قورقىپ وتىرعاننان ساۋمىسىڭ؟
— جوق...
ءىڭىر قاراڭعىلىعى قويۋلاندى، كەش سالقىنداي ءتۇستى. كوكجيەكتە قويۋ قارا بۇلتتار تىزبەگى پايدا بولا باستادى. سوعان قاراعاندا، شاماسى، جاڭبىر جاۋاتىن بولۋى كەرەك. اجەسى جاڭا ايدىڭ تۋۋىن ءالى كۇتىپ وتىر.
— نونني، ساعان ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن، تىڭدايسىڭ با؟
— ايتپاي-اق قوي، — دەدى نەمەرەسى. — تىڭداعىم كەلىپ وتىرعان جوق.
— ەگەر ءبىز وسى جەردە ۇزاق وتىرساق، مىسالى ءجۇز نەمەسە ءجۇز ەلۋ جىل وتىرا بەرسەك، سونىڭ بارىندە دە تاپ قازىرگىدەي ءىڭىر قاراڭعىلىعى قورشاپ تۇرسا، اكەلەرىڭ ءبىر عانا ساۋلىقتى الگى ءبىر قۇشاق ءشوپتى ءبىر-بىر تالدان عانا بەرىپ ازىقتاندىرىپ وتىرسا، سوندا...
— ەگەر اكەمىز ۇيدە بولعاندا، سەندەردىڭ جۇمىس ىستەۋ ورنىنا وسىندا ەمىن-ەركىن جايلاسىپ الىپ، قايداعى جوق بوس اڭگىمە سوعىپ وتىرعاندارىڭدى كورسە، وندا شەتتەرىڭنەن سازايلارىڭدى تارتقىزار ەدى. — مۇنى ايتقان ورتانشى ۇل گۆەندۋر بولاتىن. ول بۇلارعا بەينە ءبىر كانىگى ۇرىلار سياقتى مىسىق اياقتانىپ، جاسىرىنىپ كەلىپ، ءبارىن دە تىڭداپ تۇرعان بولاتىن.
ءبىر قىزىعى — باعانادان ءبارى اڭگىمە سوعىپ وتىرعاندار ەمەس، ءالى دە "كەيبىر نارسەلەردى تۇسىنە بىلمەيتىن" جاس بالا نونني شاپ ەتە قالدى.
— جۇمىسىڭ بولماسىن — ءبىز سەنىمەن سويلەسىپ وتىرعان جوقپىز! — دەدى ءىنىسى.
ۇلكەن اعاسى وعان قوسا بىلاي دەدى:
— سەنىمەن سويلەسە قوياتىنداي ءبىز سونشالىقتى اقىماق ەمەسپىز.
گۆەندۋر ادامنىڭ جان دۇنيەسى دەگەننىڭ نە ەكەنى تۋرالى ەشقاشان ەش نارسە دە ويلانىپ كورمەگەن ەدى. ال مىنا ەكەۋى جان دۇنيەسى تۋرالى اڭگىمەنى وڭاشادا ۇزاعىنان سوعىپ وتىر. مىنە، قاراي گور بۇلاردى! جۇمىستان باسقانى ويىنا دا المايتىن ورتانشى ۇلعا قارسى بۇل ەكەۋىنىڭ اۋىز بىرىكتىرە قالۋىنا دا سول جاعداي سەبەپ بولعان سياقتى.
— قالاي دەسەڭدەر، ولاي دەڭدەر. اكەم مەنى سەن ەكەۋىڭنەن الدەقايدا اقىلدى دەپ سانايدى، — دەدى گۆەندۋر.
— سولاي دەپ ساناسا، ساناي بەرسىن. ونىڭ ەسەسىنە، ءبىزدى شەشەمىز وتە جاقسى كورەتىن.
— شەشەمىز دەي قالۋلارىڭا جول بولسىن! ونى جەرلەگەن كەزدە كوزدەرىڭە ءبىر تامشى جاس تا العان جوق ەدىڭدەر عوي سەن ەكەۋىڭ! سەن دە، سەن دە! ميريلىك گۋدني كەمپىر سوندا سەندەر تۋرالى نە ايتقانىن بىلەسىڭدەر مە؟ سەندەرگە قاراۋدىڭ ءوزى ۇيات دەگەن. شەشەلەرىن جەرلەپ جاتقاندا بۇل ەكەۋى پاستورعا اقىماق قويلار سياقتى كوزدەرىن بادىرايتىپ، ونى مازاق ەتتى دەگەن!
— سەن ءبىزدى اكەمىزگە جاعىنۋ ءۇشىن ەڭىرەپ جىلايتىن شىعار دەپ شىنىمەن ويلادىڭ با؟ جوق. ءتىپتى دە ولاي ەمەس. ءبىز قىڭقىلداپ جىلاپ، داۋىس شىعارمايمىز. ءبىز يەمەبەرگ ۆيكينگتەرى سياقتىمىز. سەن ەڭىرەپ جىلايسىڭ، ال ءبىز ودان دا قارسىلاسىپ، ۇرىسقا شىعۋعا ءازىرمىز.
ايتىس-تاتىس وسىلاي قىزا تۇسكەن كەزدە اۋستا بۇلارعا ەسىكتەن باسىن شىعارا ءتىل قاتتى. ءىڭىر قاراڭعىلىعى تۇمشالاپ تۇرعان جول جول جاققا قاراپ، جىپ-جىڭىشكە نازىك قولدارىن بەلدەمشە كويلەگىنىڭ ەتەگىنە ءبىر ءسۇرتىپ بىلاي دەپ سۇرادى:
— بالالار، سەندەر ونى كورگەن جوقسىڭدار ما؟
— ونى دەپ تۇرعانىڭ كىم ەدى؟
— كىم ءوزى دەگەندەرىڭ قالاي؟ سەندەر سونشالىقتى اقىماق ەمەس ەدىڭدەر عوي. مەنىڭ كىم تۋرالى سۇراپ تۇرعانىمدى بىلەسىڭدەر عوي!
— سەن، نەمەنە، ونى ءولىپ قالدى دەپ ويلايسىڭ با سونشا؟
— اكەلەرىڭ تۋرالى وسىلاي دەپ ايتۋعا اۋىزدارىڭ قالاي بارادى؟! ۇيالمايسىندار ما؟
— ءيا، بۇلارعا اكەلەرىنىڭ تەزىرەك ولگەنى كەرەك، — دەدى گۆەندۋر. — سوندا بۇلار جۇمىس ىستەۋدەن قۇتىلار ەدى. وسى جەردە تابالدىرىق الدىندا يتشە شوقيىپ وتىرىپ الىپ، بىرەر كۇن بويى يتشە شاۋىلدەي بەرەر ەدى.
كىشكەنتاي نونني بىلاي دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى:
— ەگەر ءبىز قالاساق، بۇل ۇيدەن ءبىرجولا كەتەمىز دە، دۇنيەنى شارلاپ، ساپار شەگەتىن بولامىز. ال سەندەر وسىندا قالا بەرەسىڭدەر.
— وتە جاقسى. جارايسىڭدار! وسى باستان نەگە كەتە بەرمەيسىڭدەر؟ نەعۇرلىم ەرتە كەتسەڭدەر، سوعۇرلىم جاقسى ەمەس پە؟ مۇندا ونداي ساپاردى قىزعاناتىن ەشكىم جوق، — دەدى اۋستا، تەرىس اينالا كەتىپ بارا جاتىپ. ويتكەنى ول ساپار شەگۋدىڭ نە ەكەنىن ءوز باسىنان وتكەن تاجىريبەسىنەن جاقسى بىلەتىن ەدى.
بالالار تابالدىرىققا وتىرعان بويى قالا بەردى.
— بۇل دا ەڭىرەپ جىلاعان بولاتىن، — دەدى حەلگي ۇنسىزدىك ورناعان كەزدە بالالارعا ەسىتتىرە.
— ول راس، اۋستا ءالى دە جىلاپ ءجۇر. كەشە كەشكە دە، الدىڭعى كۇنى دە ەڭىرەپ جىلادى.
— نونني، سەن بىلەسىڭ بە، ونىڭ جىلايتىن رەتى جوق ءتىپتى. بۇل قىز ءبىزدىڭ شەشەمىزدەن تۋماعان عوي، ءبىزدىڭ ەشقايسىمىزبەن بىرگە تۋماعان. تۋىسقان ەمەس.
— قايداعى تۋىستىقتى ايتىپ وتىرسىڭ؟!
— بوتەن ەكەنىن كوزىنە قاراپ-اق بىلۋگە بولادى عوي. ءبىر كوزى قيتار ەمەس پە؟!
— ءيا، قيتار ەكەنى كورىنىپ تۇر عوي.
— ول ءوزىن بويجەتكەن قىز سانايدى، وسىندا بيلىك جۇرگىزگىسى كەلەدى. ەكى ەمشەگى ايەلدەردىڭ ەمشەگى سياقتى ءوسىپ، ءيتتىڭ باسىنداي بولعانىن دا مىندەتسيتىن سياقتى... ال شىندىعىنا كەلسەك، ءتىپتى دە بويجەتكەن قىز ەمەس ول. بىزگە بۇيرىق بەرەتىندەي اقىسى جوق. مەن كەشە توسەككە جاتارىندا ءبارىن دە جاقسىلاپ كورىپ الدىم... ويباي-اۋ، ءوزى ەستىپ قويىپ جۇرمەسىن تاعى دا! كۇتپەگەن جەردەن باسىمىزعا اڭگىرتاياق ويناتىپ جۇرەر.
— وي، مەن ودان ءتىپتى دە قورىقپايمىن. بىلەسىڭدەر مە، ءبىزدىڭ شەشەمىزدىڭ ءولىپ قالۋىنا وسى قىز كىنالى. اكەمىز پالتونى ءبىزدىڭ شەشەمىزگە ەمەس، وسى قىزعا ساتىپ اپەردى عوي. ونىڭ ۇستىنە، بۇل قىز كۇنىنە ەكى رەت ۇيگە كەتىپ دەم الاتىن، ال شەشەمىز تىنىم كورمەي، ەڭبەك ەتكەن ۇستىنە ەڭبەك ەتە بەرەتىن. اۋرۋ ەكەنىنە دە قارامايتىن...
— نونني، مارقۇم شەشەمىزدىڭ ەكى قولىن جايىپ وتىرعان اجەمىزدىڭ الدىنا تالتىرەكتەپ بارىپ، قالاي قۇلاي كەتكەنى سەنىڭ دە ەسىڭدە بولار؟ بەيشارانىڭ قالاي قالتىراپ ءدىرىل قاققانىن ۇمىتقان جوقسىڭ با؟
بالانىڭ نە دەپ جاۋاپ قاتۋعا باتىلى جەتكەن جوق.
— ول سۇمدىق وقيعا اكەمىز بۋكودلانى باۋىزداعان كۇنى بولىپ ەدى عوي، — دەپ قايتا سوزگە ارالاستى حەلگي.
تاعى دا ۇنسىزدىك ورنادى.
— نونني، سەن مىناداي جاعدايدى بايقادىڭ با؟ كەيبىر ادامدار ءتىرى كەزىنىڭ وزىندە-اق ولىككە ۇقسايدى ەمەس پە؟ سەن ولاردىڭ كوزدەرىنە ۇڭىلە قاراپ كوردىڭ بە؟ مەن مۇنى بىردەن بايقايمىن. ولاردىڭ كوزدەرىنە قاراعان بويدا قايسىسى ءتىرى، قايسىسى ءولى جان ەكەنىن بايقاي قويامىن. ءبىزدىڭ شەشەمىز اجەمىزدىڭ الدىنا جايعان قولىنا قۇلاپ تۇسكەن كەزىندە ول ءبىرجولا شىن ءولدى، سودان قايتىپ تىرىلە العان جوق. ەسىڭە ءتۇسىرىپ كورشى، ءار كەش سايىن بىزگە وتە اۋىر ايانىشپەن مۇسىركەي قارايتىن ەدى عوي.
— جاعىڭدى قارىستىرشى، حەلگي! سەن مەنىڭ جانىمدى نەگە ۇدايى قيناي بەرەسىڭ وسى؟
— ءقازىر فريدا كەمپىردىڭ الدىڭعى جىلى كورەگەندىكپەن ايتقانى اينا قاتەسىز كەلگەنىن كوردىڭ عوي. "مۇنىڭ ءبارى دە ەركەك ادامنىڭ قاتىگەز تاعىلىعى! ول سەندەردىڭ ءبارىڭنىڭ دە تۇپتەرىڭە جەتەدى ءالى! دەگەن جوق پا ەدى؟
بالالاردىڭ ۇلكەن اعاسى، مىنە، وسىلاي دەدى. كەيبىر ادامداردىڭ ادامداردىڭ بويىندا تاڭ قالارلىق دارىن قابىلەتى بولادى. ولار سەنىڭ تاعدىرىنا جازىلعان نارسەنى وقىپ بىلەدى، ەستي دە الادى. ولاردىڭ اقىل-ويى ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن الىس قيالدارعا باعىتتالادى، ءتىپتى باس اينالدىراتىن كەڭىستىكتەردە شارىقتاپ كەتەدى. ال ولار دۇنيەنىڭ ارعى بەتىندەگى، قۇداي ءوزىنىڭ اجالدان قاشىپ قۇتىلا المايتىن جۇمىر باستى پەندەلەرىنىڭ كورۋىنە بولمايتىنداي ەتىپ جاراتقان كەڭىستىك. ونداي كورىپكەلدىك دارىنى كىشى ءىنىسىنىڭ زارەسىن ۇشىردى. ول ءوزىنىڭ دەگبىرى قاشىپ، دارمەنسىزدەنە باستاعانىن سەزىندى. ويتكەنى ءوزىنىڭ قيالىنداعى ارمانىنان باسقا ءالى ەشتەڭەنى دە كورگەن جوق بولاتىن.
— حەلگي، مەنىڭ نەعۇرلىم تەزىرەك ەر جەتكىم كەلەتىنىن بىلەسىڭ عوي سەن! — دەيتىن ول كەي-كەيدە. ول ءوزىنىڭ ارمان-ماقساتىنىڭ، مارقۇم شەشەسىنىڭ دارىنىنىڭ ارقاسىندا ءوزىن-وزى تاعدىردىڭ قاتال سوققىسىنان، ونىڭ ارعى جاعىندا كۇتىپ تۇراتىن قاتىگەزدىك اتاۋلىدان قالاي ساقتانۋ كەرەكتىگىنە قالاي قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن ويلاپ، باسىن قاتىراتىن دا جۇرەتىن. شىركىن-اي، وسىندايدا وعان قانات ءبىتىپ، اۋەدە ەركىن ۇشا الاتىن قۇس سياقتى يەن دالانىڭ ۇستىمنەن، ۋتيرەسدەميريدەگى بيىك قورشاۋدان اسىپ ءوتىپ، تەلەگراف باعانالارىنىڭ جەلىسىن ارتقا تاستاپ، سامعاپ ۇشا الاتىن بولسا عوي!.. الايدا ول قانشالىقتى ءتاتتى قيالعا بەرىلسە دە ءوزىن قاناتسىز قالعانداي، بەينە ءبىر ءتورت اياقتى جانۋار سياقتى سەزىندى. ۇلكەن اعاسى بۇعان قايداعى ءبىر تىكەنەكتى سىمنان توقىلعان قورشاۋ سياقتى بولدى. ويتكەنى ول ءىڭىر قاراڭعىلىعىن سوزا تۇسەتىندەي، «ءاۋمين!» دەگەن سوزبەن عانا اياقتالاتىن ماڭگىلىك كەدەرگى سياقتى كورىندى. ءتىپتى بۇل، نونني، ودان اقىرىن جىلجىپ، تابالدىرىقتىڭ ءبىر شەتىنە الىسىراق وتىرسا دا الدەبىر كۇشتىرەك، كوڭىل جابىرقاتارلىق "ءاۋمين!" دەگەن ءسوز قۇلاعىنا ولىمسىرەپ ەستىلدى دە تۇردى.
— سەن مەنى تىڭداشى، حەلگي، — دەدى ول اقىرىندا. وعان تاماشا بip وي كەلىپتى. — وسى ءبىز ۇيىمىزدەن نەگە قاشىپ كەتپەيمىز؟ ەسىڭدە مە، گيلدە تاربيەلەنىپ جۇرگەن اسىراندى بالا بار ەمەس پە ەدى؟ بيىلعى كوكتەمدە ول قاشىپ كەتىپتى. ءيا، شىنىمەن-اق قاشىپ كەتىپتى! قاشا، قاشا شىعىسقا جەتىپتى، ۆيكتىڭ وزىنە دەيىن بارىپتى.
— وندا اكە-شەشەسى تۇرادى عوي، — دەپ ءتۇسىندىردى ۇلكەن اعاسى. — ولار بالاسىن تاۋدان اسىپ تۇسكەننەن كەيىن وزدەرىنىڭ قولىنا الىپتى دەسەدى. ال ءبىزدى كىم قولىنا الا قويادى؟ سوندا ءبىز قايدا بارىپ سيىسپاقپىز؟ ەشكىم قابىلدامايدى. بارار جەرىمىز دە جوق.
ولار تابالدىرىقتا ءالى دە وتىرا بەردى. ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانا ءتۇستى. ول قاراڭعىلىق قىرسىققاندا، اسىرەسە جارقىن بولاشاقتى بارىنەن دە كوبىرەك اڭساپ، ارماندايتىن كىشكەنتاي نونني ءۇشىن وتە-موتە قويۋ سياقتى بولىپ كورىندى. ول وسىلاي وتىرا-وتىرا ءتوزىمى تاۋسىلعان كەزدە تاعى دا ءبىر اڭگىمەنى باستادى:
— مامام جاس كەزىندە تاۋ ۇڭگىرىندە تۇراتىن اۋلۆالارمەن دوس بولىپتى. بۇل ونىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى ۋردارسەلدە بولعان كورىنەدى. ول ماعان بۇل اڭگىمەنى بىلتىر، ەكەۋمىز تاۋ باۋرايىندا بۋكودلانى جايىپ جۇرگەن كەزىمىزدە ايتقان. مامام سوندا ماعان ءان دە سالىپ بەرگەن. بۇدان كوپ ۋاقىت بۇرىن، مەنىڭ ءالى كىشكەنتاي كەزىمدە، الگى اۋلۆالار ماماما: "مىنا بالاڭ بولاشاقتا كەرەمەت ءانشى بولادى" دەپتى...
ول ۇلكەن اعاسىنا اۋلۆتاردىڭ ءالى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ارناپ ءان شىرقايتىن ءارتىس بولادى دەگەنىن ايتپاي، جاسىرىپ قالدى. ويتكەنى مەنىڭ بۇل ورىندالۋى الىس ادەمى دە نازىك ارمانىمدى كۇلكىگە اينالدىرار دەپ، ايتۋعا باتىلى بارمادى. شىنىندا دا اسىل ارمان اتاۋلىنىڭ ءبارى دە قايداعى ءبىر قايعى مەن مۇڭعا تولى كەلەدى ەمەس پە؟ ءسويتتى دە ول سىپايى عانا بىلاي دەدى:
— مەن رەدسميريدەگى شىركەۋدە ءان ايتاتىن بولاتىن سياقتىمىن.
— وي، سەن ءوزىڭ قانداي اڭعال ەدىڭ؟! جاس بالالارعا نە ايتسا دا بولا بەرەدى. سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ بىلمەيسىڭ، ارينە! ويتكەنى ءالى جاسسىڭ. كەزىندە مامام ماعان دا تاپ وسىنداي اڭگىمەلەر ايتىپ بەرەتىن. الىس ءبىر جاقتا پەرىنىڭ قايىرىمدى قىزدارى ءومىر سۇرەتىن، ول جاقتاعى جاعدايدىڭ ءبارى دە — بورانى دا عاجايىپ، اۋا رايى دا، جارقىراعان كۇنى دە وزگەشە ەكەنىن ايتىپ وتىراتىن. ءار كۇنى ءبىر بىرىنە ۇقسامايتىن قىزىق كورىنەدى. ءسويتىپ ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىپ جۇرگەندە بالا تاپتى، ونىسى ءولىپ قالدى. سودان كەيىن-اق مامامىز اۋرۋدان كوز اشپادى — ۇزاق-ۇزاق ناۋقاستاناتىن بولدى. ول اۋىر كۇرسىنىپ، دەمىن العان سايىن ناۋقاسى جانىنا باتاتىنىن سەزەتىنمىن. كەيبىر تۇندەرى ول قاتتى قينالىپ جاتقاندا وعان جانىمنىڭ اشيتىنى سونشا، ونىڭ ىڭىرسىپ، ىڭقىلداعانىن تىڭداۋمەن مەن ۇيىقتاي الماي، كورەر تاڭدى كوزىممەن اتىراتىنمىن. كەيدە كەشكە قاراي، ۇيتقىعان بوران سوعىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە، ەشكىمگە بىلدىرمەستەن ۇيدەن كەتىپ قالاتىنمىن. وندايدا مەن كەز كەلگەن جارتاسقا بارىپ، ولارمەن سىبىرلاسا سىرلاساتىنمىن. مەنىڭ سىبىرىمدى جاقسى ەستىسىن دەپ، جارتاستىڭ مۇز قابىرشاقتارىن سىدىرىپ تاستايتىنمىن. سوندا مەنىڭ ءار جارتاستان جالبارىنا ءوتىنىپ سۇراناتىنىم — ولاردىڭ ماماما كومەك كورسەتۋى. ويتكەنى ەرتەگىلەردە جارتاستاردىڭ ادامدارعا كومەكتەسەتىنى تۋرالى كوپ ايتىلادى عوي. ءبىر كۇنى مەن ون، ءتىپتى وتىز جارتاستان جالبارىنا كومەك سۇرادىم-اۋ دەيمىن. ويتكەنى ولاردىڭ بىرەۋىندە بولماسا، باسقا بىرەۋىندە پەرىنىڭ قايىرىمدى قىزدارى كەزدەسىپ قالاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەتىنمىن. ەگەر ول جارتاستاردىڭ ۇڭگىرلەرىندە پەرىنىڭ قىزدارى تۇراتىنى راس بولسا، ولار ماماما، بالكىم، ءبىزدىڭ بارىمىزگە دە شاراپاتىن تيگىزەتىن بولار دەپ ويلاپ، ارماندايتىنمىن. ءبىراق ەشكىمنەن دە كومەك بولمادى. مامامىز قايتىس بولدى. ءيا، قايتىس بولدى. سەن ايتا قويشى، پەرىنىڭ قىزدارى مامامىزعا نەگە كومەستەسپەدى؟ سەن ءبارىن دە بىلەمىن، ءتىپتى مەنەن دە كوبىرەك بىلەمىن دەپ ويلاۋشى ەدىڭ عوي! ولار كومەكتەسپەدى. كومەكتەسپەگەن سەبەبى — بۇل ومىردە ەشقانداي دا پەرىشتەنىڭ قىزدارى اتىمەن جوق! ولار بىردە-بىر جارتاستىڭ ۇڭگىرىندە ءومىر سۇرمەيدى. مامامىزدىڭ ونداي ەرتەگىلەر ايتىپ بەرەتىن سەبەبى — ءبىز ءالى جاس ەدىك، ال مامامىز وتە قايىرىمدى دا قاسيەتتى جان بولاتىن.
— سەن وتىرىك ايتىپ وتىرسىڭ، — دەپ، نونني جىلاپ جىبەرە جازدادى. ويتكەنى اعاسىنىڭ ايتقان سوزدەرى جانىنا باتىپ، جابىرلەنگەن بولاتىن.
— كەيىن مەن وسكەن كەزىمدە، — دەپ، ءسوزىن جالعاستىردى ۇلكەن اعاسى، — مامام اۋىرىپ جاتقان بولمەگە ءجيى-جيى كىرەتىن بولدىم. الگى ءوزى ايتاتىن اڭگىمەلەرىنىڭ ءبارى دە راس پا دەپ سۇراعىم كەلدى. ءبىراق ولاي دەپ سۇراۋدىڭ رەتى كەلمەي-اق قويدى. "ەگەر سونىڭ ءبارى راس بولسا، — دەپ ويلادىم مەن، — پەرىنىڭ قايىرىمدى قىزدارى وعان دا، ءبىزدىڭ بارىمىزگە دە كومەكتەسەر ەدى عوي. ال ەگەر وتىرىك بولسا، مەنىڭ ەر جەتىپ، ءوسىپ قالعانىمدى، ءقازىر بارلىق نارسەنى تۇسىنەتىنىمدى ءبىلۋىنىڭ وعان قانشالىقتى قاجەتى بار؟" ونداي كەزدە اكەم كەلىپ قالىپ، مەنى قۋىپ شىعاتىن.
— بۇل ايتىپ وتىرعانىڭنىڭ ءبارى وتىرىك، ءبارى جالعان! مەنى الداعىڭ كەلەدى! — دەپ، ايقايلاپ جىبەرەدى كىشكەنتاي نونني، اعاسىن قوس جۇدىرىعىمەن تومپەشتەي ءتۇسىپ. ول ءوزىنىڭ بۇل قىلىعىن وزگە، بۇدان باسقا الدەبىر جاقسى دۇنيەنىڭ بار ەكەنىن ءىس جۇزىندە ايقىن سەزدىرە قوياتىن ناقتى دالەل رەتىندە جاساعانداي بولىپ.
— نونني، اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا قارسى وقىلاتىن پسالوم-دۇعا ەسىڭدە مە؟ — دەپ سۇرادى ۇلكەن اعاسى، نونني ونىڭ ءوزىن تومپەشتەپ بولدى-اۋ دەگەن كەزدە. — نونني، مەن ساعان ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن، سەن جاقسىلاپ تىڭداپ ال.
— جوق، تىڭدامايمىن. تىڭداعىم دا كەلمەيدى، — دەدى كىشى ءىنىسى. سەن ماعان تىنىشتىق بەر! مەنىڭ مازامدى الماي، جايىما قالدىرعىڭ كەلمەيتىنى نەسى؟ سويلەمە ماعان!
— سەن مىنا قىزىقتى بايقاپ پا ەدىڭ؟ اجەمىز ءبىر نارسە بولا قالسا، "مەن وسىلاي بولارىن بىلگەنمىن!" نەمەسە "بۇل سەندەرگە ءالى از، بۇدان دا سۇمدىعىن كورەسىڭدەر! مەن وسىنىڭ بولارىن مانا تاڭەرتەڭگىسىن-اق سەزگەنمىن. جامان ىرىم بايقاعانمىن!" دەپ، ۇنەمى ايتىپ وتىرۋشى ەدى عوي... نە بولىپ قالسا دا وسى سوزدەرىن قايتالاۋدان تانبايتىن. ول ەشقاشان، ەش نارسەگە قۋانبايتىن، ەشقاشان ەش نارسەگە كۇيىپ-پىسىپ وكىنۋدى بىلمەيتىن. مامام جان ءتاسىلىم ەتىپ، اۋستا ونىڭ بەتىن جاپقان كەزدە اجەمىزدىڭ نە دەگەنى ەسىڭدە مە؟ ول مامامدى ماڭدايىنان ءسۇيىپ وتىرىپ: "بۇل جاعداي مەنى ءتىپتى دە تاڭ قالدىرا المايدى" دەگەن جوق پا ەدى؟
— ويتكەنى اجەمىزدىڭ جاسى جۇزگە جەتىپ قالعان بولاتىن، — دەپ، وزىنشە باياۋ ءۇن قاتتى كىشى ءىنىسى.
الايدا ۇلكەن اعاسى ونىڭ بۇل ايتقانىمەن كەلىسە المايتىنىن جالما-جان ءبىلدىردى.
— جوق، — دەدى ول — سەن بىلمەيسىڭ. ولاي دەگەن سەبەبى — اجەمىز ءبارىن دە تۇسىنەتىن، اسپان استى، جەر ۇستىندە نە بولىپ جاتقانىن تۇگەل بىلەتىن. اڭداردىڭ جان-تانىنە ەنىپ الاتىن جەلىكپە ناقۇرىستى ۇمىتقان جوقسىڭ عوي؟ ول تۋرالى قولايسىز اۋا رايىنا قارسى وقىلاتىن پسالوم-دۇعادا ايتىلاتىن. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى دۇرىس تۇسىنگەن ادام بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن دە جاقسى بىلەدى.
— مامامىز ەشقاشان ەشقانداي پسالوم — دۇعا وقىمايتىن، — دەدى كىشكەنتاي نونني. — ال اكەمىز "ەشقانداي دا ييسۋس بولعان ەمەس!" دەۋدەن تانبايدى.
— شىنىندا ولاردىڭ ەشقايسىسى بولماعان دا شىعار. الگى پسالوم — دۇعادا ايتىلاتىن جەلىكپە ناقۇرىس دەپ جۇرگەنىمىز كولۋمكيللي سياقتى بىرەۋ بولۋى مۇمكىن. مەنىڭ بۇعان ەشقانداي كۇمانىم جوق. "مۇنى قايدان بىلەسىڭ؟" دەيسىڭ عوي؟ مەن ونى ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. "قاشان؟" دەيسىڭ عوي. ءارقاشان. ءارقاشان ءجيى-جيى كورەتىنمىن. ءبىر كۇنى اكەمىز قويلاردى حۋتورعا ايداپ كەلە جاتقاندا ءبىر قويدىڭ قۇلاعى قانجوسا بولىپ كەسىلگەنىن ايتقان جوق پە ەدى؟ ول كۇنى دە جاڭبىر قۇيىپ تۇرعان بولاتىن. ال مەن سوندا كولۋمكيلليدى ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. ول ءبىر قويدى ۇستاپ تۇرىپ، باسىنا ءبىر نارسە جاساپ جاتقانىن بايقاپ قالعانمىن. ءبىراق ناقتى نە جاساعانىن بىلە العان جوقپىن. ءيا، ول كولۋمكيلليدىڭ تاپ ءوزى بولاتىن.
— سونىڭ تاپ ءوزى مە؟ — دەپ سۇرادى شوشىنا ابىرجىعان جاس بالا.
— وتكەن قىستا قويلاردىڭ قىرىلۋىنا دا سونىڭ سيقىرلى دۋاسى سەبەپ بولدى. بارىنە كىنالى — كولۋمكيللي! ونى جەتى رەت ءولتىرسس دە قايتا-قايتا ءتىرىلىپ كەتە بەرەدى... وسى اڭعارداعى حۋتوردى قايىرشىلىققا دۋشار ەتكەن دە تاپ سونىڭ ءوزى. ءبىر ەمەس، جەتى رەت قايىرشىلىققا ۇشىراتىپتى. مۇنى بۇكىل پريحود جاقسى بىلەدى. مەن كولۋمكيلليدى كۇن سايىن دەرلىك كورەمىن.
— شىلعاي وتىرىك! سەن ەش نارسەنى دە كورگەن جوقسىڭ! — دەپ تاعى دا قارسى شىقتى نونني. ول ىزالانا اعاسىن تاعى دا قوس جۇدىرىعىمەن تومپەشتىڭ استىنا الدى.
— مەنىڭ ونى نەگە كورە بەرەتىنىمنىڭ سەبەبىن بىلەسىڭ بە سەن؟ — اعاسى كىشكەنتاي ءىنىسىنىڭ ەكى قولىن ۇستاپ تۇرىپ، ونىڭ قۇلاعىنا بىلاي دەپ سىبىرلادى: — ونىڭ سەبەبى مەن دە ولگەن اداممىن. نونني، سەن مەنىڭ ەكى كوزىمە مۇقيات قاراشى. مەنىڭ ءتىرى ەمەس ەكەنىمدى ءوزىڭ دە كورەسىڭ.
ءاعالى-ىنىلى ەكەۋى — بىر-بىرىنە تابيعاتىنان قاراما-قارسى جاندار. سويتسە دە ءبىرىن-بىرى تولىقتىرا تۇسەتىن سياقتى. ولار — ادام بەينەسىندەگى ماڭگىلىك قاراما-قارسىلىقتىڭ ايقىن كورىنىسى. بۇل ءوزى قارا كۇزدە-قىستىڭ تۇسەر قارساڭىندا، ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ تابالدىرىعىندا ءىڭىر قاراڭعىلىعى قويۋلانىپ، ءتۇن بولىپ، بولمىستىڭ بارلىعى مەن جوقتىعى بىر-بىرىمەن شەكتەسە ۇشتاسىپ، وزىندىك قىرلارى بىلىنبەي كەتكەن كەزدەگى بولعان اڭگىمە ەدى. قارا بۇلتتاردىڭ ارعى جاعىنان اي كورىندى.
قىرىق ءبىرىنشى تاراۋ
اتجالماندار
روجدەستۆو ورازاسى كەزى. بيارتۋر قوي قورانى كورىپ قايتۋعا شىقتى. تىستا سىقىرلاعان كۇشتى اياز بار ەكەن. قويلاردى ورىسكە شىعارۋعا بولمايدى. بالالاردىڭ اجەسى قاشانعى ادەتى بويىنشا پەشتەگى شالا جانىپ، بىقسىعان وتپەن الىسىپ وتىر. جانى كەتىپ، ۇيىپ قالعان ساۋساقتارى ەپكە كەلە بەرمەيدى، ارەڭ قيمىلدايدى. تۇتىنگە تۇنشىققان بالالار مامىق كورپەنىڭ استىندا بۇك ءتۇسىپ جاتىر — ۇيىقتاپ جاتقانى نە ويانىپ الىپ، پەشتەگى شوپشەكتىڭ سىرت-سىرت ەتىپ، ءالسىز جانعانىن تىڭداپ جاتقانى بەلگىسىز. بىلتىر دا، بىلتىردىڭ الدىڭعى جىلى دا تاپ وسىلاي بولعان. اجەسى اۋستانى وياتپاقشى بولىپ، العاشقى رەت بوسقا اۋرەلەنەمىن دەگەنشە دەگەنشە كىشكەنتاي نونني ءوزىنىڭ بۇكىل اقىل-ويىن قاشان، قاي جەردە، قالاي جانە كىمنىڭ باسىنان نە وتەتىنىن بولجاپ بىلۋگە شوعىرلاندىرىپ، بوسقا ارامتەر بولىپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسەتىن. وتكەن جىلى بۇلاردىڭ ءبارى دە ۋاقىتتىڭ اسا اۋىر تىنىسىنا قۇلاق تۇرۋمەن ازاپتانعان بولاتىن. ولەڭ ماتىنىندە انگە قوسا شەرتىلەتىن ىشەكتىڭ ءۇزىلىپ كەتكەن ءۇنى سياقتى ەندى ول اۋىر جاعداي دا بىرتە-بىرتە باسىلا باستادى. قايعى-قاسىرەتتىڭ اۋىلى الىستاي ءتۇستى. مۇنىڭ دا ءوز قۋانىشى بار. ويتكەنى ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىزدەگى ءولىپ قالعان نارسەلەردى تۇگەل قايتا تىرىلتكەندەي بولادى. ادەمى گۇلدى تاباق تا الدەقاشان سىنىپ قالعان ەدى.
وشاقتاعى وت قىزا ءتۇسىپ، پليتا ۇستىنە قويىلعان سۋ قاينايمىن دەگەنشە كەنەت بيارتۋر كەلە قالدى. ول اياعىن تەز-تەز باسىپ، ىزالى تۇردە جوعارى كوتەرىلدى. ادەتتە قوي سويىپ جۇرەتىن پىشاعىن الدى دا ونى قىنىنان شىعاردى.
— ءىم، مىناۋ تاعى ءبىر سۇمدىقتى باستايىن دەدى-اۋ، — دەدى قارت اجە اقىرىن عانا.
قولىندا جارق-جۇرق ەتكەن بولات پىشاعى بار بيارتۋر بالالارىنا جاقىن باردى دا ولاردى توسەكتە جاتقان جەرىنەن تۇرعىزدى.
— جۇرىڭدەر مەنىمەن! قوي قورادا نە بولعانىن كورىڭدەر. اجەلەرىڭ كەيىن بىلە جاتار.
— مۇندا نە بولىپ جاتقانىن ايتىپ، ەشكىمدى تاڭ قالدىرا المايسىڭ؟ — دەدى كەمپىر. — اسىرەسە مەنى...
بيىل قوي قورا تەز بوساپ كەلەدى. ءوۋلاۆيۋردىڭ ايتقانىنداي، مىقتى قويلار قايتادان قاتارعا قوسىلىپ، السىزدەرى شەتىنەن قىرىلىپ جاتىر. ول جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىك گازەتتەردىڭ جارىسا جازىپ جاتقان سوزدەرىنەن مىسالدار كەلتىرىپ ءوزىن دە، وزگەلەردى دە وسىلاي جۇباتۋدى ادەت ەتىپ العان بولاتىن. شىنىندا دا بيىل بيارتۋردىڭ قوي قوراسىنداعى اقىردىڭ باسىندا قويدىڭ از بولسا دا ساز تاماشا تۇقىمدارى تۇرعان ەدى. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ وتارىن بۇرىنعى قاي كەزدەگىسىنەن بولسا دا مەيلىنشە جاقسى كورىپ كەتكەن سوندىقتان دا ول وتارىندا شىعىن كوپ بولىپ جاتىر دەپ زورلانا بەرۋدى قويعان ەدى. بيارتۋردىڭ پىكىرى بويىنشا، قولدا امان قالعان مالدىڭ ءوزىن قاناعات تۇتىپ، قۋانىش ەتۋ قاجەت. "ىشەك قۇرت — شارۋانىڭ دۋشار بولاتىن كوپ قىرسىعىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى ەمەس. بارىنەن دە جامانى — سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر. ولارعا قارسى قولداناتىن شارا جوق — ەش نارسە جاساي المايسىڭ! جەم-شوبىڭ قانشالىقتى مول ءارى جاقسى بولسا دا مالدىڭ باسى ازايا بەرەدى، ازايا بەرەدى. مىنا كارى كەمپىردىڭ: "ءالى كورەتىن كورەسىلەرىڭ الدا!" دەگەن ءسوزى، شاماسى، دۇرىس بولۋى كەرەك. ءقازىر سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر قايتادان قۇتىرىنا باستادى.
بۇگىن تاڭەرتەڭ مالعا ءشوپ سالۋ ءۇشىن قوراعا بارعاندا بيارتۋر نە كوردى؟ تەكپىشەكتى ساتىنىڭ باسپالداقتارى اراسىندا قاراۋىتا تەڭكيىپ جاتقان نە ەدى ءوزى؟ بايقاپ قاراسا، بەل ومىرتقاسى ءۇزىلىپ، اياق استىندا سۇلاپ ءتۇسىپ، ءولىپ جاتقان قوي بولىپ شىقتى! ساتىنىڭ جاقتاۋىنا ۇلكەن يمەك ءمۇيىزى ءىلىنىپ قالىپتى. بيارتۋر قىزىل تىلىنە ەرىك بەرىپ، ءوزى بىلەتىن قارعىس اتاۋلىنى بىلاپىت سوزدەرمەن مولىنان ارالاستىرا تۇگەل ايتتى. ءمۇيىزى ءىلىنىپ ءولىپ جاتقان قويدى بوساتىپ الىپ كۇرتىك قاردىڭ ۇستىنە تاستادى دا بالالارىن شاقىرۋعا كەتتى. مىنە، بالالارى ءولىپ جاتقان قويدى قاقاعان سۋىق بۇلىڭعىر تاڭنىڭ كوگىلدىر تارتقان جارىعىمەن قاز-قاتار تۇرىپ تاڭدانا قاراستى. ءبارى دە ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن قيسىنسىز وقيعالارعا تولى كۇندەر بولادى. ءبارىن دە وپ-وڭاي تۇسىنەتىن قاراپايىم وقيعالارعا تولى كۇندەر دە كەزدەسەدى.
گۆەندۋردىڭ ايتۋىنشا، بۇل قوي، شاماسى، ءۇيۋلى مايانىڭ ۇستىنە شىعامىن دەپ جانتالاسا سەكىرىپ جۇرگەندە مۇيىزىنە ءىلىنىپ قالىپ، بۋىنىپ ولگەن بولۋى كەرەك.
— اقىماق! — دەدى وعان حەلگي. — قاي ويىڭ ايتادى سولاي بولدى دەپ؟!
كىشكەنتاي نونني اعاسى گۆەندۋردى ۇرىپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ، ونىڭ ەكى قولىن بىردەي ۇستاپ قالدى دا، ارتىنشا قويا بەرە سالدى. ال، اۋستا ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداپ، توڭىپ تۇردى.
— سەن شەشەڭە تارتىپ تۋماعانسىڭ، اۋستا! — دەدى بيارتۋر. — ول مارقۇم قاۋساعان كارى كەمپىر سياقتى نە بولسا، سودان شوشىپ، ۇرەيلەنە بەرمەيتىن. ال سەن...
اۋستا ەشتەڭەدەن دە قورقىپ تۇرماعانىن، تەك اياز قىسىپ، ءدىرىل قاقتىرىپ بارا جاتقانىن ايتىپ سەندىرۋمەن بولدى.
بۇل جۇمباق وقيعا حۋتور تۇرعىندارىن ەكى كۇن بويى ويلاندىرىپ، تولعاندىردى.
پوسەلكەدەن كوپ ادام كەلدى. ارالارىندا ەشكىمگە تانىس ەمەس بوگدە بىرەۋلەر دە ءجۇردى. بيارتۋردىڭ كوڭىل كۇيى بولمادى. ولاردى كوفە ىشۋگە شاقىرۋعا مۇلدە ىقىلاسسىز ەدى. ەرىككەندەرىنەن قاڭعىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ بارىنە ءدامدى كوفە قايناتىپ بەرىپ، دانىكتىرۋدىڭ نە قاجەتى بار وسى دەپ ويلادى. جاي جۋىندىمەن شىعارىپ سالسا دا بولماي ما؟ كىم بىلەدى، وسى جۇرگەننىڭ ءبارى بىردەي نيەتى ءتۇزۋ جاندار دەيمىسىڭ؟ مۇمكىن قوي ۇرلاعىسى كەلىپ جۇرگەندەرى دە بار شىعار. بۇعان دەيىن جازعى مەكەنگە شۇبىرىندى ازعىندار كەلە بەرمەۋشى ەدى عوي...
— "نە بولىپ قالدى؟" دەيسىزدەر مە؟ ەشتەڭە دە بولعان جوق. ەگەر باسقا بىرەۋلەردىڭ مۇندا نە بولىپ قالعانىن بىلگىسى كەلىپ، ەمىنە سۇراسا، ولارعا: "ءبىز ەشتەڭە دە سۇراپ بىلە المادىق!" دەي سالىڭدار. مۇندا شىنىندا دا ەشتەڭە بولعان جوق!
ارنايى كەلگەن مەيمانداردىڭ كوڭىلدەرى كونشىمەي تاراستى. ارادا ءۇش كۇن وتكەندە بيارتۋر قوزىلاردى كورۋگە شىققان ەدى.
ول تاعى ءبىر توسىن وقيعاعا تاپ بولدى. ءۇيدىڭ بۇعاتىنان سالبىراپ تۇرعان ءبىر نارسەگە باسىن سوعىپ الدى. "بۇل نە بولدى ەكەن؟" دەپ قاراسا، ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن كورەتىن قوزىسى ەكەن. بىرەۋ موينىنا تۇزاق سالىپ، ءىلىپ كەتىپتى. بيارتۋر ءوزى بىلەتىن قارعىسىن تاعى دا ۇستى-ۇستىنە توگىپ، بىلاپىت سوزدەرمەن ارالاستىرا اقتاردى. بيارتۋر تۇزاقتىڭ ءجىبىن قيىپ جىبەردى. مۇقيات قاراپ شىعىپ ەدى، بۇلاردا مۇنداي ءجىپتىڭ وزدەرىندە بۇرىن-سوڭدى ءتىپتى دە بولماعانىنا كوز جەتكىزدى. "جوق، بۇل ادامنىڭ قولىنان كەلە قوياتىن قىلىق ەمەس! — بيارتۋر ادام بالاسىنىڭ مۇنداي وڭباعاندىققا قالاي عانا باراتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتە الماي قويدى. — قويدى تىرىدەي اسىپ كەتۋ دەگەن نە سۇمدىق؟!" بيارتۋر قوزى قامايتىن ءتولحانانىڭ توڭىرەگىندەگى قار ۇستىنەن ءىز كەستى. قار قاتىپ قالعان، ۇستىڭگى قاباتى كوكپەڭبەك مۇزعا اينالىپتى، ەشقانداي ءىز بىلىنبەيدى. مۇنداي تاڭ قالارلىق قۇپيا سىرعا تولى وقيعالاردىڭ جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋردىڭ حۋتورىندا عانا بولا بەرەتىنى نەسى؟ بۇل ەشقانداي دا جوققا سەنۋشىلىكتەن اۋلاق ەمەس پە ەدى؟ ەشقانداي سايتانعا دا، سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ ەلەسىنە دە سەنبەۋشى ەدى عوي! ءبىراق بۇل جولى ول ءۇي ىشىنە ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيى بۇزىلىپ كەلگەنىن بىلدىرگەن جوق. جاباعى ءجۇن جۇتىپ، قاقالىپ جاتقان ءبىر قوزىنى باۋىزداپ كەلگەنىن جاي عانا ايتتى دا قويدى. مۇنداي مىزعىماس بەرىك سەنىمى وعان وزگەلەردە جوق وراسان زور مورالدىق كۇش-جىگەر بەرگەندەي بولدى. ول ءوزىنىڭ مازاسىن الىپ قوبالجىتا تۇسكەن تولعانىسىن ەڭ الدىمەن ءوز بالالارىنا سەزدىرمەۋگە تىرىستى. الايدا سوڭعى كۇندەردىڭ وقيعالارى ونى قاتتى ۇرەيلەردىرە باستادى. ءوزى جەكە قالىپ، قاباعىن اشا الماي، قينالىپ وتىراتىن كەزدەرىندە قويلارىنا قايتا-قايتا قادالا قاراپ، الدەبىر نارسەلەردى مىڭگىرلەيتىندى شىعاردى. "ءبارىن دە سايتان السىن، جىن-پەرى سوعىپ كەتسىن تۇگە!" دەگەن ءسوزدى كۇنىنە ءجۇز رەت دەرلىك مىڭگىرلەپ، قايتالاي بەرەتىن بولدى. ۇيدە دە، قورادا دا قولى ىسكە بارعاندى قويدى. بارىنەن دە تۇڭىلگەندەي كۇي كەشتى
— ماعان ەكى جۇپ تازا شۇلىق بەرشى، قىزىم، — دەدى ول اۋستاعا. — پوسەلكە جاققا بارىپ قايتامىن.
— پوسەلكە جاق؟
— ءيا، پوسەلكە جاققا، — دەپ قايتالادى ول. — قوي قورادا اتجالماندار كوبەيىپ بارا جاتقان سياقتى. — ونىڭ مۇنداي سىلتاۋى قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنان زارداپ شەگەتىن ناۋقاس ادامنىڭ كەيدە تەك قانا ءىشىم تۇينەپ اۋىرادى دەپ سەندىرمەك بولعان ارەكەتى سياقتى ەدى.
— اتجالماندار!؟ — دەپ تاڭ قالا سۇرادى پريحودتاعىلار. — قايدان پايدا بولىپ ءجۇر؟ جاي تىشقاندار بولسا، ءبىر ءسارى، اتجالماندارى نەسى؟!
بيارتۋر پوسەلكەدەگى وۋلاۆيۋر، ەينار قارتتارعا كىرىپ شىقتى. ولار الداعى اۋا رايىنىڭ قانداي بولاتىنىن بولجاعان بولىپ، ءبىراز اڭگىمە ايتتى. بەينە ءبىر روجدەستۆو مەيرامىندا وتىرعانداي. ناسىباي-تەمەكىلەرىن قايتا-قايتا الىپ يىسكەدى. ولارمەن بىرگە بيارتۋر دا ناسىباي-تەمەكى يىسكەپ، اۋا رايى تۋرالى ءوز بولجامىن ايتا وتىردى. قارتتار اتجالمانداردىڭ ءبىر جاقتان كەلە قوياتىن رەتى جوق ەكەنىن ايتتى. ال، بيارتۋر ولارعا قارسى پىكىر ءبىلدىردى: "مەن ءۇشىن اتجالماندار مەن جاي تىشقانداردىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق" دەدى. ەينار ءوزىنىڭ قاراپايىم پىكىرى وزگە جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارا الماۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى دەگەندى ايتتى. ونىڭ ءارقاشانعى پىكىرىنشە، اتجالمان دەگەنىمىز اتجالمان، ال تىشقان دەگەنىمىز تىشقان بولاتىن. ول وسى ەكى ارادا ۇمىتىپ كەتپەي تۇرعاندا بىلتىرعى كۇزدە، پىشەن شابىعى اياقتالعان كەزدە، ءوزىنىڭ جازدا سالعان پسالوم-دۇعا ءتارىزدى ءبىر ولەڭىن بيارتۋرعا بەرىپ قويعىسى كەلەتىنىن ءبىلدىردى.
— Meن، — دەدى ەينار بيارتۋرعا، — كەزىندە سەنىڭ ءبىرىنشى ايەلىڭ تۋرالى ولەڭ شىعارىپ ەدىم، كەيىننەن ەكىنشى ايەلىڭ تۋرالى دا ولەڭ شىعاردىم. ول مارقۇمداردىڭ ەكەۋى دە تاماشا ايەلدەر ەدى عوي. ءتىپتى، باعا جەتپەيتىن جاقسى جاندار بولاتىن. ءبىراق جازمىشتان وزمىش جوق، ءبارى دە قۇدايدىڭ قالاۋىمەن بولىپ جاتادى...
— ال ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا، — دەدى وۋلاۆيۋر، — تىشقاندار كوبەيىپ بارا جاتسا، ونىسىمەن قويماي، قويلاردىڭ القىمىنا جارماسىپ، قانىن سوراتىن بولسا، وندا، تاجىريبەسى مول كونe كوز قارتتاردىڭ ايتقانىنداي-راس بۇل جونىندە گازەتتەر ءالى جۇمعان اۋىزدارىن اشپاي وتىر — ول تىشقانداردى قويدىڭ القىمىنداعى جارالانعان جەرگە جاپسىرا قاتتى ەزۋ كەرەك، ىشەك-قارنى شىعىپ كەتكەنشە جانشۋ كەرەك. تىشقانداردان قۇتىلۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى دە سەنىمدى جولى وسى عانا.
— مىناۋىڭ ەسكە الۋ ولەڭدەرى عوي. پسالوم-دۇعا ءتارىزدى ەكەن. ال مەن سول سايتان العىر پسالوم-دۇعالاردى ۇناتپايمىن. مەيلى تىرىلەر تۋرالى بولسىن، مەيلى ولىلەر تۋرالى بولسىن، ءبارى ءبىر ەشقايسىسىن دا جاقسى كورمەيمىن، — دەپ سالدى بيارتۋر. — مەنىڭ بۇل مىنەزىمدى سەن بۇرىننان بىلەسىڭ عوي. يومسبورگتىق ۆيكينگتەر تۋرالى ەشقانداي پسالوم جازىلعان ەمەس. ولار كەسكىلەسكەن شايقاستاردا ناعىز ادال ەرلىكپەن قازا تاپقان بولاتىن. ەگەر مەن جاڭىلىسپاسام، ميكلاگاردتا گريتتيردەن* قاتىگەزدىكپەن كەك العاندا دا ەشقانداي پسالوم-دۇعا جازىلعان جوق بولاتىن. ال ول يسلاندياداعى ەڭ ءبىرىنشى قۇرمەتتى ازامات ەدى. ەگەر ەكى ايەل بىردەي و دۇنيەگە ءبىر كۇندە قاتارىنان اتتانعاندا دا ولارعا ارناپ پسالوم جازىپ اۋرە بولۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ قۇدايدىڭ ءسوزى دەپ ايتىلاتىنداردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، سونداي-اق، جالپى العاندا، بارلىق رۋحاني نارسەلەردىڭ ءبارى دە ۇنامايدى، ءىشىمدى پىستىرىپ جىبەردى. ال سەن ەكەۋىڭنىڭ بىرەۋىڭ ماعان مىسىق ساتساڭدار، وندا مەن مۇنى ناعىز دوستىقتىڭ، ىزگى قىزمەت كورسەتۋدىڭ ۇلگىسى دەپ بىلەر ەدىم. ول مىسىقتىڭ مىنەزى تىم جامان بولعانىندا تۇرعان دانەڭە جوق. وعان وكىنبەيمىن.
كەشكە قاراي بيارتۋر ۇيىنە قايتىپ ورالدى. قاپقا سالىپ الا كەلگەن مىسىقتى قورانىڭ ىشىنە بوساتىپ قويا بەردى.
— بۇل نە ءوزى؟ — دەپ سۇرادى بالالارى.
— بۇل — مىسىق، — دەدى بيارتۋر.
بۇعان بۇكىل ءۇي — ءىشى بولىپ كەش بويى قۋانىستى.
پريحودتاعى اڭگىمەنىڭ ءبارى دە بەينە ءبىر اۋا رايى وزگەرىپ شىعا كەلگەندەي وسى حۋتوردىڭ توڭىرەگىندە بولدى. "جازعى مەكەندە اتجالماندار قاپتاپ كەتىپتى" دەگەن ءسوز اۋىزدان-اۋىزعا تەز تاراپ جاتتى. مىنە، ەندى جوعارى قاباتقا كوتەرىلەتىن تەسىكتىڭ جانىنداعى ساتىنىڭ ۇستىندە مىسىق وتىر. جولاعى بار سۇر مىسىق. ول اركىمگە ۇلكەن كۇدىكپەن ءارى ايبات شەگە قارايدى. كوزىنىڭ قاراشىعى ۇلكەيىپ كەتكەن. مىسىق الدىڭعى ءبىر اياعىن كوتەرىپ، ءبىر ءتۇرلى شاعىنعانداي بولىپ مۇڭايادى. ءبىراق قيمىلى شيراق. يسلانديادا مىسىقتار قانشاما شاعىنىپ مۇڭايسا دا وزدەرىن قورقاق سەزىنبەيدى. ولاردى قورقاق دەپ ەشكىم دە ايتا قويمايدى.
— مىسىقتى مۇقيات باقىلاڭدار. يتكە ءتيىسىپ، ءبىر جەرىن جابىسا تىستەپ الىپ جۇرمەسىن، — دەدى بيارتۋر، ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ. ءسويتتى دە كەنەت وزىنەن — ءوزى ويلانىپ قالدى: "وسى مەن ەسىمنەن اداسىپ جۇرگەن جوقپىن با؟ مىسىققا سەنگەنىم قالاي بولار ەكەن؟".
سونىمەن بۇل حۋتوردا مىسىق پايدا بولدى. ول تاپا — تال تۇستە ءۇيدىڭ ۇستىڭگى قاباتىنا شىعاتىن تەسىكتىڭ جاقتاۋىنا وتىرىپ الىپ، قوراداعى ءيتتىڭ شابالانا ۇرگەن داۋسىنا قۇلاعىن تىگۋمەن بولادى. مىسىق يتكە جاقىنداپ بارسا-اق ونىڭ ىزاسىن كەلتىرەدى، ءجۇنىن تىكىرەيتە ءتۇسىپ باج-باج ەتەدى. ەگەر يت تۇرعىن بولمەگە كىرىپ كەتسە، ول دا ەرە كىرەدى. تەرەزەنىڭ الدىنداعى تەككە سەكىرىپ شىعادى. مۇندا مىسىق ءۇشىن ورىن جەتكىلىكتى-اق. ول ءيتتىڭ سوڭىنان ءبىرازعا دەيىن مۇقيات قاراپ وتىرادى دا، ءبىر كەزدە كوزدەرىنىڭ قاراشىعىن كىشىرەيتىپ، اقىرىندا تەرەڭ ءپالساپالىق ويعا شومعانداي ەكى كوزىن جۇمادى. ال يت كەتكەن بويدا كەمپىردىڭ توسەگىنە قارعىپ ءتۇسىپ، ءۇستى-باسىن ابدەن جالانىپ، تازارعان سوڭ ەمىن-ەركىن جايعاسىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الادى. مىسىق تۋرالى كەمپىردىڭ اۋزىنان "وڭباعان ءمۇتتايىم، الدامشى" دەگەننەن باسقا ءسوز شىقپايدى. سويتە تۇرسا دا مىسىق وعان ءۇيىر بولىپ الدى. وعان كەمپىردىڭ ايتاتىن ءسوزى ەمەس، جىلى قاباق تانىتاتىن ءىسى ۇنايدى. كەمپىردىڭ كەۋدەسىندە جانى بار تىرشىلىك يەسى اتاۋلىنى رەنجىتكەنىن ەشكىم ەشقاشان كورگەن ەمەس. مىسىقتىڭ، اسىرەسە، قارت ادامدارعا نەگە ءۇيىر ەكەنىنە تاڭ قالۋعا بولادى. بالكىم، مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ تاراپىنان ەشقانداي كۇتپەگەن تەرىس مىنەز تانىلمايتىندىعىنان دا شىعار، ولاردىڭ جانىندا وزدەرىن ءارقاشان ءقاۋىپسىز، تىنىش سەزىنەتىنىنەن دە بولار. مۇنىڭ ءوزى — قارتتىققا جاراسىمدى جاقسى قاسيەتتەر عوي. مۇمكىن، ولاردى قارت ادامدارعا جاقىن تارتتىرا تۇسەتىن نارسە قولعا ۇستاپ كورۋگە بولمايتىن، ءتۇر-تۇسى كوزگە كورىنبەيتىن الدەبىر نارسەنىڭ، حريستيان ءدىني ىلىمىندە ماڭگى جاسايتىن جان دەپ اتالاتىن نارسەنىڭ قاسيەتى بولار.
قىرىق ەكىنشى تاراۋ
سول جاق بەت
اڭعارداعى الىس حۋتوردا بولىپ جاتقان باسسىزدىقتاردى جويۋعا، "وڭباعان، ءمۇتتايىم، الدامشى" مىسىقتىڭ كومەگى قانشالىقتى تيە قويدى ەكەن؟
كەشكە قاراي بيارتۋر ونى قولتىعىنا قىسىپ ۇستاعان بويى قوي قوراعا الىپ باردى. ءبىراق ونىڭ مىسىققا دەگەن ەرەكشە سەنىمى مەن ىقىلاسى بايقالا قويعان جوق. بيارتۋر بۇل كۇنى كەش جاتتى جانە بالالار مەن كەمپىر ۇيقىعا كەتكەنشە ءارتۇرلى نارسەلەرمەن اينالىسىپ، كوپكە دەيىن ءجۇرىپ الدى. ەڭ سوڭىنان اۋستا جاتتى. ول دا پەشتىڭ جانىندا قىبىر-قىبىر ەتىپ ءجۇرىپ العان بولاتىن — كىر جۋدى، جاماۋ جامادى، سودان كەيىن جۋىنىپ-شايىنىپ، ءوزىن-وزى تارتىپكە كەلتىرە جينالدى. بۇل كەزدە اۋستا بويجەتكەن قىز رەتىندە ءوزىنىڭ شاشىن كۇتىپ-باپتاۋعا، تارانىپ، سىلاپ-سيپاۋعا كوپ ۋاقىت بولەتىن جاسقا تولعان بولاتىن. كەيدە ول سۋ جىلىتىپ الىپ، اياعىن ەكى تىزەسىنەن اسىرا، موينىن، ەكى يىعى مەن قولتىعىن جانە كەۋدەسىن مۇقيات جۋاتىن. "مەيلى، — دەپ ويلايتىن بيارتۋر، — بارلىق قىزدار سياقتى بۇل دا جۋىنىپ-شايىنۋعا قۇمار عوي. بىرنەشە جىلعا دەيىن وسىلاي بولادى ءالى. جاستىق شاق — قىزدىڭ گۇلدەي قۇلپىراتىن كەزى. بۇلار دا ءوسۋ بارىسىندا ىلعالدى ءوز بويىنا كوبىرەك تارتۋعا تىرىساتىن جاسىل جەلەك سياقتى ەمەس پە؟ بالا تۋا باستاعان كەزدە ايەلدەر مۇنشالىقتى جۋىنىپ-شايىنۋىن وزدەرى-اق قويادى". بيارتۋر شامدى ءوشىرىپ، توسەگىنە جاتتى. ەكى قولىن جەلكەسىنە ايقاستىرا قويدى. كوپكە دەيىن ۇيىقتاي العان جوق. ال اۋستا ولىمسىرەي جانعان شىراقتىڭ جارىعىمەن ءالى دە جۋىنىپ-شايىنىپ، شاشىن تاراپ، سىلانىپ-سيپانۋمەن ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە، ىشكى بەلدەمشە كويلەگى عانا بار ەدى. اينانىڭ سىنىق بولشەگىنە قايتا-قايتا قاراپ قويىپ، بەلدەمشە كويلەگىنىڭ يىق باۋلارىن شەشتى دە، ەكى يىعى مەن قولتىعىن جۋا باستادى. ءبىر كەزدەگى كىپ-كىشكەنتاي سۇيكىمسىز جاپ-جاس قىز بوي جەتىپتى. ءومىردىڭ زاڭى سولاي، ونى ەندى ەش نارسە دە توقتاتا المايدى. اۋستا بۇل كەزدە وزىنە اكەسىنىڭ كوز جۇگىرتە قاراپ جاتقانىن جاقسى ءبىلدى. ەگەر ول ءبارىن دە كورىپ جاتپاعان بولسا، بالكىم، ءالى دە ۇزاق جۋىنا بەرگەن بولار دا ەدى. ءبىراق ول قاراپ جاتقاندا جۋىنا بەرۋ ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز. ءبىر تاڭ قالارلىعى — نەگە ەكەنىن قايدام، قىز ءوزىنىڭ ويىندا ەشقانداي بوتەن جول بەرۋگە بولمايتىن سوكەت نيەتى جوق ەكەنىن وعان ءتۇسىندىرىپ ايتپاق بولدى. نەگە ولاي ەتپەكشى؟ ول جاعى بەلگىسىز. بالكىم، سوناۋ ءبىر كەزدە، جاس شاعىندا، بوتەن قالادا بولعاندا ونىڭ قوينىنا كىرىپ، جابىسا قۇشاقتاعانىنان با ەكەن؟ بۇل سول ءبىر ساعاتتى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتا المايدى. سول ءتۇندى ەسىنە السا بولدى، ەكى بەتى دۋ ەتە قالىپ، قىزارىپ كەتەدى. اسىرەسە وگەي شەشەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە سولاي بولا بەرەتىن. ال كەيىنىرەك سول ءتۇن ەسىنە تۇسسە، ۇرەيى ۇشا قورقىپ كەتەدى. اڭعال بالالىق شاقتىڭ قاتەلىكتەرى كوپكە دەيىن قالاي ۇمىتىلمايدى دەسەڭشى! كوپكە دەيىن جانىڭدى قيناي بەرەتىنىن قايتەرسىڭ! ءبىراق سونشالىقتى ىڭعايسىزدانىپ، قينالاتىنداي-اق وندا ەشتەڭە دە بولعان جوق ەدى عوي! ول ءتۇنى ول ۇلكەن ءومىردىڭ كورىنىستەرىنەن عانا قاتتى شوشىنعان. ال اكەسى ءالى ءجاسوسپىرىم مۇنى ىرگەگە قاراي يتەرىپ تاستاپ، تىسقا شىعىپ كەتكەن بولاتىن.
اۋستا وسى ءبىر جاعدايعا تۇسىنە الماي قويعان. سول ءبىر تۇسىنىكسىز جاعدايدىڭ قورقىنىشىنان وزىنەن-وزى ۇرەيلەنەتىن، جۇرەگى قىسىلىپ قينالا بەرەتىن بولعان. سول قورقىنىشتىڭ سودان بەرى قىر سوڭىنان قالمايتىنى يەسى ەكەن؟ اۋستا وسى جاعدايدى ويىنا الا باستاسا-اق، بويىن قورقىنىش بيلەپ قويا بەرەدى. اسىرەسە ونداي ويدان ءبىرجولا ارىلعىسى كەلگەن كەزدە ەرەكشە قاتتى قينالادى. كەيدە ونداي قورقىنىش تۇسىنە دە كىرەدى: قايداعى ءبىر قۇبىجىق جىرتقىش اڭدار، سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى، جاۋىز جاندار بوي كورسەتەدى. نەمەسە تەرەڭ شاتقالعا ءتۇسىپ كەتىپ، جول تابا الماي اداسىپ جۇرەدى — نە جوعارى شىعا المايدى، نە تومەن تۇسە المايدى. ونىڭ تۇسىنە اسىرەسە تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتاتىن قوقسىقتار ءجيى-جيى كىرەدى. بۇل ولاردى قانشا جيناۋعا تىرىسسا دا قايتا-قايتا ءۇيىلىپ قالا بەرەدى. سوندا مۇنىڭ ىس-ارەكەتىندە اقىلعا قونىمسىز قانداي ەسۋاستىق ورىن الىپ ءجۇر؟ بۇل ەشقاشان دا بىرەۋگە جاماندىق ىستەۋدى ويىنا دا العان ەمەس ەدى عوي. سويتە-سويتە ول ءوزىن دارمەنسىز بەيشارا ءارى باقىتسىز بىرەۋ رەتىندە سەزىنەتىن. بار بولعانى وسى عانا. الگىندەي اۋىر ويلار ونىڭ ەڭسەسىن كەيىن دە ەزۋمەن ءجۇردى. جوق، ەندى اۋستا ەر ادام بار جەردە، اسىرەسە اكەسى وتىرعان جەردە ۇستىندەگى كويلەگىن ەشقاشان شەشپەيتىن بولدى.
بيارتۋر ونىڭ شىراقتىڭ ءالسىز جارىعى ءتۇسىپ تۇرعان بەتىن عانا كورىپ جاتىر ەدى. ول ءدال وسى كەزدە اۋستانى قانداي اۋىر ويلار قيناعانىن، ارينە، بىلگەن جوق. ولاي بولادى دەپ ويلاماعان دا. بيارتۋردىڭ كورىپ جاتقانى — قىزدىڭ سول جاق بەتى ەدى. ول ەندى قىزدىڭ جان دۇنيەسىن ونىڭ سول جاعىنان ايقىن كورگەندەي بولدى. ونى ىشكى جاعىنان قاراعاندا ءبىر ءتۇرلى ەسكىرىپ توزعان، قايعى مەن مۇڭعا باتقان، باقىتسىز بولىپ كورىنەتىن سياقتى. ونىڭ جان دۇنيەسى — قىزدىڭ وزىنەن مىڭ جىل بۇرىن بار، توزىعى جەتكەن ەسكى ءبىر نارسە. ءتىپتى باسقا بىرەۋدىڭ جان دۇنيەسى ەمەس پە ەكەن دەپ تە قالاسىڭ. ول الدەبىر سەنىمسىزدىككە، تۇراقسىز قۇبىلمالى ۇمىتكە، ەرەكشە قۇشتارلىق ۇستىندە بەرگەن سەرتكە، ۋايىم-قايعى مەن ولەردەي وشپەندىلىككە تولى ەدى. تومپيعان تولىق تومەنگى ەرنى سونشالىقتى سۇلۋ ءيىلىپ تۇر. ەگەر وڭ جاعىنان قاراساڭ، ول ادەمى بۇكتەتىلىپ، كوز تارتا كورىنەدى. مىنا قالپىندا ونى ءالى ون بەس جاستاعى قىز ەكەن دەپ سەنبەۋگە دە بولادى. ونىڭ جۇزىنەن الدەبىر قىمبات نارسەسىن جوعالتىپ العانداي سەزىم بايقالادى. بالكىم، سول ءبىر سوقىر سەزىمى ونىڭ اجال اتاۋلىعا دەگەن وشپەندىلىككە تولى، وزگە ەش نارسەگە قىزىقپايتىن دا ۇمتىلمايتىن ىشكى جان دۇنيەسىندەگى ادام شوشىنارلىق ارپالىس سەزىمىنە ساي كەلەتىن دە بولار. ءبىراق وسىنىڭ ءوزى، قانشالىقتى اۋىر بولسا دا، بارلىق ساتسىزدىكتەرگە توزە بىلۋگە جاردەمدەسەتىن ەدى.
— سەن مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداشى، جانىم بالام، — دەدى بيارتۋر، "وسى ماعان نە بولدى ءوزى-اقىلىمنان اداسىپ، جىندانىپ كەتكەننەن ساۋمىن با ءوزى؟" دەگەن وي ۇستىندە.
قىزى بەلدەمشە كويلەگىنىڭ يىق باۋلارىن تەز كوتەرە قويدى دا، اكەسىنە شوشىنا جالت قارادى. تىنىسىن الا الماي، بۋلىعىپ قالدى. كوزدەرىنەن الدەبىر ۇشقىن اتىپ، ابىرجىعانى بايقالادى. ءبىراق اۋستانىڭ بۇل جەردە نە جازىعى بار؟
ال بيارتۋردىڭ وعان ايتايىن دەگەنى "ماعان وڭ جاعىڭمەن بۇرىلىپ قاراشى" دەگەن ءوتىنىش قانا ەدى. ويتكەنى وعان ادامنىڭ وڭ جاعىنان قاراۋ قاتتى ۇنايتىن. بيارتۋر بۇل قىزدىڭ شەشەسىنىڭ جاس كەزىندە، ونىڭ قايتسەم كوڭىلىن تابامىن دەپ الەك بولىپ جۇرگەندە دە، تاپ وسىنداي ءوتىنىشتى تالاي رەت جاساعان. ءبىراق ودان بەرى قانشا كوپ ۋاقىت ءوتتى دەسەڭشى!
— سەن سول جاعىڭنان قاراعاندا ءتىپتى باسقاشا كورىنەدى ەكەنسىڭ. بەينە ءبىر زۇلىم پەرىلەر سەنىڭ ورنىڭا باسقا ءبىر كورىكسىز بىرەۋدى قالدىرىپ كەتكەن سياقتىسىڭ. مىنە، ەندى ءبارى دە باسقاشا! تاماشا قۇلپىرىپ شىعا كەلدىڭ. ابايلا، سالقىن ءتيىپ قالماسىن. سۋدى شالپىلداتىپ كوپ تۇسە بەرۋگە بولمايدى. ول زياندى. وتە قاجەت كەزدە عانا جۋىنىپ-شايىنۋ كەرەك. مەنىڭ ءوز باسىم سۋدى شالپىلداتىپ ەشقاشان ۇزاق شومىلعان ەمەسپىن. تاڭەرتەڭ اجەڭنىڭ وت جاعۋىنا جاردەمدەس. ول بەيشارانىڭ پليتانى قىزدىرىپ وت جاعۋى بارعان سايىن قيىنداپ بارادى. دەنساۋلىعى جاراماي، ابدەن قالجىراپ ءبىتتى عوي.
ازدان سوڭ بيارتۋر ورنىنان تۇردى دا سىرتقا شىعىپ كەتتى. قوي قورادا جاعداي تىنىش پا ەكەن — سونى ءبىلىپ قايتپاق.
قورادا ءبارى دە ورىن-ورنىندا ەكەن. مىسىقتىڭ جاسىل كوك كوزدەرى بىرەسە سوناۋ الىس بۇرىشتاعى اقىردىڭ جانىنان، بىرەسە ساتى باسپالداقتارىنىڭ ۇستىنەن كورىنەدى. دەگەنمەن بۇلاردىڭ، مىسىق پەن ەكەۋىنىڭ اراقاتىناسى ناشار ەدى. ءبىر-بىرىن ولەردەي جەك كورەتىن بولىپ كەتتى. ويتكەنى بيارتۋر ءيتىن جاقسى كورەتىن. ول ۇيگە قايتا كىرگەندە اۋستا جاتىپ قالعان بولاتىن. بايعۇس قىز مىقتاپ قىمتانىپ جاتىر ما ەكەن؟ مىسىقتىڭ قاراۋىل بولۋىنا قاراماستان، بيارتۋر ءتۇنى بويى الاڭداۋدان ارىلمايدى: قوي قوراعا كەمىندە ەكى-ۇش رەت ءتۇسىپ شىعادى. سويتەدى دە جان-جاعىنا جاقتىرماعان كەيىپپەن تۇكىرەدى.
اسپانعا جۇلدىزدار تارىداي شاشىلدى. يت شاۋىلدەپ ۇرۋمەن بولدى. ءبارى دە ادەتتەگىدەي تىپ-تىنىش سياقتى. ادامدار الاڭسىز ۇيقىدا. ءارتۇرلى ءتۇس كورىپ جاتىر. بىرەۋلەرىنىڭ تۇسىنە نە ەكى كروندىق، نە ەلۋ ەيريرلىك كۇمىس تەڭگەلەر كىرسە، ەندى بىرەۋلەرى بىرەسە ۇشى-قيىرى جوق تەڭىز جاعاسىندا نەمەسە ويماقتاي عانا شاعىن كولدىڭ بويىندا سەرۋەندەپ جۇرەدى.
قىرىق ءۇشىنشى تاراۋ
تابيعاتتان تىس زۇلىم كۇشتەرمەن اڭگىمە
روجدەستۆو ورازاسىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اۋا رايى وزگەرىپ سالا بەردى — قالىڭ قار جاۋدى. ول كۇنى-تۇنى بىردەي بىرنەشە تاۋلىك بويى اقىرىن عانا جايىمەن جاپالاقتاپ، ءبىراق تولاسسىز جاۋدى. سول جايىمەن جاپالاقتاي ءتۇسىپ جاتقان ۇلپا قارعا قاراپ تۇرساڭ، وزگە دۇنيەدەن تۇگەلدەي قول ءۇزىپ قالعاندايسىڭ — ءتىپتى ءوزىڭنىڭ ءالى ءتىرى ەكەنىڭە سەنگىڭ دە كەلمەيدى.
— ەشقانداي وزگەرىستىڭ بولماعانى قانداي جاقسى، — دەدى بيارتۋر. — ال كەيبىرەۋلەر ءومىرىمىز ادام جالىقتىرارلىقتاي بىركەلكى دەپ شاعىنادى. ولارعا مەكتەپتەگى وقۋشى، جاس بالالارعا ءۇزىلىس بەرىلەتىنى سياقتى وزگەرىستەر جاساپ تۇرعان ۇنايدى. اقىل-ەسى توقتاعان ەرەسەك ادامدارعا ونداي وزگەرىستەردىڭ قاجەتى قانشا!
ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا، وزگەرىس اتاۋلىنىڭ جوقتىعىنا ەڭ بولماسا مىسىق سياقتى وپ-وڭاي توزە المايتىن ادامدار دا بولادى. تەرەزەنىڭ سىرتىندا كوگىلدىر — سۇر كورپە جامىلعانداي كۇرتىك قاردىڭ ءۇيىندى شوقىسى بارعان سايىن بيىكتەپ بارادى. ال تەرەزەنىڭ ىشكى جاعىندا مىسىق كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، الدەبىر ماڭعازدانعان قالپىندا زۇلىمدىق ويلاپ وتىرعان سياقتى. اقىرىندا قار باسىلدى. كۇننىڭ كوزى اشىلىپ، اياز كۇشەيە ءتۇستى. ادامنىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتەرلىك سۋىق جەل قار ۇيىندىلەرىن بيىكتەتە بەردى. بۇل قىستا جەم-شوپ جەتكىلىكتى ەدى، تابيعي اپات ءقاۋىپ توندىرە المايتىن. ال سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر قايتادان قۇتىرىنا كەلىپ، تاعى قيعىلىق سالماس پا ەكەن؟ ءقازىر ءبىر ءتۇرلى تىنىشتالعان سياقتى. بيارتۋردى پوسەلكەگە مىسىق ىزدەپ بارۋعا ءماجبۇر ەتكەن كەزدەگى قاۋىپ-قاتەر جوق دەۋگە بولادى. ول مىسىقتى ارقاسىنان سيپاپ تۇرىپ بىلاي دەدى: "سەنىڭ يتپەن تىستەسە تالاسىپ قالاتىنىڭ بولماسا، ءبارى دە جامان ەمەس-اۋ!". وسىلاي ويلاسا دا ول بۇل اقىماق مىسىقتىڭ سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ بەتىن قالاي قايتارعانىن ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ءبارى ءبىر تۇسىنە الماي قويدى. قالاي دەگەندە دە ءوزى ءتۇنى بويى مازاسىزدانىپ، قوي قوراعا قايتا-قايتا شىعىپ، وندا نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ قالۋدان قۇتىلعانىنا ريزا.
ءبىراق سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر سول بويى زىم — زيا جوعالىپ كەتكەن جوق. شاماسى، ولار ايازدىڭ كۇشەيىپ، كۇرتىك قاردىڭ ۇستىندە ءىز قالمايتىن كەزدى كۇتكەن بولۋى كەرەك. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگىسىن بيارتۋر ادەتتەگىسىنشە ەرتە تۇرىپ، قوي قوراعا كىردى. كىرگەن بويدا قول شامىن جاعىپ جىبەرىپ، جان-جاعىنا كوز جۇگىرتىپ ەدى تاعى ءبىر سۇمدىقتى كوردى: تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ون قوي ءولىپ قالعان نەمەسە دەمى ءبىتىپ، ولگەلى جاتقان حالدە ەكەن. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءار جەردە، كەيبىرەۋى اقىردىڭ جانىندا جاتقان بولاتىن. قويلاردى سونشالىقتى قاتىگەز ايۋاندىقپەن قيناپ ءولتىرىپتى. كەيبىرەۋلەرىن القىمىنان باۋىزداپتى. ەندى بىرەۋلەرىنىڭ باس سۇيەگىنە توت باسقان شەگە قاعىلىپتى. ءبىرازى اۋىر شوقپارمەن ۇرعان سوققىدان بەل ومىرتقالارى ءۇزىلىپ، كيرەلەڭدەپ جاتىر. مۇنداي سۇمدىق جاعداي تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى وتە اۋىر. بالكىم، سوندىقتان دا شىعار، ايتەۋىر گۋدبيارتۋر يوۋنسون بۇل وقيعا تۋرالى سول كەزدە دە، كەيىن دە جۇرتقا جاريا ەتە بەرۋدەن تارتىنعان بولاتىن. ول نە ىستەرىن بىلمەي، قاتتى ساستى: قۇلاقشىنىن جۇلىپ الىپ، ەكى قولىمەن باسىن قىسىپ ۇستادى. الگى قويلاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كورىپ شىعىپ، دەنەسىندە ءالى جانى بار، ءبىراق ارەڭ تىنىس الىپ جاتقاندارىن ءوزى باۋىزدادى. ول ءوزىن-وزى ودان ءارى ۇستاي المادى: كۇرت كەرى بۇرىلدى دا، تىستەنە ءتۇسىپ، جۇدىرىقتارىن ءتۇيدى، بىلاپىت قارعىس سوزدەرىن قارداي بوراتتى. جەرگە تۇكىرىپ جىبەرىپ، كولۋمكيلليدىڭ سيقىرلى زۇلىم كۇشتەرىن قاندىقول گۋنۆەرىمەن قوسا جەكپە-جەك شايقاسقا شاقىردى. ولارعا پۇتقا تابىنۋشىلاردان باستاپ، تاۋراتتىڭ تالاپتارىنا باس يەتىندەرگە دەيىنگىلەردىڭ ءوزى بىلەتىن بۇكىل قارعىسىن ۇستى-ۇستىنە تاسقىنداتا بوراتتى. ولاردى باسقا ەش جەردە ەمەس، تاپ وسى قوي قورانىڭ جانىندا قاندى شايقاسقا شىعۋعا شاقىرۋمەن بولدى. بيارتۋردىڭ بۇدان باسقا قولدانار امالى دا، ايتار ءسوزى دە قالماعان ەدى. ول سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ بارلىعىن دا جەكپە-جەك شايقاسقا شاقىردى، وزدەرىنىڭ ەرلىگىن سول اشىق شايقاستا كورسەتۋىن تالاپ ەتتى. ەگەر ولار وزدەرىنىڭ ار-نامىسىن قىمبات ساناسا، داق تۇسىرمەي قورعاعىسى كەلسە، وندا بۇدان بىلاي جاسىرىنا بەرمەي، اشىق شايقاسقا شىعاتىن بولسىن دەپ جاريالادى. "جۇرت ۇيقىدا جاتقاندا توناپ كەتۋ، ءولتىرىپ كەتۋ ەرلىككە جاتپايدى. ول — بارىپ تۇرعان پاسىقتىق، قورقاقتىق!" — دەپ، سىرەسە قاتىپ قالعان قاتىگەز تابيعات پەن اسپانعا جۇدىرىعىن قايتا-قايتا ءتۇيىپ، سەس كورسەتتى. اقىرىندا بۇدان باسقا ايتار قاھارلى قاتال ءسوز تاپپاي، بيارتۋر بار داۋسىمەن وكىرە جىلاپ جىبەردى. وعان قوسىمشا ءيتى ۇلىدى. مۇنىڭ ءبارى نە دەگەن قورلىق، ماسقارالىق! ودان قۇتىلار كۇن بار ما، جوق پا؟ شىعىستان سىبىرلەپ تاڭ اتىپ كەلە جاتتى.
بيارتۋرعا سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردى قانشا قارعاپ-سىلەگەننەن ەشتەڭە دە شىقپاس، قۋىپ جىبەرە الماسپىن دەگەن وي كەلدى. وسىنداي قارعاپ-سىلەۋلەردى نەعۇرلىم كوپ ەستىگەن سايتاننىڭ سولعۇرلىم كۇشەيىپ، وشىگە تۇسكەنى تۋرالى ەرتەرەكتە ەستىگەن ەسكى اڭگىمە ويىنا ءتۇستى. ەندى مۇنىڭ قولىنان كەلەر قانداي امال بار؟ مۇمكىن، وسى جەرگە حالبەرا كەمپىردى كيرەلەڭدەتە ەرتىپ كەلىپ، پسالوم-دۇعا وقىتقان ءجون بولار؟ الدە پاستوردىڭ ءوزىن الىپ كەلگەن دۇرىس پا؟ ونىڭ ييسۋس ەسىمىن كونە ەۆرەي تىلىندە ايتىپ شىققانى ءجون بولار؟ ءبىراق مۇنىڭ ءوزى ونىڭ، جازعى مەكەن يەسىنىڭ، ءالى دە بولسا قاسيەتتى رۋحتارعا تابىنىپ، باس ءيۋى بولىپ تابىلمايدى. ءوز ەركىندىگى وزىندەگى ادامدارعا ءدىننىڭ قاجەتى جوق. ول كەز كەلگەن سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ ەشقايسىسىنان دا قورىقپايدى — ولاردىڭ الدىندا ەشقاشان ايىلىن جيىپ كورگەن ەمەس. ال باسقا دا كۇشتەر تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
ەجەلگى اڭگىمەلەردە كونە تىلدەردىڭ بىرىندە اتالعان ييسۋس ەسىمى كۇشىنىڭ الدىندا قانداي سيقىرلى زۇلىم كۇش بولسا دا باعىنىپ، باس يەدى دەپ ايتىلۋشى ەدى. الايدا وسى ءبىر باسى تاز، ءبىلىمى از جاپ-جاس پاستور تەودوۋردىڭ سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردى جەڭىپ شىعۋعا شاماسى كەلە قويادى دەگەن ءۇمىت تىم ماردىمسىز بولاتىن. ول كۇشتەردى توزاققا جونەلتۋ بۇل تۇگىلى نەشە ءتۇرلى دۋالار جاساي بىلەتىن بۇرىنعى پاستورلاردىڭ دا قولدارىنان كەلمەي، بوسقا اۋرەلەنگەنى بەلگىلى ەدى. سيقىرلى زۇلىم كۇشتەرگە ءوزىنىڭ تولىق بيلىگىن جۇرگىزىپ، ولاردى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن بىردەن-بىر عۇلاما ادام بۇل دۇنيەدەن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن.
بالالار قاردىڭ ۇستىندە تۇرىپ، اكەسىنىڭ ءاربىر قيمىلىن ءجىتى قاداعالادى. ال ول قويلاردىڭ كەسىپ الىنعان باستارىن قابىرعانىڭ ءبىر بۇرىشىنا الىپ بارىپ ءۇيىپ قويدى. ۇنسىزدىكتى اقىرى كىشكەنتاي نونني بۇزدى.
— اكە، — دەدى ول، — ءبىزدىڭ حەلگيگە حۋتور ماڭىندا الدەبىر ەلەستەر ءجيى-جيى كورىنەتىن بولىپ ءجۇر.
بيارتۋر ەڭسەسىن كوتەرىپ، تىكەسىنەن تىك تۇردى، قولىنداعى قانعا مالىنعان پىشاعىن قىسىپ ۇستاپ:
— ناقتى ايتقاندا قانداي ەلەستەر؟ — دەپ سۇرادى.
— ەشقانداي دا ەلەس كورگەن جوقپىن. بۇل وتىرىك ايتىپ تۇر، — دەدى حەلگي.
— وتىرىك ايتىپ تۇرعانىڭ قالاي؟ وتكەن كۇزدە، اكەمىز قالاعا كەتكەن كەزدە، ءبىز ەسىك الدىنداعى تاستىڭ ۇستىندە وتىرعاندا ماعان تاۋداعى قۇلاما سۋدىڭ ورگە قاراي اققانىن كورگەنىڭ تۋرالى ايتقانىڭدى شىنىمەن-اق ۇمىتىپ قالدىڭ با؟
بيارتۋر پىشاعىن قولىنا قىسىپ ۇستاعان بويى ۇلكەن ۇلىنا تاياندى. ءسويتىپ حەلگيدەن كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارىن دە جاسىرماي، ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرۋدى قاتاڭ تالاپ ەتتى. ءبىراق بالا ەشتەڭە كورگەن جوقپىن دەۋدەن تانبادى. بيارتۋر ۇلىنىڭ يىعىنان جۇلقا تارتىپ ۇستادى دا: "ەگەر كورگەن-بىلگەنىڭنىڭ ءبارىن تاپ ءقازىر ايتپايتىن بولساڭ، وندا مەنەن جاقسىلىق كۇتپە!" دەپ قورقىتا ەسكەرتتى. بالانىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. ول الدەبىر بالانى، جوق، بالا ەمەس، ەرەسەك جىگىتتى، دۇرىسىراق ايتقاندا اق شاشتى كارى كەمپىردى، ونىڭ ورىلگەن قوس بۇرىمىن كورگەنىن اسىپ-ساسىپ، بىلدىرلاپ زورعا باياندادى.
— سەن ونى قاي جەردەن كوردىڭ؟
— كەيدە ول قوي قورادان ۇيگە قاراي جۇگىرەتىن. مەن ونىڭ سوڭىنان تالاي رەت قۋدىم دا...
— سول كەزدە ماعان نەگە ەشتەڭە ايتپادىڭ؟
— ءبارى ءبىر مەنىڭ ايتقانىما ەشكىم سەنبەيدى عوي دەپ ويلادىم.
— سوندا ول قالاي قاراي كەتىپ ەدى؟
— بىلمەيمىن. استىندا اتى بولاتىن. قايىرىلىپ قاراماستان، شابا جونەلگەن.
بيارتۋر الگى بەلگىسىز قاشقىننىڭ ءتۇرى-تۇسىن، بەلگىلەرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرۋدى تاعى دا قاتاڭ تالاپ ەتتى. ءبىراق بالانىڭ جاۋابى سوزىنەن جاڭىلىسىپ، ءارتۇرلى بولا بەردى. بىردە ول ادامنىڭ ساقالى بار ەدى دەسە، ەندى بىردە ورىلگەن قوس بۇرىمى بار ەدى دەيدى. اقىرىندا ونىڭ كيگەنى ايەلدىڭ بەلدەمشە كويلەگى بولىپ شىقتى.
— ايەلدىڭ بەلدەمشە كويلەگى؟! — دەپ تاڭ قالدى بيارتۋر. — سوندا ول قانداي بەلدەمشە كويلەك ەدى؟
— قىزىل بولاتىن. ول ادامنىڭ موينىنا وراپ العان ءبىر نارسەسى بار ەدى.
— موينىنا وراپ العان ءبىر نارسەسى؟ وراپ العانى نە بولدى ەكەن؟
— بىلمەيمىن. شاماسى، ول وراپ العانى بوكەباي بولار. ءيا، بوكەبايعا ۇقسايتىن.
— بوكەبايعا ۇقسايتىن! سايتان السىن سەنى، وڭباعان نەمە! — ءما ساعان قىزىل بوكەباي! — دەپ، شاڭق ەتە قالدى دا، بالانى شاپالاقپەن اياماي تارتىپ جىبەردى. بايعۇس بالا تالتىرەكتەپ قۇلاپ قالا جازدادى. — نە بولسا، سونى وتتاما!
تابيعاتتان تىس قۇبىلىستاردىڭ ءبىر ۇنامسىز جەرى سول، ول ادامزاتتىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان تۇسىنىگىن وزگەرتىپ، ولاردى ءبىر توبەشىككە ۇيىپ-توگىپ، ارالاستىرىپ جىبەرەدى. ادامنىڭ تابان تىرەر توپىراعى تەربەتىلە باستايدى. اقىل-ويى وزگە ءبىر سالالاردا شارق ۇرىپ، ۇشىپ جۇرگەندەي بولادى. ول دۇرىس قورىتىندىلار جاساۋدان قالادى. ءتىپتى كورەر كوزگە ايقىن نارسەلەردىڭ ءوزىن دە تۇسىنە المايدى.
قۇبىلىستاردىڭ، ءتىپتى بىر-بىرىنە تىكەلەي قاراما-قارسى قۇبىلىستاردىڭ دا، اراسىنداعى ءوزارا جىگى جويىلىپ سالا بەرەدى. ۋندەرحليدتىك ەيناردىڭ "ءولىم دەگەنىمىز ءولىم ەمەس، ءومىر دەگەنىمىز ءومىر ەمەس" دەگەن پايىمداۋلارى سياقتى تۇسىنىكسىز ءبىر نارسەگە اينالادى. ادامدار قۇبىلىستاردى رەت-رەتىنە قاراي ءارتۇرلى توپتارعا بولەدى. بەينە ءبىر ويىن كارتاسىن تۇس-تۇسىنە قاراي بولگەن سياقتى. ال تابيعاتتىڭ سىرى بەلگىسىز تىلسىم كۇشتەرى ادامداردىڭ ومىرىنە كۇتپەگەن جەردەن كيلىگەدى دە، ونداعى بار نارسەنىڭ ءبارىن دە جيناپ الىنباي قالعان پىشەندى كۇزگى نوسەر جاڭبىر سۋىنىڭ تاسقىنى وزىمەن بىرگە الا جونەلەتىنى سياقتى تاس-تالقان ەتىپ وزگەرتە باستايدى. كوپ ادامنىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، تابيعاتتان تىس قۇبىلىستاردى قۇداي ءوزىنىڭ قۇدىرەتى قانشالىقتى كۇشتى ءارى ءوزىنىڭ قانشالىقتى كەمەڭگەر ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن جىبەرەتىن كورىنەدى. سوندا جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردى تابيعاتتىڭ ادەتتەگىدەن تىس تىلسىم كۇشتەرىنە شىنىمەن-اق الداندىرتىپ، مازاق ەتىپ كەتە بەرەتىن بولعانى ما؟ الدە بىلايعى جۇرتتان اقىل سۇراۋعا ءماجبۇر ەتپەك پە؟ الدە بۇل سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر مۇنىڭ قويلارىن تۇگەل قىرىپ ءبىتىپ، وسى حۋتوردى 1750 جىلعى سياقتى تىپ-تيپىل ەتىپ قيراتىپ كەتكەنشە ءتۇرلى پسالوم-دۇعالار وقىتىپ، دۋا جاساتىپ، دارمەنسىز جۇرە بەرمەك پە؟
تىمىق كەشتىڭ ءبىرى ەدى. بيارتۋر قويلاردى قوراعا قاماۋعا اسىقپادى. ول ويى ونعا ءبولىنىپ، جايىلىمدا جايباراقات ءجۇرىپ الدى. وزىمەن-وزى سويلەسىپ، تابيعاتتىڭ ادەتتەگىدەن تىس تىلسىم كۇشتەرىن بالاعاتتاپ تىلدەۋدەن جالىققان جوق. ءتىپتى قاي باعىتتا ءجۇرىپ بارا جاتقانىن دا بايقامادى. ءبىر كەزدە ول كەنەت تاۋدىڭ باتىس جاق ەتەگىنە دەيىن جەتىپ قالعانىن كوردى. بالكىم، ول بۇل جاقتان ءوزىنىڭ دوسى ۋندەرحليدتىك ەيناردى، الدە باسقا بىرەۋدى كەزدەستىرمەك ويدا بولعان شىعار؟
جاڭا ايدىڭ جىڭىشكە وراعى جارق ەتە قالدى. ءىڭىر قاراڭعىلىعى قويۋلانا ءتۇستى. كوپ ادام ادەتتە ىمىرت جابىلار كەزدەگى ءىڭىردى سول كۇنگى ۋاقىتتىڭ ەڭ ءبىر جاقسى كەزى دەپ بىلەدى. تاۋدىڭ بيىك توبەسىندەگى جايباراقات قىسقى كورىنىستىڭ ورتا شەنىنەن لاقتىرىلعان ۇساق تاستار قورشاپ جاتقان جەردە قابىر توبە اسقاق كورىنەدى. وندا سيقىرلى زۇلىم كۇشتىڭ يەسى اتاقتى كولۋمكيللي جەرلەنگەن. ءقابىر توبەنىڭ تومەنگى جاعى تەرەڭ قۇلاما قۇز. توبەنىڭ ءبىر ءبۇيىرىن اي ساۋلەسى جارىقتاندىرىپ تۇر، ەكىنشى ءبۇيىرى قارا كولەڭكە تۇمشالاپ الىپتى. بۇل ۋاقىتتى كۇندىز دەۋگە دە، ءتۇن دەۋگە دە كەلمەيدى. ايدىڭ توگىلىپ تۇسكەن جۇمساق جارىعى بۇكىل كورىنىستى كورىكتەندىرىپ، تاماشا تىنىشتىق قۇشاعىنا بولەگەندەي دەۋگە بولادى. ءبىراق بيارتۋر بۇل تاڭعاجايىپ كورىنىستىڭ راقاتىن سەزىنە العان جوق. ول بەينە ءبىر وزىنە ولجا ەتىپ، قورەكتەنۋى ءۇشىن باسقا ءبىر جانۋاردى قىر سوڭىنان قالماي، قۇتىرىنا قۋىپ كەلە جاتقان اڭعا، جانتالاسا ۇمتىلعان قاتىگەز جىرتقىشقا قاتتى ۇقسايتىن ەدى. بيارتۋر شابۋىلعا بىردەن شىققان جوق. توڭازىپ قاتىپ قالعان جەردەن ءبىر كىشىرەك تاستى الدى دا قوينىنا تىقتى.
— ءيا، سەندەردىڭ ەكەۋىڭنىڭ دە ماڭگىلىك جاتقان جەرلەرىڭ وسى بولدى عوي! — دەدى بيارتۋر. ول ولەردەي وشپەندىلىگىن جاسىرا الماي، مولاعا قارادى.
توبەنىڭ ەتەك جاعىندا تۇرىپ، جەر تەپكىلەدى. ءبىراق مۇنىسىنا ولار ەشقانداي ءۇن قاتپادى. بيارتۋر سوندا دا بولسا، سويلەي بەردى، سويلەي بەردى. بەينە ءبىر ولاردىڭ ارام ويلارىن، قىلمىستى قىلىقتارىن تۇگەل مويىنداتقىسى كەلگەندەي. ەكى ايەلى مەن بالالارىن ولتىرگەنى ءۇشىن ايىپتايتىنىن اشىق ايتتى. ەندى قويلارىنا اۋىز سالا باستاعانىن بەتكە باسقىسى كەلگەندەي.
— نەسى بار، قولدارىڭنان كەلسە، اياماڭدار! سەندەرگە باعىنىپ، باس يەتىن مەن جوقپىن! ولاي دەپ ويلاساڭدار، ەل-جۇرتقا كۇلكى بولاسىڭدار تۇگە! مەنىڭ حۋتورىمنىڭ ۇستىنە تاۋدى توڭكەرىپ تاستاساڭدار دا ءبارىبىر! مەن بۇل جەردەن اقىرعى دەمىم تاۋسىلعانشا كەتپەيمىن! كەتىرە المايسىڭدار! مەنىڭ باعىندىرامىن دەپ ەسۋاس بولماڭدار! دامەلەنبەڭدەر!
تاعى دا جاۋاپ جوق. تەك اشىق اسپانداعى شاشىراعان جۇلدىزداردىڭ نازىك ساۋلەلەرى جىلت-جىلت ەتىپ، جەردەگى ادامدى جانە ونىڭ قاس دۇشپاندارىن مازاق ەتە جىمىڭداپ كۇلىپ تۇرعان سياقتى.
سوندا بارىپ بيارتۋر بىلاي دەدى:
— سەندەر بايقاڭدار، مەنىڭ قوينىمدا تاسىم بار! — ءسويتتى دە ولارعا تاستى الىپ كورسەتىپ، قۇلاشتاپ سىلتەگىسى كەلەتىنىن بايقاتتى. — ءبىراق سەندەر بۇل تاستى مەن سەندەردىڭ باستارىڭا تاستاۋ ءۇشىن الىپ كەلدى ەكەن دەپ ويلاماڭدار! بالكىم، سەندەر: "بۇل بىزدەن قورقادى، سوندىقتان دا باسىمىزعا تاس تاستاۋ ءۇشىن كەلىپ ءتۇر" دەرسىڭدەر؟! سەندەر: "بۇل ءبىزدىڭ باسىمىزعا اقىرى تاس تاستاۋعا ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى ول شىنىندا دا ءوزىنىڭ ەكى ايەلىنەن بىردەي كوز جازىپ قالعانى سياقتى اۋستا سوۋلليليادان دا ايىرىلىپ قالامىن با دەپ قورقادى" دەرسىڭدەر! ءبىراق مەنىڭ سەندەرگە ايتارىم: "جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر — ءوز ەركى وزىندە، باسىندا بوستاندىعى بار ادام. ول — يسلانديا جەرىن ادامدار العاش قونىستانعان كەزدەن باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى ەڭ ەرىكتى، ەڭ ازات ادام! سوندا مەنىڭ باسىما تاۋدى توڭكەرە قۇلاتساڭدار دا باسىمىزعا قۇرمەتپەن تاس تاستايدى دەگەن ۇمىتتەرىڭدى ءبىرجولا ۇزىڭدەر!"
بيارتۋر قۇبىجىق زۇلىم كۇشتەرگە دەگەن ءوز وشپەندىلىگىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قولىنداعى تاستى تومەندەگى قۇلاما قۇزعا قۇلاشتاپ تۇرىپ لاقتىرىپ جىبەردى. تاس شاتقالدىڭ جالاڭاش تاس قابىرعاسىنا ءتيىپ، تومەندەگى تەرەڭ تۇبىنە جەتكەنشە تارس-تۇرس ەتكەن دىبىس شىعارا دومالاپ بارا جاتتى. مۇنىڭ ءوزى ەجەلگى ەسكى ارۋاقتاردىڭ ماڭگى تىنىشتىعى بۇزىلىپ، مازاسىزدانعان ءۇنى ەستىلىپ، وعان بەينە ءبىر قۇبىجىق الىپ كۇش يەسى مەن ونىڭ سەرىكتەرى تاڭ-تاماشا قالىپ جاتقانداي اسەر ەتتى. يت قۇزدىڭ جيەگىنە جەتىپ كەلىپ، بار داۋسىمەن شابالانا قاتتى ءۇردى. بيارتۋر قۇبىجىق زۇلىم كۇشتەردىڭ ەلەستەرىمەن ەسەپ ايىرىسىپ، كەك العانداي بولعان تاپ وسى ساتتە ادامداردىڭ ەشقايسىسىنان جاردەم سۇراپ، كومەك كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن دە ايقىن سەزىندى. ءقازىر ول تاپ وسى جەردەن قۇبىجىق زۇلىم كۇش يەلەرىنەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ولاردى ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز-اق جەڭىپ شىعۋعا بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن بولسا دا باتىل بەل بۋعان ەدى. بۇل جولدا ول ءوزىنىڭ باسىن ولىمگە تىگۋدەن ءتىپتى دە تايىنبايتىنىن كورسەتتى. ءسويتتى دە ازدان سوڭ كەرى بۇرىلىپ، ءوزىنىڭ كەڭ اڭعارىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
قىرىق ءتورتىنشى تاراۋ
ءدىني جورالعى
پوسەلكەنىڭ قالادان قايتىپ كەلە جاتقان تۇرعىندارى جولشىباي جازعى مەكەنگە بۇرىلا كەتۋدى ادەت قىلىپ الدى. بالالاردان سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ ەلەس كورسەتۋلەرى تۋرالى ءسۇراپ-بىلىپ، سول جاڭالىقتاردى پوسەلكەگە جەتكىزگەنشە اسىقتى. ونداي ەلەستەر تۋرالى ءوڭى وزگەرتىلىپ، وسە تۇسكەن الىپ قاشپا اڭگىمەلەر اۋىزدان-اۋىزعا تەز تاراپ جاتتى. ادامداردىڭ اقىل-ويى مەن جان دۇنيەسىنىڭ ءبىر نارسەمەن اينالىساتىن ىس-ارەكەتى جوق، ءىش پىستىرارلىق تىپ-تىنىش كەزەڭدە ونداي اڭگىمەنى كارى دەمەي، جاس دەمەي، جالپى جۇرت سونشالىقتى زور ىنتامەن تىڭدايدى. ولار سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ بوي كورسەتكەن ارەكەتتەرىنە بارىنشا وڭاي سەنەدى. ال قىرسىقتىڭ باسى اتجالمانداردا ەكەنىنە شەتتەرىنەن كۇمان كەلتىرۋمەن بولدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ادام سەنبەيتىن نارسەگە تەز يلانۋعا، ال شىندىق اتاۋلىعا كۇماندانا قاراۋعا بەيىم تۇرامىز عوي.
سونىمەن پوسەلكە تۇرعىندارى بيارتۋرعا بارعان سايىن ءجيى-جيى سوعاتىن بولدى. ادامدار قىزىق ءوزى. ولار قاي-قايداعى وسەك-اياڭنىڭ، الىپ قاشپا اڭگىمەلەردىڭ قانشالىقتى شىندىق ەكەنىن سۇراستىرىپ بىلۋدەن، سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ قىرسىعى قانداي بولعانىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ قايتۋدان كۇش-قۋاتىن دا، ۋاقىتىن دا ايامايدى. ەستىگەن اڭگىمەلەرىن تەز قاعىپ الا قويادى دا كوپكە دەيىن ەستەرىنەن شىعارمايدى. بيارتۋر ءبارىن دە ەگجەي-تەگجەيلى سۇراستىرىپ بىلۋگە جاندارى قۇمارلارعا قىسقا عانا جاۋاپ قايتارۋمەن بولدى: "ەگەر شىنىمەن-اق بىلگىلەرىڭ كەلىپ بارا جاتسا، سول سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ سوڭىنان قالماي، ەسىرىك ادامداي جۇگىرە بەرىڭدەر، جۇگىرە بەرىڭدەر. تاباندارىڭ توزعانشا جۇگىرىڭدەر. بۇل — سەندەردىڭ ءوز جۇمىستارىڭ! ال مەن ءوز باسىم ونداي وتتاعان ساندىراق سوزدەرگە قۇلاق قويمايمىن!" — دەدى. ماسەلەنىڭ بۇكىل ءمانى وسىندا ەدى. ءبىر كۇنى الگى سايتان العىر مىسىق قوراداعى قويلاردى قاسقىر تيگەندەي ۇركىتكەن بولاتىن. سوندا ەستەرىنەن تانا شوشىپ كەتكەن قويلار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعا ەسكىرىپ قاشىپ، قابىرعالارعا سوعىلىپتى، اقىردىڭ جيەگىنە قۇلاپ ءتۇسىپتى، ءسويتىپ ءجۇرىپ باستارىن جارىپتى، مۇيىزدەرىن سىندىرىپتى، توت باسقان شەگەلەرگە ۇرىلىپتى.
بالالار قوناقتاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، ولاردىڭ كوڭىلدەرىن تاپقانىنا ءماز بولىستى... ولار ءۇيدىڭ ماڭىندا وزدەرىن قورشاپ تۇرا قالىپ، بۇلاردىڭ سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ ەلەستەرىن كورگەنى تۋرالى اڭگىمەگە قۇنىعا قۇلاق قويادى. ال بالالار بولسا، وزدەرىن ءوز ومىرلەرىندە ءبىرىنشى رەت ماردىمسىعان ماڭعاز ادامدارشا سەزىندى. ويتكەنى ولاردىڭ اڭگىمەلەرىن جۇرت ىنتىعا تىڭدادى عوي! رەدسميريدەگى باس بايبىشە اۋستاعا بيارتۋردان جاسىرىپ ازىن-اۋلاق كوفە، قانت جانە شەتەلدىك تالانتتى كوپ جازۋشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ "قاراپايىم ءومىر سالتى" دەپ اتالاتىن كىتابىن بەرىپ جىبەرگەن ەدى. بالالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ولار سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ يەلەرىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن بولىپ شىقتى. ءتىپتى ولارمەن تىلدەسۋدىڭ دە رەتى كەلىپتى. اسىرەسە ۇلكەن اعاسى مەن كىشى ءىنىسىنىڭ كورگەنى كوپ ەكەن. ولاردىڭ قوي قوراعا كىرۋى-اق مۇڭ ەكەن، سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى كوپ كۇتتىرمەي-اق كەلە باستايتىن كورىنەدى. بالالار قاراڭعى تۇندە جارق-جۇرق ەتكەن كوزدەرىن كورىپتى، ءبىراق ولاردىڭ سوزدەرىن جاقسى تۇسىنە الماپتى — ويتكەنى مۇرىندارىنان مىڭقىلداڭقىراپ سويلەيدى ەكەن. سوندا دا بولسا، بۇلار ايتقاندارىن ەداۋىر ءتۇسىنىپتى. سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر وزدەرىن بىلايعى جۇرتتىڭ ەلەپ-ەسكەرمەي، ۇمىت قالدىرىپ كەتكەنىنە ريزا ەمەس سياقتى. وزدەرىنىڭ بار ەكەندىگىن وقتىن-وقتىن ءبىلدىرىپ قويعىسى كەلەتىنى دە سوندىقتان كورىنەدى. سيقىرلى زۇلىم كۇشتىڭ يەسى وزىنە ءتيىستى قۇرمەتتىڭ ءتۇر — ءتۇرى تۇگەل جاسالمايىنشا ونى دارىپتەيتىن ۋاعىزدار ايتىلمايىنشا، پسالوم-دۇعالار، ءدىني دۇعالار وقىلمايىنشا، اسىرەسە ولگەندەردىڭ ارۋاقتارىن ەسكە الىپ تۇرمايىنشا، تىنىشتىق بەرمەيتىنىن ايتىپتى. كەيبىر قوناقتار قوي قورانىڭ جانىنا جاقىنداي ءتۇسىپ، وزدەرى بىلەتىن الدەبىر پسالوم-دۇعانى مىڭگىرلەتە ۇزاعىنان سوزىپ وقىدى نەمەسە "ءبىزدىڭ اكەمىز" دۇعاسىنان ۇزىندىلەر كەلتىرۋگە دە كىرىستى. اۋستانىڭ قوناقتارعا كوفە ازىرلەپ بەرۋگە ۇلگەرە الماي، ەسى شىعىپ ءجۇردى. "ءيا، — دەپتى بالالارعا الگى سيقىرلى زۇلىم كۇشتىڭ يەسى، — ەرتەڭ قوناقتار بۇدان دا كوپ كەلەتىن بولسىن!". ول پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ ادەتتەگى كوپ قۇدايلارىنىڭ بىرەۋى ەمەس، ناعىز قۇدايدىڭ ءوزى كورىنەدى. سوندىقتان دا ادامداردان وزىنە قۇلشىلىق ەتىپ، تابىنا دۇعا وقۋدى تالاپ ەتىپتى. شاماسى، مۇنىڭ ءوزى ولارعا پايدالى بولسا كەرەك.
بۇكىل پريحودتا سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر تۋرالى ايتىلماعان اڭگىمە قالمادى. ولار اڭعارداعى بىرنەشە ءۇيدى تاس-تالقانىن شىعارا قيراتىپ كەتىپتى-مىس، تاپا-تال تۇستە ءۇيدىڭ شاتىرىنىڭ ۇستىندە سەكىرە سايران سالىپ ءجۇرىپتى-مىس، وزىنە كىمدە-كىمنىڭ قۇرمەتپەن دۇعا ارناعىسى كەلمەسە، الدىمەن سونىڭ سازايىن تارتتىرامىن، كەك الامىن دەپتى — ءمىس. ءسويتىپ بۇرىن ەشكىمنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتا قويمايتىن وسى ءبىر شاعىن حۋتور ءقازىر بۇكىل وكرۋگتىڭ جانە بۇكىل ولكەنىڭ دەرلىك مۇقيات ءارى ءجىتى نازارىندا بولىپ تۇر. بۇرىن بۇل جەردە بولىپ كورمەگەن ادامدار عانا ەمەس، يتتەر دە قاپتاپ ءجۇر. ولار كەي-كەيدە سۋماڭ قاعىپ، ءتىپتى ۇيگە دە كىرىپ كەتەتىن بولدى. ەگەر سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر مەن ولاردىڭ قاتىگەزدىك قىلىقتارى تۋرالى اڭىزداردى، ءتۇرلى ايتىس-تارتىسقا، داۋ-دامايعا تولى اڭگىمەلەردى تۇگەل جينايتىن بولسا، وندا تاۋرات سياقتى كولەمدى ءبىر تومدىق كىتاپ بولار ەدى. پوسەلكەدە ءارتۇرلى پارتيالار، ءتىپتى ءدىني سەكتالار دەرلىك توپتار قۇرىلا باستادى. كەيبىرەۋلەر مۇنىڭ ءبارى دە جوعارى قۇدىرەتتىڭ جىبەرگەن ايانى دەپ ءبىلدى. ەكىنشى بىرەۋلەر ول اشىق اياننىڭ ءمانى نەدە بولدى ەكەن دەپ تاڭدانا سۇراستىرۋمەن بولدى. ءۇشىنشى بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ ءبارىنىڭ سوزىنە قاراما-قارسى، قويلار وزدەرىن-وزدەرى اياق استى ەتىپ، تاپتاپ ولتىرگەن بولىپ شىقتى. كەيبىرەۋلەر سيقىرلى زۇلىم كۇش يەسىن قايداعى ءبىر ەپەتەيسىز ۇزىن بويلى الىپ قۇبىجىق ەتىپ كورسەتپەك بولسا، ەندى بىرەۋلەرى ورتا بويلى، ءتىپتى ودان دا الاسا شاعىن دەنەلى، مىرجيعان تىرشىلىك يەسى دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى. ەندى بىرەۋ، الدەبىر تاريحي دەرەككە سۇيەنە وتىرىپ، سيقىرلى زۇلىم كۇشتىڭ يەسى ەركەك جىنىستى دەپ دالەلدەپ باقتى. "جوق، ولاي ەمەس، ايەل جىنىستى" دەپ قارسى داۋ ايتۋشىلاردىڭ دالەلى ولارعا قاراعاندا الدەقايدا سەنىمسىزدەۋ شىقتى. ال ءۇشىنشى بىرەۋلەر "وندا ەشقانداي جىنىستىق بەلگى جوق، ول — قىزتەكە" دەپ سوقتى. وسى توڭىرەكتە ءارتۇرلى وزىندىك ەرەكشە تەوريالار ءورىس الدى.
سيقىرلى زۇلىم كۇش يەسى روجدەستۆو مەيرامى كۇنى جازعى مەكەندى قيراتادى — مىس دەگەن الىپ قاشپا ءسوز ەل اراسىنا تەز تاراپ كەتتى. بۇل دەرەك ونىمەن از عانا ۋاقىت بىرگە بولدىق دەگەن بالالاردان شىققان-دى. حۋتور تۇرعىندارىنا نيەتى ءتۇزۋ ادامداردىڭ كەيبىرەۋلەرى پاستوردىڭ يەن دالاعا شىعىپ، دۇعا وقۋىن سۇرادى. جاراتۋشى يەمىزدىڭ اتىنان سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنە ىقپال ەتىپ، ولاردان ءوز رۋحتارىن تىنىشتاندىرۋدى تالاپ ەتسە، بالكىم، ولار دا رايىنان قايتاتىن بولار دەپ ويلادى. بۇعان پاستور قاتتى قۋاندى. ويتكەنى بۇل پريحودتا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدى مويىنداي بەرمەيتىن ادامداردىڭ وزدەرى دە قازىرگى قالىپتاسقان جاعدايدىڭ سالدارىنان ونى ەستەرىنە الا باستاعان ەدى! پاستور رەتىندە وسى پريحودتى قابىلداپ العالى بەرى قۇداي تۋرالى ءسوزدى ونىڭ ءوزى دە تەك شىركەۋ كافەدراسىندا تۇرعاندا عانا امالىنىڭ جوعىنان اۋزىنا الاتىن. رۋحاني ءومىر تۋرالى اڭگىمەلەر بۇل ايماقتىڭ ادامدارى اراسىندا ءىش پىستىراتىن نەمەسە كۇلكى شاقىراتىن.
ءبىر كۇنى كەشكە قاراي حۋتورعا ادامدار كوپ جينالدى. مۇندا الدەبىر مەرەكە وتكىزىلىپ جاتقانداي. اۋا رايى جۇمساق، جۇلدىزدى اسپان اشىق. ون تورتىنەن تۋىپ، ابدەن تولىسقان اي ساۋلەسى توگىلىپ تۇردى. جاستاردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى دا كەلىپتى. ولار سىرەسە قاتقان قار ۇيىندىلەرىنىڭ ۇستىندە نە ىستەرىن بىلمەيتىن اقىماق جاندار سياقتى توپتانىپ تۇردى. وزدەرىنە مۇلدە بەلگىسىز الدەبىر نارسەنى تاعاتسىزدانا كۇتەتىن سياقتى. سونىمەن قاتار قورقىنىشتى كوڭىل كۇيلەرىن دە جاسىرا المايدى. مىنا كوگىلدىر سۋىق قاراڭعىلىق اراسىنان بەينە ءبىر قۇپيا قۇبىجىق شىعا كەلەتىندەي كورىنەدى. قىستىگۇنى فوردتان كەلىپ، تاۋداعى حۋتورلاردىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەگەن جاس جىگىت ەڭ سوڭعى شىققان اۋەيى اندەردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن سالىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ ءجۇردى. بۇل اندەردىڭ سازىنا جاستار بيىل قىس بويى بيلەپ شىققان بولاتىن. الدەبىر قورقىنىش سەزىمىن باسا تۇسۋگە تىرىسقان جاستار ول اندەردى ءقازىر دە قوسىلا شىرقادى. بۇل جەردە كەزدەيسوق شىتىرمان وقيعانى تاماشالاعىسى كەلگەن اۋەسقوي جاستار عانا ەمەس، كوپتى كورگەن كوپ جاساعان ەرەسەك ادامدار دا، قارتتار دا، بىر-بىرىمەن ەرتەدەن جۇبىن جازباي بىرگە جۇرگەن ەسكى دوستار دا بار بولاتىن. ءتىپتى تاۋ كورولىنىڭ ءوزى دە كەلىپتى. ول بىلتىر جەرگىلىكتى پريحود كەڭەسىنە مۇشە بولىپ سايلانعان مىنە، ەندى بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتىڭ سالماعى سونىڭ عانا موينىنا ءتۇسىپ تۇرعانداي. اسىرەسە تاپ قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگى اۋىرتپالىقتى ايتساڭىزشى! مۇندا كەلۋگە پاستوردى دا كوندىرىپتى. ونىڭ جاپ-جاس بالا بولا تۇرا باسى تاز، ەكى قولىن قوتىر قاپتاپ كەتكەن ەكەن. ول ەڭ الدىمەن وسىندا قويلاردىڭ كورمەسىن وتكىزۋ كەرەك، ول ءۇشىن وڭتۇستىكتەن قوي ءوسىرۋشى مامان شاقىرۋ قاجەت دەگەن ويدا بولاتىن. پاستور بۇل رەتتە ءوزىنىڭ "اۋىلشارۋاشىلىق حابارشىسى" دەگەن باسىلىمنان وقىعان ماقالالارىنا سىلتەمە جاساپ تۇرىپ الدى. ول ماقالالاردى عىلىمنىڭ ەڭ سوڭعى جوعارى جەتىستىگى دەپ بىلەتىنىن ايتتى. ەندى بىرەۋلەر بالالاردى وڭاشا شاقىرىپ الىپ، سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنىڭ ەلەستەرى تۋرالى سۇراستىرۋمەن بولدى. ولاردىڭ ءتۇر-تۇسى قانداي ەكەنىن، نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلگىسى كەلدى. بيارتۋردىڭ قاباعىنان قار جاۋىپ، تىم كوڭىلسىز ءجۇردى، قوناقتاردىڭ بەرگەن سالەمىن دە ءجوندى ىقىلاسپەن المادى. ويتكەنى ول مۇندا ەشكىمدى دە ارنايى قوناق ەتىپ شاقىرعان جوق بولاتىن. سوندىقتان دا ساقالىن اقىرىن عانا سيپاپ قويىپ، الدەبىر ولەڭ جولدارىن وزىنشە مىڭگىرلەپ وقۋدان جالىقپادى.
ادامدار تۇرعان ورىندارىنان قوزعالماي، قار ۇستىندە، تۇنگى قاراڭعىلىقتا ەرەكشە ءبىر قىزىق تا قورقىنىشتى قۇبىجىق قاشان كەلەتىنىن كۇتتى. كوپتەگەن ادام ءبىزدى مۇندا كۇتىپ الىپ جاتقان ەشكىم جوق، بەكەر-اق كەلگەن ەكەنبىز دەپ وكىندى. اقىرىندا كەلدتەن كەلگەن حرودلاگۋر ءسوز باستادى. ول بوسقا قاراپ تۇرۋعا توزە المايتىن ءارى ىسكەر، ءارى تىك مىنەزدى قارت ەدى.
— قانە، قايىرىمدى جاندار، ىسكە كىرىسەتىن ۋاقىت بولعان جوق پا تۇگە؟ — دەدى ول.
بۇل ونىڭ قوي قورانى اينالا ءجۇرىپ، دۇعا وقيتىن كەز كەلدى عوي دەگەندى ەسكە سالعانى ەدى. سوڭعى كەزدە مۇنىڭ ءوزى ادەت-عۇرىپقا ابدەن سىڭگەن، ءدىني جورالعى رەتىندە قالىپتاسىپ كەتكەن بولاتىن. "قوي قورانى اينالىپ ءجۇرىپ دۇعا وقۋ" دەگەن تىركەس سوزدىك قۇرامعا ءبىرجولا ەنىپ تە ۇلگەرگەن.
وزگەلەر بۇل ۇسىنىستى سالتاناتتى جاعدايدا قۋانا قارسى الدى.
— قانە، باستاساق، باستايىق! — دەستى.
بىرەۋلەردى بالالاردى تاۋىپ كەلۋگە جۇمسادى. تاۋ بەتكەيىنە ورمەلەپ، تاراپ كەتكەن جاستاردى جيناۋ كەرەك بولدى. ويتكەنى بۇلدىراعان كوگىلدىر كولەڭكەسى مول ءتۇن سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ بوي تاسالاپ جاسىرىن كەلۋى ءۇشىن عانا ەمەس، ماحابباتقا بوي الدىرعان جاستار ءۇشىن دە تاپتىرمايتىن قولايلى ءسات ەدى.
بالالار جۇگىرە جەتىپ كەلدى. "ەندى نە بولار ەكەن؟" دەگەن اۋەسقوي قۇمارلىقتان ەكى كوزدەرى بادىرايىپ كەتىپتى. سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى تۋرالى ءسوز ەتۋى كەرەك ەكەندىگى تارس ەسىنەن شىعىپ كەتكەن پاستور "اۋىلشارۋاشىلىق حابارشىسىنان" وقىعان الدەبىر جاڭا تەوريالار تۋرالى قىزۋ اڭگىمە سوعىپ تۇر ەكەن. ول اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا حرودلوگۋردىڭ ۇسىنىسىنا بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردى.
— جاقسى. قۇداي اتىمەن باستاساق، باستايىق!
تاۋ كورولى، ەينار، وۋلاۆيۋر ەكى قولدارىن ارتتارىنا ۇستاپ، بۇكشەڭ جۇرىسپەن شۇبىرا العا شىقتى. ولاردىڭ جۇزىنەن ادام تاڭ قالارلىق الدەبىر ۇرەيدىڭ بەلگىسى بايقالادى. ساقالدارىنا پىشەننىڭ قيقىمى جابىسىپ قالىپتى. ادامداردىڭ الدىڭعى جاعىندا دا، ارتقى جاعىندا دا يتتەر ماڭعازدانا شۇبىرىپ ءجۇردى. مىنا ساتتەگى سالتاناتتى شەرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ولار دا تۇسىنگەندەي. بىرەۋلەر قىزداردىڭ قولتىعىنان ۇستاپ، ىرجىڭ قاعىپ بارادى. ال سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنىڭ كەلۋىن ويلاپ، قورقىپ كەلە جاتقان قىزداردىڭ ەكى بەتتەرى قىزارا تۇسكەن. ال، بيارتۋردىڭ ويىنشا، ول قىزداردى قىزىقتىرا الىپ كەلگەن نارسە ءتىپتى دە بۇگىنگى سيقىرلى كۇشتەردىڭ بوي كورسەتۋى ەمەس بولاتىن.
جىگىتتەر، قوي قورانىڭ ىشىندەگىلەردەن سۇراڭدارشى، ءبىزدىڭ قاي باعىتپەن ءجۇرۋىمىز كەرەك؟ — دەپ ءوتىندى حرودلوگۋر. — الدىن الا بىلگەنىمىز جاقسى عوي. ارۋاقتاردىڭ كەيدە كۇننىڭ قوزعالىسى باعىتىمەن، كەيدە وعان قاراما-قارسى باعىتپەن جۇرۋگە ءماجبۇر ەتەتىنi بولادى.
حەلگي ءىنىسىن قولىنان ۇستاپ جەتەكتەگەن بويى اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، قوي قورانىڭ ەسىگىنە دەيىن جاسىرىنىپ جەتتى. سيقىرلى كۇش يەلەرىمەن بۇعان دەيىن ولاردان باسقا ەشكىم دە سويلەسىپ كورمەگەن بولاتىن. ولار ەسىكتىڭ ىسىرما تەتىگىن جىلجىتىپ، اقىرىن اشتى دا قوي قورانىڭ ىشىنە قورقا-قورقا كوز جۇگىرتتى.
— تسس! — دەدى اعاسى، تىم اۋەسقوي سابىرسىز قوناقتاردى ساقتاندىرا بەلگى بەرىپ. — جاقىن كەلمەي، تۇرا تۇرىڭدار!
وسى كەزدە قويلار ادەتتەگىدەن تىس الدەبىر قورقىنىشتان ءدۇر ەتە ۇركىپ، جارتىلاي بوس قورانىڭ ەڭ الىس تۇپكىرىنە بارىپ، ۇيمە-جۇيمە بولىپ تىعىلدى. بالالار قوي قوراعا كىرىپ، جاسىرىنىپ قالدى. ەسىكتىڭ ىسىرما تەتىگىن مىقتاپ ءىلىپ، جاۋىپ قويدى. پوسەلكەدەن كەلگەن ءبىر جاسامىس ايەل "قۇداي، سەنى ماقتان ەتەمىز!" دەگەن دۇعاسىن اۋەنىنە باستى. وزگەلەر وعان قوسىلا اندەتتى. تەك حرودلوگۋر عانا قوسىلمادى. ول "ءدىني جورالعى" دۇعانى انگە قوسىپ ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءار نارسەنىڭ ءوزىنىڭ بۇرىننان بەلگىلەنگەن ءتارتىبى بار. سونى ساقتاۋ كەرەك" دەدى. كەنەتتەن جۇرتتىڭ ءبارى دە الگى قويلار سياقتى دۇرلىگە ساپىرىلىسىپ، قاتتى ابىگەرگە ءتۇستى. ەكى بالا قوي قورادان بەينە ءبىر الدەبىرەۋلەر جەلكەلەپ يتەرىپ شىعارعانداي ىتقىپ شىقتى. ءسويتتى دە كۇرتىك قاردىڭ ۇستىمەن سىرعاناي جونەلدى. ولاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى سىرتتاعىلاردىڭ قوي قورانى توعىز رەت اينالىپ شىعىپ، توعىز شۋماق دۇعا وقۋىن تالاپ ەتىپ جاتقان كورىنەدى.
— توعىز شۋماق پا، توعىز جول ما؟ — دەپ، سالتاناتتى ۇنمەن داۋىستاپ، انىقتاي ءتۇستى ەينار.
قالاي دەگەندە دە ءدىني جولمەن جورالعى دۇعا وقۋ باستالىپ كەتتى. تىم قارت شالدار پسالوم-دۇعانى يتتەردىڭ ۇلۋى مەن ءۇرۋىنىڭ اۋەنىنە قوسىلا وقىدى. ال پسالوم-دۇعا وقۋدان حابارى جوق جاستاردىڭ ويىندا ءالى دە باسقا ءبىر نارسەلەر بار ەدى. ولار سونى ويلاۋمەن بودى. جۇرتتىڭ ءبارى دە ۇرەيلەرى ۇشا قورىقتى. قار ۇستىندەگى كوگىلدىر كولەڭكەلەر بىر-بىرىمەن قوسىلىپ، تۇتاسا بىرىكتى.
بيارتۋر جەكە ءوزى ءبىر شەتتە تۇردى. ول ءوزىنىڭ تيتلاسىن شاقىرىپ الدى. ونى بوتەن يتتەرمەن تالاسا تىستەسىپ قالار دەپ ساقتاندىردى.
كوپ ۇزاماي-اق جاستار قوي قورانى اينالىپ جۇرە بەرۋدەن ابدەن جالىقتى. ولاردىڭ ءبىر توبى وزگەلەردەن ءبولىنىپ، توبەنىڭ قيا بەتكەيىمەن تومەنگى سايعا ءتۇسىپ كەتتى. وندا بارىپ، وزدەرى فوردتا كۇندەلىكتى تىڭداپ جۇرگەن اۋەيى جاڭا اندەردىڭ اۋەنىنە قۇمارلارى قانعانشا بيلەپ قايتپاقشى.
وزدەرىن ەرجۇرەك باتىرمىز دەپ سانايتىن ەكى جىگىت قوي قوراعا باسا-كوكتەپ كىرىپ باردى. سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ قانداي ەكەنىن ءوز كوزدەرىمەن كورمەكشى. ءبىراق ولاردىڭ كىرگەنىنەن شىققانى تەز بولدى. تابالدىرىقتان اتتاپ تۇسكەندەرى سول ەدى، قوي قورانىڭ ارعى تۇكپىرىندەگى پىشەنحانادان وتتاي جانىپ، جارق-جۇرق ەتكەن ەكى كوزدى بايقاپ قالدى. كادىمگى گرەتتير* تۋرالى ساگا سۋرەتتەلەتىن الىپ قۇبىجىقتىڭ قورقىنىش تۋدىراتىن كوزدەرىنەن اينىمايدى ەكەن. ايتەۋىر ءبىر كەزدە، قارتايعان شاقتارىندا، بۇل ەرجۇرەك ەكى جىگىتتىڭ ءوز نەمەرەلەرىنە يسلانديا ساگالارىندا ايتىلا بەرەتىن قۇبىجىق الىپ كۇشتەردىڭ يەلەرىن، ولاردىڭ سالعان ويرانىن ءبىز دە ءوز كوزىمىزبەن كورگەنبىز دەپ ايتۋلارىنا ەندى تولىق نەگىز بار. ءبىراق ءىس مۇنىمەن عانا بىتپەدى. ەندى الگى كورىنىسكە ىلە-شالا باج ەتە قالعان قاتتى داۋىس شىقتى — ونداي داۋىستى يسلاندياداعى بار بىردە-بىر جابايى جانۋاردىڭ شىعارۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. ونى توت باسىپ، توزىعى جەتكەن تەمىر ەسىكتىڭ ەشقانداي ءمان-ماعىناسىز، قۇلاقتى جارىپ جىبەرەرلىك قاتتى جاڭعىرىعىمەن عانا سالىستىرۋعا بولاتىن ەدى. قوي قوراعا تاپ سول ساتتە جالت قاراعان پاستوردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل سۇمدىق اششى داۋىس التى قابات اسپاننىڭ ارعى جاعىنداعى پاتشالىق پەيىشىنىڭ قاقپاسى الدىندا ماڭگىلىك ازاپ شەگۋ ءۇشىن قاتاڭ جازاعا كەسىلگەن الدەبىر قۇبىجىق تىرشىلىك يەسىنىڭ جان داۋسى بولۋى ءتيىس. جاڭاعىداي سارعىش-جاسىل كوزدەردىڭ اسپان پاتشالىعىنىڭ جارقىراعان كۇشتى جارىعىن بۇعان دەيىن دە، بۇدان كەيىن دە كورۋ ەشقاشان مۇمكىن ەمەس. وسى قولايلى ءساتتى پايدالانا قويعان پاستور اسپان پاتشالىعىنداعى پەيىشتىڭ قاقپاسىنىڭ وسىندا جۇرگەن ادامدارعا ايقارا اشىلۋىن، اسپان الەمىندەگى پاتشالىقتىڭ نۇر ساۋلەسىن كورۋىن تىلەپ، دۇعا وقىدى. وسى مينوتتە كوڭىلى قاپا مۇڭلى اي قالىڭ بۇلتتىڭ تاساسىنا تىعىلدى. ءسويتىپ اپپاق قارعا شاعىلىسىپ تۇرعان كوگىلدىر سۇرعىلت ساۋلەنىڭ جارىعىن بۇرىنعىدان دا تىلسىم قويۋ قاراڭعى تۇنەك تەز الماستىردى. تاۋ قويناۋىنىڭ كوركەم كورىنىسى مۇلدە بۇلدىراپ، قاتتى قاراۋىتتى. وسى ءبىر ءمان-ماعىناسىز تۇنگى ۆاحتاعا كەلگەن ادامدار بىر-بىرىنە مىنا قويۋ قاراڭعىلىق قۇشاعىندا بىر-بىرىنە سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ قورقىنىشتى قۇبىجىق يەلەرىنىڭ ەلەستەرى سياقتى بولىپ كورىنەدى. ادامدار قاراڭعى قاپاستا جەكە قالىپ قويامىن با دەگەن ۇلكەن ۇرەيدىڭ سالدارىنان ءبىر-بىرىنىڭ قولتىعىنان ەرىكسىز قابىسا ۇستادى. ودان باسقا قولدارىنان كەلەتىن شارالارى قالمادى! ولار بىر-بىرىنەن ايىرىلماي، ءدىر-دىر ەتكەن قورقىنىشتا وسىلاي ءبىر ورىندا تۇرىپ قالىستى. قاراڭعىلىق بارعان سايىن قويۋلانا ءتۇستى. كۇن سۋىتىپ، اياز قىسا باستادى. وسىندايدا راقاتتانا ىستىق كوفە ءىشىپ وتىرسا عوي، شىركىن!
قىرىق بەسىنشى تاراۋ
جان تۋرالى
بىرەۋ كوفە ءىشۋدى ۇسىندى. جۇرتتىڭ ءبارى بىردەن كەلىستى. ءدىني ءراسىم جورالعىسى جاسالىپ ءبىتتى. قوناقتار ەشقانداي شاقىرۋ كۇتپەي-اق، توپ-توبىمەن جوعارىداعى شاعىن بولمەگە كوتەرىلە باستادى. ادامدار بۇكىل وركۋگتان جينالعان بولاتىن. ۇيگە سىيماي كەتتى. ءتىپتى ەدەن سىقىرلاپ قويا بەردى. ەندى بولماسا ورتاعا وپىرىلىپ تۇسەتىندەي. سوندىقتان جاستاردى سىرتقا شىعا تۇرۋعا شاقىردى. سايتان العىر سولارعا وسى جاققا كەلۋ نە ءۇشىن قاجەت بولا قالدى ەكەن؟! بۇل قىزداردىڭ ۋ-شۋ بولىپ شىرىلدايتىن، ساز اسپاپتارىمەن جاتتىعۋ جاساپ، بي بيلەيتىن جەرى دە، كەزى دە ەمەس قوي. ال كوفە ىشكىسى كەلىپ بارا جاتسا، تومەندە توسا تۇرسىن! جاسى ۇلكەن كىسىلەر كەرەۋەتتەردىڭ ۇستىنە زورعا دەگەندە سىيىستى. ايەلدەر پەشكە لاۋلاتا وت جاعۋعا تىرىستى.
— ءيا، وسىلاي دا وسىلاي دەڭىز! — دەدى قوناقتاردىڭ بىرەۋى.
— ءىستىڭ جاعدايى وسىلاي بولدى عوي! — دەدى ەكىنشىسى.
— دەگەنمەن دە ءبىراز ءىس تىندىردىق! — دەدى ءۇشىنشىسى.
كەلدتەن كەلگەن حرودلوگۋردان وزگەلەرىنىڭ ءبارى دە قۇپياسى مول الدەبىر ميستيكالىق قورقىنىشتان ءالى دە ارىلا الماعان ەدى. ادەتتەگى ەمىن-ەركىن ۇيرەنشىكتى اڭگىمەگە كوشە المادى.
حرودلوگۋر سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ بار ەكەنىنە ونشالىقتى سەنە قويمايتىن. وسى ءبىر الىپ دەنەلى ادام ءومىردى ءوز كوزىمەن قالاي كورسە، سولاي عانا قابىلدايتىن. ونىڭ تابيعاتقا ءتان جانە تابيعاتتان تىس قۇبىلىستارىنان قورىقپايتىن، ءاربىر ناقتى جاعدايدا قانداي شارا قولدانۋ كەرەك بولاتىنىن عانا ويلايتىن.
— قۇرمەتتى دە قىمباتتى پاستور، — دەدى ول — ءوزىڭىز بىلەتىندەي، مەنىڭ ەكى كەرەمەت جاقسى توقتىم بار. وتكەن كۇزدە ولاردى سويىپ العىم كەلگەن جوق. بالكىم، بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم دە بولعان شىعار. ويتكەنى ءقازىر ولاردى تەكتەن-تەك ازىقتاندىرىپ، اسىراپ وتىرمىن. ەگەر ءبىز "اۋىلشارۋاشىلىق حابارشىسىنان" ەبىن تاۋىپ، بىرەۋدى شاقىرىپ العانىمىزدا، ءسويتىپ ول ولقىلىقتارىم تۋرالى جوعارىداعى باسشىلارعا جازىپ جىبەرگەنىمىزدە مەن ونىڭ ەكەۋىن دە ساتىپ جىبەرىپ، اقشانىڭ استىندا قالار ەدىم عوي. سولاي ەمەس پە؟
— ويىڭىز جاقسى-اق ەكەن، — دەدى پاستور، ءوزىنىڭ قوي شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ايتىپ جۇرگەن بىلىمىنە سەنەتىن، قوي جانە ونىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرۋ تۋرالى ارمانىن قولدايتىن تىم قۇرىعاندا ءبىر ادامنىڭ تابىلا كەتكەنىنە قاتتى قۋانىپ. سودان سوڭ ول قوي كورمەسىن وتكىزىپ تۇرۋدىڭ حالىققا تيگىزگەن قىرۋار پايداسى تۋرالى ۇزاق-سونار اڭگىمەنى باستاپ جىبەردى. ونداي كورمەلەر تۋرالى، اسىرەسە ەت مالىنىڭ كورمەسى تۋرالى گازەتتەر كوپ جازعان كورىنەدى.
وسى كەزدە سوزگە تاۋ كورولى كيلىكتى. (ول پريحود كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتۋىن ءوتىپ العانىمەن قانشا ارەكەت جاساپ باسقا دا ودان جوعارى دارەجەگە كوتەرىلە الماعان ەدى. ءسويتىپ ورتاشالار قاتارىندا قالا بەرگەن. بىلتىر ساۋداگەر دۇكەنشى مەن تۇتىنۋ قوعامىنىڭ قاي جاعىنا شىعارىن بىلمەي، باسىن قاتىرۋمەن ءجۇردى. ويتكەنى ەكى كۇشتى ارپالىسىپ شايقاسقان كەزدە ءتوزىم ساقتاپ، ءالىپتىڭ اياعىن كۇتكەندى دۇرىس دەپ بىلگەن). قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قويدىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرۋدىڭ وتە پايدالى بولاتىنىن جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ دە تۇسىنگەنى بارىنشا ماڭىزدى بولار ەدى دەپ سانايتىن.
— ءبىراق، — دەدى ول، — ءبىر نارسەگە نازار اۋدارىڭىزدار: مەن ەت مالىنىڭ سانىن كوبەيتۋگە قارسىمىن. مەنىڭ ويىمشا، قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، مىسالى بىلتىرعى جىلدى الايىق، ەت مالى، كوپتەگەن مامانداردىڭ قورىتىندى جاساعانىنداي، اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا توزە المايتىنىن كورسەتىپ بەردى. قويدىڭ ەڭ جاقسى، ەڭ ءتوزىمدى تۇقىمى — رەدسميري قويلارىنىڭ تۇقىمى. ولار ونشا قوڭدى بولا قويماسا دا ەتىن ءتىپتى قاس دۇشپاندارىمىزدىڭ وزدەرى دە ءبىر اۋىز نارازىلىق ءسوز ايتپاي-اق جەي بەرەدى. ونداي قويلار باردا قانداي كەزدە دە ولمەيسىڭ — ءومىر سۇرە بەرەسىڭ. تىم قۇرىعاندا قويلاردىڭ باسقا ءبىر ءتاۋىر تۇقىمى تابىلعانشا سولاي بولادى.
يستادالدىق وۋلاۆيۋر تاۋ كورولىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرعاندا وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن سالىق سالۋ ءتارتىبىنىڭ جاريالانعانى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى دە، كەدەي شارۋالارعا سالىناتىن سالىقتىڭ ءتۇر-تۇرى مەن مولشەرى قانداي بولاتىنىن سۇراپ بىلگىسى كەلدى. كەزىندە ول دا تاۋ كورولى ءۇشىن داۋىس بەرگەن ەدى. ودان ەداۋىر ءۇمىت كۇتەتىن. وۋلاۆيۋرگە ول ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن جاقسى سەزىنەتىن جان سياقتى كورىنەتىن. بەرگەن ۋادەسىن ورىنداي الاتىن، كەدەيلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا جانىن سالا كىرىسەتىن ادام بولار دەپ ويلايتىن. ونىڭ ۇستىنە، وۋلاۆيۋر ءساتى تۇسسە، يت دارىگەرىنىڭ كومەكشىسى رەتىندە ازداعان قوسىمشا تابىس كوزىنە يە بولاتىن شىعارمىن دەپ دامەلەنەتىن. تاۋ كورولىنە وسى ماسەلە جونىندە دە سەنىم ارتاتىن
— ءيا، سالىق دەگەن قيىن بولاپ تۇر، — دەپ، اسا ءبىر بايسالدىلىقپەن اۋىر كۇرسىندى تاۋ كورولى. — تاپ قازىرگىدەي اۋىر كەزەڭدە پريحودقا باسشىلىق جاساۋ وتە قيىن، قىمباتتى وۋلاۆيۋر. ستاروستانىڭ دا، سۋديانىڭ دا، سونداي-اق ۇكىمەتتىڭ ءوزىنىڭ دە قازىرگى ايتاتىنى ءبىر-اق ءسوز: "قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى اۋىر كەزەڭدە سالىق سالۋدىڭ ءوزى دە وڭاي ەمەس، قيامەتتەي قيىن نارسە". ءقازىر باسەكە دەگەن بارلىق جەردە كۇشەيىپ بارادى. كىمنىڭ جەڭىپ شىعاتىنىن ەشكىم ءبىلىپ بولمايدى. سوندا حۋتور تۇرعىندارىنا كىم قول ۇشىن بەرمەك؟ قايىرشىلانعان شارۋالارعا جانى اشىعان بولىپ، كۇندىز-تۇنى كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەن برۋني مە، الدە ولاردى جارىلقاپ تاستاماقشى بولىپ جۇرگەن تۇتىنۋ وداعى ما؟ بالكىم، بارلىق ءۇمىتتى ستاروستا يوۋنعا ارتقان ءجون بە؟ الدە ءبىزدىڭ جارىلقاۋشىمىز پريحودتىڭ ءوزى بولار دەيىن دەسەك، ونىڭ كاسساسىندا تۇك جوق، قۇرالاقان وتىر.
— ءيا، مەن دە ءارقاشان وسىلاي دەپ ويلاپ ءجۇرمىن، — دەدى وۋلاۆيۋر سايلاۋدا ءوزى داۋىس بەرگەن پريحود كەڭەسىنىڭ مۇشەسى كوڭىلىن قالدىرىپ، تۇڭىلدىرگەندەي بولعانىن سەزدىرگىسى كەلمەي. — ادامنىڭ عۇمىرى تىم قىسقا. مەنىڭ: "شىركىن-اي، ءبارى دە ادىلەتتى، ءارى عىلىمي جولمەن جۇزەگە اسىرىلسا عوي!.. شىركىن-اي، ءبىز ءوز ەڭبەگىمىزدىڭ تولىق وتەلىپ، قالادان ەڭ قاجەت نارسەلەرىمىزدى قالاعانىمىزشا ساتىپ الا الاتىن بولساق قوي... شىركىن-اي، ءبىزدىڭ ءجونى ءتۇزۋ باسپانالارىمىز بولسا، وندا بالالارىمىز، مىسالى مەنىڭ بالالارىم سياقتى، جاپ-جاس كەزىندە وكپە اۋرۋىنان ولە بەرمەس ەدى-اۋ!.." دەپ ءارقاشان سارناي جونەلەتىنىم سودان ەمەس پە؟.. اپىر-اۋ، مەن نە دەپ كەتتىم؟ نە ايتقىم كەلىپ ەدى ءوزى؟.. ءيا، مەن ءالى ءۇش مىڭ جىل بويى ءسىڭىرىمدى سوزىپ، دىڭكەم قۇرىعانشا قالجىراپ تيتىقتاسام دا قارىزىمنان قۇتىلىپ بولا المايتىن شىعارمىن، شاماسى!؟.
وسى كەزدە اڭگىمەگە ۋنديرحليدتىك ەينار ارالاستى. ول وسى ايتىپ وتىرعان سوزدەرىمىزدىڭ قاي-قايسىسى دا حۋتور تۇرعىندارىنىڭ ومىرىنە سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنىڭ تيگىزىپ جۇرگەن قىرسىعى سياقتى وقيعالارعا قاراعاندا تۇك تە ەمەس دەپ سانايتىنىن ايتتى. ءوزىمىزدىڭ تارتىپ جۇرگەن ازابىمىزدى، كورىپ جۇرگەن قورلىعىمىزدى، قينالىپ جۇرگەن اشتىعىمىزدى، اۋرۋ-سىرقاۋىمىزدى ۇمىتا تۇرىڭدار دەپ قۇدايىمىزدىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىرعانىن قالاي عانا ەستەن شىعاراسىڭدار تۇگە؟
— بۇل اڭگىمەنى باستاعان مەن ەمەسپىن، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى وۋلاۆيۋر. — مەنىڭ ۇنەمى قايتالاپ ايتاتىنىم — ءبىر-اق نارسە. ونى جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. ءتىلىمىزدى بوسقا بەزەپ، قۇر قاقساي بەرگەنشە، الدەبىر ماڭىزدى نارسەنى بايسالدى تۇردە تالقىلاۋىمىز كەرەك قوي! ءبىراق ماسەلە عىلىمعا كەلىپ تىرەلگەندە ءبىز بەيشارالار ودان نە ءتۇسىنىپ جارىتامىز؟! سەن ءوزىڭ بۇكىل دۇنيەدەن قول ءۇزىپ، ءبىر قياندا جەكە جاتقان، تۇمسىعى مۇزعا تىرەلگەن بالىقتاي بولىپ الاسۇرعان، بالالارى اۋرۋدان كوز اشپايتىن، ايەلى ازاپ تارتۋدان ارىلمايتىن مىنا زاماندا ونداي عىلىمدى ءتۇسىنۋ قايدا؟! مەنىڭ "حالىق دوستارى" وداعىنان شىعىپ قالعانىما، مىنە ون جىل بولدى. ناعىز جاقسى جانداردى مەن سوندا جولىقتىرىپ ەدىم. ءبىراق "وقۋ ۇيىرمەسى" دەپ اتالاتىن ۇيىمىمىز تەز تاراپ كەتتى. ءقازىر ۇشتىعى مەن پۇشتىعى دا قالعان جوق. كەيبىرەۋلەردىڭ پىكىرىنشە، بۇعان اتجالماندار كىنالى بولعان كورىنەدى. ال مەنىڭ بىلەتىن ءبىر-اق نارسەم بار: وندا سوڭعى بەس جىلدا بىردە-بىر ادام كىتاپ شكافتارىنىڭ ەسىگىن اشىپ تا كورگەن ەمەس. مىنە، وسىنداي ناداندىقتىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي وتىرعان ايەلدەرىمىزدىڭ عىلىمي ماسەلەلەردە نە جۇمىسى بولماق؟ تۇك تۇسىنە المايدى عوي!
ەينار بىلاي دەدى:
— ءبىزدىڭ ارامىزدا ءبىلىمدى، مىسالى، ءوزىمىزدىڭ پاستورىمىز سياقتى ازاماتتاردىڭ بار ەكەنىن پايدالانىپ قالۋدىڭ مۇمكىندىگىن قولدان شىعارىپ الۋ وتە وكىنىشتى بولار ەدى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، پاستور قاتارداعى قاراپايىم ادامداردى مەنسىنبەي، ولارعا جەركەنىشپەن قاراۋ دەگەندى بىلمەيدى. مارقۇم بولىپ كەتكەن پاستور گۋدمۋندۋر ءبىزدىڭ ساۋاتسىز توپاستارىمىزعا توزە الماي، دۇنيەدەن وزدى. ال ەندى مەنىڭ سۇرايىن دەگەنىم مىناۋ: كەيبىر ادامداردىڭ جاندارى التى قات اسپاننىڭ ارعى جاعىندا دا، وسى جەر بەتىندە دە، ءتىپتى جەر استىندا دا تىنىش تابا المايتىنى نەسى ەكەن وسى؟
— مۇنىڭ سەبەبى ولاردىڭ تۇلا بويىن جىن-سايتانداردىڭ جايلاپ العانىنان ەمەس پە ەكەن ءوزى؟ — دەپ بىردەن ءۇن قاتتى گيلدەن كەلگەن كرۋسي.
پاستور قانداي ىڭعايلى جاۋاپ تاۋىپ ايتسام ەكەن دەپ ۇزاق ويلانىپ وتىردى. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە كوپتەگەن ادام ءوز پىكىرلەرىن ايتقانىمەن ەش نارسە دە انىقتالا قويمادى. وۋلاۆيۋر ءبىر كىتاپتىڭ پاراقتارى ءوزىنىڭ تانىس كورشىسىنە ءبىر دوسى بەرىپ جىبەرگەن كەسەلەردى وراۋعا جۇمسالعانىن ايتىپ بەردى. ول كىتاپتىڭ الگى پاراقتارىنان وقىپ بىلگەنى — شەتەلدىك عالىمدار سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى اتاۋلىنىڭ جوق ەكەنىن باتىل مالىمدەپتى.
— جوق، قىمباتتىم، وۋلاۆيۋر، ءتىپتى دە سولاي ەمەس! — دەدى تاۋ كورولى. — ولاي دەپ ءبىلۋ مەنىڭ ويىما دا كىرىپ شىقپايدى. اسىرەسە تاپ قازىرگىدەي قاتەرلى كەزەڭدە. مەن ءوزىم ءارقاشان زۇلىمدىق پەن قايىرىمدىلىق قاتار جۇرەدى دەپ ويلاۋمەن كەلەمىن. پارسىلاردىڭ ءدىنى دە وسىلاي دەپ ۇيرەتەتىن كورىنەدى. مۇنى ماعان وسى وكرۋگتەگى ەڭ ساۋاتتى ءارى ءبىلىمدى ايەل رەدسميريدەگى باس بايبىشەدەن ەستىدىم. وزدەرىڭ دە جاقسى بىلەسىڭدەر، ول قايىرىمدىلىق پەن زۇلىمدىق تۋرالى كوپ ايتادى. ءتىپتى ايەلدەر وداعىندا، ءبىزدىڭ وكرۋگتە، باسقا دا جەرلەردە سويلەگەن سوزدەرىندە قايتا-قايتا ايتا بەرەدى. ال ەگەر كوزگە كورىنبەيتىن سيقىرلى كۇشتەر تۋرالى ايتار بولساق، ماعان مىناداي وي كەلەدى: ولار، كوپتەگەن ادامداردىڭ ويلاپ جۇرگەنىندەي، ونشالىقتى قايىرىمدى ەمەس، ونشالىقتى زۇلىم دا بولماۋى ءتيىس. مۇندايدا، شاماسى، شىندىقتى وسى ەكەۋىنىڭ ورتاسىنان ىزدەگەن ءجون بولار.
اقىرىندا پاستور سويلەدى. ونىڭ مانادان بەرى قانداي جاۋاپ ايتۋدى جان-جاقتى ويلاستىرىپ الۋىنا ۋاقىتى جەتكىلىكتى بولىپ ەدى.
— قازىرگى اقىل — ويدىڭ دەڭگەيىندە بولۋى ءۇشىن، — دەدى ول، — نەعۇرلىم باسقاشا كوزقاراس قاجەت. مەن ءوزىمنىڭ بۇل ويىمدى مانا قوي قورانىڭ جانىندا تۇرعانىمىزدا ايتىپ بەرگەنمىن. ءدال وسىنداي جاعدايعا، شاماسى، ءارتۇرلى دۇنيەلەردەن وزدەرىنە جاي تابا الماي، شارق ۇرا شىرىلداپ جۇرگەن سورلى جانداردىڭ تىكەلەي قاتىسى بولۋى ءتيىس.
مۇنى ەستىگەندە ەيناردىڭ ءتوزىمى تاۋسىلدى.
— قىمباتتى پاستور! — دەپ داۋىس كوتەرە ايقاي سالدى ول. — ءسىز تىم اسىرا سىلتەپ جىبەردىڭىز. بۇلاي دەپ ايتۋدان قورىقپايمىن. ويتكەنى ءوز سوزىمە ءوزىم جاۋاپ بەرە الامىن. راس، مارقۇم بولىپ كەتكەن پاستور گۋدمۋندۋر مەنى ونشا جاقسى كورمەيتىن، مەنىڭ جازعان جاقسىلى-جاماندى ولەڭدەرىمە نازار اۋدارا قويمايتىن. نەسى بار، سولاي-اق بولسىن. مەن ولەڭدى اتاق-داڭقىمدى شىعارۋ ءۇشىن نەمەسە قۇر ماقتان ءۇشىن ەمەس، وزىمە-وزىم ەرمەك قىلۋ ءۇشىن جازامىن. پاستور گۋدمۋندۋر قاتال ادام بولاتىن. ساۋاتسىز توپاس ادامدارعا ءتىپتى كوڭىل بولمەيتىن. ءبىراق ءدىني ماسەلەلەرگە كەلگەندە وتە كۇشتى ەدى، كوپ بىلەتىن. ول ايتەۋىر وسى زامانعى عىلىمنىڭ سوڭعى جاڭالىعى ەكەن دەپ كەز كەلگەن ادامنىڭ بوس مىلجىڭ سوزىنە قۇلاق اسپايتىن. ونىڭ ۇستىنە، سايتان مەن ونىڭ تۇسكە كىرەتىن ەلەستەرىنەن جاندارى جاي تابا الماي، سورلارى قايناپ جۇرگەن قايداعى بىرەۋلەر دەگەندى اۋزىنا المايتىن. ونىڭ اسىل تۇقىمدى تاماشا قوشقارلارى مەن ساۋلىقتارى بولا تۇرسا دا قۇدايعا سەنۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن. ال ماعان قازىرگى كەيبىرەۋلەر، اسىرەسە جاس پاستورلار، وسى جاعىنا كەلگەندە وسالداۋ، جاڭادان شىققان ايتەۋىر ءبىر اۋلەكى اۋەندەرگە اۋەس سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى.
پاستور تەودوۋر: "جاس پاستورلار دا كوپ بىلەدى. كىمگە تابىنىپ، كىمگە قۇلشىلىق ەتۋدى ەشكىمنەن سۇرامايدى. ءبىراق، بالكىم، وزدەرىنىڭ سەنىمىن بۇرىنعى قارتتارعا قاراعاندا ءبىر ازىراق وزگەشە بايانداۋى ابدەن مۇمكىن" دەگەندى قايتسەم تۇسىندىرە الامىن دەپ، ابدەن جانتالاسىپ باقتى.
— پاستور، سىزگە ءبىر سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەدى باتىلدانا سويلەگەن ەينار. — ءسىز كونە وسيەت پەن جاڭا وسيەتكە سەنەسىز بە؟ ونداعى سوزبە-سوز جازىلعانداردىڭ ءبارى راس پا وسى؟
— ءسىز مەن ءۇشىن الاڭ بولىپ، ۋايىم جەمەڭىز. مەن كونە وسيەتكە دە، جاڭا وسيەتكە دە سەنەمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى پاستور.
— مەنىڭ تاعى ءبىر نارسەنى سۇراۋىما بولا ما؟ مىسالى، مىنا ءسىز ييسۋستى قۇدايدىڭ ۇلى ەدى، ول كوردە جاتقان، ءمايىتى ءشىري باستاعان لازاردى* ءتىرىلتىپ الدى دەگەنگە سەنەسىز بە، الدە سەنبەيسىز بە؟ — دەپ ءسوزىن جالعاستىرىپ، وڭمەندەي ءتۇستى ەينار.
پاستور ماڭدايىنان بۇرق ەتە قالعان تەرىن بەت ورامالىمەن اسىعىس-ۇسىگىس ءسۇرتتى. ول بۇل سۇراققا دا ونىڭ كوزىن جەتكىزە دالەلدى جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى:
— ءيا، مەن ييسۋستى قۇدايدىڭ ۇلى دەگەنگە كامىل سەنەمىن. ول تابىتتا ءۇش كۇن بويى جاتقان لازاردى ءتىرىلتىپ الدى دەگەنگە دە كۇمانىم جوق. ويتكەنى ءمايىت ءۇش كۇندە ونشا بۇزىلا قويمايدى.
— سول ءبىر سورلى شالدىڭ ءمايىتى كوردە جاتىپ بۇزىلا باستادى ما، جوق پا، سايتان الا بەرسىن، وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق، — دەپ، پاستوردىڭ ءسوزىن ءبولدى وۋلاۆيۋر. — مەن ءۇشىن ەڭ باستىسى، — دەدى ول شىڭكىلدەپ تەز سويلەيتىن ادەتىمەن، — ونى ييسۋستىڭ ءتىرىلتىپ العانى. ال وسى جەردە پاستوردىڭ قاتىسىپ وتىرعانىن، ءبارىمىزدىڭ دە كوفە ءىشۋدى كۇتىپ وتىرعانىمىزدى پايدالانىپ، شاماسى، بۇگىن تاڭ سىبىرلەپ اتقانشا باسىمىز جاستىققا تيە قويمايتىن شىعار دەپ ويلاپ، پاستورعا مەنىڭ دە ەينار سياقتى ءبىر سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، پاستور تەودوۋر، ءسىز ادامنىڭ جانى دەگەن نە جانە وعان قالاي قارايسىز؟ پىكىرىڭىزدى ايتىپ وتىرساڭىز.
پاستور باسىن ءبىر يىعىنا سىلق ەتكىزە تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز مىرس ەتە قالدى دا بۇل ماسەلە جونىندە ءوزىنىڭ قالىپتاسقان پىكىرى جوق ەكەنىن ايتتى. سوندىقتان دا بۇرىننان بار ەسكى ءارى دۇرىس كوزقاراستاردى ۇستاناتىنىن ءبىلدىردى. ءيا، ادامنىڭ ءتانى ولگەنىمەن، ارينە، جانى ماڭگى جاسايدى. ول وسىلاي ماڭگى جاسامايتىن بولسا، ونىڭ نەسىن جان دەيمىز ءبىز؟!
— وي، مۇنى ءوزىم دە بىلەمىن، — دەدى پاستوردىڭ قايتارعان جاۋابىنا قاناعاتتانباعان وۋلاۆيۋر. — يوۋن اراسوننىڭ* باسىن كەسىپ العالى جاتقان مينوتتە ول دا وسىلاي دەگەن بولاتىن. ال ەندى مەن سىزگە ءبىر نارسە ايتايىن. مەنىڭ مۇنى وڭتۇستىك جاقتا شىعاتىن، بايسالدى وي ايتا بىلەتىن بەدەلدى ءبىر گازەتتەن وقىپ كورگەنىم بار. ول گازەتتى بىلتىر ءبىر تانىسىم: "وقىپ بولعان سوڭ وزىمە قايتارارسىڭ" دەپ، ۋاقىتشا بەرە تۇرعان ەدى. سول گازەتتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، استاناداعى اتاقتى ادامدار ولگەننەن كەيىن ولاردىڭ جاندارى جارقىراعان ادەمى جيھازدارعا جايعاساتىن كورىنەدى. سول راس پا ءوزى؟
وۋلاۆيۋر قارت ءوزىنىڭ پىكىرىندە قالدى. ويتكەنى ول باسپا ءجۇزىن كورگەن كەز كەلگەن بوس اڭگىمەنىڭ وزىنە قۇلاي سەنەتىن. وتىرعان جۇرتتىڭ كوبى باستارىن شايقاسىپ، راقاتتانا كۇلىپ الدى.
— ءيا، سەندەر كۇلەسىڭدەر، — دەدى وۋلاۆيۋر. — كۇلسەڭدەر، كۇلە بەرىڭدەر. ول سەندەردىڭ ءوز ەرىكتەرىڭدە. ءبىراق مەنىڭ سەندەردى بوسقا يلاندىرعان بىردە-بىر جاعدايىم بولعانىن ايتىپ بەرە الاسىڭدار ما؟ ارينە، ايتىپ بەرە المايسىڭدار. ءيا، استانادا جوعارى مارتەبەلى ادامداردىڭ جاندارى تاماشا جيھازعا سالىپ قويىلاتىن كورىنەدى. ءبارىڭ دە قىزىقسىڭدار تۇگە. سەندەر عانا ەمەس، وسى جاقتا تۇراتىن ءبارىڭ دە قىزىقسىڭدار — وزدەرىڭنىڭ قوي قورالارىڭنان ءجۇز يارد جەردەن ءسال-اق استام الىستا بولىپ جاتاتىن وقيعالارعا سەنبەيسىڭدەر. وعان عانا ەمەس، جالپى ەش نارسەگە — رۋحاني ومىرگە دە، ءتان تۇيسىگىنە دە سەنبەيسىڭدەر. وزدەرىڭنىڭ مال قورالارىڭدا بولعان، ءوز كوزدەرىڭمەن كورگەن، ءتىپتى ءالى كورىپ تە ۇلگەرمەگەن وقيعالارعا عانا يلاناسىڭدار.
وسى كەزدە وۋلاۆيۋرگە پاستور كومەككە كەلدى. ول جيھازعا قاتىستى الگىندەي نارسەلەردىڭ، وكىنىشكە وراي، بولىپ تۇراتىنىن راستادى ءارى وعان ءوزى كىنالى ادامداي سەزىممەن سويلەدى. استاناداعى كەيبىر جوعارى مارتەبەلى ادامداردىڭ سوڭعى كەزدە ونداي ادەتتەگىدەن تىس ارەكەتتەرگە بارىپ جۇرگەنىن ايتتى. ءبىراق ولاردى ادام تاڭ قالارلىق الگىندەي جاعدايعا نە نارسەنىڭ يتەرمەلەگەنى بەلگىسىز. اقىل-ويى كۇشتى ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونداي جانداردىڭ اسپان الەمىندەگى جارىق دۇنيەدەن جاي تابا الماي اداسىپ ءجۇرۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان دا ولاردى عاجايىپ جيھازعا سالىپ ساقتاماعاندا قايتەدى؟
وۋلاۆيۋر ءسوزىن ودان سايىن قىزۋ جالعاستىرا جونەلدى:
— مەنىڭ پاستورعا قوياتىن تاعى ءبىر سۇراعىم بار. جالپى العاندا، جان دەگەنىمىز نە ءوزى؟ مالدى باۋىزداپ، باسىن كەسىپ العاننان كەيىن ونىڭ جانى قايدا كەتەدى؟ شاماسى، مويىن ومىرتقالارى ارقىلى سىرتقا شىعىپ، اسپان الەمىنە ۇشىپ كەتەتىن بولار؟ كادىمگى شىبىن سياقتى كوزدەن عايىپ بولا ما؟ نەمەسە جان دەگەنىمىز، سۋايت ءبيارنيدىڭ* ايتا بەرەتىنىندەي، بۇكتەپ-بۇكتەپ اۋىزعا سالىپ، قىلعىتا جۇتىپ جىبەرۋگە بولاتىن جۇپ-جۇقا مايلى قۇيماق سياقتى باسقا ءبىر نارسە مە؟ جالپى، ادامنىڭ قانشا جانى بولادى؟ ءولىپ تىرىلگەن لازار تاعى دا ولگەن بە ءوزى؟ سوندا قالاي بولعانى؟ مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم مىناۋ: الگى جان دەپ اتالاتىن نارسە شەنەۋنىك شەكپەنىن كيگەندەرگە جايلى جاقسى ادەپپەن قارايتىنى، ال كەڭ-بايتاق اڭعارلاردا قاڭعىرا قونىستانىپ جۇرگەن مىنا ءبىز سياقتى كەدەي شارۋا بەيشارالاردى شىعىنعا ۇشىراتىپ، شىرىلداتا بەرەتىنى نەسى؟
جان تۋرالى اڭگىمە قىزا تۇسكەن تاپ وسى كەزدە جوعارى بولمەگە كوتەرىلىپ كىرەتىن تەسىكتەن ءۇي يەسىنىڭ باسى شىعىپ كەلە جاتتى. ول تار بولمەدە ۇيمە-جۇيمە بولىپ، تىعىلىپ وتىرعاندارعا جاقتىرماي قارادى. ءسويتتى دە ءوزىنىڭ ەسكى دوسى وۋلاۆيۋر بىلىقتىرا شيەلەنىستىرىپ وتىرعان اڭگىمەنى قاس قاعىم ساتتە كىلت توقتاتتى.
— مەنىڭ دە، وتباسىمداعى بالا-شاعانىڭ دا جاتىپ ۇيىقتايتىن كەزىمىز الدەقاشان بولدى، — دەپ كەسىپ ايتتى ول. — روجدەستۆو كەشىندە سەندەردىڭ جان تۋرالى مىلجىڭدارىڭدى تىڭداپ وتىرۋعا ۋاقىت جوق، ءتوزىمىمىز دە جەتپەيدى. ەگەر شىنىمەن-اق داۋىستاپ پسالوم-دۇعا وقىعىلارىڭ كەلىپ بارا جاتسا، وندا باسقا جاققا بارىڭدار. تەك مەنىڭ ۇيىمنەن اۋلاق كەتىڭدەر! ال ەندى مەنىڭ ءادىل سوتقا ايتارىم — ول وسى سۇمدىق وقيعاعا كىم كىنالى ەكەنىن تەزىرەك ىزدەپ تاۋىپ، ءتيىستى جازاسىن بەرەتىن بولسىن! ال تاپ ءقازىر ءتۇن ىشىندە وسى جەردەن تايىپ تۇرىڭدار دا، مۇندا اياق باسىپ كەلدىك دەگەن ءسوزدى ەندى قايتىپ اۋىزدارىڭا الۋشى بولماڭدار! اۋستا پليتانىڭ ۇستىندەگى قايناپ تۇرعان سۋدى ارى الىپ قوي. مەنىڭ بۇل ادامداردى تانىعىم كەلمەيدى. بۇلار دا بۇل جەرگە مەنىڭ كوركىمدى كورگەلى كەلگەن جوق!
ءسويتىپ بيارتۋر بۇل ءتۇنى ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى دوستارىنان دا بەزىنىپ، ولاردى ۇيىنەن قۋىپ شىقتى. ءوز كەزەگىندە ولار دا وزدەرىنىڭ ەكى دوسىن تاني المادى، دۇرىستاپ ايتقاندا، ونىڭ بۇلقان-تالقان ىزالى اشۋمەن، جۇزىنەن نەگە قاھارىن توگىپ جۇرگەنىنە تۇسىنبەي، اڭ-تاڭ قالىستى. بيارتۋر ولاردىڭ تابيعاتتان تىس تىلسىم كۇشتەر تۋرالى شىم-شىتىرىق اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، ونىڭ يت تۇمسىعى باتپايتىن نۋ ورمانىنان جول تاۋىپ شىعا الماي، تىعىرىققا تىرەلىپ وتىرعان كەزىندە كىرىپ كەلگەن ەدى. كەنەتتەن ءبارىن دە تۇسىنگەن جانە ءبىر عانا نارسەنى — ءادىل سوتتىڭ جازالاۋىن تالاپ ەتكەن ادامنىڭ تاپ ءوزى ەكەنىن ايقىن سەزىنگەندەي بولدى. قوناقتار ءبارى دە — ەسكى دوستارى دا، جاڭا دوستارى دا — ۇيدەن قازداي شۇبىرىپ شىعىپ بارا جاتتى. ولار وزدەرىن قاتتى ۇيالىپ، قىسىلعان، قىلمىس ۇستىندە كولعا تۇسكەن قاراقشى ۇرىلار سياقتى كەتىپ بارا جاتتى. ءتىپتى قوش ايتىسۋعا دا مۇرشالارى بولمادى. كۇرتىك قاردىڭ ۇستىمەن ءارقايسىسى ءار جاققا ءوز جولدارىمەن ءىلبىپ باسىپ، بارعان سايىن ۇزاي ءتۇستى.
اي قالىڭ قارا بۇلتقا جاسىرىندى. سيقىرلى دۇعا دا وقىلمادى، كوفە دە ىشىلمەدى. ەشتەڭە دە بولا قويعان جوق.
ءبىر تاڭ قالارلىعى — كەيىن وكرۋگتا بۇل ءتۇندى ەسكە العان ەشكىم دە كەزدەسپەدى. ول پريحودتىڭ تاريحىنان ءبىر كەزدە بيارتۋر يەن دالادا جايداق ءمىنىپ، سوڭىنان يەركۋل وزەنىن ءجۇزىپ وتكەن بۇعى وقيعاسى سياقتى ءبىرجولا ءوشىرىلىپ تاستالدى. كەيىنگى كەزدە سونداعى ساقالدارى ساپسيعان ساليقالى ادامدار ۇيدە بولسىن، تۇزدە بولسىن، بىر-بىرىمەن كەزدەسكەن كەزدە ءبىرتۇرلى قىسىلعان قاباق تانىتىپ ءجۇردى. بەينە ءبىر كەشەگى كەشتە كەزدەسىپ، ەداۋىر ۇيات ءىس جاساپ قويعان، ەندى قايتىپ ونداي تىرلىك جاساماۋعا بەل بۋعان كۇنالى قىز بەن جىگىت سياقتى بىر-بىرىنە قىسىلا ۇيالىپ، اسىعىس كوز جۇگىرتەتىن بولدى. ودان دا بەرى كوبىرەك جىل وتكەن سوڭ پوسەلكە تۇرعىندارى بۇل ءتۇندى الدەبىر ۇيات ءىس بولعانداي ەستەرىنە الىپ، بەينە ءبىر جۇرەك اۋىرتاتىن ەلەس رەتىندە جان دۇنيەلەرىنىڭ قۇپيا قۋىسىندا ساقتاپ ءجۇردى. كوگىلدىر ءتۇستى جارىمجان كولەڭكە، اڭىز-ەرتەگىلەردە ايتىلا بەرەتىن الدەبىر ماقۇلىقتىڭ لاپىلداپ جانعان وتتاي وتكىر كوزدەرى، پسالوم-دۇعالاردىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارعانداي ەتىپ بۇزىپ وقىلعانى، سول بويى ۇسىنىلماي، ىشىلمەي قالعان كوفە، جان تۋرالى شىم-شىتىرىق ۇزاق اڭگىمە، جازعى مەكەن يەسىنە ونىڭ قاس جاۋى كولۋمكيلليدەن كەك الىپ بەرۋ ءۇشىن جينالعان بۇرىنعى-سوڭعى دوستارى اتاۋلىدان بيارتۋردىڭ ءبىرجولا باس تارتىپ، قول ءۇزىپ كەتكەنى تۋرالى اڭگىمەلەر شىنىندا دا ايتىلمايتىن بولدى.
قىرىق التىنشى تاراۋ
ادىلەتتىك
گۋدبيارتۋر يوۋسسوننىڭ وسى جەڭىسىنەن كەيىن سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر يەسىنىڭ ەلەستەرى ءبىراز ۋاقىت كورىنبەي كەتتى. كوكتەمنىڭ كوكوزەك شاعى كوتەرەم بولعان ءالجۋاز ارىق ءارى اۋرۋ قويلاردى قىرىپ سالاتىنىنداي، سول ءتۇنى ول دىنگە سەنۋدىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى، كەلىپ وتىرعان الىس-جاقىن كورشىلەرىن، دوس-جاراندارىن قۋىپ شىعىپ، ۇيدەگىلەرگە الاڭسىز جاتىپ ۇيىقتاڭدار دەپ ءامىر بەردى. كەيبىرەۋلەردىڭ پايىمداۋىنشا، ول مىسىقتى سول ءتۇنى اسىپ ءولتىرىپ، كوزىن جويىپتى. ەگەر سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى بيارتۋردى رۋحى قاشىپ، جىگەرى قۇم بولادى، مال-مۇلكىن تۇگەل ساتىپ، باسقا ءبىر جاققا قونىس اۋدارادى دەگەن ەسەك دامەمەن ۇمىتتەنەتىن بولسا، وندا ولار قاتتى قاتەلەسەدى. جىن-پەرىلەر بوسقا ارامتەر بولادى. بيارتۋر بەينە ءبىر تاۋداعى تۇتاس جارتاستاي تۇرعان ورنىنان مىزعىماس بەرىكتىك تانىتتى. شىعىنعا قانشالىقتى كوپ ۇشىراسا دا مويىمادى، بۇرىنعى العان بەتىنەن قايتپادى. كەيىننەن كەزدەسكەن ءبىرلى-جارىم وقيعا وسىندا بۇرىن بولعان وقيعالاردىڭ باياۋ ەستىلگەن جاڭعىرىعى عانا سياقتى بولدى.
كۇننىڭ ەندى-ەندى عانا ۇزارا باستاعان كەزى ەدى. اسپاندى تاڭەرتەڭگىلىكتەن باستاپ الاسا قويۋ بۇلت قاپتاپ، جەر باۋىرلاپ جاتىپ الدى. اينالا توڭىرەك قاراڭعىلىق قۇشاعىنان ارىلا المادى. بيارتۋردىڭ جان دۇنيەسىنە دە جارىق ساۋلە تۇسكەن جوق. تەك تۇسكە قاراي ازداعان جارىق بولدى دا ارتىنشا قايتادان قارا تۇنەك ورنادى. ءتۇس كەزىندەگى از عانا جارىق قاراڭعىلىق ىرگەسىن سوگىپ، سەيىلتىپ جىبەرە العان جوق. بۇل كۇنى ۋەزدىك سۋديا كەلمەك ەدى. بيارتۋر بالالارىنا بۇگىن ەشقانداي جۇمىس تاپسىرعان جوق. اۋەلى ەڭ باستى ماسەلەنى شەشىپ الۋدى كۇتەتىن سياقتى: قالاي دەگەندە دە وسى حۋتوردىڭ يەسى كىم — بيارتۋر ما الدە سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ يەسى جىن-پەرىلەر مە؟ اكەسى قالعان قويلارعا ءشوپ سالۋعا شىققان كەزدە گۆەندۋر ءيتتى ەرتىپ بىرگە كەتتى. ۇلكەن ۇلى تەرەزەنىڭ الدىندا ەكى تىزەسىن بىر-بىرىنە تاقاپ، ۇستەلدىڭ بەتىندەگى ەسكى سىزىقتاردى مۇقيات قاراپ، تاماشالاپ وتىردى. بىرەۋ بىردەڭە دەسە دە ءۇن شىعارىپ، جاۋاپ قاتاتىن ءتۇرى جوق. ۇرشىققا دا قولىنىڭ ۇشىن تيگىزبەدى. قارت اجەسىنىڭ قاسىنا قاتار جايعاسىپ الىپ، ءىس توقىپ وتىرعان كىشكەنتاي نونني وعان اندا-ساندا كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ قويادى. ول اعاسىنىڭ قازىرگى كوڭىل كۇيىن ەشقانداي سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىن بەينە ءبىر نازىك سەزىمتالدىقپەن تولىق ءتۇسىنىپ وتىر ەدى. ءبىر كەزدە وعان جاقىن باردى دا:
— حەلگي، وسىنىڭ بارىنە پىسقىرىپ تا قاراما! سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ يەسىنە قارسى سۋديا نە ىستەي الادى؟ ونىڭ قولىنان تۇك تە كەلمەيدى، — دەدى.
بۇعان اعاسى ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى. سالدەن سوڭ نونني اجەسىنىڭ قاسىنا قايتا وتىردى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى. قارت اجەنىڭ بارىنشا باياۋ مىڭگىرلەپ، قايتا-قايتا وقىپ وتىرعان پسالوم-دۇعاسىنىڭ اۋەنى دە ەستىلە بەرمەيدى.
سۋديانى كۇتىپ الۋ ءۇشىن ستاروستانىڭ تاۋ جاقتان، ياعني جوعارىدان تومەن ءتۇسۋى، ال سۋديانىڭ قالا جاقتان، ياعني تومەننەن جوعارى كوتەرىلۋى ءتيىس بولاتىن. ءسويتىپ سۋديا ءبارىن دە ءوز تەرگەپ، ءوزى انىقتاماق ەدى. ءبىراق سۋديا كوپكە دەيىن كەلە قويمادى. وسى كەزدە قار جاۋا باستادى. ستاروستانىڭ كوڭىل كۇيى بىردەن بۇزىلدى. ول بالاعات سوزدەرىن ارالاستىرا وتىرىپ، ءوزىنىڭ اقىلىنا قونبايتىن قايداعى ءبىر ساندىراق سوزدەرگە بولا اۋرە بولىپ، بوسقا جۇمسايتىن ۋاقىتى جوق ەكەنىن ايتتى. ول وزدەرىن عۇلاما بىلگىر سانايتىن ماڭعاز دا مەنمەن ادامدار قارلى بوراننىڭ بەلگىسى بىلىنگەننەن-اق مامىق كورپەنىڭ استىنا كىرىپ، كوسىلىپ جاتىپ الادى. اپىر-اي، مىنا سايتان العىر سۋديا دا سولار سياقتى قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، تاۋەكەلگە بارماي، جاتىپ الار ما ەكەن؟! ستاروستا ءۇي يەسىنىڭ كەرەۋەتىنە جايعاستى. اياعىندا قاردان قورعايتىن قالىڭ شۇلىق بولاتىن. ول اۋستا سوۋلليليانى شاقىرىپ الىپ، اياعىنداعى شۇلىعىن شەشۋگە جاردەمدەسۋىن ءوتىندى. بۇل كۇنى ەكەۋى دە — قوناق تا، ءۇي يەسى دە — ءبىرىن-بىرى جاقتىرعان جوق.
— سەن-اق قاشان بولسا دا ءبىر پالەگە ۇشىرايسىڭ دا جۇرەسىڭ، — دەدى قوناق ءۇي يەسىنە، ءوزىنىڭ تەمەكى شاقشاسىن ىزدەستىرىپ جاتىپ. — بىرىنەن كەيىن ءبىرى ايەلىڭ ولەدى، قويىڭ قىرىلادى، ودان قالا بەرە قايداعى ءبىر جىن-پەرىلەر مەن سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى اينالدىرادى! ساعان نە بولدى سونشاما؟!
بۇل سوزگە شارۋا بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردى:
— ءولىم-جىتىم مەن جىن-پەرىلەر تۋرالى ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، مەن بۇل جەرگە ەشكىمدى دە شاقىرىپ، داۋىستارى قارلىققانشا پسالوم-دۇعا وقۋدى سۇراعان جوقپىن. جان تۋرالى ساندىراق اڭگىمەنى ساعىزداي سوزىپ، شيەلەنىستىرىڭدەر دەگەن دە ەمەسپىن... مۇنىڭ ءبارى قۇدايدىڭ دا، ادامنىڭ دا كۇلكىسىن كەلتىرەتىن، بۇكىل پريحودتى ماسقارا ەتەتىن نارسەلەر. سولاي بولا تۇرسا دا، مەن، ەكىنشى جاعىنان ءادىل سوتتىڭ بولۋىن، ادىلەتتىلىك ورناۋىن باتىل تالاپ ەتەمىن. مۇنى بوستاندىق ورناعان ەلدەگى ءوز ەركى وزىندە بار، ەشكىمگە تاۋەلسىز ازات ادامنىڭ قاي-قايسىسى دا تالاپ ەتە الادى. مەن ءبىر نارسەنى وتە جاقسى بىلەمىن: وكىمەت ورىندارى مەنەن الىم-سالىقتى دەر كەزىندە تولىق تولەپ تۇرۋىمدى جىل سايىن تالاپ ەتەدى. ال مەن وكىمەت ورىندارىنان ەشقاشان ەش نارسە تالاپ ەتىپ كورگەن ەمەسپىن. ءقازىر مەنىڭ ولارعا تولەيتىن قارىزىم جوق. مەنىڭ دە ولارعا تۇڭعىش رەت تالاپ قويعىم كەلىپ وتىر.
— سەن ءوزىڭ بەرى قاراپ، تىڭداشى مەنى، — دەدى ستاروستا شايناپ، ءسولىن سوراتىن تەمەكى جاپىراعىن ءتىلىنىڭ استىنا سالىپ جاتىپ. — باسىڭدى قاتىرىپ قايتەسىڭ، ودان دا مىنا مەكەن-جايىڭ مەن جەرىڭدى ماعان قايتا ساتىپ، مەنى الداپ ءتۇسىرىپ، وزىڭە قارىزدار ەتىپ قويعانىڭ جاقسى ەمەس پە؟ وسىنى نەگە ويلانبايسىڭ؟!
سوڭعى كۇنى باسىنان كەشكەن الۋان ءتۇرلى تولعانىستاردان كەيىن بيارتۋر نە نارسە بولسا دا بارىنشا سالقىنقاندىلىقپەن قاراۋعا ءبىرجولا باتىل بەل بۋعان بولاتىن. جوق، ستاروستا مۇنى ول جولىنان تايدىرا المايدى. بۇل بارىنە دە توتەپ بەرەدى!
— ءيا، قىمباتتى يوۋن، — دەدى ول، ستاروستانىڭ جانى اشىعانداي بولعان سوزىنە ەلىككەندەي. — وسى سەنىڭ قالجىڭىڭ-اق قالمايدى.
— قالجىڭ ەمەس، بار شىنىم! مەن سەنىڭ ءبىر قۇتسىز جامان حۋتورعا جارماسىپ، نەگە ايىرىلماي، ءوزىڭدى — ءوزىڭ ازاپقا سالىپ جۇرگەنىڭدى مۇلدە تۇسىنبەيمىن؟! مۇندا سەنىڭ ەكى ايەلىڭ قايتىس بولدى، قويىڭ قىرىلىپ قالدى، بالالارىڭ دا ءولىپ تىنۋعا تاياۋ. ەندى قانداي راقات تابامىن دەپ ويلايسىڭ؟.. انە، بايقۇس قىزدىڭ، سوۋلبەرت پە ەدى، اتى قانداي ەدى، تۇرىسى اناۋ. بويجەتىپ قالسا دا ءالى ساۋاتسىز، پۇتقا تابىنۋشى سياقتى. شىركەۋگە الىپ بارىپ، قۇدايعا تابىنىپ، جالىنىپ جالبارىنۋى كەرەك ەكەنىن ەسكەرتىپ، جانى اشيتىن دا ەشكىمى جوق، — دەدى ستاروستا.
— ءماسساعان ەندەشە! — دەپ قارسى جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — سەن قاشاننان بەرى حريستيان ءدىنىنىڭ جاناشىر جاقتاۋشىسى بولا قالدىڭ؟! شاماسى، اجالىڭنىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزىپ، جانىڭنىڭ قامىن ويلاستىرىپ، ۋايىمداي باستاعانسىڭ-اۋ ءوزى؟!
— مەنىڭ قامىمدى جەپ، باسىڭدى قاتىرماي-اق قوي. حريستيان ءدىنى — مەنىڭ قاشاننان ارقا سۇيەر سەنىمدى تىرەگىم. ول ءدىندى باسقالاردىڭ دا وزدەرىنە قامقور كورۋىن قالايمىن. ءتىپتى تالاپ ەتەمىن. ولاي ەتپەسەم، زاڭنىڭ بيلىگىنە ەشكىم دە قۇلاق اسپاي كەتەدى. ييسۋس حريستوستىڭ بەينەسى مەنىڭ بولمەمنىڭ تورىندە ۇنەمى ءىلۋلى تۇرادى. ونى مەن مارقۇم شەشەمنىڭ كوزىندەي كورىپ، الىپ قالعان بولاتىنمىن...
— ءيا، ءيا! ورىس پاتشاسىنىڭ پورترەتى دە ءىلۋلى تۇر عوي، — دەپ قىستىرا قويدى بيارتۋر.
— ول راس. ورىس پاتشاسىنىڭ پورترەتى دە ءىلۋلى تۇر. مەن ول پاتشانى وتە قۇرمەتتى بيلەۋشى بولدى دەپ باتىل ايتا الامىن. ول ءوز قول استىنداعىلارعا ءارقاشان جاقسى باسشىلىق ەتتى، جاقسى بيلىك جۇرگىزدى. ال ونىڭ قول استىنداعىلار، ءبىر جاقسىسى، سەن سياقتى قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاق ءتارىزدى قيقار جاندار ەمەس ەدى. ولار سەن سياقتى قايداعى جوق پالەنى، قايداعى ءبىر سيقىر قۇبىجىق كۇشتەر مەن قورقىنىشتى ەلەستەردى ءوز باسىنا قاپتاتپايتىن.
— ءىم... — دەپ ءىشىن تارتا ءۇن قاتتى بيارتۋر. — اسمۋندتىڭ ۇلى گرەتتير ءتىپتى دە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، باس ءيىپ كورگەن ەمەس ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا ميكلاگاردقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان وڭتۇستىكتىڭ حالقى سونىڭ جوعىن جوقتاپ، كەگىن العان ەمەس پە ەدى؟! گرەتتير يسلاندياداعى ەڭ ۇلى ادام اتالىپ ەدى عوي!
ستاروستا ءوزى قيسىنسىز بوس ساندىراق دەپ ساناعان بۇل سوزدەرگە جاۋاپ قايتارۋدى قاجەت دەپ تاپپادى. ول اۋزىنداعى تەمەكى جاپىراعىن سۋىرىپ الىپ تاستادى دا ۇيقىعا باس قويماق بولدى: "ۇيىقتاپ الايىن، سودان سوڭ سويلەسەرمىز" دەگەندەي يشارات كورسەتتى دە ەكى اياقتى كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە كوسىلتە سوزدى. ءسويتتى دە تەرىس بۇرىلىپ، جاتىپ قالدى.
— سوۋلا، قىمباتتىم، پەشتەگى وتقا تاعى دا بىرنەشە شىمتەزەك قالاي سال، — دەدى دە، بيارتۋر سىرتقا، اۋلاعا شىعىپ كەتتى.
دالانى قار باسىپ قالدى. ۋاقىت بارعان سايىن ۇزارىپ، باياۋ سوزىلدى. ءتىپتى وتپەي قويدى دەۋگە دە بولاتىن ەدى. قار تولاسسىز جاۋاپ تۇردى، ال ستاروستا سۋديانى كۇتىپ، ۇيقى سوعىپ جاتتى.
ادەتتە شولتاڭ ەتە وتە شىعاتىن قىسقى كۇننىڭ ەڭ جاعىمسىز جامان جەرى جاي قاراڭعىلىق ەمەس، قايتا، بالكىم، ول قاراڭعىلىقتىڭ كوزگە تۇرتسە، كورگىسىز قويۋ بولمايتىندىعى دا شىعار. سيمۆولى قىسقى كۇن بولىپ تابىلاتىن مۇنداي قاراڭعىلىق شەكسىزدىگىن، كادىمگى دۇنيەنى جايلاپ العان ءارى قاتىگەزدىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءادىل سوت بيلىگىنە عانا ۇقسايتىن ءوزارا تۋىس سياقتى شەكسىزدىكتى، ءتىپتى دە ۇمىتىپ، ەسىڭنەن شىعارا المايسىڭ. قىس پەن سوت ادىلدىگى — ءاپالى-سىڭلىلى تۋىس سياقتى. كوكتەمدە، كۇن شۇعىلاسىن شاشىپ تۇرعاندا، ونىڭ ەكەۋى دە زۇلىمدىق جاسايتىنىن جاقسى تۇسىنەسىڭ. بۇگىن — ەڭ قىسقا كۇن. مۇمكىن، وسى كۇننەن امان شىققاندار ونداي زۇلىمدىققا دۋشار بولا دا قويماس. قالاي دەگەندە دە وسىلاي دەپ ءۇمىت ەتۋ كەرەك. ويتكەنى، بۇگىن — ادىلەتتىلىك كۇنى، ءادىل سوت بيلىگى جۇزەگە اساتىن كۇن. كىشكەنتاي حۋتورداعى كىشكەنتاي ادامداردىڭ وزدەرى اڭساعان ءادىل سوت بيلىگىن كۇتەتىن كۇن.
بۇكىل دۇنيەنى جايلاپ العان ءادىل سوت بيلىگىن بۇلار دا كورۋى قاجەت قوي. ءبىراق سول ءادىل بيلىكتى ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن، جاتقان ءبىر ماشاقات! ءادىل سوت بيلىگىن، ادىلەتتىلىكتى وسى وتباسىنىڭ يەسى، بالالاردىڭ اكەسى تالاپ ەتىپ وتىر. ارينە، ادىلەتتىلىك اكەسىنىڭ جاعىندا بولۋى ءتيىس. ويتكەنى ول ءوز قويلارى ءۇشىن ءشوپ شابادى، پىشەن دايىندايدى. قوي دەگەنىمىز ادىلەتتىلىكتىڭ ءوزى عوي. مەيلى، بالالاردىڭ شەشەسى دە، وزدەرى دە جەر قوينىندا جاتسا دا بيارتۋر ءۇشىن بۇكىل ءومىردىڭ ءمانى قويلاردا، تەك قانا قويلاردا. ويتكەنى بۇل جاتسا-تۇرسا جاننىڭ قامىن جەپ، سونى عانا ويلايتىن، بۇلىك شىعارۋعا عانا ءۇمىت ارتاتىن، سوت ادىلەتتىگى دەگەنىمىز بارىپ تۇرعان قاس جاۋىمىز دەپ بىلەتىن ادام ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، بۇكىل دۇنيەنى جاۋلاپ الۋعا اقىلى جەتپەيتىن جان عوي. ال سوت ادىلەتتىگى ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا اقىماقتىق ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇستىنە، بارىپ تۇرعان زۇلىم دا. ودان اسقان زۇلىم جوق دەسە دە بولادى. مۇنىڭ ءبارىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ستاروستانىڭ قالاي ۇيقتاپ، جۇرەگىنىڭ نە دەپ سوعىپ جاتقانىن تىڭداۋ ابدەن جەتكىلىكتى. وعان قوسا، ادىلەتتىلىك ابىزدارى ءۇشىن ارنايى ءپىسىرىلىپ جاتقان قۇيماقتىڭ ءيىسىن اۋزىنىڭ سۋى قۇري وتىرىپ سەزىنۋ دە جەتكىلىكتى سياقتى.
بيارتۋردىڭ ۇلى سىرتقا شىعىپ، ەسىكتى جاۋىپ كەتتى.
ستاروستا قاتتى قورىلعا باسىپ، ءالى ۇيقىدا جاتتى. بەت-الپەتىنىڭ كەسكىنى وتە ايقىن كورىنەتىن وسى ءبىر موسقال ادام، مىنا جاتىسىنا قاراعاندا، بۇعان دەيىن ءومىر بويى بىردە-بىر رەت ۇيقى كورمەگەن جانعا ۇقسايدى.
— سوۋلا، اينالايىن قىزىم، ستاروستا ۇيقىسىنان تۇرعاننان كەيىن جەيتىندەي ءبىر اسىم ءتوس ەتى تابىلا ما؟ بۇل قىستا جازعى مەكەندە ەت ۇنەمدەۋدىڭ قاجەتى جوق — بارلىق بوشكەلەر مەن اعاش كەسپەكتەر بورشالانعان ەتكە اۋزى-مۇرىندارىنان شىعا تولىپ تۇر عوي! ونى ءبارىبىر ولەكسە جەمتىك دەپ، ەشكىم دە ساتىپ المايدى. قايداعى ولەكسە جەمتىك، سايتان العىر! ولەكسە جەمتىكپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. اقىماقتار مەن ناقۇرىستاردىڭ ايتا سالعان ءسوزى عانا. ال بارلىق ءىستى سوت ادىلدىگى شەشىپ بەرەتىن بولادى. ايتپاقشى حەلگي قايدا كەتكەن؟
ءيا، حەلگي كورىنبەيدى عوي. ول قايدا ءجۇر؟ الگىندە عانا وسى بولمەدە ەمەس پە ەدى؟ كەلەتىن شىعار — اتتى باعۋ كەزەگى بۇگىن سونىكى. ستاروستانىڭ ءالى دە وياناتىن ءتۇرى جوق. مەيلى، بۇلاردىڭ نە جۇمىسى بار؟ قانشا ۇيىقتاسا، سونشا ۇيىقتاي بەرسىن كارى قاقپاس! اۋا رايى مىناداي بۇزىلىپ تۇرعان كەزدە سۋديانىڭ ءوزى دە يەن دالاعا قاراي اياق باسا قويماس. اينالا توڭىرەك قاراۋىتىپ، قار ءالى جاۋىپ تۇر. تاياق تاستام جەر انىق كورىنبەيدى. ەگەر ءۇيدىڭ ەسىگى الدىنداعى قاتىپ قالعان كۇرتىك قارعا قاراساڭ، بۇل دۇنيە تۇگەلدەي دەرلىك كوزدەن عايىپ بولىپ جوعالعانداي. ەش نارسەنىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، ارا-جىگىن ايىرىپ بولمايدى. كوزىڭ كور، كوڭىلىڭ سوقىر سياقتىسىڭ. الدە سەن دە تۇك سەزبەيتىن شىرت ۇيقىدا جاتقاندايسىڭ با قالاي؟
— الگى بالا قايدا جوعالىپ كەتتى ءوزى؟ گۆەندۋر، تومەنگە ءتۇسىپ، قاراپ كەلشى. ۇيدەن ۇزاپ كەتە قوياتىنداي بولعان جوق قوي.
ءبارى دە تويا تاماقتانىپ الدى. بالانى ىزدەۋگە اقىرىندا بيارتۋردىڭ ءوزى شىقتى. وسى كەزدە ستاروستا دا ويانعان ەدى. شاشى ۇرپە-تۇرپە ۇيپالاقتانىپ كەتكەن ول كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە قايتا-قايتا ۇزاق ەسىنەپ، ءبىراز وتىردى.
— ا؟ نە بولدى دەيسىڭدەر؟
— ءبىزدىڭ حەلگي... — دەدى اۋستا سوۋلليليا. — قايدا جۇرگەنىن قايدام، جەر جۇتىپ كەتكەندەي جوق.
— حەلگي؟ — دەپ سۇرادى ستاروستا.
— ءيا، حەلگي، — دەدى قىز. — مەنىڭ ءىنىم.
— ءا، سولاي دە، اۋستا، — دەپ سامارقاۋ ءۇن قاتتى ستاروستا، ءالى دە ۇيقىلى كوزىن اشا الماي. ول ەندى تەمەكى شاقشاسىن ىزدەي باستادى. — سەنىڭ ءىنىڭ حەلگي ەكەن عوي... بايعۇس بالام-اۋ، ساعان وبال بولدى عوي. بيارتۋرعا ايتساڭشى، مىنا حۋتوردى ساتىپ جىبەرسىن. سەن ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە-اق جۇرە بەرەسىڭ. قاشان كەلسەڭ دە ەسىك اشىق. رۇقسات سۇراۋدىڭ دا قاجەتى جوق. كەلە بەر. اپىر-اي، سەنىڭ ەرىندەرىڭ مەنىڭ مارقۇم شەشەمنىڭ ەرىندەرىنەن اينىماي قالىپتى-اۋ ءوزى...
— ا؟ نە دەيسىز؟ — دەپ جالت قارادى قىز.
— سەن وسى ون التى جاسقا قاراي اياق باستىڭ-اۋ دەيمىن؟
ءيا، ول وسىدان ءبىر اي بۇرىن عانا ون بەسكە تولعان ەدى.
— ارينە، بۇل ءوزى ءبىز ءۇشىن ماسقارا نارسە بولدى. ءبىراق امال قانشا؟! ءبىز سەنى ءوز قولىمىزعا بىردەن-اق الۋعا ءتيىس ەدىك. ءيا، مەنىڭ سەنەن سۇرايىن دەگەنىم: اناۋ ءپىسىرىپ قويعانىڭ بالىق پا؟
— جوق، ەت قوي.
— ءيا، ايتپاقشى، بۇل روجدەستۆودا جازعى مەكەندەگى قوي قورا قان ساسىپ ەدى-اۋ! ەت مول بولار، ءسىرا؟
— مەن سىزگە ارناپ قۇيماق ءپىسىرىپ قويدىم.
— وي، قويشى سول قۇيماق دەگەنىڭدى! ونداي نارسەنى كوپتەن بەرى اۋزىما المايمىن. ودان دا ءبىر ءتۇيىر ەت جەگەنىم الدەقايدا جاقسى. الگى سايتان العىر سۋديانى ايتامىن-اۋ، مىناداي الاساپىران قار تۇتەگەن بوراندا مەنى مۇندا شاقىرتىپ الىپ، ءوزىنىڭ جىلى توسەكتە قورىلعا باسىپ، ءتاتتى ۇيقىدا جاتقانىن قاراشى! بايقايمىن، بۇل ۇيدەن، شاماسى، بۇگىن كەشكە دە كەتە المايتىن شىعارمىن.
ءبىراق اۋستا سوۋلليليا ونىڭ ايتقان سوزدەرىن بارىنشا سامارقاۋ، ىقىلاسسىز تىڭدادى. ويتكەنى ونىڭ بار ەسىل — دەرتى حەلگيگە نە بولعانىن ويلاۋعا اۋعان ەدى. جۇرەگى الدەبىر جاماندىقتى الدىن الا سەزەتىن سياقتى. ويىنا ۇرەيلى قورقىنىش سەزىمى ۇيالاي بەردى. ول ەندى بۇل جەردە ستاروستانىڭ بارى-جوعىن دا ۇمىتىپ كەتتى. ءسويتتى دە تومەنگە تۇسەتىن تەسىكتەگى ساتىمەن سىرتقا شىققان بويى ءۇيدىڭ جانىنداعى ءۇيىندى كۇرتىك قاردىڭ ۇستىنە جۇگىرە كوتەرىلىپ، جان+جاعىنا كوز سالدى. ستاروستا قارت اجەمەن جانە كىشكەنتاي نوننيمەن بىرگە ۇيدە قالا بەردى. ول تەمەكى شاقشاسىن تاعى دا قولىنا الىپ، وعان سۇيسىنە قارادى. كەرىلىپ-سوزىلدى، تىر-تىر قاسىندى، قايتا-قايتا ەسىنەدى. ۋاقىت وتە بەردى. ەندى وعان اقىر اياعىندا كەمپىرمەن دە اڭگىمەلەسۋىم كەرەك ەكەن-اۋ دەگەن وي كەلدى.
— قانە، قىمباتتى بەرا، — دەدى ستاروستا. — سەن ايتشى، وسى ءبىر تاۋسىلماستاي قارعىس اتقان تۇككە تۇرمايتىن مىلجىڭ اڭگىمەلەر تۋرالى پىكىرىڭ قانداي؟
— ا؟ — دەپ، داۋسىن سوزىپ وتىرىپ الدى ول.
— وسى اسپان مەن جەر بىر-بىرىمەن توعىسىپ، استاڭ-كەستەڭ بولىپ كەتتى عوي. سەن دە سولاي دەپ ويلايسىڭ با؟
ستاروستا كەمپىرگە جىلى شىراي بىلدىرە قويمادى دەۋگە بولمايتىن ەدى. ءبىراق ونىڭ قايتارار جاۋابىنىڭ قانداي بولاتىنىنا ءتىپتى ءمان بەرگەن جوق، بارىنشا سەلقوس قارادى. ءوزىنىڭ ءسوزىن اياقتاماي جاتىپ، كەڭىردەگىن كەرىلدەتە ءتۇستى، ۇزاق ەسىنەدى.
— و، ءقازىر مەن كوپ ويلاۋدان دا، كوپ سويلەۋدەن دە قالدىم عوي. ءبىراق وسىنداي ءبىر سۇمدىقتىڭ ەرتەلى-كەش ايتەۋىر ءبىر بولماي قويمايتىنىن بىلەتىنمىن. بۇدان دا ماسقارانىڭ بولۋى عاجاپ ەمەس ەدى. حۋتوردى قىرسىققا شالدىرىپ جۇرگەن بىرەۋ بار. ارينە، ول قۇدايدىڭ جىبەرگەن پەرىشتەسى ەمەس. وندايلار ەشقاشان دا پەرىشتە بولا المايدى، بولىپ تا كورگەن جوق.
— ءيا، ەشقاشان ونداي بولعان ەمەس، ەشقاشان بولا المايدى دا، — دەدى ستاروستا. — ال ەگەر سەنى باسقا ءبىر جاقسى حۋتورعا، نە پوسەلكەگە ورنالاستىرسا، وعان قارسى بولا قويمايتىن شىعارسىڭ؟.. ەگەر سۋديا ءوزىنىڭ قولىنان ءبىر نارسە كەلە الاتىنىن تىم بولماسا ءبىر رەت كورسەتىپ، بيارتۋردى زاڭنىڭ اتىنان شىعاراتىن ۇكىمىمەن وسى حۋتوردان قۋىپ تاستاي الاتىن بولسا، ارينە...
— و، ەگەر وكىمەت بيلىگى ونداي ۇيعارىم جاساسا، مەنىڭ قارسى بولار شامام قايدا؟! ءبىر اۋىز دا قارسى ءسوز ايتا المايمىن. مەيلى، ەندى ماعان نە كورسەم دە ءبارىبىر! ستاروستا رەتىندە ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ، ءبىز ۋردارسەلدە مارقۇم توۋرارين ەكەۋىمىز قىرىق جىلداي بىرگە ءومىر سۇردىك. سوندا مۇنداي سۇمدىقتىڭ ەشقانداي ءتۇرىن كەزدەستىرمەگەن ەدىك. وندا، تاۋ ىشىندە، ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز جاقسى ادامدار بولاتىن. ال مۇندا قاشان بولسا دا ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ۇستى-ۇستىنە قاي-قايداعى بالەگە ۇشىرايمىز دا جاتامىز ايتەۋىر. ارينە، مەن مۇنىڭ ءبارى دە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولىپ جاتقان جوق دەۋدەن اۋلاقپىن... مىسالى، ءوز باسىمدى الايىن. ءتىرى قالىپ، ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن عوي. ارينە، ەگەر مۇنى ءومىر ءسۇرۋ دەپ ساناۋعا بولسا... مەن نە كورمەدىم. العاشقى قۇرعاقشىلىق كەزىندەگى پىشەن شابۋ كەزىندە قۇداي مەنىڭ بەيشارا جالعىز قىزىمدى دا الدى. ارتىندا قاڭىراپ ءۇي-جايى، زار جىلاپ شۋىلداعان بالالارى قالدى... بۇل جەردە مەن وتكەن كوكتەمدە قويلاردىڭ توپالاڭ تيگەندەي قىرىلعانى تۋرالى ايتىپ تا وتىرعان جوقپىن. ال ەندى جىن-پەرىلەردىڭ قىرسىعىنا دۋشار بولىپ وتىرعانىمىز مىناۋ.
— ءيا، جىن-پەرىلەردىڭ قىرسىعى بۇل، — دەدى ستاروستا.
كەمپىر مۇرنىنىڭ استىنان الدەبىر نارسەلەردى مىڭگىرلەدى.
— ا؟ — دەپ انىقتاپ سۇراپ بىلمەك بولدى ستاروستا.
— ا؟ — دەپ قايتالادى كەمپىر.
— ءيا، مەنىڭ سۇرايىن دەگەنىم — الگى جىن-پەرىلەردىڭ ەلەستەرى دەلىنەتىندەر تۋرالى ءوزىڭ نە ويلايسىڭ؟
— ەگەر ستاروستانىڭ ءوزى سۇراپ بىلگىسى كەلىپ وتىرسا، — دەدى كەمپىر، — وندا مەن جاسىرماي-اق ايتايىن، تىڭداي بەر، قىمباتتى يوۋن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ءبىر ادەت-عۇرىپ بولاتىن — راسىندا دا جاقسى ادەت-عۇرىپ ەدى. جىن-پەرىلەردىڭ سويقان سالعان جەرىنە تۇرىپ قالعان ەسكى نەسەبىمىزدى شاشاتىنبىز. ال زۇلىم كۇشتەر ونىڭ يىسىنەن باستارىن الا قاشاتىن. سودان قايتىپ ول جەرگە ەكىنشى رەت اياق باسپايتىن. ءبىراق بۇل حۋتوردىڭ — جازعى مەكەننىڭ يەسى ونداي ادەت-عۇرىپ تۋرالى ەستىگىسى دە كەلمەيدى. حريستيان دىنىنە قاتىسى بار ونداي ءبىر نارسە دەسەڭ، شورشىپ ءتۇسىپ، قاسارىسا قارسى شىعا كەلەدى. ول — بيارتۋردى ايتامىن — قاشان دا وزىمەن-وزى بولادى دا جۇرەدى. قاراپ تۇرساڭ، وزگە جۇرتتان مۇلدە ەرەكشە. بۇرىننان وسىنداي ەكەن. ءقازىر ەجەلگى ادەت-عۇرىپتارىمىز بەن ءداستۇرىمىز اياق استى بولىپ، مۇلدە ۇمىت قالىپ بارادى. ولاردى ايتا باستاساڭ، جۇرتتىڭ ءبارى جەركەنىشپەن جەرگە تۇكىرەدى.
— ءيا، — دەدى ستاروستا، — بيارتۋرمەن ءتىل تابىسۋ وتە قيىن. ول ەجەلدەن-اق اككى بولعان وگىزدەي قيقار مىنەزىمەن ءمالىم. بارلىق ۋاقىتتا دا سونداي. قولىنداعى بالالاردى تارتىپ الىپ، دۇرىس تاربيە بەرەتىن ورىنعا تاپسىرۋ كەرەك. سوتتىڭ ۇكىمىمەن سولاي ەتكەن ءجون. ال، سەنىڭ ءوزىڭنىڭ جەكە باسىڭنىڭ جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، مەنىڭ قىمباتتى بەيشارا بەرتام، سەنى گيلدەگى ماركۋس يونسسوننىڭ ءوز قولىنا الاتىنىنا كۇماندانبايمىن، كامىل سەنەمىن. ول كارى-قۇرتاڭ قارتتارعا جيىرما جىل بويى قامقورلىق كورسەتىپ، اسىراپ باعىپ كەلەدى. ول ەشكىمگە قيانات جاساپ، رەنجىتپەيدى. مەن ونىڭ قارت ادامداردى ۇرىپ-سوعىپ جاتقانىن ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن.
مەن بىرەۋدىڭ ۇستىنەن شاعىم جاساۋ دەگەندى بىلمەيمىن. بىرەۋدى جامانداعانىمدى ەشكىم دە ەستي قويمايدى، — دەپ كۇبىر-كۇبىر ەتتى كەمپىر. — ءبارى دە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن، تەك سونىڭ ەركىمەن بولاتىن نارسە عوي. مەن اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاساپ، ءبىر اياعىم جەردە، ءبىر اياعىم كوردە وتىرعان جانمىن. ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى-اق. ءبىراق ولە المايمىن. سەن ساعان سەنەسىڭ بە، كەي-كەيدە مەن ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى دە ەسىمە تۇسىرە المايمىن. ءبىر نارسەگە عانا ءسۇيسىنىپ، شۇكىرشىلىك ەتەمىن — نەمەرەم، كىشكەنتاي نونني، اينالسوقتاپ قاسىمنان شىقپايدى ايتەۋىر. ويتكەنى ول بالانىڭ اقىلى بار، باسى دا، قولى دا جاقسى ىستەيدى. ول كىم كورىنگەننىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ، كۇن كورۋى ءۇشىن تەنتىرەتىپ جىبەرۋگە قيمايتىن بالا. ول جورگەگىنەن شىقپاي تۇرىپ-اق، مىنە مىنا بۇرىشتا مەنىڭ قوينىمدا جاتىپ كەلەدى.
— جارايدى. ەگەر سۋديا مىنا ءۇيدى ساتۋ تۋرالى ۇكىم شىعارىپ بەرەتىن بولسا، ونىمەن قالعان ماسەلەلەر جونىندە دە سويلەسىپ كورەرمىن.
— ءيا، ارينە، ستاروستانىڭ وزىنە قاجەتتى ماسەلەلەر جونىندە سويلەسىپ كورۋىنە ابدەن بولادى. بۇل ءوزى باياعىدان سولاي. ەگەر مەنىڭ ءوز قالاۋىما سالساڭدار، مەنىڭ ارينە ۋدارسەلگە كەتكىم كەلەر ەدى. ءبىراق مەن ەشقاشان، ءتىپتى جاس كەزىمدە دە، بۇل ومىردەن الدەبىر ەرەكشە جاقسىلىق كۇتىپ كورگەن ەمەسپىن. سونىمەن قاتار ەش نارسەدەن دە، ەشكىمنەن دە، ءتىپتى جىن-شايتانداردان دا قورىققان ەمەسپىن. ەگەر قۇدايدىڭ ءوزى بۇل حۋتوردى ءبىرجولا قاڭىراتىپ بوس قالدىرۋدى قالايتىن بولسا، — ال مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى باياعىدان بەرى كۇتىپ ءجۇر، ويتكەنى بۇل جەردىڭ قانداي ءقاۋىپتى قىرسىق شالعان جەر ەكەنىن جاقسى بىلەدى — قانداي قارسىلىقتىڭ بولۋى مۇمكىن؟! ال، مەنىڭ كۇنىمنىڭ نە بولارى وزگە جۇرت ءۇشىن ءبارىبىر ەمەس پە، قىمباتتى ستاروستا؟ مەنىڭ كوزىم كورۋدەن، قۇلاعىم ەستۋدەن قالدى. ساۋساقتارىم دا قيمىلداي المايدى، جانى كەتىپ، ءۇيي بەرەدى. ەمشەكتەرىم دە شاندىرعا اينالىپ، الدەقاشان كەۋىپ بىتكەن. ەندى مەنىڭ بۇل دۇنيەدە بولعانىمنىڭ دا، ول دۇنيەدە بولعانىمنىڭ دا ءبارىبىر. ءبىراق، شىركىن-اي، ۋردارسەلدەگى كۇننىڭ باتۋى قانداي ادەمى ەدى؟!
ستاروستا كەمپىرگە تاڭدانا قارادى. ادام ساناتىنان الدەقاشان شىعىپ قالعان ادامعا نە دەي قويارسىڭ؟ ونىڭ ءوز سوزىنە قاراعاندا، نە ءولىنىڭ، نە ءتىرىنىڭ قاتارىندا جوق. شىنىن ايتقاندا ستاروستا ونىمەن بۇل اڭگىمەنى ودان ءارى قالاي جالعاستىرۋدىڭ رەتىن تابا المادى. ول يەگىن ءبىر سيپاپ قويدى دا تاعى دا ەسىنەدى. اۋزىنا تەمەكىنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن جاپىراعىن تىعىپ جىبەردى.
— تەمەكى جاپىراعىنان ساعان دا بەرەيىن بە، بايعۇسىم-اۋ؟ — دەپ، مەيىرلەنە سۇرادى ستاروستا.
كەمپىر ونىڭ نە دەگەنىن انىق ەستي المادى. اقىرىندا وزىنە تەمەكى جاپىراعىن ۇسىنعالى وتىرعانىن ارەڭ ءتۇسىندى.
— ازداپ بويىڭدى دا، ويىڭدى دا سەرگىتەدى، — دەپ ءتۇسىندىردى ستاروستا.
ءبىراق كەمپىر تەمەكىدەن سىپايى عانا باس تارتتى.
— جوق، جوق، جوق، راحمەت! — دەپ، مىڭگىر — مىڭگىر ەتتى ول. — مەن تەمەكىنى ەشقاشان قاجەت ەتكەن جان ەمەسپىن. ماعان ونىڭ نە كەرەگى بار؟ مەن ءبارى دە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ءارى قولداۋىمەن بولىپ جاتقانىنا جانە تەك قانا جاقسىلىق بولاتىنىنا كامىل سەنەتىن جانمىن عوي.
قىرىق جەتىنشى تاراۋ
وڭ جاق بەت
بالانىڭ باسقان ءىزىن ۇزدىكسىز جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ باسىپ قالۋى ءۇشىن از عانا ۋاقىت جەتىپ جاتىر. بۇل اسىرەسە كۇننىڭ بارىنشا قىسقارىپ، ءتۇننىڭ بارىنشا ۇزارعان كەزىندە وسىلاي بولادى. ءىز ءا دەگەننەن-اق كومىلىپ قالادى. يەن دالا تەپ-تەگىس اپپاق مامىق كورپەسىن جاڭارتىپ جامىلادى. ءىزىن ءالى قار جاسىرا قويماعان جاپان دالادا جەتىمسىرەگەن جالعىز بالانىڭ كوزىنە ەشقانداي دا سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنىڭ ەلەسى كورىنبەيدى. تەك كوڭىلىندە عانا قورقىنىشتى قۇبىجىق بار. وسىنداي ەڭ ۇزاق ءتۇننىڭ ەرتەڭىنە ادام ءوزىن-وزى قالاي سەزىنە الادى؟
ادامنىڭ كوڭىلىنە، ءتىپتى كەڭ-بايتاق يەن دالانىڭ وزىنە دە ۇرەيلى قورقىنىشتىڭ ۇيمەلەي ءتۇسىپ، بولاشاقتان الدەبىر باقىت كۇتۋدىڭ، ول ورىندالادى ەكەن دەپ ءۇمىت ەتۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن سەزىنۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە حۋتوردا ەت جەتىپ ارتىلادى — دوڭگەلەنگەن اعاش بوشكەلەردە، كۇبىشەكتەر مەن ءتورت بۇرىشتى تەرەڭ جاشىكتەردە تولىپ تۇر. ال پوسەلكەدەگىلەر ونى "ولەكسە جەمتىك" دەيدى. قايداعى ولەكسە، قايداعى جەمتىك؟! جاپ-جاقسى ەت! سولاي بولا تۇرسا دا ونى ەشكىم ساتىپ الا قويعان جوق. ءۇي ىشىندە وزدەرىنىڭ جەۋىنە تۋرا كەلدى. راسىندا ول ادەتتە روجدەستۆو مەرەكەسىنە ارناپ سوياتىن قويدىڭ سەمىز ەتىنەن ءتىپتى دە كەم ەمەس. بۇل حۋتوردا بۇرىن-سوڭدى بيىلعىداي مولشىلىق بولىپ كورگەن ەمەس — جۇرتتىڭ ءبارى دە مەرەكە كۇندەرى كارى قويدىڭ كون ۇلتاراق سياقتى قاتىپ قالعان ەتىنە قارىق بولىپ ءجۇردى. بالالاردىڭ بەتىنە قان جۇگىرىپ، قىزارا ءتۇسىپ، باستارى ءزىل باتپان اۋىرلاپ، اسقازانى بۇزىلعاندىقتان دەنەلەرى بوساڭسىپ، قالجىراي بەردى. تاڭەرتەڭ ىشىلەتىن كوفەدەن كەيىن دە، تاڭەرتەڭگى جەلىنەتىن ەكىنشى استان كەيىن دە ەت بەرىلەدى، شىجعىرىلعان شۇجىق بوتقا ورنىنا، كۇيدىرىلگەن ماي كادىمگى سۋ ورنىنا ءجۇردى. ەتكە تويعان قوماعاي يتتەر ورىندارىنان زورعا قوزعالا الاتىنداي سەمىرىپ كەتتى. ادامعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟!
مىنە، روجدەستۆو مەرەكەسى دە كەلدى.
كوپتەن كۇتكەن روجدەستۆو كەشى. كەمپىر ۇيقىعا جاتارىنان ەداۋىر بۇرىن ءىس توقيتىن اساي-ۇسەيلەرىن جيناپ قويىپ، اۋستا سوۋلليلياعا بىلاي دەدى: "ال ەندى، قىزىم، ەمىن-ەركىن جۋىنىپ — شايىنا بەرۋىڭە بولادى". ويتكەنى ول روجدەستۆونىڭ مەيرامى سودان كەيىن عانا باستالادى دەپ ويلايتىن. حالبەرانىڭ ويىنشا، اۋستا سوۋلليليا تەك وسى كەشتە عانا جانە وعان جۋىنىپ-شايىنىپ ال دەپ بۇيىرعاننان كەيىن عانا جۋىناتىن سياقتى بولىپ كورىندى. ال حالبەرا ءوزى جۋىنىپ-شايىنبايدى، وعان مۇرشاسى جوق، ابدەن قارتايىپ، قالجىراپ بىتكەن. بۇل كەشتەگى بۇكىل مەرەكە جۋىنىپ-شايىنۋمەن عانا بىتە مە؟ جوق، ولاي ەمەس. كەمپىر جىرتىلىپ توزىپ بىتكەن ءشالى ورامالىن شەشىپ الىپ، بىلاي قويدى دا باسىن قارا ورامالمەن شارت ءتۇيدى. بۇل قارا جىبەك ورامال بولاتىن. ونىڭ ورتا شەتى ءالى ءبۇتىن. قولدان-قولعا، ءبىر اجەدەن ەكىنشى اجەگە اسىل مۇرا رەتىندە تالاي رەت وتكەن بۇل ورامال كەمپىرلەردىڭ تارامىس قولدارىنىڭ كۇس باسقان ەسكى الاقاندارىنىڭ ماي جۇقتىرا وتىرىپ، سۇيسىنە سيپالاۋىمەن جىپ-جىلتىر بولىپ كەتىپتى. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى دە بۇل ورامالدى سيرەك كەزدەسەتىن دۇنيەجۇزىلىك بايلىقتىڭ ءبىر بولىگى نەمەسە ول بايلىقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ دالەلى رەتىندە ماقتانىش ەتەتىن. ءبىراق بار بولعانى وسى عانا ەمەس. روجدەستۆو — بۇكىل قىمبات باعالى اسىل زاتتاردى كورسەتەتىن مەرەكە. قارا ورامالىن باسىنا تارتىپ العان كەمپىر ەندى سىرعاسىن الىپ كورسەتتى. سىرعا دەگەنىمىز مىنا كەڭ-بايتاق يەن دالاداعى دامىپ جەتىلگەن وركەنيەتتىڭ بەلگىسى. ول دا ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا رەتىندە ساقتالادى. سىرعا كەزىندە قىمبات باعالى تازا، ءبىراق ۋاقىت تابىمەن قارايىپ كەتكەن تازا كۇمىسپەن قاپتالىپتى. كەمپىر ونى قۇلاعىنا تاعىپ وتىرىپ، وسىنداي وپەراسيا كەزىندە بەت-اۋزىن قۇبىلتا قيساڭداتاتىن ەسكى ادەتىن دە ۇمىتىپتى. ەندى، مىنە وسىدان كەيىن روجدەستۆو مەرەكەسى تولىق كەلىپ جەتتى دەي بەرۋگە بولادى.
بۇل جولى بيارتۋر ءبىر قويدىڭ جارتى ەتىن تۇگەل اسۋدى تاپسىرعان ەدى. استاۋعا ءسۇزىپ الىنعان پىسكەن ەتتى اۋدارىستىرا قاراپ شىققان وتاعاسى ونىڭ سەمىزدىگى مەن بۇرقىراعان ءتاتتى يىسىنە ءسۇيسىندى! بيارتۋر، سوڭعى كۇندەردەگى كەلەڭسىز وقيعالارعا قاراماي، ءوزىنىڭ قۋانىشىن بىلدىرمەي تۇرا المادى. ول بىلاي دەدى:
— ءيا، بۇل ەندى ناعىز مەرەكەگە اينالاتىن بولدى. روجدەستۆو دەپ وسىنى ايتۋ كەرەك!
بالالار بۇعان دەيىن بيارتۋردىڭ روجدەستۆو مەرەكەسىنە تاپ بۇلاي ەرەكشە ءمان بەرگەنىن ەستىپ-بىلگەن ەمەس ەدى. ەندى مىنە، ول روجدەستۆو مەرەكەسىندە ماقتانۋعا تۇراتىن مۇنداي تاماشا ەتكە قارىق قىلعان قويدىڭ ەكىنىڭ بىرىندە جوق ەكەنىن ايتتى. بالالار ەتتى ءۇنسىز وتىرىپ جەي بەردى. ءبىراق قاباقتارى جابىڭقى ءارى بارىنشا سەلقوس كوڭىل كۇيدە بولاتىن. ەندى ولاردىڭ ۇشەۋى عانا قالدى. ولار قارلى بوراندا ءىز-تۇزسىز حابارسىز كەتكەن اعالارىن ەستەرىنە الىپ، كوز الدارىنا ءجيى — ءجيى ەلەستەتە بەردى. ونى بۇكىل پوسەلكە بولىپ سوڭعى ەكى كۇن بويى قاتارىنان ىزدەسە دە تابا الماي قويعان ەدى. جازعى مەكەننىڭ تۇرعىنى بيارتۋر ءوزىنىڭ شەككەن شىعىندارى تۋرالى كوپ ويلانىپ، ۋايىم جەگەن جوق. بولعان ىسكە بولاتتاي بەرىك بولۋدى ۇيعاردى. ءبارىبىر ورنىنا كەلتىرە المايسىڭ دەپ ويلادى. ول بالالارىنىڭ بۇگىنگى روجدەستۆو مەرەكەسىندە دە ادەتتەگى جاي كۇندەردەي قاباقتارى جابىلىپ، كوڭىلسىز ءبىر ءتۇرلى جابىرقاڭقى وتىرعانىنا ازداپ رەنىش ءبىلدىردى. مىنە، ەندى جاتىپ ۇيىقتايتىن كەز دە كەلدى. ءبىراق روجدەستۆو تۇنىندە بيارتۋردىڭ اسقازانى اۋىرىپ، مازاسىن الدى، شالا ۇيىقتاتتى، ءتىپتى ارا-اراسىندا ۇيقى بەرمەي، وياۋ جاتۋعا ءماجبۇر ەتتى.
جۇرتتىڭ ءبارى ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەن كەش مەزگىلدە اۋستا سوۋلليليا شاشىن تاراپ، سۋ جىلىتىپ، ماي شامنىڭ ولىمسىرەگەن ءالسىز جارىعىندا الدەبىر نارسەلەرمەن اينالىسىپ ءجۇردى. ال كەرەۋەتتە جاتقان بيارتۋر ودان كوز المادى. روجدەستۆو ءتۇنىنىڭ مۇلگىگەن تىنىش تۇنىندە ازداپ قايناي باستاعان سۋدىڭ بۇرقىلى عانا ەستىلەدى. اۋستا اكەسى جاققا قاراماۋعا تىرىسادى. ءبىراق ول مۇنى ءوزىن جامان قىز ەكەنمىن دەپ ويلاعاندىعىنان جاساعان جوق پا ءوزى؟.. اپىر-اي، بۇل سول ءبىر جاعدايدى تاعى دا ەرىكسىز ەسكە الۋىنا نە سەبەپ بولدى ەكەن؟ شەشەسى بەيشارا ەشقانداي جاماندىق جاساعان جوق ەدى عوي. ءبىراق بيىلعى قىس بويى شەشەسى تۋرالى سول ءبىر ەستەلىك كوز الدىنا قايتا-قايتا كەلە بەرەدى. سونىڭ بارىنە دە شەشەسىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى ەسكە الاتىن سياقتى بولادى دا تۇرادى. بۇل، اۋستا، ءوزىن شەشەسىنە قارسى جاسالعان قىلمىسقا بەينە ءبىر ءوزىنىڭ دە قاتىسى بارداي سەزىنەدى. مۇنىڭ كىناسىنەن اكەسى شەشەسىنە قاجەتتى دارى-دارمەكتى جەتكىلىكتى اكەلىپ بەرمەپتى، ونىڭ ۇستىنە، پالتو دا ساتىپ اپەرمەپتى... دەگەنمەن دە، بۇل ءالى جاستاۋ كەزىندە، باسقا قالادا قونىپ شىققان سول ءبىر ءتۇنى بۇل اقىلعا قونىمسىز الدەبىر ەرسى نارسە جاساعان دا جوق ەدى عوي! ونداي ەش نارسەنى ويىنا دا العان جوق بولاتىن. مۇنىڭ باسقاشا ەركەلەۋىنە ءتىپتى دە ەش مۇمكىن ەمەس-تىن.
جايباراقات جاي كۇندەردىڭ وزىندە دە، ءتىپتى مىنا روجدەستۆو كەشىندە دە، قىستىڭ بەل ورتاسىندا اۋستاعا قورقىنىش تونەدى دە تۇرادى: ونى قورقىنىش تۋاتىن الدەبىر بەلگىسىز قورقىنىش دەپ اتاۋعا دا بولادى. ءبىراق شىندىعىندا ومىردە ونداي قورقىنىش بولا قويمايدى. دەگەنمەن سول "الدەبىر بەلگىسىز" قورقىنىش اۋستاعا ءبىر نارسەنىڭ كەشىرىلمەۋى سالدارىنان تونەدى دە تۇرادى. سول قورقىنىش، بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى، جاندى قانشالىقتى قيناي تۇسسە دە، ايتىلماي جۇرگەن الدەبىر بەلگىسىز ۇرەي كەتپەي-اق قويدى.
ول — اۋستا مەن الدەبىر بەلگىسىز نارسەنىڭ اراسىنداعى ۇرەي. بالكىم، بۇل اكەسى مەن ەكەۋى — بىر-بىرىمەن قويان-قولتىق قول ۇستاسا ءجۇرىپ، باسقا ءبىر قورقىنىشقا قارسى بىرلەسە كۇرەسىپ جۇرگەن دە بولار؟ ونى وزدەرىنىڭ سەزبەۋى دە مۇمكىن! ويتكەنى بۇل ەكەۋى ءارقاشان وزدەرىن بولەك سەزىنەدى. ءبىرى — كۇشتى، ءبىرى — ءالسىز. ءيا، ول ەكەۋىنىڭ اراسىندا شەتسىز-شەكسىز شالقار تەڭىز جاتقان سياقتى. بيارتۋردىڭ ءومىرى تىم ەرتە قالىپتاسىپ، بىرتە-بىرتە ءوتىپ بارا جاتىر، ال اۋستانىڭ ءۇن-تۇنسىز بۇيىعى ءومىرى ءالى قالىپتاسىپ تا ۇلگەرگەن جوق. بۇل ەكى ءومىردىڭ ءوزارا ۇندەسۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. بيارتۋر — باتىل دا بەرىك، ال اۋستا — نازىك تە جاس. ءتىپتى وسى ۇيدە بۇدان بىرنەشە كۇن عانا بۇرىن ويناپ-كۇلىپ جۇرگەن بالا اياق استىنان جوعالىپ كەتكەندە دە اكەسى ەشكىمنىڭ ءۇن شىعارماۋىن تالاپ ەتتى. ال اۋستا بولسا، اكەسى ۇيىقتاپ جاتقاندا كوز جاسىن تىيا الماي جىلاۋمەن بولدى. اۋستا ۇلكەن ءىنىسىنىڭ ولىمىنە مۇنشالىقتى قاتتى قايعىرىپ جىلاماس تا ەدى. ءبىراق حەلگي زىم-زىيا جوق بولىپ كەتكەن تۇنگى قويۋ قاراڭعىلىق مۇلدە ساڭىلاۋسىز ءارى وتە-موتە قورقىنىشتى ەدى. ونى اياعاندىقتان اۋستا ۇلكەن ءىنىسىنىڭ ءتىرى كەزىندە ءوزىن رەنجىتكەن قيانات قىلىقتارىن دا كەشىرگەن بولاتىن. ال اكەسى شە؟ بۇلار، اكەسى مەن قىزى، ءبىر كەزدە ءبىرىن-بىرى قالاي تۇسىنە العان دەسەڭىزشى؟ بۇل ەڭىرەپ وتىرعان كەزدە ونىڭ ۇيىقتاپ جاتۋعا قالاي ءداتى شىداي الدى ەكەن؟ ودان دا جامانى — ءبىرىن-بىرى تۇسىنە الماسا دا ءبىرىنىڭ كىناسىن ءبىرى قالاي كەشىرە العان؟ مەيلى بۇل قىز ءقازىر ۇستىندەگى بارلىق كيىمىن تىرداي جالاڭاش سىپىرىپ تاستاپ، قانشالىقتى مۇقيات جۋىنىپ-شايىنسا دا ونىڭ الدىنداعى الدەبىر بۇلىڭعىر، تۇسىنىكسىز دە كومەسكى كىناسىن، ءوزىنىڭ جانىن دا، ءتانىن دە قيناپ، قىر سوڭىنان قالماي جۇرگەن كولەڭكە ءتارىزدى بەلگىسىز كىناسىن ەشقاشان جۋىپ تازارتا الماق ەمەس كورىنەدى دە تۇرادى. ال ول، اكەسى، ءقازىر دە جەلكەسىن كەرەۋەتتىڭ ارقالىعىنا سۇيەپ قويىپ، بۋ مەن كولەڭكەنىڭ قىزدىڭ جاپ-جاس تانىمەن قالاي ارپالىسا ويناعانىنا قىزىعا دا تاڭدانا قاراپ جاتىر.
اۋستانىڭ وڭ جاق بەتى كۇن ۇزاققا ەشقاشان دا ءبىر قالىپتى بولىپ كورىنبەيتىن. بىرەسە قورقىنىشتان ۇرەيلەنگەن، بىرەسە الدەبىر نارسەنى شىدامسىزدانا كۇتكەن ءتارىزدى قۇبىلىپ تۇراتىن. بەينە ءبىر الۋان ءتۇرلى بوياۋدىڭ تۇسىنە ەنىپ، بىرەسە شۇعىلالى كۇننىڭ جارىعىنا بولەنسە، بىرەسە باياۋ جىلجىعان كولەڭكەگە كومكەرىلەتىن ونىڭ وڭ جاق بەتى بەينە ءبىر جاندى تىرشىلىك سياقتى: ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى جان دۇنيەسىندە بولىپ جاتقان شيەلەنىستى سەزىمتال وزگەرىستەردىڭ قاي-قايسىسىنا دا جاۋاپ بەرۋگە دارمەنسىز كورىنەتىن. وندايدا قىزدىڭ بۇكىل جانى مەن ءتانى ءبىرتۇتاس جالاڭاش جۇيكە جۇيەسىنە ۇقساپ كەتەدى: ول ەشقانداي زۇلىمدىققا توزە المايدى. ءبىراق، كىم بىلەدى، بالكىم، ونىڭ ءوز ومىرىندە زۇلىمدىقتان وزگە كۇتەتىن ەشقانداي جاقسىلىعى دا جوق شىعار. ال ونداي جاندى جۇباتىپ، قۇتقارا الاتىن ءبىر-اق نارسە بار. ول — باقىتتىڭ ءوزىن بولماسا دا ونىڭ ەلەسىن كورەمىن بە دەپ، قۇر قيالعا بەرىلگەن ءۇمىت قانا. ەگەر بۇل قىزدىڭ زۇلىمدىققا قارسى تۇرىپ، ونىمەن كۇرەسكە تۇسە الاتىن كۇشىنىڭ بار ەكەنىن ءاردايىم بايقاتىپ تۇراتىن اشۋ-ىزاعا تولى سول جاق بەتى بولماسا، وندا مۇنىڭ تاعدىرى نە بولار ەدى؟
بيارتۋر اۋستانى قاسىنا شاقىرىپ الدى دا ءوزىنىڭ ايتاتىن ءسوزىن زەيىن قويا تىڭداۋدى ءوتىندى. ءيا، ول ءارتۇرلى ويعا شومعاندا قاتەلەسپەگەن ەكەن. ءقازىر ول ءبارىن دە ايتىپ سالاتىن شىعار. بيارتۋر وعان وتىر دەپ كەڭەس بەردى. اۋستا ەرىكسىز وتىردى. ءيا، ونىڭ مۇنىمەن شىنىمەن-اق اشىق سويلەسپەك ويى بار ەكەن ويتكەنى بۇل بويجەتىپ، اقىل-ەسى تولىق كىرگەن قىز عوي. ءبىراق اۋستا ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپادى. ال بيارتۋر، ەشقانداي دا كىرىسپە ءسوز ايتپاي-اق، اڭگىمەسىن بىردەن باستاپ كەتتى:
— مەن روجدەستۆو مەيرامىنان كەيىن بۇل جەردەن كەتەمىن. سەندەردى وسىندا قالدىرامىن پاسحا مەرەكەسىنەن بۇرىن كەلەمىن دەپ ايتا المايمىن.
اۋستا وعان ۇلكەن كوزدەرىن بادىرايتىپ، تاڭ قالعان سۇراق سىڭايىن تانىتتى. جۇزىندە الدەبىر ءۇمىت وتىنىڭ ۇشقىنى وشكەندەي بولدى.
— مەن مۇندا كوپ قويىمنان ايىرىلدىم، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى بيارتۋر. — ءوديننىڭ* ايتقانىنداي: قويلارىم قىرىلىپ قالدى.
— ءيا، راس قوي، — دەدى اۋستا.
اۋستانىڭ وعان ايتقىسى كەلگەنى كوپ ەدى. ول ءوزىنىڭ ەكى ىنىسىمەن بىرگە قويدى ءالى دە كوبىرەك وسىرۋگە كومەكتەسەتىن ويلارى بار ەكەنىن بىلدىرمەك بولعان... ءبىراق، امال قانشا، ول كەتىپ بارا جاتسا، نە دەي الادى؟
— مەن بۇعان مۇڭايىپ، شاعىنبايمىن، — دەپ، ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى بيارتۋر. — ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قويىنان ايىرىلعان جالعىز مەن ەمەسپىن. حالىقتا ماقال بار: "كوكتەمنىڭ كوگى شىعىپ، جەتىلگەنشە كوتەرەم كوك بيە دە ءولىپ تىنار" دەيدى. قۇدايعا شۇكىر، ءوزىم ولگەن جوقپىن عوي. سەن بۇل سوزىمە قاراپ، مەنى ءوز ءامىرىن قىمبات كورەدى ەكەن، ولىمگە قيمايدى ەكەن دەپ ويلاپ قالما. مەن ەڭ اقىرعى دەمىم بىتكەنشە كۇرەسۋگە بەكەم بەل بۋعان جانمىن.
اۋستا اكەسىنە بۇرىلىپ قارادى. قىزدىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلاپ قويا بەردى. ول مۇنىڭ وتە ماڭىزدى ماسەلەلەر تۋرالى ءسوز ەتىپ وتىرعانىن سەزە قويدى. ءبىراق، دالىرەك ايتقاندا، نە تۋرالى ەكەنىن تۇسىنە المادى. ادەتتە ەكى ادامنىڭ ءبىرىن-بىرى تەز تۇسىنە قويۋى قيىن عوي تەگى. ال ءبىرىن-بىرى تۇسىنىسە قويامىز دەپ بوسقا اۋرە بولعان ودان دا جامان.
— قىزىم، قۇلاق سال. بىلتىر ما ەدى، الدە الدىڭعى جىلى ما ەكەن، قايدام مەن ساعان كەلەشەكتە كەرەمەت ءۇي سالىپ بەرەمىن دەپ ۋادە ەتىپ ەدىم عوي. سول ءسوزىم — ءسوز. ايتقانىمدى ورىندايمىن.
— ءۇي سالىپ بەرەمىن دەدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى اۋستا. بۇل ونىڭ ونداي ءسوزىن ۇمىتىپ تا كەتكەن ەكەن.
— ءيا، — دەدى بيارتۋر. — ءۇي سالىپ بەرەمىن. مەن ولارعا كورسەتەمىن ءالى كورەسىنى! مەن... — دەپ جۇدىرىعى ءتۇيۋلى قولىن قىزدىڭ يىعىنا جايىمەن عانا قويدى. — ادامنىڭ سەن سياقتى جايناپ ءوسىپ كەلە جاتقان گ ۇلى باردا وعان ءۇي سالىپ بەرگىسى كەلەدى.
اۋستانىڭ قويۋ قوڭىر شاشى بۇيرالانىپ تۇر. قاستارى قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي. ۇزىن كىرپىكتەرى كوزىنە ۇيىرىلە باستاعان ىپ-ىستىق قۋانىش جاسىن كورسەتپەيدى. بيارتۋر قىزىنىڭ نازىك تە مانەرلى ويلى جۇزىنە تاعى دا قارادى. اۋستا جۇرەگى اۋزىنا تىعىلا دەمىن الىپ، باسىن تومەن سالدى دا:
— ەرتەڭ شىنىمەن كەتەسىڭ بە؟
— مەن وسى ۇيدەگىنىڭ، وسى ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىنداعىنىڭ ءبارىن دە وزىڭە قالدىرىپ كەتسەم بە دەپ وتىرمىن. ەرتەڭ ساعان جانە گۆەندۋرعا قويدى قالاي ازىقتاندىرىپ، قالاي كۇتۋدى تۇسىندىرەمىن.
اۋستا جىلاپ قويا بەردى. ونىڭ تۇلا بويىن قورقىنىش سەزىمى بيلەپ، ءزىل باتپان دەرلىك سالماقپەن ەڭسەسىن ەزە ءتۇستى. ول بارىنەن دە تورىققانداي بولدى. تورىققان سايىن ونىڭ جانى مەن ءتانىن تولىق ۇمىتسىزدىك ساتىندەگى ادام تاڭ قالارلىقتاي الدەبىر ىنتىقتىرا تۇسەتىن ءتاتتى سەزىم بيلەپ الدى. ال، ءبىر نارسە ايتايىن دەسە، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. نەمەسە ءوزىنىڭ مارقۇم شەشەسى سياقتى قىستىڭ قاق ورتاسىندا، يەن دالانى سىرەسكەن قار باسىپ جاتقاندا اۋرۋعا شالدىققىسى، ءتىپتى ءولىپ قالعىسى كەلگەنىن ايتپاقشى ەدى.
— مەن قۇدايدان ءولىم عانا تىلەيمىن. ماعان ءومىردىڭ دە، باقىتتىڭ دا قاجەتى جوق، ءتىپتى قاس قاعىم ساتتىك باقىت تا سۇرامايمىن... ويتكەنى وگەي شەشەمنىڭ ولىمىنە مەن عانا كىنالىمىن... مەن وعان جەتكىلىكتى قامقورلىق جاساپ، كۇتىپ-باعا المادىم... ال بەيشارا بالاسى حەلگي ونى جان-تانىمەن جاقسى كورۋشى ەدى، شەشەسىنىڭ جاعدايىن كۇنى-تۇنى بىردەي ويلاۋشى ەدى. مەن ونىڭ وتكەن كۇزدىڭ باس كەزىندە سىرتقى ەسىكتىڭ تابالدىرىعىندا وتىرىپ، ءوزىن "مەن ولگەن بالامىن عوي" دەگەنىن دە ەستىگەنمىن... ونىڭ ورنىنا سول ءبىر قاراڭعى تۇندە مەن اداسىپ كەتىپ، يەن دالادا مەن ءۇسىپ ولسەمشى!.. ءولىم دەگەننىڭ سونداي جاقسى ەكەنىنە كامىل سەنەمىن... ەگەر سەن كەتىپ قالار بولساڭ، قىمباتتى اكەم، وندا ماعان ەشكىم دە كومەك قولىن سوزا المايدى عوي... — اۋستا وسىلاي دەپ جىلاعانىن قويعان جوق. ءبىر كەزدە ول بارىنەن دە ءۇمىتىن ۇزگەندەي بولىپ، اكەسىنىڭ كەۋدەسىنە جابىسا ءتۇستى دە، باسىن كوتەرمەي، سەلك-سەلك ەتىپ جىلاي بەردى، جىلاي بەردى.
العاشقىدا بيارتۋر نە دەرىن بىلمەي قالدى. ويتكەنى ول ادامداردىڭ نەگە جىلايتىنىن ەشقاشان ءتۇسىنىپ كورگەن ەمەس ەدى. ول بىرەۋدىڭ كوز جاسىن كورۋگە شىداي المايتىن، كەيدە ءتىپتى اشۋ شاقىراتىن... ءبىراق ءقازىر ءوز ءومىرىنىڭ جايناپ ءوسىپ كەلە جاتقان گ ۇلى، كۇنادان پاك جاس بالاعا اشۋ شاقىرۋدىڭ ەسەبىن تابا المادى. سۋ مەن جاستىق — بىر-بىرىنەن اجىراماس سەنىمدى سەرىكتەر عوي... ونىڭ ۇستىنە، مۇنىڭ ءوزى روجدەستۆو مەيرامى تۇنىندە بولىپ وتىر ەمەس پە؟ ءسويتىپ بيارتۋر وعان ءۇي سالىپ بەرۋگە ۋادە ەتكەنىن تاعى دا ەسكەرتتى. "سەن قالايشا ۇمىتىپ قالىپ ءجۇرسىڭ؟" دەدى. وتكەن كۇزدە، وسى جەردەن قارت فريدا ءبىرجولا كەتكەن كەزدە بەرىلگەن ۋادە ەدى عوي. ول كەمپىردىڭ بۇلارعا كەلگەنىنەن كەلمەي-اق قويعانى جاقسى ەدى.
ءبىراق اۋستانىڭ جەر ۇيدە ەمەس، اعاش ۇيدە تۇرعىسى كەلگەن قالاۋى ءتىپتى دە جوق بولىپ شىقتى. بالكىم، ءبىر كەزدە، بۇدان كوپ بۇرىن، ونداي قالاۋى بولسا، بولعان دا شىعار. ءبىراق تاپ ءقازىر ەمەس. ەگەر اكەسى ءوزىنىڭ سوۋلاسىمەن بىرگە قالاتىن بولسا، ەگەر ول ءوزىنىڭ ءالى كىشكەنتاي كورەتىن اۋستا سوۋلليلياسىن قالدىرىپ، كەتىپ قالمايتىن بولسا، بۇل قىز وسى حۋتوردىڭ وزىندە تۇرا بەرۋگە ءدان ريزا!
— اكە، وسىندا بولىپ وتكەن وقيعالاردىڭ بارىنەن كەيىن مەن وسىندا قالا بەرەتىن بولسام، وندا ونىڭ اقىرى نەگە اپارىپ سوقپاق؟
اكەسى ونى "ەش نارسە دە بولمايدى، وعان ءوزىم كەپىلدىك بەرەمىن" دەپ سەندىرۋگە تىرىستى. ول قىزىنىڭ نە تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن بىلەتىن ەدى — ول سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ يەلەرى تۋرالى ايتىپ وتىر. الايدا بيارتۋر ادەتتە يتىنە ايتا بەرەتىن ءسوزىن قايتالادى: "كىم نە ىزدەسە، سونى تابادى. كىمدە-كىم سيقىرلى زۇلىم كۇشتەرگە سەنسە، سيقىرلى زۇلىم كۇشتەرگە كەزدەسەدى". اكەسى ءبارىبىر كەتۋگە بەل بۋدى. قالاعا بارىپ، جۇمىسقا جالدانباق، اقشا تاۋىپ، كۇزگە قاراي قوي ساتىپ الماق. ءسويتىپ ول ءوز ومىرىندە ءبىرىنشى رەت اقشا تابۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەمەك. ەگەر برۋني ءالى ءتىرى جۇرسە، سوعان بارىپ، جۇمىس تابۋدى ويلاۋى كەرەك. مۇندا بالالاردىڭ ءتىپتى دە جەكە وزدەرىنىڭ عانا قالماۋى مۇمكىن. فوردتا سەنىمدى ءبىر ادام بار... ءبىراق بيارتۋر ونىڭ كىم ەكەنى تۋرالى ەش نارسە دە ايتقان جوق. ۇيىپ-توگىپ ۋادە بەرە بەرۋگە دە بولمايدى.
— ۋايىمداپ، قايعىرا بەرەتىن دانەڭە دە جوق، قىزىم. سەنىڭ شەشەڭ وسىندا، تاپ وسى بولمەدە بۇدان كوپ جىل بۇرىن جالعىزدىقتى ءوز باسىنان ءجۇز رەت ارتىق كەشىپ جاتىپ قايتىس بولعان. مەنىڭ ويىمشا، سەنىڭ قۇدايدىڭ جارىق دۇنيەسىن كورگەنىڭە وكىنەتىن ەشتەڭە دە جوق. كوپ بولسا، پەشەنەڭە جازىلعان قيىندىقتاردى كورەرسىڭ، ونى ءوز كۇش-قايراتىڭمەن جەڭىپ شىعۋ سىناعىن باسىڭنان كەشىرەرسىڭ. ول ءۇشىن سەنەن ەشكىم ەش نارسە تالاپ ەتپەيتىن بولادى. ال مۇڭايىپ، قايعىرۋ، زارلاپ شاعىم ايتۋ بۇل دۇنيەدە ەمەس، و دۇنيەگە بارعاندا جاراسادى. كوز جاسىڭدى ءسۇرت تە، ورنىڭا بارىپ، ۇيىقتا ەندى.
اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى. بيارتۋر ورنىندا وتىرا بەردى. اۋستا باسىن تومەن سالعان بويى پليتا پەشتىڭ جانىنا باردى. جىلاپ-سىقتاعانىن قويسا دا ءالى وكسىگىن باسا المادى. كومەيىندە ءبىر نارسە تۇرىپ قالعانداي سەزىندى. ءبىراق وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ەگەر بۇل تىلىنەن بال تامىپ تۇرعان كۇمىس كومەي اتاقتى شەشەن بولسا دا، بيارتۋردى ۇگىتتەپ ايتقانعا كوندىرۋ ءبارىبىر مۇمكىن ەمەس. ول ءبىر العان بەتىنەن قايتپايدى.
اكەسى مامىق كورپەگە بۇركەنىپ جاتىپ قالدى. تەرەزەنىڭ ارعى جاعىندا كوگىلدىر تارتقان قار كورىنەدى. ءبىراق اينەكتە قىراۋ باسقان اشەكەي ورنەك جوق. پليتا پەشتەن جىلى لەپ كەلەدى. كاسترولدە سۋ قايناپ جاتىر. ونىڭ ۇستىندە بۋ بۇرقىرايدى. ماي شام ولىمسىرەپ جانىپ تۇر. ۇزىننان-ۇزاق كولەڭكەلەر بايقالادى. بۇل — روجدەستۆو مەيرامى الدىنداعى ءتۇن. اكەسىنىڭ شەشىمىن وزگەرتە الارلىق قاتال كۇش تە، نازىك كۇش تە جوق. مۇنداي اكەمەن كەلىسىمگە كەلىپ، ماسەلە شەشۋ قيىن. سولاي بولا تۇرسا دا اۋستاعا وزگە اكەنىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق. ءقازىر قىز ومىردەن تۇڭىلە جىلاپ-سىقتاعاننان كەيىنگى پايدا بولاتىن سونشالىقتى سولعىن تارتقان كوڭىلسىز كۇي كەشتى. بەينە ءبىر جان دۇنيەسىندەگىنىڭ ءبارى دە قايناپ ءبىتىپ، اسپانعا كوتەرىلگەن بۋى جوعارىدان ەڭسەڭدى باسىپ، تۇماننىڭ قالىڭ قاباتى سياقتى تۇمشالاي تۇسەدى. اۋستا دەمىن ءالى دە اۋىر الۋمەن بولدى. ءبىراق كىرپىگىنە ۇيىرىلگەن كوز جاستارى بىرتە-بىرتە قۇرعاپ، كەۋىپ كەتتى. ءتىپتى كوڭىلىنىڭ تولقۋى دا باسىلدى. ول اۋەلى شۇلىقتارىن، سودان سوڭ بەلدەمشە ءىش كويلەگىن شەشتى. ولاردى ورىندىقتىڭ ۇستىنە لەزدە رەت-رەتىمەن قويىپ ۇلگەردى. وڭ جاعىنا دا، سول جاعىنا دا كوز سالعان جوق. ەندى ول قالاي ارەكەت جاساسا دا ءبارى دۇرىس بولادى. قىز بۋى شىعىپ جاتقان سۋدىڭ ۇستىندە بەينە ءبىر يىلگەن تال شىبىق سياقتى ۇزاق تۇردى. ونىڭ تولىسا تۇسكەن كەۋدەسىنىڭ بەينەسى شامنىڭ ءالسىز جارىعىندا جۇپ-جۇمساق بەينەسىمەن كەسكىندەلدى. بۋدىڭ كولەڭكەسى كولبەڭ قاقتى. جىلاپ-سىقتاعان قىزدىڭ ەكى ەرنى ءىسىنىپ كەتىپتى. كىرپىگىنە ءۇيىرىلىپ، سورتاڭ تارتقان تۇزدى جاس تا قۇرعاپ ءبىتىپتى.
قىرىق سەگىزىنشى تاراۋ
وي، تاپ-تازا جالىن-اي!
ءومىر ءىرىپ-شىري باستاعان جەردىڭ بارىندە دە ادامنىڭ قايعى-قاسىرەتى ونىڭ قۋانىش-قىزىعى سياقتى الۋان ءتۇرلى بولادى. يەن دالادا اجالدان الدەقايدا كەزدەيسوق امان قالعان بالالار باقىتسىزدىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن دە، ۇلكەنىن دە، كىشىسىن دە باستارىنان كەشىردى: مەرەكە كۇندەرى دە، جاي كۇندەرى دە باقىتسىزدىققا ۇشىراۋدان كوز اشپادى. ەگەر ءسىزدىڭ شەشەڭىز جازدىڭ العاشقى اشىق كۇندەرىنىڭ بىرىندە قينالىپ جاتىپ ولگەن بولسا، ەگەر ءسىزدىڭ اكەڭىز ۇلكەن ۇلى جوعالىپ كەتىپ، سۋىققا ءۇسىپ مەرت بولعاننان سوڭ كوپ ۇزاماي-اق، تاپ روجدەستۆو مەيرامى كۇنى ەشكىمگە قاراۋسىز قالدىرىپ، الدەبىر ۇزاق ساپارعا كەتىپ بارا جاتسا، وندا ءسىز قايعى-قاسىرەتتىڭ قانداي جاڭا تۇرلەرىن بولسا دا ۇستى-ۇستىنە كورە بەرەر ەدىڭىز، بىلە تۇسەر ەدىڭىز. شاعىن قايعىنىڭ ۇلكەن قايعىنىڭ قاسىندا قايدا كەتكەنى بەلگىسىز بولىپ قالا بەرەدى. بالالار اكەسى كەتكەننەن كەيىن جەتىمدىكتىڭ نە ەكەنىن ەرەكشە اۋىر سەزىندى. اكەنىڭ ورنىنا اكە بولار ادام از. ال شەشەنىڭ ورنى ءبىر بولەك — ونداي ادام ماڭگى-باقي تابىلمايدى. قىستىڭ ءدال ورتا شاماسىندا بالالار جازدىڭ سول ءبىر تال ءتۇسىن كوزدەرىنە ەلەستەتتى: ول كۇنى بۇلاردىڭ شەشەسى قوي قورانىڭ ءدال ورتاسىندا، دىمقىلدان پايدا بولىپ، كوگەرىپ كەتكەن ساسىق زەڭنىڭ اراسىندا تۇرعان تابىتتا جاتقان ەدى. كۇننىڭ كوزى بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن بولسا دا نۇرىن مول توگىپ تۇرعان. كۇننىڭ ىستىق شۇعىلاسىنا بولەنگەن ۇلكەن قارا شىبىن تەرەزەنىڭ جارىق جاقتاۋىنا سوعىلىپ، ءبىر عانا نوتانىڭ سازىمەن ىزىلدادى دا ءجۇردى. ول بايعۇستىڭ بۇگىن وسى حۋتوردا ءبىر ادامنىڭ نازىك تە سۇلۋ ماحاببات پەن قيىن-قىستاۋ قاتىگەز ازاپقا تولى ءومىرىنىڭ قيىلعانىمەن ەش جۇمىسى بولعان جوق. ءۇيدىڭ شاتىرى استىندا جۇرەكتىڭ اڭساعان تىنىشتىعىمەن ءۇش قايناسا، سورپاسى قوسىلمايتىن الدەبىر اۋىر اجالعا قاتىستى مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورناعان ەدى.
ال بۇگىن تەرەزەنىڭ كوزىن قىربىق قار جاۋىپ تۇرعان كەزدە بالالاردىڭ كوز الدىنان سول ءبىر مۇلدە باسقا دۇنيە ءوتىپ جاتىر. ىزىڭداعان دىبىس وزگەرىسسىز، ءبىر عانا نوتا اۋەنى. جانعا جايلى، قۇلاققا جاعىمدى اسەردەن جۇرداي جات اۋەن عانا ەستىلەدى. ولار ءبىرىنىڭ جۇزىنە ءبىرى قاراماستان، ول كۇندى ءارقايسىسى وزىنشە بولەك ەلەستەتەدى. كوكجيەكپەن ۇشتاسقان كەڭ اسپان مۇز باسىپ جاتقان تاۋ جوتالارىنا كۇن شۇعىلاسى مولىنان توگىلەدى. بەتتى قارىپ تۇسەتىن قاتتى ايازدى اشىق كۇندە بلاۋفەدلدىڭ بيىك شىڭدارى اق جالىن اتىپ تۇرعانداي. بالالارعا ولاردىڭ ءومىرى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە-اق كۇيرەپ تۇسكەندەي — اۋەلى بۇلاردى جان-جاعىنان قورشاپ، قورعاپ تۇرعان قابىرعالار قۇلاپ، قيراپ قالعانداي، ودان سوڭ ءۇيدىڭ توبەسى ورتاعا وپىرىلىپ تۇسكەندەي بولدى. وزەندەگى ويىق سۋاتتىڭ باسىندا جاپادان-جالعىز تۇرعان موماقان ساۋلىق كۇرتىك قار باسىپ جاتقان يەن دالاعا قاراپ، اندا-ساندا ءبىر ماڭىراپ قويادى. ءوزىنىڭ وسى ءبىر ءتوزىمدى دە موماقان مىنەزىن ادامدارعا اۋىستىرىپ بەرە قويۋعا ەشقانداي مۇرشاسى جوق. قويلارعا ءشوپ سالىپ، ازىقتاندىرىپ بولعاننان كەيىن ەكى بالا كۇرتىك قار ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىنە شىعىپ وتىردى. ولار ساناۋ الىسقا سونشالىقتى سامارقاۋلىقپەن ەرىنە كوز جىبەردى، ءارقايسىسى وزىنشە ويعا شومدى... مويىن بۇرماي، تىنىمسىز جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ ءومىر ءسۇرۋ قانداي قيىن! وسىندايدا ەندى نە ىستەپ، نە قويۋىڭ كەرەك ەكەندىگى تۋرالى ءجون سىلتەپ، اقىل ايتاتىن ادامنىڭ تابىلماۋى بارىنەن اۋىر! كىشى ءىنىسى اجەسىن ەسكە الدى. ول ءبارىن دە ايتىپ بەرە الار ەدى. ءبىراق ونىڭ سويلەگەن ءسوزىن ءتۇسىنۋ قيىن. نونني اعاسىنا مىنانى ايتتى: اجەسى الدا نە بولاتىنىن كۇنى بۇرىن بولجاپ، كورىپ — ءبىلىپ وتىراتىن، ءسويتىپ وتىرىپ ەش نارسە دە بولمايتىنداي-اق قولىنان ءىس توقيتىن بىزدەرىن تاستامايتىن — ايتەۋىر ءبىر نارسەنى توقيتىن دا وتىراتىن.
— ءيا، — دەدى گۆەندۋر. — ونى قويشى. ءجۇز جاسقا تولاتىن شاعىندا ول كەمپىرگە بۇل تۇك تە قيىن ەمەس. ءىس توقىماعاندا قولىنان باسقا مە كەلەدى؟ ودان دا مىنا ءوزىمىزدى ايتساڭشى. ەندى ءبىز نە ىستەيمىز؟!
كىشكەنتاي نونني ەداۋىر ۇزاق ويلانىپ بارىپ، اقىرىندا بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:
— بىزگە ەندى تەمەكى جاپىراعىن شايناۋ عانا قالدى.
— تەمەكى جاپىراعىن؟ — دەپ تاڭ قالدى گۆەندۋر، ءىنىسىنىڭ ايتار تۇپكى ويىن تۇسىنبەي.
— ءيا، تەمەكىنىڭ جاپىراعى. كىمدە-كىم جاراتۋشى قۇدايىن ۇمىتسا نەمەسە ونى تۇسىنبەسە، تەمەكى جاپىراعىن شايناۋ كەرەك. اجەمنىڭ ستاروستاعا وسىلاي دەپ ايتىپ وتىرعانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەنمىن.
— جاراتۋشى قۇداي؟ — دەپ سۇرادى گۆەندۋر. — ول كىم تاعى دا. شاماسى، سەن ءوزىڭ نە ايتىپ وتىرعانىڭدى بىلمەيسىڭ-اۋ دەيمىن.
— مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم مىناۋ، — دەدى كىشكەنتاي نونني. — تەمەكى جاپىراعىن شايناپ، ءسولىن جۇتقان ادام ەش نارسەنى دە ويلاپ قامىقپايدى، قايعى-قاسىرەتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ءبارى دە سەنىڭ ويلاعانىڭداي ەمەس، جاراتۋشى قۇدايدىڭ قالاۋىمەن بولىپ جاتسا دا، ءدال سولاي سەزىنەتىن كورىنەسىڭ ءوزىڭدى.
— سەن دە ءوزىمىزدىڭ مارقۇم بولعان اعامىز حەلگي سياقتى قايداعى جوقتى ايتا بەرەتىن بولىپسىڭ عوي تەگى. ودان دا ءبىز دە وسىپ-جەتىلەمىز، اكەمىزگە قولعابىس ەتىپ، قويدىڭ سانىن ءۇش ەسە كوبەيتەمىز، رەدسميريدەگى سياقتى ۇلكەن شارۋاشىلىقتىڭ يەسى بولامىز دەگەندى ويلاساڭ نەتتى؟ سيىرلارىمىز دا بولادى. جاڭا ءۇي سالىپ الامىز. كىم بىلەدى، بۇدان باسقا دا جاقسىلىقتار كۇتىپ تۇرعان شىعار. سەن بولساڭ، وسىلاي دەۋدىڭ ورنىنا قايداعى جوقتى ساندىراقتايسىڭ.
— ءيا، مەن دە سولاي دەپ ءجيى-جيى ويلاۋشى ەدىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى كىشكەنتاي نونني. — ءبىراق سونىڭ ءوزى قاشان بولا قويار ەكەن؟ ءتىپتى بەلگىسىز. كەيدە مەن بىلاي دەپ تە ويلايمىن. مىسالى، ەگەر مۇندا ءالى ءجۇز جىلعا دەيىن ەشقانداي وزگەرىس بولا قويماسا قايتەمىز؟ ونداي بولسا، باسقا ءبىر جاققا كەتىپ قالعانىمىز ءجون-اۋ. ءبىزدىڭ مارقۇم بولعان اعامىز حەلگي مۇنداي ارەكەتتەن ەشتەڭە دە شىقپايدى دەپ تالاي رەت ايتقان بولسا دا، ءبارىبىر كەتۋ كەرەك. مەن قالاي كەتىپ قالۋدىڭ تالاي ءتاسىلىن ويلاستىرىپ تا قويدىم. ال ەگەر ەشقانداي وزگەرىس بولا قويماسا ءارى بۇدان بەس جىل كەيىن دە، ون جىل كەيىن دە، ءتىپتى كوپ جىلدار كەيىن دە بۇل جەردەن كەتىپ قالۋدىڭ ءساتى تۇسپەسە، وندا ساعان ءبارىبىر بولاتىنداي جاعدايدا جۇرە بەرۋ كەرەك. ويتكەنى سەن ەسەيىپ ەر جەتسەڭ دە، قويدىڭ سانى كوبەيسە دە، سيىرىڭ بولسا دا، ءبارىبىر، قازىرگىدەي يت ءومىر وزگەرمەي قالا بەرەدى. ال سەن ودان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. سوندا تەمەكى جاپىراعىن شايناماعاندا نە ىستەمەكسىڭ؟
گۆەندۋر گۋدبيارتۋرسسون ءنوننيدىڭ ساندىراق اڭگىمەسىن تىڭداعىسى كەلمەي، ورنىنان تۇردى دا ءوز جونىنە كەتىپ قالدى.
ەرتەڭىندە قايتا شىققان كۇن قالىڭ قاردى دا ادامداردىڭ شايلىعىپ قالعان جۇدىرىقتاي عانا كىشكەنتاي جۇرەكتەرىن دە جىلىتا باستاعانداي بولدى. اعايىندى ەكى بالا تاعى دا كۇرتىك قاردىڭ ۇستىندە وتىردى. بۇگىن دە تاپ كەشەگى سياقتى اينالا توڭىرەكتى تۇپ-تۇتاس اپپاق قار باسىپ جاتىر — قارايعان بىردە-بىر نۇكتە كوزگە شالىنبايدى. گۆەندۋر گۋدبيارتۋرسسون ەشقانداي تۇسپالداماستان، تۋراسىن ءبىر-اق ايتتى:
— بەرى قارا، نونني. وسى سەن بىلتىر كەلەشەك قوزىلارعا دەپ قالدىرعان تەمەكى جاپىراعىن ۇرلاپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي! سولاي ما؟ ول ەسىكتىڭ بوساعاسىندا تۇرعان جاشىكتە ءارتۇرلى ۇساق-تۇيەك قيقىممەن ارالاس ساقتاۋلى بولاتىن.
— سەن كەشە ماعان تەمەكى كەرەك ەمەس ادام سياقتى كورىنىپ ەدىڭ عوي، — دەدى نونني. — بۇگىن نەگە قاجەت بولا قالدى؟
— ەگەر سەن ۇرلاعان تەمەكى جاپىراقتارىن تاپ ءقازىر قايتارىپ بەرمەسەڭ، مەن سەنى تومپەشتىڭ استىنا الۋدان تايىنبايمىن! — دەپ، ەسكەرتە مالىمدەدى گۆەندۋر.
ءسويتىپ كۇرتىك قار ۇستىندە اعايىندى ەكى بالانىڭ توبەلەسى باستالدى. اقىرىندا اعاسى كىشكەنتاي ءنوننيدىڭ قالتاسىنان كوگەرىپ، ءشىري باستاعان، اۋىزعا سالىپ شاينايتىن تەمەكى جاپىراعىن كۇشتەپ تارتىپ الدى.
— سەن، نەمەنە، وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ءوزىڭ شايناپ، ءسولىن ءبىر ءوزىڭ •ءسولىن ءبىر ءوزىڭ جۇتپاق بولدىڭ با، قوماعاي نەمە؟
— اقىرىندا ەكەۋى بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. تەمەكى جاپىراعىن بىرەسە يىسكەپ، بىرەسە اۋىزدارىنا سالىپ، شايناپ كوردى، تامسانا ءدامىن الىستى. ولار تەمەكىنى اعايىندى ەكەۋى تەڭ ءبولىپ الۋعا، قاشان تاۋسىلعانعا دەيىن كۇنىنە ءبىر تاقتاسىن عانا شايناپ، ءدامىن الۋعا ءوزارا كەلىستى. ءبىراق كەشكە قاراي ولار وزدەرىن وتە ناشار سەزىندى، ىشتەرى ءتۇيىلىپ اۋىرىپ، ەكىنشى قاباتقا ارەڭ دەگەندە كوتەرىلدى. باستارى اينالىپ، قايتا-قايتا قۇسا بەردى. اۋستا سوۋلليليانىڭ ولاردى زورعا دەگەندە شەشىندىرىپ، توسەگىنە جاتقىزۋىنا تۋرا كەلدى. ءبىراق قىز قانشا جالىنىپ سۇراسا دا ول ەكەۋى "ءبارى دە وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن ەمەس، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن جاندارىن جاي تاپتىراتىن ءدارى" تۋرالى ءبىر اۋىز دا ءجون ءسوز ايتقان جوق.
ءوتىپ جاتقان كۇندەردى تاۋسىلماستاي ۇزارتا تۇسەتىن ونداي كەشتەردى ءقازىر ءجۇن ءتۇتىپ وتىرعان اۋستا سوۋلليليا قالاي ەسىنە الماسىن؟ ول كەشە تاڭەرتەڭ اكەسى قالاعا كەتەردە شاتىردان اقىرعى رەت تومەن تۇسكەندە ساتىنىڭ قالاي شيقىلداعانىنا دەيىن، اكەسىنىڭ كارى بالەيدى جۇگەندەپ جۇرگەندە اۋىزدىقتىڭ قالاي سىڭعىرلاعانىنا دەيىن، ونىڭ اتقا قالاي ءمىنىپ، ونى — مۇنى سالىنعان شاعىن شاعىن ەكى جاشىكتى ەردىڭ ارتقى ارقاسىنا كولدەنەڭ سالىپ الىپ ءجۇرىپ بارا جاتقاندا ات تۇياعىنىڭ استىنداعى قاتىپ قالعان كۇرتىك قاردىڭ قالاي سىقىرلاعانىنا دەيىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىستى. بيارتۋردىڭ بۇل ساپارى ساگانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى سياقتى ەدى. اۋستا وسىنداي ۇساق-تۇيەك كورىنىستەرىنىڭ ءبارىن كوز الدىنان ءتىزىلتىپ وتكىزۋمەن قاتار اكەسىنىڭ كەلەسى پاسحا مەرەكەسىندە ۇيگە قايتىپ ورالاتىنىن دا ويشا ەلەستەتىپ، راقاتقا باتا قۋانادى. بالكىم، الداعى پاسحا "قىزىل"*بولاتىن شىعار. ويتكەنى بيىل روجدەستۆو "اق"* بولدى عوي. سودان كەيىن، سانسىز كوپ كەشتەر وتكەن سوڭ اۋستاعا اۋلادا جۇگەن اۋىزدىعىنىڭ سىڭعىرى ەستىلەدى، اتىنىڭ جۇگەنىن سىپىرعاننان كەيىن جوعارىعا كوتەرىلەتىن ساتى ونىڭ ءار قادام باسقان سايىنعى سالماعىمەن تاعى دا ساتىر-سۇتىر ەتەدى دە قاس قاعىم ساتتە ونىڭ كۇن قاققان ءجۇزى مەن ەڭگەزەردەي ەكى يىعى كورىنەدى... بۇل — ونىڭ اكەسى. ارينە، اكەسى قايتىپ كەلدى عوي. مىنە اۋستا ءالى الدا قانشاما قيساپسىز كۇشتەردەن كەيىن عانا بولۋى مۇمكىن بولاشاق كورىنىسكە ويشا قۇستاي ۇشىپ، ۇمتىلا تۇسەدى. ەڭ سوڭعى مينوتتە ول وسىنداي ۇمتىلىستىڭ ايتەۋىر ءبىر بولاتىنىن سەزىنەدى. ءبىراق وعان دەيىن ءالى سانسىز كوپ كەشتەر ءوتۋى كەرەك. ول كەشتەر ادامنىڭ جان دۇنيەسىن ارالاپ وتەتىن ءولى جانداردىڭ توبىرى سياقتى باياۋ كەلىپ، باياۋ كەتەتىن بولادى. ءتىرى جاندى جۇباتۋ ءۇشىن ونشا كوپ نارسە كەرەك ەمەس. سوندا ول كۇنىن كورىپ، ءومىر سۇرە بەرەدى. ال اۋستا شە؟ ءدال ءقازىر ونىڭ ءوزىن-وزى جۇباتارلىق ەش نارسەسى جوق.
— ال، بۇل مەرەكە بىتكەننەن كەيىن نە بولادى؟ ايتىڭىزشى، اجە!
— ا؟ نە دەيسىڭ؟ — دەدى اجەسى. — تاعى دا ءبىر نارسە بولۋى ءتيىس پە ەدى؟ مەنىڭشە، ءبارىمىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي، ەندى ەش نارسە بولا قويماۋى ءتيىس.
— جاڭا جىلدان كەيىن ايتەۋىر ءبىر نارسە بولۋى ءتيىس ەمەس پە، اجە-اۋ؟ — دەدى اۋستا. "پاسحاعا تاياۋ الدەبىر مەرەكە بولۋى ءتيىس قوي" دەمەكشى ەدى، ءبىراق باتىلى بارىپ ايتا المادى.
— و، مەنىڭ ويىمشا، ەندى قايتىپ ۇلكەن مەرەكەلەر بولا قويمايدى. ەندى ءبىر اپتادان كەيىن شوقىندىرۋ ءراسىمى بولادى. ءبىراق ول ۇلكەن مەرەكە ەمەس قوي. جوق، ەندى تاياۋ ارادا ۇلكەن مەرەكە بولمايدى.
— ءيا، شوقىندىرۋ ءراسىمى. — اۋستانىڭ سۇراپ بىلمەگى دە وسى ەدى. مەرەكە اتاۋلىنىڭ ءبارى دە بولاشاققا باستايتىن باسپالداقتار ءتارىزدى. ولاردى ساناي بەرسەڭ، قيساپسىز كوپ كوڭىلسىز وتكەن كەشتەردى تەز ۇمىتۋعا بولادى. — سونىمەن شوقىندىرۋ ءراسىمى بولسىن-اق. ودان كەيىن شە؟
— ودان كەيىن كوپ ۇزاماي تورري ايى تۋادى.
"تورري ايى" دەپ جابىرقاي ەسكە الدى قىز. ويتكەنى بۇل اي ونىڭ كوز الدىنا ءبىرىن-بىرى ءجيى الماستىراتىن ايازى كۇشتى قارلى بوراننىڭ سۋىعى مەن اشىق كۇندەردىڭ جىلىمىق شاقتارىن ەلەستەتەدى. ولاردان كەلەتىن پايدا از. عاسىردان كەيىن عاسىر ءوتىپ جاتاتىنى سياقتى ايازدى كۇندەر جىلىمىق كۇندەرمەن، ال جىلىمىق كۇندەر ايازدى كۇندەرمەن قايتا — كايتا الماسا بەرەدى.
— جوق اجە، تورري ايى تۋرالى ەمەس، مەرەكەلەر تۋرالى سۇراپ وتىرمىن. مەرەكەلەر...
— ءبىزدىڭ كەزىمىزدە قاسيەتتى پاۆەل اۋليە كۇنى مەن قارسى الۋ كۇنىندە اۋا رايىنىڭ قانداي بولاتىنىن عانا بايقاۋشى ەدىك. ءبىراق ول كەزدە جۇرتتىڭ ءبارى دە ەجەلگى ادەت-عۇرىپتاردى ۇستاناتىن.
اۋستا سوۋلليليا ۇلكەن ورازانىڭ العاشقى اپتاسىنداعى سارسەنبىنى اسىعا كۇتىپ ءجۇردى. بۇل كۇننىڭ ەسىندە قالعان سەبەبى بار ەدى — پاسحاعا جاقىن بولاتىن. ءبىراق پاسحاعا دەيىن ءالى قايدا، كوپ ۋاقىت بار. تورري ايى، گوۋا ايى ءوتۋى كەرەك. سودان كەيىن بارىپ جەتى اپتا بويى ورازا ۇستالادى. جەتى اپتا! وعان كىم، قالاي شىدايدى ەكەن؟ اۋستا سوندا دا بولسا، ءوزىن كوڭىلى كوتەرىلىپ قالعانداي سەزىندى. سول جەتى اپتالىق ورازا دا بىتەر، سودان سوڭ پاسحا دا تەز كەلىپ جەتەر دەگەن ءۇمىتىن ۇزبەي، ءوز ىشىنەن سەنىمىن كۇشەيتە ءتۇستى.
— ايپاقشى، وعان دەيىن قىستى شىعارىپ سالۋ ءۇشىن مايعا قۇماق پىسىرەتىن مەرەكە ايى دا بار ەكەن عوي.
— سودان كەيىن ۇلكەن ورازا كەلەدى. ونىڭ ارعى جاعىندا پاسحا دا الىس ەمەس!
سولاي بولسا، سولاي شىعار، — دەپ جاۋاپ قاتتى قارت اجەسى. ءسويتتى دە باسىن ءيىپ، توقىما بىزدەرىنە ءبىر قىرىنان قارادى. — ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ورازا مايعا قۇيماق پىسىرەتىن ايدىڭ سارسەنبىسىندە باستالاتىن ايتەۋىر.
— قاي ورازانى ايتاسىز؟
— ۇلكەن ورازانى ايتامىن دا، بالام. ءيا، سەن ون التى جاسقا قادام باسقان كەزدە، مەنىڭشە، پاسحا ۇلكەن ورازانىڭ ءبىرىنشى aپتاسىنان كەيىن باستالۋى ءتيىس سياقتى كورىنەدى... ءبىزدىڭ كەزىمىزدە سەن ۇلكەن ورازا دەگەنىمىزدىڭ نە ەكەنىن، ودان كەيىن كەلەتىن مەرەكەلەردى مىسالى، قۋانىشتى حابار مەرەكەسىن بىلمەيتىن بولساڭ، ناعىز الاڭعاسار اقىماق قىز اتانار ەدىڭ.
— ال، قۇشتارلىق جۇماسى شە؟ — دەدى قىز. — ءبىز كەزدە ول دا كەلەدى ەمەس پە؟
— و، مەنىڭ ويىمشا، بۇلاردىڭ بارىنەن بۇرىن ماگنۋستىڭ* ماي جاعۋ مەرەكەسى كەلەدى، — دەدى اجەسى. ۇلى بەيسەنبى دە بار ەكەن عوي.
وسىمەن جاس قىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ باستى تاقىرىبىن پاسحا ەتy تۋرالى جاساعان ارەكەتى اياقتالدى. ول شىنىندا دا جەڭىلدى. كۇنتىزبەنىڭ شىتىرمان مەرەكەلەرىنىڭ اراسىندا اداسىپ قالعانداي بولدى، باعىت-باعدارىن جوعالتىپ الدى. ونىڭ قولىنداعى شۇيكە ىلعالدانا ءتۇستى، ءار ءجىپ شيەلەنىسىپ قالا بەردى، ال ولاردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ شەشۋ قيىنعا ءتۇستى.
"ءبارى دە تەك جاراتۋشى قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن جانە ول ءوزى قالاعان كەزدە عانا بولادى" دەگەن تۇجىرىم جاستارعا نەگە ۇنامايدى وسى؟
— ۇلكەن مەرەكەلەر بارلىق ۋاقىتتا بىردەي جاقسى بولا بەرمەيدى، — دەدى اجەسى، كوڭىلىن جادىراتا ءتۇسىپ. — ءالى ەسىمدە. مارقۇم اكەم ءبىر كۇنى، ول ءۇش قۇداي مەرەكەسى كۇنى بولاتىن، سيىرىن دالاعا شىعارىپ قويا بەردى. قاتپارلانعان مۇزدىڭ استىنان قىلتيىپ كورىنگەن، ءبىراق ۇسىك شالعان ءشوپتى ءۇزىپ جەپ، تالعاجاۋ ەتسىن دەگەن بولۋى كەرەك. ونداي كەزدە ءبىز سيىردىڭ ۇستىنە جابۋ جاۋىپ، جەلىنىنە جەلىنقاپ كيگىزىپ قوياتىنبىز. ءبىزدىڭ جاستاۋ كەزىمىزدە يۆاندار كۇنىندە دە قارلى بوران ۇيتقىپ سوعا بەرەتىن.
قىرىق توعىزىنشى تاراۋ
ەڭ جاقسى كۇندەر
بۇل نە؟ اۋىزدىقتىڭ سىڭعىرى ما؟ الدە كەلە جاتقان ات تۇياعىنىڭ مۇز باسقانداعى ءدۇبىرى مە؟ قار ۇستىندە پىسقىرىنعان بلەسي ەمەس پە؟ ءيا، ارينە بلەسي! بالالار جوعارى قاباتتان تالاسىپ-تارماسا تەز تومەن تۇسكەن بويدا كۇرتىك قار ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىنە جۇگىرىسە شىقتى.
— مۇندا بىرەۋ-مىرەۋ بار ما؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى. سودان سوڭ بۇلاردىڭ ءدال قاسىنان قاراڭعىلىق قۇشاعىنداعى الدەبىرەۋدىڭ: — قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر! ياعني مىنا جانۋار ات قاراڭعى تۇنەكتە ءۇيدى ءوزى تاۋىپ كەلگەن بولدى عوي. مەن مۇندامىن. بەرى جاقىنداڭدار.
بالالار جاقىنداپ بارىپ ەدى، قار ۇستىندە تۇرعان ادامدى كوردى. ول بۇلارعا ءوزىنىڭ مۇزداي بولىپ سىرەسىپ قالعان قولىن ۇسىندى. ول دا، بالالار دا ءبىرىن-بىرى كورگەندەرىنە قۋانىستى.
— ۇيگە كىرەتىن ەسىك وسى ما؟ — دەپ سۇرادى بەيتانىس ادام.
— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى بالالار. — بۇل — كۇرتىك قاردىڭ استىنداعى ۇڭگىر عوي.
— قانە، تەزىرەك ۇيگە باستاڭدارشى، — دەدى بەيتانىس ادام. — مەن اۋىرىپ قالدىم-اۋ دەيمىن. يەن دالادا قالاي ءۇسىپ كەتپەگەنىمە تاڭ قالامىن. مىناداي سۇمدىق قارلى بورانعا تاپ بولارمىن با!
گۆەندۋر بلەسيدى ات قوراعا جايعاستىرىپ بايلاعانشا بالالار بەيتانىس ادامدى كۇرتىك قاردىڭ الگى ۇڭگىرى ارقىلى ۇيگە ەرتىپ بارىپ، ىشكە كىرۋىنە كومەكتەستى.
— تىم جىلدام جۇرمەڭدەر، — دەدى ول — مەنىڭ تاياققا سۇيەنىپ ءجۇرۋىم كەرەك.
بەيتانىس ادام ساتىمەن جوعارى ورمەلەپ شىقتى دا وندا وتىرعان كەمپىرمەن جىلى امانداستى. مىنە، ول قالتىراپ-دىرىلدەپ بۇكشيگەن بويى ءوزى ءقازىر عانا جوعارى كوتەرىلگەن تەسىكتىڭ جانىندا تۇرىپ قالدى. تاۋعا ساپار شەگۋگە ناشار ازىرلەنىپتى. شاماسى، قالادا تۇراتىن بىرەۋ ەكەنى كورىنىپ تۇر. ول وزىنە سۋىق ءوتىپ كەتكەنىن، بالكىم، وكپەسىن قابىندىرىپ العان بولۋى دا مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. كەيىنىرەك بالالار ءبىر نارسەنى ءجيى-جيى ەسكە الىپ ءجۇردى: بۇل جوعارى كوتەرىلەتىن تەسىكتەن العاش رەت كورىنگەندە الدەبىر قارت ادام سياقتى تاڭداندىرا اسەر ەتكەن بولاتىن. ءسويتىپ سوڭىنان بايقاپ قاراسا، جاپ-جاس جىگىت ەكەن. ونىڭ بىردە-بىر قيمىلى، ءتىپتى ۇستىنە كيگەن كيىمدەرىنىڭ تۇيمەلەرىنە دەيىن بالالاردىڭ بارىنشا قۇمارلىقپەن قاراعان نازارىنان تىس قالا المادى. ويتكەنى بۇلار بىلايعى سىرتقى دۇنيە اتاۋلىدان ءبىرجولا قول ءۇزىپ، ونداعى بولىپ جاتاتىن وقيعالاردان مۇلدە حابارسىز قالعان ەدى. شەتسىز-شەكسىز قارلى دالاداعى ۇيدەن باسقا ەش نارسەنى كورمەگەن بولاتىن. ءيا، ونىڭ اياعىنا كيگەنى كادىمگى قالادا كيەتىن جۇقا باتىڭكە ەكەن. شاماسى، وقىعان جىگىت بولۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن ەس جيعان قارت اجە ونىڭ قايدان جۇرگەن جان ەكەنىن سۇرادى.
— تومەنگى جاقتان، تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنان، — دەدى ول
— سولاي ەكەنىن ءوزىم دە بايقاپ وتىرمىن، — دەدى كەمپىر. — سوۋلا، كوگەرشىنىم مەنىڭ، مىنا جىگىتتىڭ سىرتقى كيىمدەرىن، شۇلىقتارىن شەشۋىنە كومەكتسس. ىستىق تاماق قامداستىرۋ جاعىن دا ويلاستىر. سەن، جىگىتىم، وسىندا قونىپ شىعاتىن شىعارسىڭ؟
— ءيا، باقىتىما قاراي، سولاي بولاتىن شىعار. مەنىڭ باسقا بارار جەر، باسار تاۋىم جوق، — دەپ سىبىرلاعانداي بولدى بەيتانىس ادام. — ءيا، ءيا، تاپ سولاي، — دەپ سىبىرلاعانداي بولدى ول، بەينە ءبىر وسىنىڭ ءوزىن الدەبىر تەرەڭ قۇپيا سىر سياقتاندىرىپ. — ونىڭ تۇرعان ورنىنان قوزعالۋعا دا شاماسى كەلمەدى.
اۋستا سوۋلليليا ونىڭ وكپەسى قابىنۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ۇمىتتەندى. ول ءوزى وعان لايىقتى قىزمەت ەتە المايمىن-اۋ دەپ قاۋىپتەندى. ويتكەنى وعان اكەسى وسى ۇيدەگىنىڭ ىشىندەگى جانە سىرتىنداعى بارلىق ماسەلەگە جاۋاپتى سەنسىڭ دەپ سەنىپ تاپسىرعان بولاتىن. مىنە بۇگىن بۇل ۇيگە ءبىرىنشى قوناق كەلىپ وتىر. ونىڭ جاعدايىن قالاي جاساۋ كەرەك؟ شىركىن-اي، بۇل وعان نە ىستەۋ كەرەكتىگىن، نە ۇسىنۋ قاجەتتىگىن، قانداي سوزدەر ايتۋى ءتيىستى ەكەندىگىن بىلسە عوي! اقىرىندا ۇنسىزدىكتى قوناق جىگىتتىڭ ءوزى بۇزدى. ول بىلاي دەپ سىبىرلادى:
— جوق، مەن بۇل جەردەن باسقا ەشقايدا كەتپەيمىن. مەنى گۋدبيارتۋر يوۋنسسوننىڭ ءوزى جىبەردى. ول بۇلارعا ىستىق سالەم جولدادى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، ونىڭ جولداعان سالەمىن جەتكىزۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ال مەن — وقىتۋشىمىن. مەن مۇندا بۇكىل قىس بويى جۇمىس ىستەۋگە ءتيىستىمىن. وسىلاي بولاتىنىنا ءوزىم دە سەنە المايتىن سياقتىمىن. ءبىراق، امال قانشا، كونۋگە تۋرا كەلەدى.
ول ءوزىنىڭ قالالىق كونەتوز كيىمىن جانە جۇقا باتىڭكەسىن شەشتى، ءبىراق ەكىنشى باتىڭكەسىن شەشكەن جوق. شەشىلمەگەن باتىڭكەسىندەگى اياعى ءتىپتى قيمىلدامايدى، جانى جوق سياقتى. بالكىم، ءۇسىپ كەتكەن شىعار. اۋستا وعان ەكىنشى باتىڭكەسىن نەگە شەشپەي وتىرعانىن سۇراۋعا ءسال-اق قالدى. ونىڭ بۇل اياعىنا نە بولعانىن ءبىلۋى كەرەك قوي. ءبىراق ول ونداي سۇراق قويعان جوق. بالكىم، جاس قىزدىڭ ءوزى سياقتى جاس جىگىتتىڭ اياعىن قالاي ءۇسىتىپ العانىن سۇراۋعا، وعان قامقورلىق جاساۋعا بولمايتىن دا شىعار؟ قوناق جىگىت كەرەۋەتكە جايعاسىپ جاتتى دا ءۇستىن الدەبىر نارسەمەن جىلىراق جابۋدى اۋستادان ەرەكشە ءوتىندى. اۋستا بۇعان دەيىن ەر ادامدى ەشقاشان دا قىمتاپ جاتقىزىپ كورمەگەن ەدى. بۇل جولى ونىڭ جۇرەگى قاتتى سوعىپ، ىڭعايسىزدانسا دا مىنا جىگىتتى يەگىنە دەيىن مۇقيات قىمتاپ جاپتى. باياعىدا بالالاردى، كىشكەنتاي ىنىلەرىن قىمتاپ جاپقانداي قىزمەت ەتتى. ءبىراق قوناق جىگىتتىڭ وڭ اياعىن جابۋدىڭ رەتى كەلمەي-اق قويدى. قوناق جىگىت بۇل اياعىن مامىق كورپەنىڭ استىنا تارتا المادى. وڭ اياعىنان شەشىلمەگەن باتىڭكەسى كەرەۋەتتىڭ تومەنگى جاعىندا سورايىپ تۇردى دا الدى. قىز مۇنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن قانشا ويلاسا دا بىلە المادى.
قوناق جىگىتتىڭ ماڭدايى كەڭ، كوزىنە دەيىن تۇسكەن شاشى قالىڭ ەكەن. بەت الپەتى قانشاما كەلىستى بولسا دا تەرەڭ اجىمدەرى ايقىن بايقالادى. ايازدىڭ قىسىمى كەمىگەن سايىن بەتى-جۇزى ادەمىلەنە ءتۇستى. ونىڭ بەتى-جۇزىن قىمتاپ جابا ءجۇرىپ اۋستا جىگىتتىڭ كيگەن كويلەگىنىڭ قوڭىر ەكەنىن بايقاپ قالدى. مىنە، بۇلارعا تاعى دا قوناق كەلدى. ءبىرتۇرلى سەنىمدى ادام سياقتى. بۇلاردىڭ ۇيىنە جايعاسىپ تا الدى. بۇل تۋرالى ەندى ەشكىم دە بىلمەۋى كەرەك. اۋستا بۇكىل قىس بويى بۇل حۋتورعا ەشكىمدى دە جولاتپاۋى ءتيىس. ويتكەنى ءارتۇرلى وسەك-اياڭنىڭ ءورىس الىپ، ءورشىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندا مۇنىڭ جاستاۋ كەزىندەگى كەلگەن ءبىر قوناق جىگىتتى ءبىرجولا الىپ كەتكەنى سياقتى مۇنى دا كوزدەن عايىپ ەتىپ، ءبىرجولا ەرتىپ كەتە المايتىن بولادى.
— قانە، قانداي جاڭالىق بار؟ — دەپ سۇرادى قارت اجە.
قوناق جىگىت قازىرگى قاقاعان سۋىق قىستىڭ قاق ورتاسىندا ونسىز دا دەنساۋلىعى ناشار ادامدى مۇنداي قاتەرلى قيىن ساپارعا شىعۋعا ءماجبۇر ەتكەن تاعدىردىڭ ءتۇسىنىپ بولمايتىن تالكەگى تۋرالى ايتا باستادى. ول ادامنىڭ ۇزاق جىلدار بويى ۋ-شۋى مول قالاداعى بارلىق بولمەسى ءبىر ورتالىقتان جاعىلاتىن پەشتىڭ عاجايىپ قىزۋىنان جىلىناتىن ۇيدە تۇرىپ كەلگەن باسقا بىرەۋ ەمەس، تاپ ءوزى ەكەنىن بايانداپ بەردى.
— ءيا، ءيا، — دەدى كەمپىر، — ونداي پەشتەردىڭ بولاتىنى تۋرالى تالاي اڭگىمە ەستىگەنمىن. ءبىراق ونى ءوز ومىرىمدە بىردە-بىر رەت كورگەن ەمەسپىن. سوندا دا ەشقاشان اۋرۋ-سىرقاۋ دەگەندى بىلگەن جوقپىن. تەك ءبىر رەت قانا دەنەمە ەسەكجەم شىققانى بار. مەن ول كەزدە ون بەس جاسقا ەندى اياق باسقان ەدىم. تاڭەرتەڭ ۇيقىمنان ويانا سالا جۇمىسقا كىرىسىپ كەتەتىنمىن. ءبارى دە جاڭادان اۋلانعان بالىقتىڭ ەتىنەن بولدى. بالالار حۋتورعا جاقىن جەردەگى قولدان ۇستاپ اكەلگەن بالىق ەدى... ول وقيعا سوناۋ ەرتە كەزدە، ياعني ءوزىم تۋىپ-وسكەن وڭتۇستىك جاقتا بولعان.
سوڭعى الپىس بەس جىلدىڭ ىشىندە بىردە-بىر رەت اۋىرماعان، قالاداعى عاجايىپ پەشتىڭ قانداي بولاتىنىنان مۇلدە حابارى جوق وسى ءبىر كەمپىردىڭ ۇزاق ءومىرى تۋرالى اڭگىمەسىن قوناق جىگىت ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ، قىزىعا تىڭدادى. اقىرىندا ول دا سوزگە ارالاستى. ەگەر جاقسىلاپ تۇرىپ، تەرەڭىرەك ويلاپ كورسە، ونداي پەشتىڭ ىشىندەگى لاۋلاپ جاناتىن جالىندى، بالكىم، دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ جەتىستىگى قاتارىنا جاتقىزۋعا دا بولار دەگەندى ايتتى. ال ول جالىن جۇرەكتىڭ ازاپقا تولى وشپەس دەرتىن كۇشەيتىپ، اسقىندىرا تۇسەدى دەۋگە دە بولادى ەكەن. جانە ءبىر ماسەلە بار: ادامنىڭ ءتانى ءۇشىن وركەنيەتتىڭ جەتىستىگى سانالاتىن عاجايىپ پەشتىڭ جىلۋىنان گورى، ءتىپتى، سۋىقتىڭ ءوزى پايدالى دەسەدى. راس، مىنا كەڭ دۇنيەگە قاراپ وتىرساڭ، كوپتەگەن عاجايىپ كورىنىستەردىڭ كۋاسى بولاسىڭ. مىسالى، كوليفورنيانىڭ شۋىلى باسىلمايتىن جاسىل ورماندارىن نەمەسە جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا كۇننىڭ التىن ساۋلەسىنە مالىنىپ تۇرعان پالما اعاشتارىنىڭ اللەيالارىن كورۋگە بولادى. ءبىراق تابيعات قانشالىقتى مەيىرىن توگە جارقىراپ تۇرسا، ادامنىڭ جۇرەگى سونشالىقتى قاتىگەز، سونشالىقتى راقىمسىز بولا تۇسەتىنى نەسى ەكەن؟
— ءبىراق، قۇرمەتتى اجە، — دەدى ول، — مەن ءبارى ءبىر تابيعاتتى كەرەمەت جاقسى كورەمىن، ودان الۋعا مۇمكىن بولاتىن نارسەنىڭ ءبارىن دە جاسايمىن.
— ءيا، — دەپ ءۇن قاتتى كەمپىر. ول مىنا ءمۇعالىم جىگىتتىڭ ايتقان عيبراتتى سوزدەرىنىڭ جارتىسىن ەستي العان جوق ەدى. شالا-شارپى ەستىگەندەرىن وڭدى-سولدى تالقىلاپ، وزىنشە ءتۇسىندى. — سوندىقتان دا مەن بيارتۋردىڭ نە ويلاپ جۇرگەنىن تۇسىنبەيمىن. ءوزى ۇيىندە جوق، ءبىر جاقتا ءجۇرىپ وسىنداي بوراندا جاپ-جاقسى جىگىتتى جاۋراتىپ-جاسىناتىپ، مۇندا نە ماقساتپەن جۇمسادى ەكەن؟
— مەنىڭ جاعدايىمدى ويلاپ، مازاسىزدانباڭىز، اجە. مەن ءۇشىن وركەنيەتتىڭ مي باتپاعىنداعى وت-جالىننان اۋلاق ازىراق دەم الۋىما تۋرا كەلدى، — دەپ قىسقاشا ءتۇسىندىردى ءوز جاعدايىن ءمۇعالىم جىگىت. — مەن ۇلكەن ءومىردىڭ ورتاسىندا كوپ ءجۇردىم، ادامزات ءومىرىنىڭ مۇحيتىندا مول ءجۇزدىم. ونداي ومىردە قايعى-قاسىرەتتى كوپ شەككەن ادامنىڭ، مىسالى مەنى الىڭىز، باسقا ءبىر كىپ-كىشكەنتاي دۇنيەگە — مىنا سىزدەردىڭ ۇيىڭىزدەگى سياقتى وڭاشا، قاراپايىم دا باقىتتى ومىرگە كەتكىسى كەلەدى دە تۇرادى ەكەن. الايدا مۇنداي جاقسى ورىنعا كەلىپ جايعاسۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. قاتىگەز دۇنيە ءوز قولىنداعى ولجاسىنان وڭايلىقپەن ايىرىلمايدى. كەشە مەن تاۋدان اسىپ كەلە جاتقانىمدا ءولدى دەگەن وسى ەكەن عوي دەپ ويلاعان بولاتىنمىن. كادىمگى كىتاپتاردا جازىلا بەرەتىنىندەي جاعداي عوي. "ءبىر جاۋىمنان قاشامىن دەپ ودان جامان جاۋ قولىنا تاپ بولدىم" دەگەندەي. وتتان قۇتىلامىن با دەسەم، لاۋلاعان ءورتتىڭ ورتاسىنان ءبىر-اق شىققانداي بولدىم. "وسىمەن ءبارى دە بىتكەن بولار: بۇگىن اۋىرىپ، ەرتەڭ ولەتىن شىعارمىن" دەپ ويلادىم. ەندى، مىنە، ءوزىڭىز قاراڭىزشى، ءومىردىڭ جايناعان گ ۇلى دەرلىك قانداي سۇيكىمدى قىز ماعان ءوز قولىمەن ىستىق كوفە الىپ كەلە جاتىر! قاراپ تۇرسام، مەنىڭ ءالى ءبىر ازىراق كورەر كۇنىم بار سياقتى. جوق، قۇرمەتتى اجە، ادامنىڭ ءبىرجولا كوزى جۇمىلعانشا جولى بولماي، بارلىق نارسەدەن ءۇمىت ۇزەرلىك تورىعۋمەن عانا وتەتىندەي باقىتسىز كۇن كەشۋى مۇمكىن ەمەس. — قوناق جىگىت كەرەۋەتكە وتىرعان ورنىنان زور ريزاشىلىقپەن كوتەرىلدى دە وزىنە كوفە الىپ كەلە جاتقان، بەينە ءبىر جايناعان ءومىر گ ۇلى سياقتى قىزعا قاراي ۇمتىلا بەردى دە اۋستانىڭ قولىنداعى كوفەنى الدى.
ونىڭ باتىڭكەسى شەشىلمەگەن اياعى كەرەۋەتتىڭ ۇستىنەن بەينە ءبىر تاياق سياقتانىپ سورايىپ تۇردى. بالالار "بۇل ءوزى قانداي اياق؟" دەگەندەي ادەتتەگىدەن وزگەشە اياققا تاڭدانا قاراۋمەن بولدى. بۇل اياق مىنا ادامنىڭ كەڭىنەن تانىمال اتاقتى بىرەۋ ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى سياقتى كورىندى. اۋستا قوناق جىگىتكە ترەسكا بالىقتىڭ مايى جاعىلعان ءبىر جاپىراق قارا بيداي نانىن ۇسىنا بەرىپ، ونىڭ بەتىنە قۇمشەكەر دە سەپتى. ول مۇنداي قۇرمەتتى، اندا — ساندا وزىنە عانا جاسىرىن جاساعانى بولماسا، وزگە ەشكىمگە ەشقاشان كورسەتكەن ەمەس. ول مۇنداي ءدامدى تاماقتى بايلىقتىڭ بيىك شىڭى دەپ سانايتىن. ءمۇعالىم جىگىت بۇرىن-سوڭدى ءدال مۇنداي ءدامدى تاعام جەپ كورمەگەنىن زور ريزاشىلىعىمەن قوسا ايتتى.
— قۇدايعا شۇكىر، بىزدە بەتى قىزاراتىن قىزدار ءالى دە بار ەكەن عوي، — دەدى ول، ءوزى ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ العىس ايتقان سايىن اۋستانىڭ ىڭعايسىزدانا ۇيالىپ، بەتى قىزارا تۇسكەنىن بايقاپ. ءوزى اپ-ارىق، ۇستىندەگى كونە كويلەگىنىڭ شىنتاعى جىرتىق قىزدىڭ كورسەتكەن كىزمەتىنە ول شىنىمەن-اق ريزا بولىپ وتىر ما ەكەن؟ ادامزات ءومىرى مۇحيتىنىڭ ايدىنىندا ەمىن-ەركىن ءجۇزىپ كورگەن ادام دا وسىنداي بولا ما ەكەن؟! ۇلى ادامدار قانداي قايىرىمدى دا مەيىرىمدى كەلەدى! اۋستا قاي ماسەلەدە بولسىن ونىڭ كوڭىلىن تابۋعا بەرىك بەل بۋدى. ويتكەنى ول سوناۋ الىستاعى كاليفورنيانىڭ شۋىلى باسىلمايتىن جاسىل ورماندارىن، جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا كۇننىڭ التىن ساۋلەسىنە مالىنىپ تۇرعان پالما اعاشتارىنىڭ اللەيالارىن تاستاپ، مىناداي قاقاعان قىستىڭ ورتاسىنداعى قارلى بوراندا قاتەرلى يەن دالانى باسىپ ءوتىپ، بۇل ءۇيدىڭ بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن كەلدى عوي! بۇرىن اۋستا تاڭەرتەڭگىلىكتە ۇيقىسىنان قينالا-قينالا زورعا ويانۋشى ەدى. ەندى تاڭ ساز بەرە باستاعان الاكولەڭكەدە ورنىنان قۋانىشتى كوڭىل-كۇيمەن تۇرىپ، وعان تاڭەرتەڭگى كوفەگە قوسىپ بەرەتىن قۇيماق پىسىرۋگە قۇلشىنا كىرىسەتىن بولدى. ونىڭ جۇزىندە ءارقاشان كۇلكى ويناپ تۇرادى دەۋگە بولمايدى، ارينە. ەكى ەزۋىنەن كۇلكىنىڭ ءىزى بىلىنبەيدى. بۇل قوناقتىڭ قازىرگىدەي قاتال قىس كەزىندە، ال جارقىلداپ كۇلىپ جۇرەتىن جايدارى ءجۇزدى جىگىتتىڭ جاز كەزىندە كەلگەنىنە تاڭ قالۋدىڭ كەرەگى جوق. مۇنىڭ ويلى دا بايسالدى كوزدەرىنەن كوتەرىڭكى جايدارى كوڭىل-كۇيدىڭ لەبى ەسىپ تۇرادى جانە قىزدىڭ جان دۇنيەسىنە نەعۇرلىم تەرەڭ بويلايدى. مۇنداي كەزدە جان دۇنيەڭ مەن تۇلا بويىڭداعى جۇمباق اتاۋلىنى ايتقىزباي-اق كورىپ-بىلىپ تۇرعانداي اسەر الاسىڭ. الدەبىر مۇڭايعان شاقتارىڭدا سول ءبىر كەزدەردى ەرىكسىز ويشا ەلەستەتەسىڭ، ءوزىڭنىڭ كوڭىلىڭدى اۋلاپ جۇباتاتىنداي سەزىنسەڭ. جوق، اۋستانىڭ بۇل جىگىتكە بويى ۇيرەنە باستادى، ەندى ول ازداپ قىزارعانىمەن ونشا قىسىلىپ ىڭعايسىزدانبايدى. ودان ءوزىنىڭ اكەسى تۋرالى پىكىرى قانداي ەكەنىن سۇراپ بىلۋگە بەل بۋدى.
— ءيا، قىمباتتى قالقام، — دەدى ول، — سەنىڭ اكەڭ ناعىز ۆيكينگ قوي. سونىمەن قاتار ول ۆيكينگتىڭ سەن سياقتى كىپ-كىشكەنتاي، سارعىلت شاشتى اققۇبا سۇلۋ قىزى دا بار ەكەن. مەن بۇلاي شىعار دەپ ءتىپتى دە ويلاعان جوق ەدىم.
— مەن ول ءۇشىن برۋنيدە قولايلى جۇمىس تابىلعان شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن، — دەپ سۇرادى كەمپىر.
— 0، جوق. وكىنىشكە وراي، ولاي بولا قويمادى-اۋ دەيمىن، — دەپ ءۇن قاتتى ءمۇعالىم جىگىت. — ءقازىر كوپەستەر مونوپوليستەر ەمەس قوي. بۇرىنعىداي ءبارىن وزدەرىنىڭ ايتقانىنا كوندىرەتىن كۇندەرى الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن. ءقازىر ءبىز دەموكراتيانىڭ يگىلىگىن پايدالانا الاتىن دارەجەگە دەيىن ءوسىپ جەتىلدىك-اۋ اقىرى.
— ساندىراق ءسوز، — دەدى كەمپىر.
— ءقازىر ءبارىن دە ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزەتىن ناعىز شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس شونجار — ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسون عوي، قۇرمەتتى اجە، — دەدى ءمۇعالىم جىگىت. — بۇرىن جەتىم-جەسىرلەردىڭ اقىسىن جەپ، بايىپ كەتكەندەر ءقازىر سازايلارىن تارتىپ جاتىر. ءقازىر زامان وزگەردى، وزگە عاسىر كەلدى. ول وتكەن زامانمەن جانتالاسا ايتىسىپ-تارتىسىپ، ونى باتىل شايقاسقا شاقىرۋدا. جاڭا زامان كەدەي-كەپشىكتەر مەن ەزىلگەن بەيشارالاردىڭ ادىلدىككە قول جەتكىزە الاتىنداي بولۋىن تالاپ ەتۋدە. ول ءوزىن "جاڭا عاسىرعا ودادا" ايتىلاتىنداي، ەركىن، ۇلى ءارى كۇشتى سەزىنەدى. قازىرگى بيلىك ساۋدا-ساتتىقتى دامىتۋعا بەرىك نەگىز قالاپ جاتقانداردىڭ قولىنا كوشتى. سوندىقتان دا تۋلينيۋس يەنسەن روجدەستۆو مەرەكەسى قارساڭىندا ۇلكەن كەمەگە ءمىندى دە باسقا ءبىر جاققا تايىپ تۇردى. ءبىز ساۋدا-ساتتىقتىڭ ينگولۆ ارنارسون جۇرگىزگەن قاعيداتتاردى قىزۋ قولدادىق ءارى جەڭىپ شىقتىق. ول باسقا ەلدەردە جۇرگەن جەرىنەن يسلاندياعا قايتىپ ورالدى. جاي عانا ورالعان جوق وزىق ويلى ەكونوميستەردىڭ ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن ىزگى مۇراتتارىن الا كەلدى. ول بۇعان دەيىن كوپەستەردىڭ ەزگىسىندە بولىپ، قانالىپ كەلگەندەردىڭ جاعدايىن جاقسارتتى، ولاردىڭ نەسيە الۋىن قامتاماسىز ەتتى. جىلدار بويى قارا بيدايدىڭ قوس ۋىس ۇنىن سۇراپ الا الاماي جۇرگەندەر دە قارىق بولىپ شىعا كەلدى ءبىز ولاردىڭ جاعدايدى ءوز قولدارىنا الۋىنا جاردەمدەستىك. مەن شەتەلدىك ادەبيەتتى، شەتەلدىك عالىمداردىڭ جازعان كىتاپتارىن باس الماي وقۋعا قۇمار، ءبىراق جوقشىلىق پەن اشتىقتىڭ ازابىنان ارىلا الماي جۇرگەن ۇلكەن ءبىر وتباسىنىڭ يەسىن بىلەتىنمىن. ينگولۆ ارنارسون وتكەن كۇزدە وعان تەگىننەن-تەگىن ءبىر بوشكە تۇزدالعان قوي ەتى مەن تولىپ جاتقان ءارتۇرلى باكالەيا تاۋارلارى سالىنعان جاشىك بەرىپ جىبەردى. ال، ءسىز بۇعان نە دەيسىز؟ ول ول ما، سودان كەيىن ونىڭ قاساپحانادا ەكى اپتا بويى جۇمىسقا ورنالاسۋىنا كومەكتەستى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇمىس تابا الماي، ساندالىپ جۇرگەندەر مەن كوشە-كوشەنىڭ قيىلىسىندا سىرنايىن سارناتىپ، قايىر سۇراپ تۇرعاندار كوپ. مۇنى ءبارى دە كوپەستەردىڭ ءبارىن دە وزدەرى بيلەپ، وزدەرى توستەۋىنە ءتوزىپ كەلگەندىكتىڭ سالدارى. ءبىزدى قيىن-قىستاۋ جاعدايدان قۇتقاراتىندار بۇعان دەيىن قاندارىن سۇلىكتەي سورىپ كەلگەن قاتىگەز قاناۋشىلاردىڭ تاپ وزدەرى بولادى دەپ ويلاپ، قاتتى قاتەلەسۋىنىڭ زاردابى. ءيا، قۇرمەتتى اجە، ينگولۆ ارنارسون — ۇلى ادام ءارى وتە ەپتى، ءتاسىلقوي ادام. وعان كىمدى بولسا دا، الداپ ءتۇسىرىپ، جەرگە وتىرعىزىپ كەتۋ تۇككە تۇرمايدى. بۇرىن ول ۇكىمەتتىڭ كوز الدىندا اسا ماڭىزدى قىزمەت اتقارىپ ءجۇردى. ال كەيىن، رەتى كەلگەن كەزدە، ول قىزمەتىنەن كورەر كوزگە باس تارتتى، ءوزىنىڭ ءومىرى مەن اتاق-ابىرويىن ەزىلگەندەردىڭ جولىندا قۇربان ەتپەك بولىپ، تاۋەكەلگە باردى. ادەتتە قولىندا بيلىگى بار ادامدار قالاي ارەكەت جاساۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن بىلە بەرمەيدى. كەدەيلەردىڭ جاعىنا شىققاندار تۋرالى گازەتتەر بىرىمەن ءبىرى جارىسا شۋلاپ، جازىپ جاتادى، اۋىزدارىنا كەلگەندەرىن ايتۋدان تارتىنبايدى. ال ءبىز سونىڭ وزىندە دە ونىڭ ءبرۋنيدىڭ ۇيىنە كىرىپ الۋىنىڭ رەتىن تاپتىق. جازعى مەكەننىڭ يەسى گۋدبيارتۋر يوۋنسسون مەن ونى سوڭعى رەت كورگەنىمدە ينگولۆ ارنارسوننىڭ جيھازدارىن مۇنارالى ادەمى ۇيگە تاسىپ جۇرگەن بولاتىن. مەنىڭ بىلۋىمشە، گۋدبيارتۋر تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ قويماسىنا جۇمىسقا تۇرعان بولۋى كەرەك.
— ءيا، ءوزىم دە سولاي دەپ بىلگەنمىن، — دەدى كەمپىر. — ءومىردىڭ ءوزى سولاي قۇرىلعان عوي — بىرەۋ ولمەي، بىرەۋ كۇن كورمەيدى. بىرەۋلەر كەلىپ جاتادى، بىرەۋلەر كەتىپ جاتادى. كوپەستەردى كوپ ادام جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاماندايدى. ارينە، جۇرتتىڭ ءبارى، كىم بولسا سول سۇقتانا كوز تىگەتىن اقشانى امان ساقتاپ قالۋ وڭاي ەمەس. جۇرت جاڭا سىپىرعىنى جاڭاشا سىپىرادى، جاقسى سىپىرادى دەپ ماقتايدى، ال ەسكى سىپىرعىنى جامانداۋعا دايىن تۇرادى. مەن دە ءوز ومىرىمدە تالاي كوپەستى كورىپ-بىلگەنمىن، قاراعىم...
قاۋساعان كارى كەمپىرمەن سويلەسكەندە ءار نارسەگە ەگجەي-تەگجەيلى شۇقشيا توقتالۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ءمۇعالىم جىگىت كەش بايقاپ قالدى دا تەزىرەك اياقتاۋ ءۇشىن اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى: قالاي دەگەندە دە ايتەۋىر ءبىر ەرتەلى-كەش ادىلەت كۇنى شۇعىلاسىن شاشا تۋاتىن بولادى. ەندى ءبىزدى الدىمىزدا ەڭ جاقسى كۇندەر، تاماشا زامان كۇتىپ ءتۇر.
— ءيا، ەندى ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن جاقسى كۇندەر جاقىنداپ قالدى! — بۇل سوزدەر قاقاعان قاتتى قىستىڭ قاراۋىتقان قاتىگەز سازىنداعى قايىرمانىڭ الدەبىر ادەمى جاڭا دا جارقىن اۋەنىندەي ەستىلدى، سۋىق ايازدىڭ ۇسكىرىگىمەن قاتىپ-سەمىپ قالعان، قىستىڭ قاتال كۇنتىزبەسىنىڭ زاڭدارى ەزگىلەپ تاستاعان جارالى جۇرەكتەردى جىلىتىپ وتكەندەي بولدى.
مىنە، ەندى كەز كەلگەن مەرەكەنى جۇرتتىڭ ءبارى دە كەرەك قىلا قويمايتىن، جاراتۋشى يەمىزدىڭ تۇسىنىكسىز شەشىمدەرى مەن قايعى-قاسىرەتىنەن قۇتىلۋدىڭ بىردەن-بىر ءتاسىلى رەتىندە تەمەكى جاپىراعىن شايناپ، ونىڭ سىلەكەيلى ءسولىن قىلعىتا جۇتۋ دەپ تانۋدى توقتاتاتىن كەز كەلە جاتىر.
سودان كەيىن ءمۇعالىم جىگىت اۋەلى ءوزىنىڭ جەكە باسىنا قاجەتتى زاتتار سالىنعان قاپشىقتىڭ اۋزىن اشتى. وندا ادامدى ومىرگە قۇشتار ەتىپ، بەرىك بايلانىستىراتىن نەمەسە ەڭ كەم دەگەندە ونىڭ قىسپاعىنا توزە الاتىنداي ەتەتىن ءبىراز دۇنيە بار بولىپ شىقتى. سوندا ول قانداي زاتتار ەدى؟ ولار جاماۋ جاپسىرىلعان ءبىرلى-جارىم كونە كويلەك پەن تەسىلىپ قالعان وكشەسى جورگەمدەلىپ قايتا توقىلعان ەسكى ۇيىق بولاتىن. ولاردى الدەبىر تەرەڭ سيقىرلى سىرى بار زات سياقتى ەرەكشە بايسالدىلىقپەن قولىنا ابايلاپ الىپ كوردى دە، ءبىر ءسوز دە ايتپاستان، جاستىعىنىڭ استىنا تىعا سالدى. ۇلى ادامدار وزدەرىن ءاربىر ۇساق-تۇيەك نارسەنىڭ كەزىندە دە وسىلاي ەرەكشە كورسەتە بىلسە كەرەك. بالالار الگى ەكى زاتتىڭ جاستىقتىڭ استىنا قالاي جىم-جىلاس جاسىرىلعانىن كورىپ وتىردى. ەڭ سوڭىندا مانادان بەرى كوزدەرىن ءسۇزىپ وتىرعان مىنا بالالارعا تىكەلەي ارنالعان زاتتاردى — وقۋ قۇرالدارىن شىعارا باستادى. ول مۇنى ءوزىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى بورىشىن وتەۋ ءۇشىن الا كەلگەن ەدى. ءتورت بۇرىشتى وراما پاكەتتى سۇيسىنە سيپاي ءتۇسىپ، ول بىلاي دەدى:
— ءيا، مەنىڭ جاقسى جاس دوستارىم، ءقازىر سەندەر مىنا پاكەتتىڭ ىشىندە بۇكىل دۇنيەنىڭ اقىل-ويى جاتقانىن كورەسىڭدەر!
شىنىندا دا سولاي بولىپ شىقتى. پاكەتتە ءالى بوياۋىنىڭ ءيىسى دە كەتپەگەن جاپ-جاڭا كىتاپشالار بار ەكەن. ولاردىڭ ءارقايسىسى جىلتىر قاعازعا ورالىپ، بەلىنەن اق جىپپەن بۋىلىپتى. كىتاپشالار كەمپىرقوساقتىڭ بارلىق ءتۇسىن تۇگەل قامتيتىن بوياۋلارمەن اشەكەيلەنىپتى، ءىشى-سىرتى بىردەي اسەم بەزەندىرىلگەن. ءارى نەبىر تاماشا اڭگىمەلەر بولىپ شىقتى. ولاردىڭ بىرەۋى بۇلارعا بەلگىسىز الدەبىر اڭدار تۇقىمى تۋرالى، ەكىنشىسى مۇلدە باسقا حالىقتار مەن ولاردىڭ الدەقاشان سۇيەكتەرى قۋراپ قالعان كورولدەرى تۋرالى، ءۇشىنشىسى ءارتۇرلى عاجايىپ ەلدەر تۋرالى، ءتورتىنشىسى كادىمگى ساندارعا قاتىستى ءتۇسىنۋى قيىن ءپان تۋرالى، بەسىنشىسى ۇزاق جىلدار بويى كۇتكەن حريستيان ءدىنىنىڭ يسلاندياعا قالاي ەنگىزىلگەنى تۋرالى ەدى. ءبارى دە جانعا قاجەت قاسيەتتى عاجاپ دۇنيەلەر. دۇكەننەن ءقازىر عانا ساتىپ الىنعانداي سۋ جاڭا كىتاپتار. وقىساڭ، ءبارىن دە بىلەتىن بولاسىڭ. تەك وقي بەر، وقي بەر!
— بۇل كىتاپتاردىڭ بەرەتىن ءبىلىمى ادامدى نەعۇرلىم جوعارى رۋحاني ساتىعا كوتەرەدى، ونىڭ جان دۇنيەسىن جابىرقاتار قاراڭعىلىق پەن قايعى-قاسىرەتتەن قۇتقارادى. ءيا، ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن جاقسى كۇندەر وسىلاي جاقىنداپ كەلەدى!
بالالاردىڭ ءار كىتاپتى ۇستاپ كورۋىنە رۇقسات ەتىلدى. تەك ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن عانا تۇرتۋگە بولادى. كىتاپتى كىر قولمەن ۇستامايدى — تەز بىلعانىپ، توزىپ قالادى.
— ەڭ اۋەلى بۇل كىتاپتاردىڭ ءبارىن دە قاعازبەن قاپتاپ، مۇقيات وراپ قويۋ قاجەت. مۇقاباسىن بىلعاپ، تۇبىرشەگىن توزدىرۋعا بولمايدى. كىتاپ دەگەنىمىز دە ءار حالىقتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى. ول حالىقتىڭ ءومىرىن مونوپوليا كەزىندەگى* ءتۇرلى-تۇرلى زورلىق-زومبىلىعىنان، جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ زاردابىنان، جانار تاۋلاردىڭ اتقىلاعان قاۋىپ-قاتەرىنەن تالاي رەت ساقتاپ قالدى. مەن بۇل جەردە بۇكىل ەلىمىزدە تارىداي شاشىراپ جاتقان حۋتورلاردىڭ، جەكە ۇيلەردىڭ جىلدىڭ باسىم كوپشىلىگىندە كىسى بويى كەلەتىن ءۇرىندى قاردىڭ استىندا قالىپ، قيىن-قىستاۋ كۇن كەشەتىنىن ايتىپ تا وتىرعان جوقپىن. ءبىز، قاراپ تۇرساق، قانشاما عاسىرلار بويى جىل سايىن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر ەكەنبىز. سەندەردىڭ اكەلەرىڭ مۇنى جاقسى بىلەدى. ءبىراق ونىڭ وزىنشە قىڭىر مىنەزى دە بار ەكەن. ەشكىمنىڭ ايتقانىمەن جۇرە قويمايدى. الايدا، ول سەندەرگە، مىنە، مىناداي كىتاپتاردى ارنايى ادام جۇمساپ، بەرىپ جىبەردى. سەندەر بۇل كىتاپتاردى بارىنشا مۇقيات كۇتىپ ۇستاڭدار.
بالالار اكەسىن العىس سەزىمىمەن ەسكە الدى. تەبىرەنگەندەرى سونشا، ءتىپتى كوزدەرىنە جاس الدى. ول بۇلاردى ءوزى قانشالىقتى الىستا جۇرسە دە ۇمىتپاپتى. بۇلاردىڭ اكەسى، مىنە، قانداي تاماشا ادام دەسەڭىزشى! ال اۋستا سوۋلليليا بالالارعا: "كوردىڭدەر مە، مۇنداي اكە كىمدە بار؟ ەشكىمدە جوق! بالالارىمدى وقىتىپ، ساۋاتىن اشسىن دەپ ارنايى ادام جىبەرگەنىن كوردىڭدەر مە؟" دەگەندەي ساليقالى سوزدەر ايتتى.
— بۇل كىتاپتاردا الىستاعى ءار ءتۇرلى ەلدەر تۋرالى ايتىلا ما؟ — دەپ سۇرادى كىشكەنتاي نونني.
— ءيا، قالقام، ءار ءتۇرلى جاڭا ەلدەر تۋرالى دا، ەجەلگى ەلدەر تۋرالى دا ايتىلادى. تەڭىز استىنان كوتەرىلىپ، وزدەرىنىڭ قىمبات باعالى ءىنجۋ-مارجاندارىن جازعى كۇننىڭ تاڭەرتەڭگى العاشقى شۋاعىنا جۋاتىن بەينە ءبىر سۋ پەرىلەرى سياقتى جاڭادان پايدا بولعان ەلدەر تۋرالى دا، حوش ءيىستى گۇلزارلارى، جاپىراقتارى باياۋ جەلمەن ۇدايى سىبدىر قاعىپ تۇراتىن جاسىل ورماندارى بار، يتاليانىڭ كوگىلدىر تاۋلارىنداعى سياقتى ايدىڭ جارىعىنا مالىنىپ تۇراتىن مىڭ جىلدىق تاريحى بار بەكىنىس-قامالدارى، تىپ-تىنىش كوكشىل تەڭىزدىڭ قۇشاعىنا ەنە سوزىلىپ، كۇن شۋاعىنا بولەنىپ جاتاتىن، اقشاڭقان ۇيلەرى كوز تارتاتىن كورىكتى قالالارى بار ەجەلگى ەلدەر تۋرالى دا باياندالادى.
ءيا، مىنا وزدەرىڭنىڭ اپكەلەرىڭ ايتىپ وتىرعانىنداي، باسقا بالالاردىڭ ماڭدايىنا مۇنداي باقىت جازىلا بەرمەيدى. الگى ايتىلعان ۇلى ەلدەردىڭ بارىندە دە بولىپ، ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقان ادامنىڭ اۋزىنان شىققان تارتىمدى اڭگىمەنى ولاردىڭ بارلىعى بىردەي ەستي المايدى.
بالالار كىتاپتان كوپكە دەيىن باس كوتەرىپ، مويىن بۇرا المادى. ءبىراق ءمۇعالىم ولاردىڭ ءبىر كەشتە بارلىق سۋرەتتەردى قاراپ شىعۋىنا رۇقسات ەتپەدى. ءار كىتاپتان ءبىر-بىر سۋرەتتى جاقسىلاپ كورىپ شىعۋدى ۇسىندى. مىسالى، وسى حۋتوردىڭ جوعارعى جاعىنداعى بيىك تاۋ سياقتى وراسان زور الىپ ءريمنىڭ كورىنىستەرىن تاماشالاۋعا نەمەسە موينى قۇرىقتاي ۇزىن، ەگەر وسى ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا تۇرا قالسا، موينى توبەدەگى ءتۇتىن شىعاتىن مۇرجادان دا اسىپ تۇسەتىن جيرافتىڭ سۋرەتىن كورۋگە بولاتىنىن ايتتى.
مىنا قىزىققا قاراڭىز: بۇگىنگى كەش كوزدى اشىپ-جۇمعانشا دەرلىك تەز ءوتىپ كەتتى. كەشتىڭ بۇلاي تەز ءوتىپ كەتەتىنىن بۇرىن ەشكىم دە بايقاعان ەمەس. بالالار كىتاپتارىن قاعازبەن مۇقيات قاپتاپ الدى. ولاردىڭ مۇعالىمگە ءالى دە جۇزدەگەن سۇراق قويۋعا قۇلقى بار ەدى. ءبىراق ول "بۇگىنگە وسى دا جەتەدى" دەگەندەي سىڭاي تانىتتى. شىنىندا دا ول شارشاعان ەدى، ەندى ۇيقىسى كەلگەن بولاتىن. ال بالالار بىلىمگە قۇمارتا قوماعايلانعانىمەن مىنا اقىل-ويدىڭ قاينار كوزىنەن ءبارىن دە بىردەن ءبىلىپ الۋعا باتىلدىعى جەتكەن جوق.
ءمۇعالىم جاتۋعا ىڭعايلاندى، ال بالالاردىڭ وعان ريزا بولعانى سونشا، ونىڭ قالاي شەشىنەتىنىنە دەيىن قىزىعا قارادى. تەك اۋستا سوۋلليليا عانا اجەسى جاققا جاقىنداپ، الىسىراقتان قاراپ وتىردى. ءمۇعالىم تاياعىن كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە تاستاپ، ۇستىنەن مامىق كورپەمەن جاۋىپ قويدى. مۇمكىن تاياعى دا جاۋرايتىن شىعار. اقىرىندا ول وڭ اياعىنداعى باتىڭكەسىنىڭ باۋىن اعىتا باستادى. ونىڭ ءار قيمىلى وزىنە قيىنعا ءتۇسىپ جاتقانداي كورىنەدى. كەيبىر قىلىعى ستاروستاعا ۇقساپ كەتسە، ەندى ءبىر قىلىعى قالاداعى كىتاپ ساتۋشى شالدى ەسكە تۇسىرەدى. قاي-قايداعى نارسەلەر قايدان ەسكە تۇسەدى وسى؟.. بۇل قول ورامالىن اۋزىنا توسىپ، نەگە قاتتى جوتەلە بەرەدى؟ ءيا، بۇل قىلىقتارىنىڭ ءبارى دە ەرەكشە. ونىڭ ەرەكشە ادام ەكەنىن كورسەتەدى. ال ەكىنشى جاعىنداعى باتىڭكەسىنىڭ ىشىنەن باسقا ءبىر نارسە شىقتى. اياققا ۇقسايدى. ءيا، اياق. ناعىز اياقتىڭ ءوزى دەرسىڭ. ءبىراق كادىمگىدەي جانى بار اياق ەمەس. جانى بار اياقتا قالاي دەگەندە دە ونىڭ اق نەمەسە قوڭىرلاۋ ءتۇستى تەرىسى، بالتىرىندا وسكەن ءجۇنى بولسا كەرەك ەدى. ولاي ەمەس، ەرەكشە اياق. جالت-جۇلت ەتكىزىپ بوياپ قويعان سياقتى، ءتۇسى قىزعىلت-قوڭىر، ەتى دە، قان تامىرلارى دا جوق. فابريكادان جاساپ شىعارىلعان بۇيىم سياقتى. ونى كورگەندە كىشكەنتاي نونني ءوزىنىڭ سەزىمىن توقتاتا الماي، ايقايلاپ جىبەردى.
— سوۋلا، سەن مىنا قىزىقتى قارا! مىناۋ ءوزى قانداي اياق؟ كورشى ءوزىڭ!
ءبىراق اۋستا سوۋلليليا، ارينە، ەر ادامنىڭ جاساندى اياعىنا قاراي قويعان جوق. ولاي ەتۋ قىزدىڭ تاراپىنان ادەپسىزدىك بولار ەدى.
— ءوزىڭدى-وزىڭ وسىلاي ۇستاۋعا ۇيالساڭشى سەن! — دەپ جاۋاپ قاتتى وعان قىز، موينىن بۇرىپ تا قاراماستان. الايدا بۇلار ەرتەسىنە قوي قورادا بولعاندا اۋستا ول اياقتىڭ قانداي اياق ەكەنىن، قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن سۇراماي تۇرا المادى. قويلاردى ازىقتاندىرىپ بولعاننان كەيىن "ءمۇعالىم قانداي عاجايىپ ادام! ودان ءدارىس الىپ، ساباق وقيتىنىمىز قانداي جاقسى بولدى! وقۋ اياقتالاتىن الداعى كوكتەمگە دەيىن كوپ نارسەنى ءبىلىپ شىعاتىن شىعارمىز!" دەپ قۋانىستى. بالالار ول تۋرالى وتە كوپ اڭگىمەلەدى. وعان قاتىستى نارسەلەردىڭ ءبارى دە، ءتىپتى اقىرىن سىبىرلاپ سويلەگەن ۇنىنەن باستاپ جاساندى اياعىنا دەيىن نەمەسە توسەكتە وزىمەن بىرگە جاتقان، بەينە ءبىر جانى بار سياقتى تاياعىنا دەيىن قىزىق كورىنەدى دە تۇرادى. ءيا، جازعى مەكەندەگى بالالارعا قۇداي اياق استىنان بەردى دە قالدى. ولاردىڭ ۇيىنە قانداي ادام كەلىپ توقتادى دەسەڭشى! نەگە ەكەنىن قايدام، بالالاردا ءبرۋنيدىڭ مۇنارالى بيىك ءۇيىن ينگولۆ ارنارسون يونسسونعا تارتىپ اپەرگەن دە، ءسويتىپ كەدەي-كەپشىكتەردىڭ تۇتىنۋ قوعامىندا قارا بيدايدىڭ قوس ۋىس ۇنىن نەسيەگە الىپ تۇراتىن ەتكەن دە تاپ وسى ادام بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك پايدا بولدى. وسىنداي اتاقتى دا ادەمى ادامداردىڭ ۇلكەن قالالاردان قوڭىر كويلەك كيىپ كەلەتىنى نە ادەتى ەكەن وسى؟
مىنە، ول بۇلاردىڭ بولمەسىندە جاتىر. ول — جاڭا ەلدەردى دە، ەجەلگى كونە ەلدەردى دە كورگەن، كۇننىڭ تاڭعى شاپاعىنا، ايدىڭ جارىق ساۋلەسىنە بولەنگەن جەرلەردە تالاي بولعان، كورگەن — بىلگەنى وتە-موتە كوپ ادام. شىركىن-اي، ونىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىن ەستە ساقتاپ، باسقا بىرەۋلەرگە جىرداي ەتىپ ايتىپ بەرەر مە ەدى؟! ءبىراق ءدال سونىڭ وزىندەي ەتىپ ايتىپ بەرۋ قايدا؟! باسقا ەشكىمنىڭ دە قولىنان كەلمەيدى! ول ەندى وسىندا جاتىر، ويلى دا ساليقالى كوزدەرىمەن بالالارعا قاراپ قويادى، ۇستىندەگى مامىق كورپەنى وزىنە تارتا ءتۇسىپ جامىلادى. ول بۇلاردىڭ شاڭىراعىندا بۇگىن تاۋ ىشىندەگى قيىن دا قاتەرلى ساپاردان امان قالعانىنا قۋانىپ جاتىر. جاپىراعى جايقالىپ، سىبدىر قاققان ورمان اراسىندا وسكەن ول وسىنشاما قيىن-قىستاۋ ساتتەردى وسى بالالاردىڭ يگىلىگى ءۇشىن باسىنان كەشىردى عوي. اپىراي-اي، ءبىز دە ەر جەتىپ، مۇنىڭ جاساعان جاقسىلىعىن وزىنە قايتارا الار ما ەكەنبىز؟!. وسى كەشتە بالالار ۇيقىعا كەتەر الدىندا ولارعا مىناداي ءبىر وي كەلدى: ءبىز دە تەمەكى جاپىراعىن شايناماي-اق اجەمىز سياقتى ءجۇز جاساي الساق-اۋ شىركىن! مەيلى سوندا دا ءار كەش سايىن شەشىنىپ، ءار تاڭ سايىن كيىنۋگە قازىرگىدەي قينالا ەرىنبەس ەدىك. ولارعا وسىنىڭ ءوزى دە زور باقىت سياقتى ەدى: ويتكەنى ەرتەڭگى بولاشاعىڭدى ۇلكەن ۇمىتپەن ءارى قۋانا كۇتكەنگە نە جەتسىن!
— ءيا، دەپ سىبىر ەتتى ءمۇعالىم، — بۇل ءبىر جاندارى جايساڭ، قاراپايىم ادامدار جايلاعان ورتا ەكەن. ۇلكەن قالالاردا داڭعوي مەنمەندىك جارمەڭكەسىن ارالاپ جۇرگەن جەرىمنەن مەن مۇندا قالاي كەلىپ قالدىم وسى؟! — ول ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. ءيا، ءيا، ءيا، ءار قيىرداعى الىس ولكەلەردە مەن شارلاماعان جول قالماعان سياقتى. ءتىپتى قۇلاما تىك بەتكەيلەرمەن دە جوعارى قاراي تىرمىسا ورمەلەدىم. مەن حالىق وتە ءجيى قونىستانعان ولكەلەردە — وزىمشىلدىك ءورشىپ تۇرعان جەرلەردە دە بولدىم. وندا ادامنىڭ رۋحى تىپىرشي قانات قاعىپ، ۇشىپ-قونادى سابىر تاپپاي، سەرگەلدەڭگە تۇسەدى. وندا دا كۇندەلىكتى ءومىردىڭ شالشىقتى بالشىقتاعى سياقتى جالعىزدىقتىڭ تاستاي سۋىق قۇشاعى قادام باسقان سايىن كۇتەدى تە تۇرادى. ول ومىردە كۇنادەن پاك تازالىق تا، جانعا جايلى دەمالۋ دا، شىنايى ءمولدىر ماحاببات تا جوق — ءبارى ساتۋلى. ال مىنا جەردە مەن ءوزىمدى راقاتقا بولەنەتىندەي سەزىنەتىن سياقتىمىن.
— اۋستا سوۋلليليا، قالقام، مەنىڭ جانىما ءبىر شىنى اياق كوفە قويا سالشى. تۇندە جۇرەگىم اۋىرىپ جۇرسە دەگەنىم عوي. ءبىراق بۇگىن جۇرەگىم اۋىرا قويماس، ءسىرا.
سودان كەيىن بالالار شەشىندى دە شامدى ءوشىرىپ جاتىپ قالدى. قارت اجەنىڭ تۇسىنداعى سورەدە عانا كىشكەنتاي ماي شام ولىمسىرەي جىپىلىقتاپ تۇردى. قىزدىڭ ەسىنە اكەسى كەتكەلى بەرى سۋعا شومىلماعانى ءتۇستى. ءسويتتى دە جاتار الدىندا جۋىنىپ-شايىنىپ الدى. شاشىن تاراپ بولىپ، توسەگىنە جاتتى. سوڭعى كەزدە ول گۆەندۋرمەن ەكەۋى ءبىر كەرەۋەتتە قاتار جاتاتىن. كونە كويلەگىن باسىنان اسىرا شەشىنگەندە ونىڭ سىبدىرى انىق ەستىلدى. ويتكەنى كويلەك قىزعا وتە تار بولىپ قالعان ەدى. اۋستا ىشكى بەلدەمشە كويلەگىن شەشۋگە مۇعالىمنەن ۇيالدى. ءسويتتى دە مامىق كورپەنىڭ استىنا كىرىپ كەتتى. قاتارىندا ءىنىسى جاتىر. وسى كەزدە اجەسى دە ماي شامدى وشىرە قويدى.
— قايىرلى ءتۇن بولسىن! جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرۋعا جازسىن! — دەپ سىبىرلادى ول قاراڭعى ءتۇن قۇشاعىندا جاتىپ.
ونىڭ سونشالىقتى سىپايىلىقپەن بىلدىرگەن مۇنداي لەبىزىنە لۋستا سوۋلليليا نە دەپ جاۋاپ بەرۋدى بىلمەدى. جۇرەگى القىنا سوعىپ، از عانا ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
— ءيا سولاي... — دەپ شالا-شارپى جاۋاپ قاتتى.
قوناق قورىلداي باستادى، ال بالالار "ەندى الداعى جاڭا ءومىرىمىز جاقسى بولادى" دەگەن ۇمىتپەن ءتاتتى ۇيقىعا الدەقاشان كىرىسكەن. ولاردىڭ مۇرىندارىن ماناعى كىتاپتاردىڭ جاعىمدى ءيىسى ءالى دە جىبىر-جىبىر قىتىقتاۋمەن بولاتىن.
اۋستا بىرتە-بىرتە قايداعى ءبىر شىم-شىتىرىق ويلاردىڭ شىرماۋىندا قالدى، الدەبىر تۇسىنىكسىز قۇبىلمالى دۇنيەنىڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتكەندەي بولدى. بالكىم، دۇنيە اتاۋلىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى تاماشاسى دا وسى بولار. ءبىراق كەيبىر نارسەلەر اقىلعا قونا بەرمەيتىن، ەرسى كورىنەتىن سياقتى. مىسالى، ءۇيدىڭ توبەسىندەگى مۇرجادان ءتۇتىن ورنىنا الدەبىر اڭنىڭ سورايعان ۇزىن موينى كورىنەدى، ال الىستاعى تاۋ عاجايىپ كوركەم شىركەۋگە اينالىپ كەتكەن سياقتى. وعان كوتەرىلىپ شىعاتىن قوڭىر ساتى اياق باسقان سايىن سىقىر-سىقىر ەتەدى. ءبىراق ول شىركەۋدىڭ قوڭىراۋ قاعىلاتىن بيىك مۇناراسىنا تۇپ-تۋرا الىپ باراتىنداي كورىنەدى. اۋستا سوۋلليليانىڭ سول مۇناراعا كوتەرىلگىسى كەلەدى. العاشقىدا ول ۇرەيى ۇشىپ، ءوزىن وتە-موتە ساق ۇستاعان ەدى. ءبىراق وسىنداي قيىن جولعا تۇسۋگە تاۋەكەل ەتكەننەن كەيىن باتىلدانا ودان ءارى جۇرە بەرۋگە، بارعان سايىن جوعارى كوتەرىلە بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىراق ساتىسى قۇرعىر تىم ءقاۋىپتى، سىنىپ كەتەردەي سىقىر-سىقىر كەتەدى... ول ءوزىنىڭ اكەم دە سوڭىمنان ەرىپ كەلە جاتىر ەكەن-اۋ دەي ويلايدى. ونى ويلاسا، قورىققانىنان جۇرەگى ۇشىپ كەتە جازدايتىنداي سەزىنەدى. ويتكەنى بۇل كەيىن شەگىنەر بولسا، ودان جاقسىلىق كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق — قولىنا تۇسسەڭ، ساباۋدان تايىنبايدى. اۋستا نەعۇرلىم جىلدامداتا ادىمداپ، ىلگەرى كەتۋگە تىرىسادى — قوڭىراۋ قاعىلاتىن مۇناراعا ءبىرىنشى بولىپ جەتپەكشى! اقىرىندا ول ءوزىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، قينالا قالجىرادى، بويىن قورقىنىش بيلەدى. سولاي بولا تۇرسا دا ونىڭ الگى قوڭىر ساتىمەن ءبىر ءوزىنىڭ ءالى دە بولسا جەكە جۇگىرىپ بيىك مۇناراعا كوتەرىلە الاتىنىن ويشا ەلەستەتسە، بالاشا قۋانادى. سوندىقتان دا باسقىشتان باسقىشقا ادىمداي ءتۇسىپ، بۇكىل جولدى اقىرىنا دەيىن قالاي دا تۇگەل ءجۇرىپ ءوتۋى ءتيىس. مۇنى باسقا ەشكىم دە بىلمەۋى كەرەك. ءبىراق ساتى كەنەتتەن تارىلىپ سالا بەردى. اۋستا قابىرعاعا سۇيەنۋگە ءماجبۇر بولدى، ال ساتىنىڭ سىنىپ تۇسەردەي سىقىرى بارعان سايىن كۇشەيىپ بارادى. قورقىنىش الگى قۋانىشتان بىرنەشە ەسە اسىپ ءتۇستى. وي، بۇل ءوزى قالاي بولىپ كەتتى؟ الىستان تىپ-تىنىش قىزىقتاپ، اقىرىن عانا قاراپ تۇرا بەرمەي، شىركەۋگە كىرىپ، ۇرەيى ۇشا قورقىپ نەسى بار ەدى سونشا؟! ەگەر اكەسى ەندى ازدان سوڭ قۋىپ جەتىپ، "شىركەۋدىڭ قوڭىراۋ سوعىلاتىن بيىك مۇناراسىنا نەگە تەزىرەك شىعىپ ۇلگەرمەدىڭ؟" دەپ، شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرسە نە ىستەمەك؟ مىنە، وسى كەزدە وعان جوعارى جاقتان الدەبىر تەسىك كورىندى. ول تولىق جابىلماي قالعان ەسىكتىڭ ساڭىلاۋى ەكەن. ودان الدەبىرەۋدىڭ بۇدان كوز الماي، قاراپ تۇرعانى بايقالادى. ونىڭ ءجۇزى بۇعان قايدان تانىس؟ ول مۇنى شىنىمەن-اق قۋانتپاق پا؟ جوق، جوق! بەتى اۋلاق! بۇل باياعى ءتۇرى قورقىنىشتى زۇلىم ويلى شال عوي. ول كىتاپ ساتۋشى بولاتىن. ول نەكەسىز تۋىلعان ءوزىم سياقتى قۇبىجىق كورىنەتىن بىرنەشە بالام بار دەپ ەدى-اۋ! انە تاياعىنا سۇيەنىپ، سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر. ونىڭ دا كيگەنى قوڭىر كويلەك... وسى ءبىر ۇسقىنى جامان شال قوڭىر كويلەكتى قايدان تاۋىپ الدى ەكەن؟.. قولىندا كىتابى بار. مۇنى كۇتىپ ءتۇر. "ءقازىر مەن ساعان بىرنەشە كىتاپ كورسەتەمىن. ەڭ جاڭا، جۇرت ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن وتە سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپ. ءوزىڭ قاراپ شىقشى، قۇرمەتتى فرەكەن. سوعان ۇناماۋى مۇمكىن ەمەس! سولاي ما؟"
قايداعى ءبىر جامان تۇستەر كورىپ، ادام ايتىپ بولمايتىن قورقىنىشتى قۇبىجىقتان ۇرەيى ۇشقان اۋستا ويانا كەتسە، قارا تەرگە مالشىنىپ جاتىر ەكەن. ەكى قولى بىردەي سۋ بولىپ كەتىپتى. بۇل قورقىنىشتان ءتۇنى بويى ارىلا المادى. ال ەرتەڭىنە سونىڭ ءبارى كوز الدىنا قايتا ەلەستەدى. قالجىراپ قاتتى شارشاعانىن ءبىر-اق ءبىلدى.
اۋستا كوزىن اشقان بويدا ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، زورعا دەگەندە ەسىن جيدى. جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، اۋزىنا تىعىلدى. سۋلى الاقانىمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. جوق، جوق، جوق! وزىنە ءتونىپ تۇرعان ەشقانداي ءقاۋىپ جوق ەكەن. تەك جامان ءتۇس قانا كورىپتى. وزىنەن ەكى — ءۇش قادام جەردە قۇرمەتتى قوناق ۇيىقتاپ جاتىر. ول — بۇلاردىڭ ەڭ جاقسى كۇندەرىن جاقىنداتۋ ءۇشىن، ومىرلەرىنىڭ ءماندى دە ءساندى بولۋى ءۇشىن كەلگەن جان، اۋستا وعان قۇيماق ءپىسىرىپ بەرۋگە، ءسويتىپ دەنساۋلىعىن تۇزەپ الۋىنا جاردەمدەسكىسى كەلدى... قىزدىڭ قورقىنىشى بىرتە-بىرتە تولىق باسىلدى. ول ءمۇعالىمنىڭ قالاي تىنىس الىپ جاتقانىنا قۇلاق قويدى. وعان دەگەن بارلىق ىزگى تىلەگىن ىشتەي ايتىپ بىلدىرگەن بولدى. ءيا، ەندى بۇلاردىڭ بارىنە دە ەڭ جاقسى كۇندەر تۋادى. اۋستا وسىنداي ويمەن توسەگىنە قايتا جاتتى.
ەلۋىنشى تاراۋ
پوەزيا
سونىمەن ءبىلىم شۇعىلاسى جارقىراپ سالا بەردى.
سويتسە دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتىڭ حابارشىلارى دەگەنىمىز بالالاردىڭ، بالكىم، العاشقى كەشتەگى قابىلداعانى سياقتى، وراسان ۇلكەن ريم قالاسى مەن مويىندارى قۇرىقتاي جيرافتار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الىپ دەنەلى ءپىل دە، شاعىن ەل دانيا دا ەكەن. باسقا دا كوپتەگەن دۇنيە بولىپ شىقتى. كۇن وتكەن سايىن جانۋارلاردىڭ جاڭا تۇرلەرى، جاڭا ەلدەر، جاڭا كورولدەر مەن جاڭا قۇدايلار تانىس بولا باستادى. ول ول ما، كىپ-كىشكەنتاي ۇساق-تۇيەك بولىپ كورىنگەنىمەن اسا قۋاتتى سيفرلار ءوز الدىنا ءبىر بولەك. ءبىر قاراعاندا جانى جوق سياقتى ول سيفرلاردىڭ ءىس جۇزىندە ءوز ءومىرى، ءوز تىرشىلىگى، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز ماعىناسى مەن اتقاراتىن مىندەتتەرى بار بولىپ شىقتى. ولاردى بىر-بىرىمەن ءوزارا قوسۋ نە الۋ ارقىلى ءوزىڭ قالاعان قاجەتتى باسقا ءبىر سيفردى تابۋعا دا بولادى ەكەن. اقىرىندا بالالار پوەزيا الەمىنە دە ەندى. ول ۇلى دەگەن ەلدىڭ وزىنەن دە ۇلى كورىنەدى، ول اسپانمەن تىلدەسەتىن ءزاۋلىم دە اقشاڭقان الىپ سارايلار سياقتى اسەر ەتەدى. ونى سۇيسىنە تىڭداعان سايىن ادامعا قوس قانات پايدا بولىپ، ونىڭ جان دۇنيەسى بەينە ءبىر قىران بۇركىت سياقتى شارىقتاپ، بيىككە كوتەرىلگەندە، قايتا زىمىراپ، تومەن سامعاعاندا اسپاننان نۇر نوسەرى قۇيىلىپ، ەكپىندى جەل ىسقىرىعى ەستىلگەندەي بولادى.
بالالاردىڭ كۇن سايىن تاڭەرتەڭ قويعا ءشوپ سالىپ جۇرگەندەگى اڭگىمەلەرى، مىنە، وسى توڭىرەكتە ءوربيدى. ولار وزدەرىنىڭ كوڭىلسىز كۇيكى تىرشىلىكپەن ءوتىپ جاتقان ومىرىنە كەنەتتەن وسى ءبىر ادامنىڭ، جاي عانا ادام ەمەس، كىتاپتا جازىلعانداردىڭ ءبارىن بىلەتىن، ءبىلىپ قانا قويماي، ونداعى سۋرەتتەلەتىن عاجايىپ دۇنيەنى تۇگەل شارلاپ، ءوز كوزىمەن كورىپ-بىلگەن ادامنىڭ كەلە قالعانىن تاڭ قالا ءارى قۋانا ءسوز ەتەدى. ول الۋان ءتۇرلى قالالاردا بولىپ، ولارداعى ايۋانحانالاردى كورىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار ادام جانىن قۋانىشقا كەنەلتەتىن، ەڭ از دەگەندە راقات تىنىشتىققا بولەيتىن جاسىل ورمانداردى دا ارالاعان. ول سەنىڭ جان جۇرەگىڭدى تەبىرەنتەرلىك ءسوز تاۋىپ ايتا بىلەدى. ەگەر گۆەندۋر قويدان دا گورى باسقا جانۋارلار ءتۇرىن ءوسىرۋدى نەمەسە قوزىلاردىڭ ەسەبىنەن ساۋلىقتاردىڭ سانىن كوبەيتە ءتۇسۋدى، ءسويتىپ ەدەندەگى تاقتايلاردىڭ سانىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ءۇيدىڭ توبەسى جابىلعان ارقالىق ماتكەلەردىڭ قانشا ەكەنىن ەسەپتەپ شىعارۋدى ارمانداۋمەن عانا شەكتەلسە، كىشكەنتاي نونني الىستاعى عاجايىپ ەلدەر تۋرالى ويلاۋمەن بولدى. ول ونداي ەلدەردىڭ شىنىندا دا بار ەكەنىن راستايتىن ناقتى دالەلدى ەندى تاپقانداي. ونداي ەلدەر جاس بالالاردى جۇباتۋ ءۇشىن ويدان شىعارىلعان جالعان نارسە ەمەستىگىنە كوز جەتكىزدى.
ال اۋستا سوۋلليليا شە؟ ول پوەزيا قاناتىنا ءمىنىپ، الدەبىر الىس ولكەگە زىمىراپ ۇشىپ بارادى. ءبىر كۇنى كوكتەمنىڭ تامىلجىعان تۇنىق تۇرىندە وعان سول ولكەدەن مۇنىڭ قۇلاعىنا جاڭعىرىق سياقتى ءبىر نارسە ەستىلگەن بولاتىن. بۇل جاڭالىقتى جەتى تاۋدان اسىپ، الىسقا كەتكەن ءبىر كىشكەنتاي قىز تۋرالى اڭگىمەنى وقىپ وتىرعاندا ەستىگەن ەدى. ءقازىر بۇعان سول جاڭعىرىق الدەبىر ادەمى ءان بولىپ تاعى دا جەتتى. اۋستا الگى قىزدى ءوزىم ەكەنمىن دەپ سەزىندى. ءقازىر وعان باقىت، تاعدىر، قايعى-قاسىرەت دەگەننىڭ ءبارى دە تۇسىنىكتى. جۇزدەگەن مىڭ تاستىڭ اراسىنداعى ءشولدىڭ ورتاسىندا بوي كوتەرە ءوسىپ تۇرعان نازىك تە دارمەنسىز ايانىشتى گۇلدى كورگەندە وزىڭە-وزىڭ مىناداي سۇراق قوياسىڭ: ءومىردىڭ الۋان ءتۇرلى كەدەرگىلەردى بۇزىپ-جارىپ، تاباندىلىقپەن العا باساتىنى نەسى ەكەن وسى؟ وسى گۇلدى ساباعىمەن جۇلىپ الىپ، ونىمەن ءوز تۇتىگىڭدى تازارتساڭ، قالاي بولار ەدى؟ جوق، ول گۇلدى جۇلىپ الا كورمەڭىز! ويتكەنى بۇل وسىمدىك تە ءسىز بەن ءبىز سياقتى مىنا ءومىردىڭ ءارى شەكتەۋلى، ءارى شەكسىز ەكەنىن ويلايتىن بولۋى، ىزگىلىككە دەگەن ماحابباتپەن جىگەرلەنە ءتۇسىپ، جۇزدەگەن مىڭ تاستاردىڭ اراسىنداعى ءشولدىڭ ورتاسىندا تىرشىلىك ەتەتىن بولۋى كەرەك. قاتىگەز سۇمدىققا بارۋدان ساقتانا كورىڭىز. نازىك گۇلدى جۇلا كورمەڭىز: بالكىم، ول دا بىرەۋدىڭ اۋستا سوۋلليلياسى بولار.
اۋستا سكالدتاردىڭ مانەرلى سوزدەرىن، ولاردىڭ اسەرلى اندەرىن ەرتە ءتۇسىنىپ ۇلگەرگەن ەدى. سول الدىن الا جاساعان ازىرلىگى وتە پايدالى بولدى. ءبىراق ءبىر ايىرماشىلىعى سول، ەسكى اندەر توپىراعى قۇنارسىز، وسىمدىكتەر دۇنيەسى كەدەي، ونىڭ ەسەسىنە قاتپار-قاتپار تاسقا باي ەلدەردى كوزگە ەلەستەتەتىن، ال جاڭا پوەزيا، كەرىسىنشە، گۇلدەردىڭ عاجايىپ كەڭ تىنىسىنا، مۇڭعا، اڭقىعان جۇپار يىسىنە تولى بولاتىن. ءمۇعالىم ولەڭدى اۋستانىڭ اكەسىنەن مۇلدە باسقاشا، اسەرلى وقيدى ەكەن ەكپىندى ىرعاقتى ۇيقاسقا، اسىرەسە ىشكى ىرعاقتى ۇيقاسقا سالا داۋىستاپ وقۋدىڭ ورنىنا ءمۇعالىم ولەڭدى سىبىرلاعانداي ەتىپ، باياۋ داۋىسپەن وتە مانەرلەپ وقىعاندا سكالدتاردىڭ قۇپيا سىرلارىنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنە سۇڭگىپ كەتكەندەي بولادى. وندايدا بولمەدەگى نارسەلەردىڭ ءبارى دە وزدەرىنە جان بىتكەندەي اسەر ەتەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز سىرى، ءوز قۇپياسى بار سياقتى. ەگەر اۋستا كەرەۋەتتىڭ سۋىق جاقتاۋىن الاقانىمەن سيپاپ قاراسا، وعان ەندى كادىمگى اعاشتىڭ ءوزى جۇپ-جۇمساق ءارى جىلى سياقتى سەزىلەتىن بولدى: ىشكى جاعىنان بەينە ءبىر جاندى جۇرەك سوعىپ، جىلىتىپ تۇرعانداي. ءمۇعالىم بۇل قىزدىڭ العاش رەت عاشىقتىق سەزىمىنە بوي الدىرىپ، كوشپەلى بۇلتتارمەن تىلدەسكىسى كەلگەن كەزىندە ىزدەپ تابا الماي، قاتتى قينالعان سوزدەرىن بىلەتىن بولىپ شىقتى. ال، بۇل ول كەزدە ءالى تىم جاس ەدى: الگى بۇلتتاردىڭ نە دەپ بارا جاتقانىن تۇسىنبەيتىن. سوندىقتان دا قىز ول بۇلتتاردىڭ بويىنان مۇلدە جوق نارسەنى ىزدەگەن ەدى. سول ءبىر كۇندەرى بۇلاردىڭ جەرىنە اڭ اۋلاۋ ءۇشىن كەلگەن ادامنىڭ پوەزيادان حابارى جوق بولاتىن. شاماسى، ول بۇل قىزدىڭ جانىن ءتىپتى دە تۇسىنبەگەن بولۋى كەرەك. ال، دۇرىس تۇسىنىكتىڭ بولۋى — ادامنىڭ بويىنداعى ەڭ قىمبات قاسيەت. اۋستاعا مىناداي وي كەلدى: ەگەر يوۋننىڭ قىزى ودۋر شىنىمەن-اق سول اڭشىعا كۇيەۋگە شىعاتىن بولسا، مەيلى شىعا بەرسىن، ءبىراق ونىڭ اۋزىنان ەشقاشان دا ەشقانداي داستان ەستي المايدى. وسىنىڭ وزىنەن-اق اۋستانىڭ كەۋدەسىن ماقتانىش سەزىمى كەرنەدى.
راس، ول اڭشىنىڭ ەرىندەرىنەن كۇلكىنىڭ بەلگىسى بىلىنبەسە دە جۇزىنەن كۇلكى ويناپ تۇراتىن، كوزدەرى نۇر شاشپايتىن، جايناپ تۇرمايتىن. ال ۇنىندە مىنا مۇعالىمدەگى سياقتى ادامدى وزىنە بىردەن باۋراپ اكەتەتىن الدەبىر سۇيكىمدى قاسيەت بايقالمايتىن.
بۇل ءمۇعالىم تۇتاس داستانداردى جاتقا بىلەدى جانە اقىرىن عانا سىبىرلاپ وتىرىپ، مانەرلەپ وقىعاندا بۇكىل تۇلا بويىڭدى تەبىرەنتە دىرىلدەتەدى، كوزىڭنەن جان دۇنيەڭدى جادىراتا جاس اعىزادى، قاتىپ-سەمىپ، ءولىپ قالعان جۇيكەلەرىڭە جان بىتىرەدى.
ءبىر قيىردا جاتقان الىس حۋتورداعى جاپ-جاس قىزدى بارىنەن دە بۇرىن ىزگى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تۋرالى ولەڭدەر، اسىرەسە الدەبىر تاڭعاجايىپ ادەمى قۇندىلىق جولىندا، مىسالى، وتان يگىلىگى جولىندا، ءوزىن-وزى قۇربان ەتۋگە، تەڭدەسى جوق ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتە العان جانكەشتى ۇلى ادامدار تۋرالى ولەڭدەر باۋراپ الاتىن سياقتى كورىنەتىن. بىلتىرعى سول ءبىر كوكتەمگى تۇندە ونداي ەرلىكتى بۇل قىزدىڭ ءوزى دە جاساي الاتىنداي بولىپ سەزىنگەنى بار. ول كەزدە بۇل سىرتقى ەسىك الدىنداعى تابالدىرىقتا تۇرىپ، قىزىق قيالعا بەرىلۋ ۇستىندە بولاتىن. جو-جوق، ول قيال بۇلاي ەمەس، ءتىپتى دە بۇلاي ەمەس ەدى. بۇل قىزدى ءقازىر بارىنەن دە بۇرىن تەبىرەنتەتىن نارسە — كوكىرەگىنە اسقاقتاتا ءتاتتى مۇڭ ۇيالاتاتىن، بۇكىل دۇنيەنى قۇشاعىنا تۇتاسىمەن الا الاتىنداي اسىل ارمانى ورىندالماعان شەرلى جۇرەك جانە سول شەرلى جۇرەكتىڭ سۇلۋلىعى تۋرالى، كۇزگى قارا سۋىقتا تەڭىز توسىندەگى الاپات داۋىل قيراتقان جاعالاۋدا ەسكەكسىز ءارى جەلكەنسىز جاتقان، ەندى ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ، قاراۋسىز قالعان كەمە تۋرالى، كەنەتتەن سوققان كۇزگى قاتتى داۋىلدان قاناتىنان قايىرىلىپ، قاسىرەت شەككەن، ەندى بارىنەن دە ءۇمىت ۇزگەن قۇس تۋرالى، ەندى ءوزىن تارتا الاتىن ورىنداۋشىسى جوق ساز اسپابى — مۇلدە ءۇنسىز تۇرعان ارفا تۋرالى ولەڭدەر. ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى دە جانىنا جاقىن ءارى تۇسىنىكتى. يەن دالاداعى كەلمانىڭ* جىرىندا ىشكى ىرعاقتار جوق بولا تۇرسا دا اۋستا ونى تەز جاتتاپ الدى. بۇعان دەيىن وسى ءبىر يەن دالاداعى قىز بەن جىگىتتىڭ ماحابباتى تۋرالى جىر اۋستانىڭ ەڭ سۇيىكتى جىرىنا اينالادى دەپ كىم ويلاعان؟ كەشكە، توسەكتە باسى جاستىققا تيە سالىسىمەن-اق ونىڭ جان دۇنيەسىندە ماحاببات تۋرالى سۇلۋ جىر سىڭعىرلاي جونەلدى دە ەكى بەتىن كوزىنەن اققان جىلى جاس جۋىپ كەتتى. ول كەلمانىڭ باسىنداعى عانا ەمەس، ءتىپتى جەكە ءوزىنىڭ باسىنداعى عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەگە قاتىستى ماحابباتتىڭ لاپىلداعان قىزۋىنان جىلاپ جاتتى.
قارا بۇلتتىڭ اراسىنان
شىقشى، ايىم!
جارقىراشى،
جۇلدىزداردا جالىندى!
نۇرلاندىرشى جولىقتىرار
عاشىعىما جولىمدى!
باسىل، داۋىل،
شۋلاي بەرمەي،
توقتا، تاسقىن،
تۋلاي بەرمەي،
ەستىسىن دە عاشىق جارىم
سۇيگەنىنىڭ مۇڭ مەن زارىن!
اۋستا كوزىنىڭ جاسىن كورسەتپەۋ ءۇشىن قۇس جاستىقتى قۇشاقتاپ جاتىپ قالدى. مۇنىڭ وسسياندى ويلاپ جىلاعانىن ەشكىمنىڭ دە بىلمەگەنى ماقۇل ويتكەنى ونى ويلاپ جىلاۋ اۋستا سوۋلليليادان باسقا ەشكىمنىڭ دە ويىنا كەلمەيدى عوي. ءبىراق مۇنىڭ جىلاي قوياتىنداي نە ءجونى بار؟ ونداي ءجونى بولاتىن سەبەبى — بۇل ماحابباتتىڭ جانە يەن دالانىڭ نە ەكەنىن تاپ وسسيان سياقتى تۇسىنەدى. ويتكەنى يەن دالانى تۇسىنگەن ادام ماحابباتتى دا تۇسىنەدى، ال ماحابباتتى تۇسىنگەن ادام يەن دالانى تۇسىنەدى.
ال ميسسيسيپي جاعالاۋىنان كەلدىم دەگەن مىنا اڭشى... ول بۇكىل دۇنيەنى ارالاعان. ءبىر ولەڭىندە ءوزىنىڭ "تاڭعاجايىپ تاماشا فرانسيادا" تۋىلعانى تۋرالى ايتىلاتىن. "وندا مەنىڭ وتە مەيىرىمدى، اسىل تەكتى اتا-انام تۇرعان..." دەيتىن. ءيا، ول دۇنيە ءجۇزىن تۇگەل شارلاعان: ومىردەگى بار جاقسىلىق، بار ىزگىلىك سونىڭ جولىنا ارنالعانداي. بالا كەزىندە ول سەنا جاعاسىندا جۇرت گۇل تەرەدى ەكەن پاريجدە ءوسىپ، ەر جەتىپتى. ونىڭ ەلىكتىرە قىزىقتىرىپ اكەتەتىن شۋىنا ابدەن قانىعىپتى. مۇنىڭ بىرنەشە سۇيىكتى اعا-ىنىلەرى، اۋستا سوۋلليليامەن سالىستىرعاندا مىڭ ەسە سۇلۋ دوس قىزدارى كوپ بولىپتى. ايتپەسە:
"ۇمىتا المان مەن ەشقاشان سەنىڭ كۇلىم كوزىڭدى،
ۇمىتا المان بال تاتىعان ەرنىڭدى ءارى ءوزىڭدى!" —
دەپ جازار ما ەدى؟!
سولاي بولا تۇرسا دا بۇل ارمانداعان ءوز باقىتىن تابا الماي، دۇنيە كەزىپ كەتىپتى. اۋستا مۇنىڭ جاعدايىن تولىق تۇسىنگەن، سول ءۇشىن دە جاقسى كورىپ قالعان. اۋستانىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە مۇنىڭ سول جاقتان باقىت تاپپاي، قاشىپ كەلگەنى ءۇشىن دە سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى پايدا بولعان. ال ءقازىر ول ءوزىنىڭ تولقىندارى جاراسا اعىپ جاتقان ميسسيسيپي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بيىك توبەنىڭ باسىندا:
"قاسقىر ۇلىپ، قۇس سايراعان ورماندا،
بۇعى اۋلاعان سۇر مەرگەن بار ول ماڭدا
تاۋ ارىستانى ول دا قورەك ىزدەيدى
باسقان ءىزىن بىلدىرمەۋگە تىرىسادى ءاماندا"،
— دەپ وتىرعانداي ەلەستەيدى.
اۋستا سوۋلليليا پوەزيانى ءارقاشان وزىنشە تۇسىنەتىن مىسالى، ول ءبىر كۇنى كەشتە شەشىنىپ تاستاپ، توسەگىنە جاتىپ قالدى. ءسويتتى دە ادەتتە ۇيقىسى كەلمەيتىن كەزدەگى سياقتى كوزىن وتىرىك جۇمىپ جاتا بەردى. ول اجەسىنىڭ شامدى قاشان وشىرەتىن كەزىن كۇتۋمەن بولدى. ۋاقىت وتە بەردى. وسى كەزدە اۋستا كوزىنىڭ قيىعىمەن مۇعالىمگە قارادى. ول كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە ءبىر قولىمەن شەكەسىن سۇيەپ وتىر ەكەن. ءبىر ۋىس شاشى ماڭدايىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. قىز ەندى ونىڭ جۇزىنە ءبىر قىرىنان قادالا قارادى. قالىڭ قاسى، ءبىر نارسەگە قادالا قاراپ وتىرعان كوزدەرى ايقىن كورىندى. ول كوزدەر بۇعان ناعىز پوەزيانىڭ ءوزى سياقتى: جارىققا شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتىپ، قۇلپىرا قۇبىلادى. قىزدىڭ كوزى ءمۇعالىمنىڭ جاعاسىنان شىعا كورىنىپ تۇرعان جالاڭاش موينىنا ءتۇستى... ال ول، كوز جانارىن ءبىر نۇكتەدەن اۋدارماي، ءالى قيمىلسىز قالپىندا قادالا قاراپ وتىردى. مىنا ولەڭدە ايتىلاتىنىنداي الدەبىر تەرەڭ ويعا شومىپتى.
"جاس بالانىڭ قيالىنان
كەڭ دۇنيەگە جول تارتتىم.
بىرتە-بىرتە قالدى ارتتا
تالاي تەڭىز، تالاي ولكە،
تالاي ەل، تالاي جەرلەر تاماشا.
ءومىر بويى ىزدەپ ەدىم جالىقپاي،
تاپتىم اقىرى ءبىر ورماننان
جانعا جايلى ءبىر ورىندى وڭاشا!"
ءۇيدىڭ شىرىگەن شاتىرىنىڭ ارقالىق ماتكەلەرى شۋىلداعان قارا ورمانعا اينالىپ كەتكەندەي. وندا بۇعىلار مەن بارىستار ءبىرىن-بىرى اڭدي ءتۇسىپ جۇرگەندەي. ال، اقپاننىڭ ۇيتقىپ سوققان قارلى بورانى كۇرتىك قاردىڭ توبەشىكتەرىن بيىكتەتىپ بارادى. ونىڭ داۋسى ميسسيسيپي وزەنى تولقىندارىنىڭ سارىلىنا ۇقسايدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن كەرەمەت سۇلۋ قالالارىنان قاشىپ كەتكەن ول، انە، بيىك توبە باسىندا وڭاشا وتىرىپ، وتكەن ومىرىنە كوز تىگىپ، تەرەڭ ويعا شومعان جانداي ەلەستەيدى.
جالىن اتقان جاستىق شاقتىڭ
ەركىندىكتە جايناپ وسكەن گ ۇلى ەدى،
سول راۋشان سولىپ قاپتى، امال نە؟
جاپ-جاسىل بوپ وركەن جايعان جاپىراق
جاتىر انە قار استىندا شاشىراپ،
ءومىرى ءوتتى، ارماندار دا الىستادى ەلەس بوپ.
سول جىلداردىڭ ەسكە تۇسسە قاسىرەتى قات-قابات:
ءبارى وتكىنشى — الدامشى ءۇمىت، بوس ماقتان،
وپاسى جوق جالعان دوستىق، بايانى جوق ماحاببات.
جوق، اۋستانى قىزىقتىرا باۋراپ اكەتەتىن نارسە كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسى دە، ولاردىڭ ىزگىلىكتى ىستەرى دە ەمەس، اڭساعان ارمان-تىلەگىنىڭ ورىندالعانى نەمەسە مۇلدە ورىندالماي قالعانى تۋرالى ولەڭدەر بولاتىن. ونداي ولەڭدەر مىنا ءمۇعالىم سياقتى: وتە كەش كەلگەن نەمەسە مۇلدە كەلمەي قالعان بايانسىز باقىت... اۋستا بۇل ادامدى وزىنشە ءتۇسىندى، پوەزيانىڭ جارقىراعان شۇعىلاسىنا بولەنگەن ادام رەتىندە تانىپ ءبىلدى: انە ول مۇلگىگەن ورمان تىنىشتىعىندا، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تەرەڭ ءارى مول سۋلى وزەننىڭ جاعاسىنداعى بيىك توبەنىڭ باسىندا تەرەڭ ويعا شومىپ وتىرعانداي ەلەستەيدى.
ەلۋ ءبىرىنشى تاراۋ
قۇداي
ەندى قۇداي تۋرالى اڭگىمە ەتۋ كەرەك شىعار.
اۋستا مەن بالالاردا سوڭعى ەكى جىلدان بەرى قۇدايدى تانىپ بىلسەك دەگەن ىنتا-ىقىلاس كۇشەيگەن بولاتىن. "ول كىم ءوزى؟ نە تۋرالى ويلايدى؟ قايدا تۇرادى؟ دۇنيەدە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءبارىن دە تەك ءوزىنىڭ قالاۋىمەن قالاي باسقارادى؟"
Miنe، ولار قولدارىنا قۇداي تۋرالى جازىلعان ەكى كىتاپ الدى. بىرەۋى تاۋرات، ەكىنشىسى كاتەحيزيس (قۇداي تۋرالى سۇراق-جاۋاپتار جيىنتىعى). بالالارمەن بىرگە ءمۇعالىم دە بولدى. ول، ارينە، بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنەن جوعارى تۇراتىن ەرەكشە كۇشتى تىرشىلىك يەسى قۇداي تۋرالى، شاماسى، ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن دە بىلەتىن بولۋى كەرەك. بالالاردى ەڭ اۋەلى وتە-موتە قىزىقتىرعان نارسە قۇدايدىڭ بۇكىل الەم كەڭىستىگىن قالاي جاراتقانى تۋرالى اڭگىمە بولدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن قۇدايدىڭ نە ءۇشىن جاراتقانى تۋرالى سۇراققا ەشقانداي جاۋاپ الا المادى. ولاردىڭ تۇسىنە الماي قينالعان تاعى ءبىر نارسەسى بولدى. ول "كۇنا دەگەن نە جانە ول جەر بەتىندە قالاي پايدا بولدى؟" دەگەن سۇراق ەدى. بالالار جۇماقتا جۇرگەن ايەلدىڭ الماعا سونشا نەگە قىزىققانىن تۇسىنە المادى. ول ول ما، الما دەگەننىڭ نە ەكەنىن كوز الدارىنا ەلەستەتە العان جوق. المانى كارتوپتىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ توپشىلادى. نوسەر جاڭبىردان كەيىن جەر بەتىن تۇگەل قاپتاعان توپان سۋدىڭ سىرىن ءتۇسىنۋ ءتىپتى قيىن بولدى. جاڭبىر نەگە قىرىق كۇن، قىرىق ءتۇن بويى تولاسسىز جاۋدى ەكەن؟ ال وسىنداعى يەن دالادا ەكى ءجۇز كۇن، ەكى ءجۇز ءتۇن ۇزدىكسىز دەرلىك جاۋعان جىلدارداعى جاڭبىردان سوڭ نەگە بىردە-بىر رەت توپان سۋ قاپتاماعان؟ بالالار مۇعالىمگە وسىنداي سۇراقتار قويا باستاعاندا ول جۇيكەسى ەداۋىر جۇقارعان ادامشا ونشا جاقتىرماي جاۋاپ قايتاردى: "مەن ولاي بولعانى ءۇشىن جاۋاپتى ەمەسپىن عوي!" دەگەن سىڭاي تانىتتى. تاۋراتتا بىلاي دەپ اتالادى: "قۇداي ءبىر كۇنى ەكى پەرىشتەسىن ەرتىپ، شەتەلدەگى ءبىر اتاقتى ادامعا كەلىپتى. ءبىراق بۇل اڭگىمەدەن قۇدايدىڭ ءتۇرى-تۇسى، كەلبەتى قانداي ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. "مەنىڭشە، ونىڭ ساقالى جوق بولۋى ءتيىس" دەدى ءمۇعالىم الدەبىر كۇماندى سەنىممەن. ءمۇعالىم كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە ەكى قولىن جەلكەسىنە قويىپ، شالقاسىنان جاتىر ەدى. ءۇيدىڭ توبەسىنە سونشالىقتى سەلقوستىقپەن قادالا قاراپ قالىپتى. كىشكەنتاي نونني "قۇدايدىڭ ۇستىندە قانداي كيىمى بولعان الدە ول تىر جالاڭاش جۇرگەن بە؟" دەپ، ءبىرتۇرلى قىزىعا ىنتىعىپ بىلمەك بولدى.
— وسىنداي سۇراق قويۋعا قالاي ۇيالمايسىڭ؟ — دەدى اۋستا سوۋلليليا.
قۇداي ادامدارعا ءوزىنىڭ جالعىز ۇلىن جىبەرىپتى. ول وتە قايىرىمدى جان ەكەن: ادامدارعا نەشە ءتۇرلى تامسىلدەر ايتىپ بەرگەن، كىسى تاڭ قالارلىق سانالۋان عاجايىپ وقيعالار جاساپ كورسەتكەن بولىپ شىقتى. بالالار ونى، نەگە ەكەنىن قايدام، قاشان بولسا دا وزىنە تۇسىنىكسىز، قۇپيا سىرى كوپ نارسەلەر تۋرالى تىنباي سۇراستىرىپ جۇرەتىن، ءبىراق بۇل ادەتى بىلايعى جۇرتقا ۇناي قويمايتىن يستادالدىق وۋلاۆيۋرگە ۇقساتتى. ال تامسىلدەر مەن عاجايىپ وقيعالار تۋرالى اڭگىمەلەردى ولار بەينە ءبىر وزدەرىنەن ونشا الىس ەمەس، پريحودتاردىڭ بىرىندە، ءبىراق قاشان جانە قاي جەردە بولعانى بەلگىسىز وقيعالار سياقتى قالت جىبەرمەي تىڭدادى. الىس ەلدەرگە ساپار شەگۋ تۋرالى ارمانداۋدى جاقسى كورەتىن كىشكەنتاي ءنوننيدىڭ ءوزى دە مۇنداي اڭگىمەلەردى ەستىگەننەن كەيىن ەشقايدا بارعىسى كەلمەيتىن بولدى. ءمۇعالىم اڭگىمەنى ازايتىپ، جيناقتاي باستاسا-اق، بالالار بۇل اڭگىمەدە، شاماسى، ايتۋعا ۇيات ءبىر نارسەلەر تۋرالى ءسوز بولادى ەكەن عوي دەپ ەرىكسىز تۇجىرىم جاسايتىن. ايقىش اعاشقا ءتورتتاعانداپ ءولتىرۋدى بالالار شەكتەن شىققان قاتالدىق دەپ ءبىلدى. ءبىراق ولاردىڭ ايقىش اعاش تۋرالى ەشقانداي دا تۇسىنىگى جوق بولاتىن. بالالار بۇل اڭگىمەنى وسى بيىلعى قىستا روجدەستۆو ورازاسى كەزىندە بولعان قورقىنىشتى وقيعالارمەن ەرىكسىز بايلانىستىردى. ولاردىڭ اتىن اتاۋعا دا بولمايدى. ەڭ جامان، قورقىنىشتى تۇستەردە كورەتىن قۇبىجىقتاردىڭ ءوزى دەرسىڭ. ۇيقىڭنان شوشىپ وياناسىڭ! ونداي تۇستەردى ادەتتە جايسىز جاتقاندا نەمەسە جامباسىڭا جايسىز ءبىر نارسە باتقاندا كورەسىڭ. ال ويانعان كەزىڭدە ەرتەرەك جارىق بولسا ەكەن دەگەن ۇمىتپەن تەرەزەگە قارايسىڭ.
اۋستا سوۋلليليا كىتاپتىڭ بەتىن شوشىنا قالتىراپ، تەز جابا قويدى. بۇعان ونداعى سۋرەتتە بەينەلەنگەن ايەلدىڭ مەيلىنشە ماسقارا كەيپى ناعىز وڭباعاندىق كورىنىستى كوز الدىنا ايقىن ەلەستەتتى. اۋستا ءوزىنىڭ ءىنىسى كىشكەنتاي ءنوننيدىڭ بۇل كىتاپتى قاشان ەر جەتىپ ۇلكەيگەنشە وقىماق تۇگىلى، قولىنا ۇستاعانىن دا قالامادى. ويتكەنى ول سونشالىقتى اسەرشىل بالا. قىز كىتاپتى سورەنىڭ قول جەتپەستەي بيىك جاعىنا تىعىپ قويدى.
ءسويتىپ بالالار ءحريستتىڭ قالاي قايتا تىرىلگەنى جونىندە دە، قالاي كوككە كوتەرىلىپ، التى قابات اسپاننىڭ ارعى جاعىنا بارعانىن دا بىلە العان جوق. قۇداي شىركىن ولارعا سونشالىقتى الىس جۇمباق كۇيىندە قالا بەرگەندەي بولدى. اۋستا سوۋلليليا ءوزىن قۇدايدان قاتتى كوڭىلى قالعانداي سەزىندى. سوندا دا وعان دەگەن الدەبىر كومەسكى كۇڭگىرت سەنىمىن ءالى دە بولسا جوعالتا قويعان جوق. ءالى قۇداي تۋرالى كاتەحيزيستى، ونداعى سۇراقتار مەن جاۋاپتاردى وقىپ، ءار ءتۇرلى ويعا كەتتى. ولگەن ءحريستتىڭ قايتا تىرىلگەنى جونىندە قانشا رەت قايتالاپ وقىسا دا، بۇل جونىندە مۇعالىمگە قانشا رەت جايسىز سۇراقتار قويسا دا كوكەيگە قونا كەتەرلىك جاۋاپ تابا المادى. سۇراقتار دا، جاۋاپتار دا قۇدايدىڭ پايداسىنا شەشىلمەگەن كۇيىندە قالا بەردى.
— سەن ءوزىڭ قۇدايعا بۇرىندى — سوڭدى تابىنىپ، دۇعا وقىپ كورىپ پە ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى اۋستا مۇعالىمنەن.
ءمۇعالىم، العاشقىدا جاۋاپ قايتارعىسى كەلمەگەندەي، ەداۋىر ويلانىپ قالدى. اقىرىندا ونىڭ دا ءبىر كەزدە قۇدايعا سيىنىپ، دۇعا وقىعانى ءمالىم بولدى.
— نە دەپ سيىندىڭ، قانداي تىلەك تىلەدىڭ؟
ءمۇعالىم قىزدىڭ بەتىنە تىك قاراي الماي، ءوزىنىڭ سىرىن ءبىر ءتۇرلى قينالا وتىرىپ اشتى. سويتسە دە بۇل ول كەزدە قۇدايعا اياعىمدى امان ساقتاي گور دەپ جالبارىنعان ەكەن. اۋرۋحانادا جاتقان كەزى كورىنەدى. ءبىراق قۇداي مۇنىڭ ول تىلەگىن قابىل الماپتى.
اۋستا سوۋلليليا بىلاي دەدى:
— ال ماعان سەنىڭ اياعىڭ وتە ادەمى سياقتى كورىنەدى.
مىنە اۋستا سول كۇننەن باستاپ قۇدايدىڭ بار ەكەنىنە يلانعاندى قويدى.
تاعى بىردە ول بىلاي دەدى:
— مىنا ءبىر جەردە "قۇداي جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قايىرىمدى. باقىتسىز بەيشارالاردىڭ ءبارىن دە ايايدى، مۇسىركەيدى" دەپ جازىلىپتى.
— سولاي شىعار دەپ ويلايمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى وقىتۋشى.
— ونداي بولسا، قۇدايدىڭ ءوزى دە باقىتتى بولا المايدى عوي.
— مەن مۇنى بۇرىننان بىلەمىن، — دەدى ءمۇعالىم. ءسويتتى دە كەنەتتەن ءتوزىمى تاۋسىلىپ، شىداي الماي، شىنىن ايتتى. — بۇل كىتاپتا ءبىر اۋىز دا شىندىق جوق! باستان-اياق بوس ءسوز. رۋحى ءالسىز ادامدارعا عانا ارنالعان.
اۋستا سوۋلليليا بىلاي دەپ ءسوز قىستىرا قويدى:
— مەنىڭ اكەمنىڭ رۋحى كۇشتى.
— ول راس، — دەپ كەلىسە كەتتى ءمۇعالىم. — ول — مىزعىماس جارتاستاي مىقتى ادام.
بۇلار سول كۇننەن باستاپ قۇداي تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندارىن قويدى.
ءۇشىنشى كۇنى اۋستا بىلاي دەدى:
— بۇگىن تاڭەرتەڭ ۇيقىدان كوزىمدى اشار-اشپاستا ماعان كەنەتتەن مىناداي ءبىر وي كەلدى: "قۇداي قالاي دەگەندە دە بار بولۋى ءتيىس. ەگەر قۇداي جوق بولسا، وندا تىرشىلىك اتاۋلى باسقا نارسەلەر قالاي ءومىر سۇرە الماق؟"
ءمۇعالىم ۇزاق ويلانىپ بارىپ، بىلاي دەپ سىبىرلاي ءۇن قاتتى:
— ءيا، ونداي تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءومىر سۇرەتىنى راس. ءبىراق ناقتى قانداي تىرشىلىك ەكەنىن ءبىز بىلە بەرمەيمىز عوي.
وسىمەن ءسوز ءتامام بولدى.
ءتورتىنشى كۇنى اۋستا تاعى دا سۇراق قويدى:
— قۇداي ادامداردىڭ كۇنا جاساۋىنا نەگە جول بەرگەن؟
ءمۇعالىم بۇل سۇراقتى ەستىمەگەن سىڭاي تانىتتى. ول ويىن ءبىر جەرگە جيناقتاي الماي، الدىڭعى جاعىنا قادالا قاراعان بويى ەداۋىر وتىرىپ قالدى. ول مۇنداي جاعدايعا ءجيى-جيى ۇشىرايتىن بولىپ ءجۇر. اقىرىندا ول ورنىنان اتىپ تۇردى دا ۇلكەن كوزدەرىن بادىرايتا اشىپ، قىزعا قارادى. ءسويتتى دە ونىڭ سۇراعىن ءوزى قايتالادى:
— كۇنا؟ وسىلاي دەدىڭ بە؟
تاپ وسى كەزدە ادەتتە ۇزاققا سوزىلاتىن، شيق-شيق ەتكىزىپ جانىن قينايتىن ءارى داۋسىن قارلىقتىراتىن ۇستامالى جوتەلى باستالىپ كەتتى. بەتى-جۇزى قاراۋىتىپ، مويىن تامىرلارى ادىرايىپ كەتتى، كوزىنەن جاس شىقتى. جوتەلى باسىلعان كەزدە كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى دە القىنا وتىرىپ، سىبىرلاي سويلەدى:
— كۇنا دەگەنىمىز قۇدايدىڭ بىزگە جاساعان ەڭ تاماشا سىيى.
اۋستا سوۋلليليا ۇستازىنا تاعى دا ەداۋىر ۋاقىت كوز الماي قارادى. ءبىراق باسقا ەش نارسەنى سۇراۋعا باتىلى بارمادى: قۇداي تۋرالى وي-تولعانىسىمنان كۇتپەگەن جەردەن جانە ءبىر توسىن قورىتىندى جاسار دەپ قاۋىپتەندى. ونىڭ ۇستىنە، ءقازىر ءمۇعالىمنىڭ تىنىسى تارىلىپ، ءوزىن وتە-موتە ەرەكشە جايسىز سەزىنىپ وتىردى. اۋستا ورنىنان اقىرىن عانا تۇرىپ، قولىنداعى كاتەحيزيستى سورەدەگى تاۋراتتىڭ جانىنا بىلدىرتپەستەن قويا قويدى.
— ءيا، — دەدى ءمۇعالىم، سىبىر ەتە ءتۇسىپ. — مۇنىڭ ءوزى مەيلىنشە بولماي قويمايتىن نارسە.
قىز بۇل جەردە دە "بولماي قويمايتىن ول نە نارسە؟" دەپ سۇراق قويۋعا باتىلى بارمادى. اقىرى بولماي قويمايتىن نارسە بولسا، ونى الدىن الا بىلمەگەننىڭ ءوزى دە جاقسى. كەزىندە كورە جاتىر. اۋستا ءۇن-تۇنسىز تەرەڭ ويعا شومۋمەن بولدى: ول بولماي قويمايتىن نارسە، بالكىم، ادامنىڭ جان دۇنيەسىندەگى قاراما-قارسى ەكى كوزقاراستىڭ ءبىرىن-بىرى جەڭبەي تىنبايتىن ىمىراسىز كۇرەسىنە ۇقساس، ورمان ىشىندە ءبىرىن-بىرى اڭدىعان، ءبىراق وزدەرىنە ءقاۋىپتى اڭشىنى كورىپ قالىپ، جانى ءۇشىن بوي تاسالاۋعا ءماجبۇر بولعان بۇعى مەن بارىستىڭ تايتالاسى سياقتى ءبىر نارسە شىعار. كەشكە قاراي ءمۇعالىم سۇلۋ ارىپتەرمەن ءتىزىلتىپ حات جازدى دا ونى ءتورت بۇكتەدى، اۋزىن جەلىمدەپ سىرتىنا "دوكتور فينسەنگە" دەپ كورسەتتى.
— گۆەندۋر قالقام، — دەدى ول بالالار كەلىپ، ۇيگە كىرگەن كەزدە. — ەگەر تومەنگە قاراي قالاعا كەتىپ بارا جاتقان بىرەۋ-مىرەۋدى كورە قالساڭ، مىنا حاتتى فوردقا الا كەتۋىن ءوتىنىپ سۇراشى. بۇل فينسەن قارتقا جولدانعان حات قوي. جوتەلدىڭ ءدارىسى قاجەت.
كەشكە اۋستا ءمۇعالىمنىڭ قايتا-قايتا مۇڭايا اۋىر كۇرسىنىپ، ەسىنەي ءتۇسىپ جاتقانىن بايقادى. ءۇنىن سوزا ءتۇسىپ، الدەبىر شاعىنعانداي بولادى. "ءيا، ءيا" نەمەسە "اھ-ۋھ"، "وھ!.." دەپ قويادى. ارا-اراسىندا ءۇمىتىن ۇزە تورىققانداي: بىرەسە "قويشى سونى! نە قاجەتى بار؟!" دەيدى، بىرەسە "وندا تۇرعان نە بار؟ ءبارى ءبىر ەمەس پە؟" دەيدى.
اۋستا شوشيىن دەدى. شاماسى، ءمۇعالىمنىڭ توبەسى الاسا اياداي ۇيدەن ىعىرى شىققان بولۋى كەرەك: ول مۇندا ەشقانداي دا باقىت تابا المايتىنىن، كۇنادان پاك ءموپ-مولدىر تازالىقتى، ءتىپتى باسقا جاقتان بولماسا دا، وسى جەردەن تابارمىن دەگەن ءۇمىتىنىڭ ءبىرجولا ۇزىلگەنىن سەزىپ جاتقان شىعار. ءمۇعالىمنىڭ بىر-بىرىمەن بايلانىسىن ءتۇسىنۋ قيىن ۇزىك-ۇزىك سوزدەرى ونىڭ جانىن قيناعان جوتەلىنەن الدەقايدا قورقىنىشتى ەستىلدى. اۋستا جوتەلگە بۇرىننان ۇيرەنىپ كەتكەن: مۇنىڭ وگەي شەشەسى دە جوتەلەتىن، ال اجەسى تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن جوتەلۋدەن جالىقپايدى. قىزدىڭ جۇرەگىن شانشىتىپ، سىزداتا اۋىرتقان نارسە "شاماسى، مۇنىڭ جاعدايى ناشارلاي باستادى-اۋ. مۇندا جاعدايى جوق قوي — بۇلاردان كەتكىسى، ءبىرجولا تاستاپ كەتكىسى كەلىپ جاتقان بولار" دەگەن وي ەدى.
اۋستا ءوزىنىڭ وگەي شەشەسى اۋىرىپ جاتقاندا ودان ءجيى-جيى سۇرايتىنىنداي، مۇعالىمنەن دە:
— سەنىڭ سۋ ىشكىڭ كەلىپ جاتقان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى. بىرەۋ جاعدايىن جايسىز سەزىنسە، مۇنىڭ سۋ ۇسىناتىن ادەتى بۇرىننان بار بولاتىن: سالقىن سۋ ادامنىڭ بويىن ەداۋىر سەرگىتەدى.
— جوق، — دەدى ءمۇعالىم. ونىڭ بۇل ءسوزى كادىمگى ىڭقىل سياقتى ەستىلدى.
اۋستا وعان ۇرلانا قاراۋمەن بولدى. ءبىراق مۇعالىمگە ءدال ءقازىر ەشقانداي جاردەم جاساي المادى، قولىنان كەلەر ەش دارمەنى جوق! وسىعان وكىندى. ەگەر ول كەتىپ قالسا، نە بولماق؟ اۋستا ول ءۇشىن قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن دە جاسادى: كاسترولدەن وعان ءارقاشان ەتتىڭ ەڭ تاڭداۋلى دەگەن سەمىز جەرىن بەرۋگە تىرىستى، كۇنىنە التى رەت نە سەگىز رەت كوفە قايناتىپ بەرىپ ءجۇردى، سوندىقتان دا ەندى كوپ ۇزاماي كوفەنىڭ تاۋسىلىپ قالۋى دا مۇمكىن. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە وعان كومەكتەسە المادى. ەندى مۇنىڭ وعان نە ىستەۋى كەرەك؟ ونىڭ قاباعى كۇننەن-كۇنگە جابىرقاپ، كوڭىلسىزدەنە ءتۇستى. ولەڭ وقۋىن دا سيرەتتى. دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەت تۋرالى اڭگىمەنى دە تىم ىقىلاسسىز ايتاتىن بولدى — شاماسى، ەڭسە باسار اۋىر ويدىڭ شىرماۋىنان شىعا المايتىن بولۋى كەرەك. قىزدىڭ الدەبىر جىلى ءسوز ايتقىسى كەلدى. ويتكەنى اۋستا ءالى وتە جاس بولا تۇرسا دا ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن جەكە تاجىريبەسىنەن بىلەتىنى: ادامنىڭ جالعىزسىراۋى وعان وتە اۋىر تيەدى، ال ءبىر اۋىز جىلى ءسوز جانىن جادىراتادى. ءبىراق مۇنىڭ اۋزىنا ونداي جىلى ءسوز تۇسە قويمادى. ول مۇعالىمنەن لاجسىز تەرىس اينالدى — كوزىنە جاس تولعانىن بايقاتپاۋعا تىرىستى.
اۋستانىڭ اجەسى اياعىن زورعا دەگەندە سۇيرەتە باسىپ، ءمۇعالىمنىڭ كەرەۋەتىنە تاياپ كەلدى دە، "شاماسى، بۇل جىگىتتىڭ دەنساۋلىعى ناشار بولدى عوي" دەدى. ويتكەنى، ونىڭ بىلۋىنشە، دەنساۋلىعى جاقسى ەر ازامات كۇنى بويى جاتىپ الماسا كەرەك ەدى. ال بۇل ەكى قولىن جەلكەسىنىڭ استىنا قويىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنەن كوز الماي، شالقاسىنان ءۇن-تۇنسىز جاتادى دا قويادى. كەيدە ول مىنا كەمپىردىڭ ادام شوشىرلىق تۇرىنە قاراپ، تاڭ قالادى: بەيشارانىڭ ءاجىم باسقان ەسكى جۇزىندە ەشقانداي ءۇمىتتىڭ ءىزى بىلىنبەيدى، قيىنشىلىق اتاۋلىعا شەكسىز توزە بەرۋگە جارالعانداي بولىپ كورىنەدى.
— تەمەكى شايناپ، ءسولىن سورۋدان قاندايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى قارت اجە.
ءبىراق ول تەمەكىنى قالامايتىنىن ءبىلدىردى: باسىن شايقاپ، قولىن سىلتەي سالدى.
— وتىرىڭىزشى، اجە، — دەپ سىبىرلاي ءۇن قاتتى ول.
قالاعا حات جونەلتىلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق ول بالالارعا:
— تومەنگى جاقتان كەلە جاتقان ەشكىم كورىنبەي مە؟ ەگەر بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كەلە جاتقانىن كورە قالساڭدار، تۇرا جۇگىرىپ، قارسى الدىنان شىعىڭدار، فينسەن ماعان جوتەلدىڭ ءدارىسىن بەرىپ جىبەرگەن جوق پا ەكەن — سونى سۇراڭدارشى، — دەۋمەن بولدى.
ول كۇن وتكەن سايىن وسى سۇراقتى ءجيى-جيى، كەيبىر كۇندەر ءتىپتى بىرنەشە رەت قوياتىن بولدى. كادىمگى كىشكەنتاي بالا سياقتى بولىپ كەتەدى. اۋستا سوۋلليليانىڭ وعان جانى قاتتى اشيدى، كۇنىنە بيىك كۇرتىك قاردىڭ ۇستىنە بىرنەشە رەت شىعىپ، كۇننىڭ كوزىن الاقانىمەن قالقالاپ، "كەلە جاتقان ەشكىم جوق پا ەكەن؟" دەگەن ۇمىتپەن تومەنگى جاققا، كەڭ دالاعا قاراۋمەن بولادى. ءوتىپ بارا جاتقان الدەبىرەۋلەردى كورە قالسا، ىنىلەرىن دەرەۋ جۇگىرتە قوياتىن بولدى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، مۇعالىمگە دەپ بەرىپ جىبەرگەن ءدارى ولاردىڭ ەشقايسىسىندا دا بولعان جوق.
ءمۇعالىمنىڭ ابىرجي ۇرەيلەنگەنىن بايقاعاننان بەرى اۋستانىڭ كۇن سايىن قاۋىپتەنىپ جۇرگەن جاعدايى دا بەلگىلى بولدى. بىردە مۇعالىمگە كوفە الىپ كەلىپ، سىپايى ۇسىنعان كەزدە ول كوفە ءىشىپ بولعانشا مۇنىڭ كەرەۋەتكە وزىمەن قاتار وتىرۋىن ءوتىندى. ازدان سوڭ بوساعان شىنى اياقتى قايتا ۇسىندى. اۋستا بوس شىنى اياقتى تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويدى، ءبىراق تۇرىپ كەتەرىن دە، وتىرا بەرەرىن دە بىلە المادى. ويتكەنى ول وزىمەن قاتار وتىرۋدى بۇدان ءبىرىنشى رەت ءوتىندى عوي. اۋستا تۇرىپ كەتۋدىڭ ەسەبىن تابا المادى. ءوزى ايتاتىن شىعار دەپ ويلادى. ويتكەنى ول مۇنىڭ ۇستازى عوي. ۇستازدى سىيلاۋ كەرەك. اقىرىندا ول بىلاي دەدى:
— ەگەر فينسەننەن ەرتەڭ دە حابار بولماسا، وندا ءوزىمنىڭ بارۋىما تۋرا كەلەدى.
ەگەر بۇل الدەبىر باسقا ادام بولعاندا اۋستا ونىڭ بەتىنە ۇلكەن كوزدەرىن بادىرايتا تاڭ قالعان سۇراۋلى جۇزبەن قارار ەدى. ونىڭ كوزىنىڭ جانارى سولعىن تارتىپ، رەڭى قاشا باستاعان سياقتى. ونىڭ جۇزىنە تىكە قاراۋعا قايمىعا ىڭعايسىزدانعان قىز ەكى كوزىن تىزەسىنە قويىپ وتىرعان بوس شىنى اياقتان الا المادى. اۋىر ۇنسىزدىك ورنادى ءمۇعالىم قىزعا، ونىڭ كەلىستى بالعىن تۇلعاسىنا قاراپ وتىر. ءبىراق ول تۇلعانىڭ ءوڭى قاشىپ، كونەرە تۇسكەن كويلەگى كورسەتپەيدى، كويلەكتىڭ ەسكىرىپ قالعانىن كورگەن سايىن ونىڭ كوز الدىنا مىناداي ەلەس بەرەدى: قۇداي وسى ءبىر قۇلپىرا ءوسىپ كەلە جاتقان نازىك گۇلدى سىرەسكەن مۇڭدى ولكەنىڭ ارعى جاعىندا مۇلدە ۇمىت قالدىرعان سياقتى. شەتسىز-شەكسىز سوزىلىپ جاتقان قۇنارسىز دالادا، قالىڭ تاستىڭ ورتاسىندا ءوسىپ تۇرعان بۇل نازىك گۇل ەرەكشە سۇيكىمدى، ادامدى وزىنە شەكسىز تارتىپ، باۋراپ الادى. اقىرىندا ول سىرەسكەن مۇزدى ولكەنىڭ ارعى جاعىندا، قالىڭ تاستىڭ ورتاسىندا جەكە دارا ءوسىپ تۇرعان نازىك گۇل سياقتى وعان جاقىنداي جاناستى: الاقانىمەن يىعىنان جانە ارقاسىنان جايلاپ سىيپاي باستادى، ءبىر قاس قاعىم ساتتە قىزدىڭ جۇپ-جۇمساق اش بەلىنە قولىنىڭ قالاي بارىپ، از-كەم كىدىرىپ، وزىنە قاراي قىسا تۇسكەنىن بايقاپ تا ۇلگەرمەدى. ول قولىن تەز جۇلىپ الا قويعان كەزدە قىز اقىرىن عانا ونىڭ بەتىنە تىك قارادى. جىگىتتىڭ جۇزىنەن اۋەلى تاياق جەگەن سودان ءبىر ءتۇيىر قانتقا الدانىپ جۇبانعان جاس بالانىڭ مۇڭعا باتقان ءارى دارمەنسىز كەيپىن كوردى. ءبىراق اۋستا ەشتەڭە دەمەدى، تەك ءوزىن-وزى لاجسىز قورعاۋ تۇيسىگىمەن باسىن تەز-تەز شايقادى، كوزىن جۇمدى دا قايتادان اشتى. ءمۇعالىم ءوزىنىڭ تەرشىگەن ىلعال الاقانىن اۋستانىڭ الاقانىنا سالدى دا ونىڭ كوزىنە تىك قاراۋعا تىرىستى. قىزدىڭ كوزىنە قاراعان سايىن ول ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنۋدەن قالىپ بارا جاتتى.
قىزدىڭ كومەيىنە الدەبىر ءتۇيىر نارسە تۇرىپ قالعانداي بولدى. ول ەندى جىگىتتىڭ قولىنان ءوز الاقانىن نەعۇرلىم تەز بوساتىپ الۋ ءۇشىن ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
بۇل جەردىڭ وعان قول ەمەس ەكەندىگى شىنىمەن-اق اۋەل باستان تۇسىنىكتى بولعان جوق پا ەدى؟ مىنا توبەسىن قار باسىپ، جاپىرايىپ جاتقان الاسا ءۇي كوڭىلىنە قونعان جوق قوي... ونى وسى جاققا قاي قۇداي ايداپ اكەلدى دەسەيشى!.. بۇل جاققا كەلىپ نەسى بار ەدى؟.. ونىڭ ۇستىنە، اۋستا بەينە ءبىر ءوز نارەستەسىن ايالاپ باققان انا سياقتى وعان كۇن سايىن ەرتەلى-كەش نە ءۇشىن قامقورلىق جاسادى ەكەن؟ جاتسا دا، تۇرسا دا ونى ەسىنەن شىعارا المايتىنى نەسى؟.. سونىڭ ءبارى دە ءمۇعالىمنىڭ تەز كەتىپ قالۋى ءۇشىن جاسالعانى ما؟ ول كەتىپ قالعاننان كەيىن بۇل ەندى كىمگە قامقور بولماق؟
ەلۋ ەكىنشى تاراۋ
قۇشتارلىق ءساتى
كىشكەنتاي نونني ماز-مەيرام بولىپ، مۇعالىمگە ارنالعان ءدارى قۇيىلعان بوتەلكەنى الىپ، جوعارىعا جۇگىرە كوتەرىلىپ جەتكەندە اۋستانىڭ قۋانىشى كوينىنا سىيماي، ءجۇزى شاتتانىپ سالا بەردى. ول مۇعالىمگە شاتتانعان قۋانىشتى جۇزىمەن قارادى دا ەرىكسىز قول شاپالاقتاپ جىبەردى. ءبىراق تەز تارتىنا قويدى. ويتكەنى ونىڭ جۇزىنە قاراعان كەزدە كوزىنەن قۋانىش بەلگىسىن كورە المادى. ءمۇعالىم جىگىت توسەگىنەن ۇشىپ تۇرىپ، بالانىڭ قولىنداعى ءدارى قۇيىلعان شىنى ساۋىتتى الدى دا وعان جاپسىرىلعان قاعازداعى جازۋدى تەزىرەك وقىپ شىعۋعا اسىقتى. سودان سوڭ شىنى ساۋىتتى جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ جاتىپ، "تاعام تەزىرەك ءازىر بولا قويار ما ەكەن؟" دەپ سۇرادى. اۋستا پليتا پەشكە قۇرعاق وتىن قالاي باستادى.
اقىرىندا اۋستا: "دارىگەر سەنىڭ سۇراعان ءدارىڭدى تاۋىپ جىبەرە الىپ پا؟" دەپ ابايلاپ قانا سۇرادى. ويتكەنى ول ەندى بۇلاردىڭ بۇكىل بولاشاعى وسى دارىگە بايلانىستى سياقتى بولىپ كورىنگەن ەدى. قىزدىڭ بۇل سۇراعىنا ءمۇعالىم بۇگىن وقۋ ساباعى وتكىزىلمەيتىنىن، ءبارىنىڭ دە ەرتە جاتىپ، ۇيىقتاۋلارىنا بولاتىنىن ايتىپ جاۋاپ قايتاردى.
— قانە بۇگىن ءبارىمىز دە ەرتە جاتايىق، — دەدى اۋستا. — ءمۇعالىم ءدارىنىڭ شيپاسىن جاقسى قابىلداسىن.
ءسويتىپ بۇگىن ولار كۇندەگىسىنەن الدەقايدا ەرتە جاتتى. تەك كارى كەمپىر عانا كىشكەنتاي ماي شامنىڭ ولىمسىرەگەن كۇڭگىرت جارىعىمەن قاشان ۇيقىسى كەلگەنشە كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، الدەبىر نارسەلەردى ايتىپ، كادىمگىدەي ءىس توقۋمەن اينالىسا بەردى. ءبىراق ونىڭ وڭايلىقپەن ۇيقىسى كەلە قويمادى. اقىرىندا ول دا شامدى ءوشىرىپ، ورنىنا بارىپ جاتتى-اۋ ايتەۋىر. بۇل كەزدە اۋستا ءتاتتى ۇيقىعا كەتىپ، ادەمى ءتۇس كورىپ جاتىر ەدى. ونداي ءتۇستى قيىپ، ۇيقىڭنان ويانىپ كەتكىڭ كەلمەيدى. ونىڭ تۇسىنە ەش نارسەمەن دە سالىستىرۋعا بولمايتىن سول باياعى عاجايىپ كوركەم كورىنىس كىرىپ جاتقان: وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قويلاردىڭ اياعى استىندا تاپتالىپ قالعان ەسكى كۇنتىزبە قاعازىنداعى عاجايىپ سۇلۋ ورماننىڭ ورتاسى ەكەن-اۋ دەيدى. تاپ سول ءبىر ادەتتەگىدەن تىس جايقالعان جاسىل جەلەك. تاپ سول ورماننىڭ ءوزى. كادىمگى ءوزى قيالداپ، ارمانداي بەرەتىن كورىنىس. قىز تاۋداعى تاستا وسەتىن جابايى تاسپا ءشوپتىڭ حوش ءيىسىن قۇمارتا جۇتىپ جۇرگەن سياقتى. كادىمگى كەي-كەيدە، اسىرەسە جەكسەنبى كۇنى، تاڭەرتەڭ كۇن شۇعىلاسى تۇنگى شىقتى تەز كەپتىرىپ جىبەرگەن كەزدەردە تاۋدان ەسەتىن حوش ءيىستىڭ ءدال ءوزى! اۋستا حوش ءيىستى اۋانىڭ قالىڭ ورتاسىنا بىرتە-بىرتە باياۋ سۇڭگىپ كەتكەندەي. تاۋدىڭ بيىك شىڭدارى ۇستىندە بەينە ءبىر ەشقانداي قيمىلسىز، قاناتىن بىردە-بىر رەت قاقپاي-اق، قالىقتاپ ۇشىپ جۇرگەن ەركىن قۇس سياقتى سەزىنەدى. بۇل تۇستە تۇرعان ەشقانداي قورقىنىشتى نارسە جوق، ەشقانداي قيىنشىلىق تا، قايعى-قاسىرەت تە جوق. اۋستا باقىت قۇشاعىندا. ونىڭ سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقان، قۋىپ جەتۋگە تاياپ قالعان زۇلىم كۇشتەر دە كورىنبەيدى. جاستىق شاقتا كورەتىن تۇستەردىڭ كەيدە تاپ وسىلاي باقىتتى بولىپ كەلەتىنى بار. وعان اياعىنىڭ استىنداعى نەمەسە دۇرىسىندا قاناتىنىڭ استىنداعى جەر — انانىڭ ءوزى الدەبىر نارسەلەردى سىبىرلاپ ايتىپ جاتقانداي سەزىلەدى. ال بيىك-بيىك جارتاستى شىڭدارى قۇرساپ جاتقان تاۋدىڭ ءوزى دە الدەبىر داستاننىڭ تاماشا جىر جولدارىن وقىپ جاتقانداي. وسىنداي عاجاپ ءتۇس كورگەن ول ۇيقىسىنان ويانىپ كەتتى. ءوزىنىڭ قانشالىقتى ۇزاق ۇيىقتاعانىن بىلگەن جوق. ءبىراق عاجايىپ جاقسى ءتۇس كورىپتى. ءۇي ءىشى قاپ-قاراڭعى بولسا دا ول ءوزىنىڭ جۇرەگىنە ەشقانداي قورقىنىش سەزىمى ۇيالاماعانىن ءبىرىنشى رەت سەزىندى. الايدا تاپ وسى كەزدە اۋستانىڭ قۇلاعىنا الدەبىر سىبىر ەستىلدى. جوق، بۇل ءتىپتى دە ءتۇس ەمەس... ءيا، تىڭداپ قاراسا، ايتەۋىر ءبىر داستاننىڭ جىر جولدارى. وسىندا... مىنا قاراڭعى بولمە ىشىندە ەستىلىپ جاتىر. ونى وقىپ جاتقان... تاپ سونىڭ ءوزى. ونىڭ مىنا ءتۇن جارىمىندا ۇيىقتاماي، جىر جولدارىن وقىپ جاتقانىنا جول بولسىن. نەگە بۇلاي؟ اۋستا ورنىنان كوتەرىلدى دە از عانا جوتەلىپ بەلگى بەردى. ول جانە ءبىر جىر جولىن وقىدى.
— بۇل مەن عوي، — دەدى ول
— نەمەنە، سەنىڭ ۇيقىڭ كەلمەي جاتىر ما؟ — دەپ سۇرادى قىز.
ءمۇعالىم جىر جولدارىمەن جاۋاپ بەردى:
و، ماحاببات!
قايران ارۋ
قاپتالعان اق كۇمىسپەن،
ماساڭ جۇرەك سوعادى
ءوزىڭدى اڭساپ،
شارابىنا شولىركەپ ماحابباتتىڭ.
بويىمدا قان تۋلايدى،
قىزىنادى،
باياعى ادام اتا سياقتانىپ،
تاپسىردىم تاعدىرىمدى
تەك وزىڭە،
ال ويىم ءبىر نارسە دەپ بۇزىلادى...
— سەن ءوزىڭ قانداي ولەڭ وقىپ جاتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى اۋستا.
— ەجەلگى ەسكى داستاننان ءۇزىندى عوي.
— ەندى بالالاردى تۇرعىزا بەرسەم دە بولاتىن شىعار؟ — دەدى قىز، مۇنىڭ ولارعا ساباق بەرۋىنە جاعدايى كەلەتىن شىعار دەگەن ۇمىتپەن.
— ءيا، ۋاقىت بولىپ قالدى، — دەدى دە ول الگى داستاندى جارتىلاي سىبىرمەن وقي ءتۇستى.
ال ونىسى بۇعان ءبىر نارسە دەپ سىبىرلاعانداي بولىپ ەستىلدى. ءيا، باسقا بىرەۋگە ەمەس، اۋستانىڭ تاپ وزىنە ارناپ ايتىلعانداي. راسىندا دا ەسكى داستاننان ءۇزىندى ەكەن. بۇل بۇرىن ەستىپ كورمەگەن ءۇزىندى. ءبىراق ونىڭ مىنا وقۋىنا قاراعاندا، مۇنىڭ وزىنە، ءيا، اۋستا سوۋلليليانىڭ جەكە وزىنە تىكەلەي قاتىسى بارداي. قىز قاتتى قىسىلعانىنان نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەدى، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. مۇندايدا، اسىرەسە ءقازىر، ءالى ءتۇن ىشىندە نە ىستەۋى كەرەك؟ ونى دا بىلمەدى. ويتكەنى جىر جولدارى ادەتتە كۇندىز، تاپا تال تۇستە داۋىستاپ وقىلۋشى ەدى. دەگەنمەن ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن مۇلگىگەن ءتۇن تىنىشتىعىندا عانا تولىق تۇسۋىنە دە بولادى ەكەن. ءبىراق مىنا جاس قىزدىڭ ءتۇن ورتاسىندا تەك وزىنە عانا ارنالعانداي جىر جولدارىن قالاي تۇسىنگەنى ءجون؟ ونى تاپا تال تۇستە جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي ارنالعان ولەڭ سياقتى قابىلداۋعا بولا ما؟
ارمانىم ەڭ
شىن باقىتىم بولاتىن.
باۋراپ الدىڭ
ءبىر كورگەننەن وزىڭە.
ەندى مىنە
تۇسىمدە ەمەس، وڭىمدە
كورىندىڭ-اۋ كوزىمە.
قۇداي ءوزى مۇسىندەگەن،
جۇرەگىمدى جاۋلاپ العان
سىمباتتىم،
اارونداردىڭ
التىن تورپاق بايلىعى
مىنا ماعان نەگە كەرەك
سەن تۇرعاندا، قىمباتتىم!؟
جو-جوق، ول مۇنىڭ ءبارىن تەك ءوزى ءۇشىن عانا وقىپ جاتقان بولۋى كەرەك. مەنى مۇنداي جۇمباق، ادەتتەگىدەن تىس استارلى دا كوركەم جىر جولدارىن تۇسىنە قويمايدى، ءالى جاس دەپ ويلايتىن بولۋى ءتيىس. راس، مەنىڭ وعان كوفە قۇيىپ، قۇيماق ۇسىنىپ جۇرگەنىمدە جاپ-جاس كورىنۋىم ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ماعان، تەك قانا ماعان — مۇنداي جىر جولدارىن ارناپ وقۋدىڭ ەشقانداي ءمان-ماعىناسى جوق دەپ ويلايتىن دا شىعار. ءبىراق قىز ءوزىن الدەقاشان بوي جەتكەن ەرەسەك دەپ سانايتىن. اۋستا بۇل سىرىن ءالى ەشكىمگە ايتىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، الدەبىرەۋلەردىڭ بۇعان ارناپ وقىعان جىر جولدارىندا قايداعى ءبىر بۇزاۋ-تورپاقتى، مەيلى ولار التىن بولا-اق قويسىن، ايتادى دەگەن وي مۇنىڭ ءوڭى تۇگىلى، ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرىپ كورمەگەن ەدى. شىنىندا دا بۇل جەردە تورپاقتىڭ نە قاتىسى بار؟ جوق، بۇل ەڭ بايسالدى جازىلعان داستان بولماۋى ءتيىس. ءمۇعالىم دە مەنى مەڭزەمەگەن بولار. ەندى وعان نە دەۋىم كەرەك؟
قۇداي ساعان سىيلاپتى
ەشكىمدە جوق
تۇنىپ تۇرعان تاپ-تازا
مىنەز-قۇلىق،
جانارىڭا جاراسقان
تاكاپپارلىق.
مۇسىنىڭە
ەتپەن-ەت بوپ جابىسقان
تار كويلەكتەن تىرسيىپ
كوز تارتادى
توسىڭدەگى قوس الما،
قۇلپىراسىڭ ب ا ق گۇلىندەي
كوكتەمگى، دەگەندەيسىڭ،
"ەندى مەنەن كوز الما!"...
جو-جوق، قۇدايعا شۇكىر، مۇنداي ءتۇسىنۋى قيىن وعاش ويلى داستاننىڭ بۇعان ەشقانداي دا قاتىستى بولا المايدى. ونىڭ ۇستىنە، "جانارىنا جاراسقان تاكاپپارلىق" دەگەنى قيسىنعا كەلمەيدى. سونداي-اق عاجايىپ سۇلۋ قىز دەپ سۋرەتتەۋى ودان بەتەر اقىلعا قونبايدى. شاماسى، بۇل داستاندى وسىدان ءجۇز جىلدان دا استام بۇرىن بەلگىسىز ءبىر سكالد باسقا ءبىر قىزعا ارناپ جازا سالعان بولۋى كەرەك. ال اۋستا باسقا قىزداردىڭ قاۋىمىندا ەشقاشان دا بولعان ەمەس. بۇل قالىڭ تاستىڭ ورتاسىندا جالعىز وسكەن ءبىر تال ءشوپ سياقتى. اۋستا وزىنەن باسقا قىزداردىڭ ءبارى دە الدەقايدا سۇلۋ شىعار دەپ ويلايتىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ءالى بوي جەتكەن ۇلكەن قىز ەمەس، جاپ-جاس قىز كورىنەدى. ال اۋستا سوۋلليليانىڭ شىنىندا دا بوي جەتكەن قىز ەكەنىن ءالى ەشكىم بايقاعان ەمەس. ءوزى دە ەشكىمگە سىر شاشىپ، بۇل تۋرالى ايتىپ كورگەن جوق. ىشىنەن ويلاپ قانا قوياتىن. ەگەر بۇل جاعدايدى، مىسالى، اكەسى بىلسە، نە دەر ەدى؟ بۇل ءالى شىركەۋگە بارىپ، شوقىندىرۋ راسىمىنەن دە وتكەن جوق. اۋستا داستاننىڭ ءار شۋماعىن ەستىگەن سايىن كۇشتىرەك تەبىرەنە ءتۇستى. اقىرىندا ءتوزىمى تاۋسىلىپ، شىداي الماي كەتتى.
سەن جارىقسىڭ،
كۇن نۇرىسىڭ قۇيىلعان.
قارلى بوران تۇنەگىندە
جول كورسەتتىڭ،
الىپ شىقتىڭ
مەنى تالاي قيىننان.
قىرسىق شالعان
بالە-جالا شىرماۋىنان
قۇتقاردىڭ سەن
ءوز قولىڭمەن، سۇيىكتىم،
سەنىڭ دەمىڭ وت-جالىنداي
جىلۋ بەرگەن جانىما —
اۋرۋ-سىرقاۋ، سۇم اجال دا
ەندى مەنىڭ جولامايدى ماڭىما!
ول وسىنىڭ ءبارىن باسقاشا داۋىسپەن ايتادى؟ بەينە ءبىر جەكە ادامعا ارنالعان سوزدەردى باسقا بىرەۋلەردىڭ ەستۋىنە بولمايتىن سياقتى سىبىرلايدى. وزگە جۇرت مىنا كىشكەنتاي قىزدىڭ ەسەيىپ بوي جەتىپ قالعانىن بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ءبىراق مۇنى ءمۇعالىمنىڭ دە شىنىمەن-اق بىلمەگەنى مە؟ بوي جەتكەن قىزعا ءتۇن جارىمىندا مۇنداي جىر جولدارىن وقۋعا بولمايدى. مۇنى اۋستا جاقسى بىلەدى. ويتكەنى بويجەتكەن قىزدىڭ مۇنداي جىر جولدارىن تىڭداپ جاتا بەرۋگە ءتوزىمى جەتپەيدى. ءتىپتى ءولىپ تە كەتۋى كادىك ەمەس. ول — مۇنى بەينە ءبىر بالاۋىز سياقتى جۇمساق مىنەزدى وتە بىلگەن ادام، ول — پوەزيا مەن تاريحتى بەس ساۋساعىنداي تەرەڭ بىلگەن ادام. ءبىراق مىنا قورعانسىز قىزدى شىنىمەن-اق اياماعانى ما؟
ءوزىڭ عانا
ەش بيلىكتى قولدانباي-اق،
ءسوز دە ايتپاستان ءبىر اۋىز،
مەنى ەركىڭە
ءبىرجولاتا كوندىردىڭ.
ساعان قۇمار ىنتىقتىقتان
اقىلىمنان اداستىم.
تەك سەن ءۇشىن ءتىرى ءجۇرمىن —
بۇل — يمانداي سىرىم شىن.
قىس كەتسىن دە كوكتەم كەلسىن —
قاسيەتتى ورداداعى
كوكتەم گ ۇلى جايناسىن،
سەن ومىرلىك جارىم بولشى،
جاقىنداشى، قايداسىڭ؟!
اۋستا اسىپ-ساسىپ، ابىرجىعان كۇي كەشتى. اقىرىندا شىداي الماي، توسەگىنەن اتىپ تۇردى، سيپاپ ءجۇرىپ، سىرىڭكە تاپتى، شام جاقتى. ۇرەي ارالاس تەبىرەنىستە ءجۇرىپ ىشكى بەلدەمشە كويلەگىن كيمەي تۇرىپ كەتكەنى وسى كەزدە عانا ەسىنە ءتۇستى. ءسويتىپ بەلدەمشە كويلەگىن ەندى عانا اسىعىس-ۇسىگىس كيىپ ۇلگەردى دە ەكى سانىنىڭ ۇستىنەن قايتا-قايتا سيپالاپ، بۇكتەلگەن جەرلەرىن جازدى. بولمەدە شام جانىپ تۇر. قۇدايىم-اۋ، ءمۇعالىم جالاڭاش ءتانىمدى كورىپ قويعان بولسا، ونىڭ بەتىنە قالاي قاراي الماقپىن؟!
اۋستا ماڭدايىنا تۇسكەن شاشىن ورشەلەنە كەيىن قايىرىپ تاستاپ، ءمۇعالىمنىڭ بەتىنە باتىلدانا قارادى. ونىڭ جاعدايى جاقسارا تۇسكەن سياقتى. ءوزىن سەرگەك سەزىنەتىنى سونشا، ۇيقىسى قاشىپ كەتىپتى. ءتىپتى توسەگىندە قيمىلسىز جاتا دا الماپتى. كەرەۋەتتىڭ جيەگىندە وتىر. ەكى بەتى نارتتاي قىزارىپ، كوزدەرى جالت-جۇلت ەتىپ، جايراڭ قاعادى. ءجۇزىن جىرىم-جىرىم ەتىپ تۇرعان اجىمدەرى دە كۇتپەگەن جەردەن جايىلىپ، تەگىستەلە تۇسكەندەي. جاپ-جاس، ءجاسوسپىرىم جىگىتكە ۇقسايدى. ونىڭ جۇزىنەن بالاشا دەرلىك شاتتانعان قۋانىش لەبى ەسەدى. ول ءوزىنىڭ ءدارىسىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ، قىزدىڭ بەتىنە جانە شامنىڭ جارىعىنا قۋانا قارادى. بالالار شامنىڭ جارىعىنان ويانىپ كەتتى، ورىندارىنان تۇرعان بويدا ولار دا مۇعالىمگە قارادى.
— رەڭىڭىز وتە جاقسى. قۇلان — تازا جازىلىپ كەتتىڭىز بە؟ — دەستى.
— ءيا، مۇلدەم جازىلىپ كەتكەن سياقتىمىن. جاقسى دەۋدەن دە جاقسى! مەن ەندى باقىتتىمىن دەسەم دە بولادى. ءتىپتى وتە-موتە باقىتتىمىن! — دەدى ءمۇعالىم. سودان سوڭ بىلاي دەپ قوسىپ قويدى: — كوڭىلىم حوش. وتە حوش! نەگە ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟ — دەدى ول ءسويتتى دە ول بۇكىل دۇنيە جۇزىنە جار سالا كورسەتكىسى كەلگەندەي بولىپ، قولىنداعى ءدارىسىن توبەسىنە كوتەرە ارى-بەرى اينالدىرىپ بۇلعادى. — نەگە ەكەنى سول — بۇگىن تۇندە ەشقانداي دا قايعى-قاسىرەت بولماۋى ءتيىس. مەن ولاردىڭ ءبارىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردىم. ەندى، مىنە، ەشقانداي اۋىر ازاپ تا، اۋرۋ-سىرقاۋ دا جوق. بۇگىنگى ءتۇنى مەنىڭ باسىما باقىت قۇسى قونعانداي، بۇكىل دۇنيەنى باسقارىپ بيلەۋ كىلتى قولىما تيگەندەي بولدى.
بۇدان بىلاي عازيز جۇرەكتەر قالتىراپ-دىرىلدەپ ازاپ شەكپەيدى، قايعى-قاسىرەتتەن قارس ايىرىلىپ، قينالمايدى. قۇمعا بارىپ، قۇردىمعا كەتىپ جاتقان كىشكەنتاي وزەننىڭ جاعاسىنداعى قارا — كولەڭكە لاشىقتا جارتىلاي جالاڭاش ءارى اش بالالار دا بولمايدى. قويلار كەڭ اڭعاردا ەمىن-ەركىن جايىلاتىن، ىشەك قۇرتتان ءبىرجولا قۇتىلاتىن، ءوز بيلىگى وزىندە، ەشكىمگە تاۋەلسىز ازاماتتىڭ يگىلىكتى جالعىز اتى دا بەلى بۇگىلە اۋىر جۇك كوتەرمەيتىن بولادى. ونىڭ ەسەسىنە، ەكۆاتوردىڭ قۇمدى ءشول دالاسىندا جايقالا ءوسىپ تۇرعان ورماندا ءومىر سۇرەمىز، ميسسيسيپي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ورمانداردا قول مەرگەن اڭشى دا، بۇلا وسكەن بۇعى دا جىرتقىش اڭ ءىلبىسىن دە ءبىرىن-بىرى شىن جۇرەكتەن قۋانا قارسى الىپ، ءتاتۋ-تاتتى بەيبىت تىرشىلىك ەتەتىن بولادى... شىن جۇرەگىمىزدەن اڭساعان ارمان-تىلەگىمىز تۇگەل ورىندالادى! قانە، بالالار، كەلىڭدەرشى، سەندەردى قۇشاعىما الىپ، باۋىرىما باسايىن. ال سەندەر وزدەرىڭ اڭساعان كەز كەلگەن ارمان-تىلەكتەرىڭدى ويلارىڭا الىپ جاسىرىڭدار — ءارقايسىسىڭنىڭ سول اڭساعان ارمان-تىلەكتەرىڭنىڭ قانداي ەكەنىن شەشىپ بەرەتىن ۋاقىت كەلدى.
بالالار ونىڭ نەگە قۋانىپ جۇرگەنىن كوپكە دەيىن تۇسىنە قويمادى. بالكىم، ونىڭ بۇلارعا ۇيرەتكەن جىر جولدارى جالعاسىنىڭ قۋانىشى بولدى ما ەكەن؟ ال ءمۇعالىمنىڭ الگى ايتقان سوزدەرىنەن كەيىن بالالاردىڭ ۇيقىسى ءبىرجولا قاشىپ كەتتى. ولار مامىق كورپەنىڭ استىنان شىعىپ، مۇعالىمگە جاقىنداي ءتۇسىپ، الەمنىڭ كايتا وركەندەۋ داۋىرىنە بەلسەنە قاتىسقىسى كەلگەندەي. ءمۇعالىم ولاردى كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە وتىرعىزدى، ءبارىن دە يىعىنان قۇشاقتاپ، ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە قاراي تارتتى، الدەبىر كونە ولەڭنىڭ جىر جولدارىنان ءۇزىندى وقىدى.
بۇلار ويشا جاسىرۋى ءتيىس ارمان-تىلەكتەردى ونىڭ كۇتپەگەن جەردەن تۋرا تاۋىپ، شەشە الاتىنى تاڭ-تاماشا قالارلىق قىزىق سياقتى ەلەستەدى. ءبىراق بالالار العاشقىدا وزدەرىنىڭ ارمان-تىلەكتەرىن ويشا قالاي جاسىرارىن بىلمەدى. بۇلاردان ادامدار وزدەرىنىڭ ارمان-تىلەكتەرىن ويشا جاسىرۋعا كەلگەن قاس قاعىم ساتتە ولاردىڭ اۋىزدارىنا ءسوز تۇسپەي قالادى دەگەندى ەستىگەندەرى بار ەدى. سول راس ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، ادامدار وزدەرى ءومىر بويى كۇتىپ جۇرگەن ونداي ءساتتىڭ، بالكىم، ءدال سول كەزدە كەلىپ قالعانىن دا كوپ رەتتە بايقاي المايدى. كىشكەنتاي ءنوننيدىڭ ءوزى دە ونداي ارمان-تىلەكتى ويشا جاسىرۋعا بولاتىنىنا جانە ونىڭ قالاي دا ورىندالاتىنىنا بۇرىننان سەنەتىن. ويتكەنى ول ارمانشىل جاس قوي. سوندا دا بولسا، جەمە-جەمگە كەلگەندە سول ءنوننيدىڭ دە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ەداۋىر قينالدى. ال اۋستا مۇنىڭ ءوزى جاي قيال عانا بولار دەپ ويلادى. ءبىر تاڭ قالارلىق نارسە، باسقا ەشكىم دە ەمەس، گۆەندۋر، كادىمگى پاراساتتى كورىنەتىن گۆەندۋردىڭ تاپ ءوزى، ءبىرىنشى بولىپ بەلسەندىلىك تانىتتى جانە ونداي ءساتتى ساعاتتىڭ كەلىپ جەتكەنىن وزگەلەردىڭ بارىنەن بۇرىن ءتۇسىندى. ول ءار نارسەنى سول وزگەرىسسىز تۇرىندە قابىلداپ، وزىنشە تەك سولاي عانا بولۋى ءتيىس دەپ ويلايتىن، ونىڭ وزگەشە تابيعاتى مەن شىعۋ تەگى قانداي ەكەنىن سۇراستىرىپ جاتۋدى ءتىپتى دە قاجەت دەپ سانامايتىن كەلدتىك حرودلوگۋر سياقتى وي توپشىلايتىن. سونىمەن گۆەندۋر ءبىرىنشى بولىپ ارمان-تىلەگىن ويشا جاسىردى.
— مەنىڭ ارمان-تىلەگىم، — دەدى ول، — ءبىزدىڭ قويلارىمىز قىستان امان شىقسا ەكەن، ال اكەمىز قىس بويى جۇمىس ىستەپ، كوپ اقشا تاپسا ەكەن، سودان سوڭ كۇزگە قاراي تاعى دا قوسىمشا قويلار ساتىپ السا ەكەن دەگەنىم ەدى.
— دوسىم مەنىڭ، — دەدى ءمۇعالىم ونى بەتىنەن ءسۇيىپ، — سەنىڭ بۇل ارمان-تىلەگىڭ ءسوزسىز ورىندالادى. قويلارىڭ ەمىن-ەركىن جاقسى جايىلىپ، قوس-قوس ەگىز قوزىدان تۋاتىن بولادى. كۇزگە قاراي قوراعا بۇكىل وكرۋگتەگى ەڭ جاقسى قوزىلاردى ەرتە كەلەدى. حۋتورداعى قوي باسى كوبەيەدى. فوردتا جۇرگەن اكەڭنىڭ نەسيەگە العان اقشاسى دا ەسەلەپ وسەدى. بۇل جەرگە تاقتايداي تەگىس داڭعىل جول سالىنادى. يەن دالا ارقىلى وتەتىن سول جولمەن بۇل جاققا دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت ءىس جەتەدى. ال سول مادەنيەتكە ىلەسە كەلگەن قىرۋار مول كۇمىس تەڭگەلەر تاسقىنداپ قۇيىلاتىن بولادى. وسىندا، تاپ وسى توبەنىڭ ۇستىندە، ەرتەگىلەردە ايتىلا بەرەتىن سالتاناتتى ءساندى ساراي سياقتى ەكى قاباتتى عاجاپ ءۇي تاستان قالانىپ، بوي كوتەرەدى. ول ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن ەڭ كۇشتى ەلەكتر شامدارىنىڭ جارىعى نۇرلاندىرىپ تۇراتىن بولادى.
سونىمەن، العاشقى ارمان-تىلەك تۋرالى اڭگىمە ءتامام بولدى. ال كىشكەنتاي نونني بىلاي دەپ شەشتى: ەگەر مۇنىڭ ءبارى ءتىپتى كادىمگى تۇستەن ارتىق ءبىر نارسە بولماسا دا، مۇنداي قاس-قاعىم ءساتتى ەلەۋسىز قالدىرۋعا دا رۇقسات ەتىلەتىن شىعار. الايدا مۇنىڭ ءوزى كەنەتتەن ءتۇسىم ەمەس، ءوڭىم بولىپ شىقسا شە؟!
ءولىم حالىندە جاتقان ادامدار، ەگەر قۇداي شىنىمەن-اق بار بولىپ شىقسا، وندا نەم كەتىپ بارادى دەگەندەي، ودان كومەك سۇراپ، تاپ وسىلاي جالبارىنادى. تاعدىر مۇنىڭ كەز كەلگەن ءوتىنىشىن ورىنداعالى تۇرعان وسى ءبىر قاس قاعىم ساتتە نونني قانداي ارمان-تىلەگىن ويشا جاسىرۋى كەرەك؟ كەيبىر ادامدار ءبىر عانا ارمان-تىلەكتىڭ ورىندالعانىن قاناعات ەتەدى. شىن باقىتتى ادامدار سولار.
ويتكەنى ءبىر ومىرگە ءبىر عانا ارمان-تىلەكتىڭ ورىندالۋى ابدەن جەتىپ جاتىر، ودان ارتىعىن وزىنە سىيعىزا المايدى. مۇنىڭ شەشەسى ءوزىنىڭ شەكسىز قايعى-قاسىرەتىنە قاتىستى ءبىر عانا تىلەك تىلەۋمەن ومىردەن ءوتتى. ال مۇنىڭ بىردەن-بىر تىلەگى — وزگە ەلدەردى ارالاپ كورۋ.
— قانداي ەلدەرگە بارعىڭ كەلەدى؟ — دەپ سۇرادى ءمۇعالىم.
— جاسىل ورمانى كوپ ەلدى كورگىم كەلەدى، — دەدى ول سالعان جەردەن. — ميسسيسيپي سياقتى الىپ وزەنى بار ەلدە، جىر جولدارىندا ايتىلاتىن سياقتى بۇعىلار، ىلبىسىندەر جۇرەتىن جەردە بولعىم كەلەدى. مەن سونداي ەلدە بولۋدى ارماندايمىن.
ءمۇعالىم بىلاي دەدى:
— ماعان قالام، قاعاز، سيا بەرە قويشى.
ول ۇستەلدىڭ ۇستىنە يىلە ەڭكەيىپ، ءىرى-ىرى ارىپتەرمەن كوسىلتە حات جازدى. قالامۇشتى سالماق سالا باسىپ جازعانى سونشا، ءتىپتى ونىڭ شيقىلى ەستىلىپ جاتتى. ال بالا ءمۇعالىمنىڭ قولىنىڭ ءاربىر قيمىلىن قىزىعا قاداعالاۋمەن بولدى. ءبىراق مۇنىڭ ءوزى نە ءوڭى، نە ءتۇسى ەكەنىن ەش ايىرا المادى.
مۇمكىن، مۇنىڭ ءبارى دە جاي ويدان شىعارىلعان ويىن عانا شىعار؟ بالكىم، تاپ وسى ءمينوت ونىڭ بۇكىل ءومىر جولى انىقتالاتىن ەڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى بولار؟
— مىنە، — دەدى ءمۇعالىم. ءسويتتى دە بالاعا بارىنشا بايسالدى تۇردە ماڭعازدانىپ، الگى حاتتى ۇسىندى. — مىنا حاتتى فوردقا ءبىرىنشى كەزەكتە تەز جەتكىزۋگە تىرىس. بۇل اناۋ-مىناۋ حات ەمەس، سيقىرلى حات. سەنىڭ ارمان-تىلەگىڭ ءسوزسىز ورىندالۋى ءتيىس.
بالا اسىپ — ساسىپ ابىرجىعان كەيىپپەن حاتتىڭ قايدا، كىمگە جولدانعانىنا قارادى. حات ءاتى-جونى شەتەلدىك الدەبىر ايەلگە جولدانعان بولىپ شىقتى. بالكىم، ول ايەل ۋەزدىك سۋديانىڭ ۇيىندە شىعار. كونۆەرتتىڭ سىرتىندا ودان ارعى ەگجەي-تەگجەيلى ەشتەڭە كورسەتىلمەپتى.
نونني ۇيقىعا جاتار الدىندا قۇپيا تەرەڭ سىرى بار الگى حاتتى اجەسىنىڭ سورەسىنە الىپ بارىپ قويدى. ءسويتتى دە ول ءوز قۇلاعىن ءوزى شىمشىپ الدى: "بۇل ءوزى ءوڭىم بە الدە ءتۇسىم بە؟" دەپ، ءبىلىپ الايىن دەگەندەگىسى. بالكىم، ەرتەڭگىسىن ويانعاندا مۇنداي ەشقانداي دا حات بولمايتىن شىعار؟
ال تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان ويانىپ، كوزىن اشقان بويدا نونني اجەسىنىڭ سورەسىنە قاراي ۇمتىلدى: "تۇندەگى حات بار ما الدە جوق پا؟" دەپ ىزدەي باستادى. مىنە قىزىق — سورەدە كەشەگى حات سول كۇيىندە جاتىر. سىرتىندا ءىرى-ىرى ارىپتەرمەن جازىلعان بىرنەشە ءسوز بار. سۋديانىڭ ۇيىندە تۇراتىن بولار دەپ شامالاعان شەتەلدىك ايەلدىڭ ءاتى-جونى عانا. ول كونۆەرتتى تەز الا سالىپ، قالاعا كەتىپ بارا جاتقان ءبىرىنشى جولاۋشىعا تاپسىردى، ونى كورسەتىلگەن مەكەن-جايعا جەتكىزىپ بەرۋدى قاتتى ءوتىندى.
ءسويتىپ جاسىرىلعان ەكىنشى ارمان-تىلەكتىڭ شارۋاسى دا شەشىلدى. ەندىگى كەزەك ءۇشىنشى ارمان-تىلەككە كەلدى.
ءمۇعالىم بالالاردىڭ ۇيقىعا ەرتە جاتۋىنا بولاتىنىن بۇگىن دە ەسكەرتتى.
ال ولار ءتاتتى ۇيقىعا كەتكەن كەزدە ءمۇعالىم قولىن سوزىپ شامدى ءوشىردى دە، اۋستانى اش بەلىنەن قۇشاقتادى.
ەلۋ ءۇشىنشى تاراۋ
بولماي قويمايتىن نارسە
بۇل ءوزى ەرەكشە قورقىنىشتى بولدى.
بۇدان كۇشتى قورقىنىش ەندى قايتىپ ەشقاشان، ءتىپتى ەشقاشان بولا قويمايتىن شىعار.
و، قۇدايىم قاسيەتتى!
ايا مەنى — قۇتقارۋشىم دەپ بىلەمىن ءوزىڭدى،
جالبارىنعان ءبىر وزىڭە ەستى مەنىڭ ءسوزىمدى:
جان — ءتانىمدى بيلەپ العان مىنا دۇلەي سەزىمدى
جەڭە الاتىن كۇش — قۋات بەر ءبىر عاجايىپ ءتوزىمدى.
نە بولماسا، راقىم ەتىپ، كوپ كۇنامدى كەشىرشى —
كۇنالىلەر ورتەنەتىن تامۇق وتىن ءوشىرشى!..
و، قۇدايىم قاسيەتتى!
تۇسەم بە دەپ مەن قورقامىن قارا تۇنەك توزاقتان،
كۇناسى كوپ پەندە قاشىپ قۇتىلمايتىن ازاپتان.
ماحابباتتىڭ وزەك ورتەر وتىنان دا جالىندى
توزاق وتى ورتەي مە دەپ، قيناي ما دەپ جانىمدى.
و، قۇدايىم قاسيەتتى!
مەن پەندەڭمىن، — امال قانشا، نە سالساڭ دا كونەمىن،
كۇنام ءۇشىن ازاپ شەگىپ، ورتەنەمىن، ولەمىن،
كۇنام بار دەپ قورىققاننان، وكىنگەننەن نە پايدا،
تاعدىرىما جازىلعانىن تاۋەكەل دەپ كورەمىن!
اۋستا پليتا پەشتىڭ جانىندا پسالومدى تىڭداپ تۇرا بەردى. قىزدىڭ قولى كىشكەنتاي كورىنگەنىمەن جالپاق الاقاندارى ەداۋىر قاتايىپ، كوكشىل تارتا باستاعان. بۋىن — بۋىندارى ازداپ تولىسا تۇسكەن. ءبىراق سۇيرىكتەي ساۋساقتارى تىگىنشى شەبەردىڭ ساۋساقتارى سياقتى ۇزىن بولىپ كورىنەدى. باس بارماعىنىڭ تارامىس ءسىڭىرى ىسىنگەن سياقتى. بىلەگى جاسامىس ايەلدىڭ بىلەگىندەي اجەپتاۋىر الەۋەتتى. ول پەشتىڭ ىشىندەگى كۇلدى شىعارىپ، تور كوز تەمىر شىلتەردىڭ ۇستىنە ارشانىڭ قاراۋىتقان قۇرعاق بۇتاقتارىن تامىزىق ەتىپ سالدى. الاسا وسەتىن قايىڭنىڭ ىلعال بۇتاقتارى وتقا تيگەن بويدا شىتىرلاپ جانا باستادى. اۋستا قىزۋ جانعان تامىزىقتىڭ ۇستىنە قويدىڭ قيىنان جابىلعان جاپپا تەزەكتى قالادى. پەشتىڭ مۇرجاسىنا جەل ءۇيىرىلىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن ءتۇتىن قاپتادى.
ءيا، اۋستا — بوي جەتىپ قالعان قىز. ول ءقازىر پەشتى ءوزى جاعا الادى. بالالىق شاق قايتا ورالماستاي ءوتىپ كەتكەن.
ناۋرىز ايىنىڭ اياق كەزى ەدى. تاڭ بوزارىپ، تەرەزەدەن بولماشى جارىق تۇسە باستادى. بۇگىنگى تۇننەن كەيىن كۇن قاتتى سۋىتتى. ءتىپتى قاتتى سۋىتىپ كەتتى. قىزدىڭ تۇلا بويى قالتىراپ-دىرىلدەپ، تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ قويا بەردى. شاشى دا ۇيپالاقتانىپ قالىپتى، ءبىر بۇرىمىنىڭ ءورىمى تارقاتىلىپ كەتكەن. اۋستا ءالى بەتى — قولىن جۋىپ، شاشىن تاراپ ۇلگەرمەگەن ەدى. كونەتوز تار ءىش كويلەگىن اسىعىس-ۇسىگىس كيە سالىپتى. ونىڭ بوكسە تۇسىنداعى قىرتىسىن جازۋدى دا ۇمىتىپتى. اۋستا ەڭكەيگەن كەزدە ونىڭ ەكى اياعى بالتىرىنان سانىنا دەيىن جارق-جۇرق ەتە تۇسەدى. جىپ-جىڭىشكە، ءالى تولىسىپ جەتىلمەگەن قوس تىزەسىنە قاراعاندا بالتىرى مەن سانىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى تىم تولىق، تۇرپايى ءارى مىقتى كورىنەدى. ال اۋستا، ونىڭ ۇستىنە، سىرت كويلەگىن كيۋدى دە ۇمىتىپتى. قىرسىققاندا قايدا ەكەنىن دە تابۋ قيىن. شۇلىقتارى تارتا كيىلمەگەندىكتەن سيراعىنان تومەن، اياعىنىڭ باسىنا تۇسۋگە جاقىن ءارى بۋىلتىق-بۋىلتىق... ءبىراق ءدال ءقازىر ونىڭ قانداي ماڭىزى بار؟.. اۋستا بۇرىن شىبىقتاي جىپ-جىڭىشكە ەدى. ءقازىر ەپەتەيسىز تولىپ كەتكەن سياقتى. ول ءوزىن وتكىر پىشاقپەن، ءيا ناعىز پىشاقپەن ءىشى جارىلعان جانە ابدەن كەسكىلەنگەن بالىق سياقتى سەزىندى. اۋىرماعان جەرى قالماعان — باسىنان اياعىنا دەيىن اۋىرادى. ءار قيمىلى ازاپقا سالىپ، قاتتى قينايدى. بەينە ءبىر ءىشى جارىلىپ قانا قويماعان، سونىمەن قاتار بولەك-بولەك كەسكىلەنگەندەي سەزىنەدى. ەڭسەسى ەزىلىپ بىتكەندەي. ءقازىر ونىڭ ولەردەي اڭساپ تۇرعانى ءبىر-اق نارسە: قالىڭ مامىق كورپەنىڭ استىنا كىرىپ الىپ، ەشكىم مازالامايتىن تىنىشتىقتا ولگەن ادامداي، ەشتەڭەنى دە بىلمەي ۇيىقتاۋ. ويتكەنى ونىڭ بۇگىن تاڭ الدىندا عانا قالعىپ-مۇلگىپ، كىرپىگى زورعا ىلىنگەن بولاتىن. سونىڭ وزىندە زارەسى قالماي، قاتتى قورىققان. ەندى قايتىپ ونداي قورقىنىش ەشقاشان، ءتىپتى ەشقاشان دا بولا المايدى!
اۋستا ءتىپتى اجەسىنىڭ بەتىنە قاراۋدان دا قاشقاقتايدى — ءبىراق ونىڭ ءجۇزىن ويشا كورىپ ءجۇر. وتىرعان وتىرىسى كوز الدىنا كەلەدى: ول تەڭسەلە ءتۇسىپ، تىزەسىنە قويعان ءىسىن توقتاۋسىز توقىپ وتىر. باسى قالت-قۇلت ەتەدى. ەكى بەتى مەن ماڭدايىن ەجەلگى رۋنا جازۋلارى سياقتى قالىڭ ءاجىم قاپتاعان. اۋىر قيمىلدايتىن كوكشىل قاباعىنىڭ استىنان ەكى كوزى تىنىمسىز جىلت-جىلت ەتەدى. ءبىراق ول كوزدەر ءبارىن دە كورىپ، ءبارىن دە ءبىلىپ وتىر. ول كوزدەر ءومىردىڭ ءوزى سياقتى كەڭ دە اۋقىمدى: قۇداي دا، جىن-پەرىلەر دە، ساعان ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپ-قاتەردىڭ ءبارى دە تۇگەل قامتىلعان كادىمگى ءومىر شىندىعى سياقتى. وندا تۇندە ۇيىقتاپ جاتقان كەزدەگى تۇستەردى دە، نۋ ورماننىڭ ورتاسىندا قالاي اداسىپ جۇرگەنىڭدى دە كورە الاسىڭ.شارىقتاپ اسپانعا ۇشقانىڭنان، اڭساعان ارمان-تىلەگىڭ مەن ءتاتتى قيالدارىڭنان باستاپ قارت اجەنىڭ ەجەلگى پسالوم-دۇعالارىنا دەيىن كورىنىس تابادى. تاڭ اتىپ، كۇن كۇشىنە مىنەردەن كوپ بۇرىن، ءتىپتى جاڭا عانا تۇتانعان ءالسىز وتتىڭ مازداپ جاناتىن كەزىنەن كوپ بۇرىن پسالوم-دۇعالار وقۋ باستالادى. سول پسالوم-دۇعالاردىڭ اسەرىمەن راقاتقا بولەنگەن ءار ءمينوتىڭ تاۋسىلمايتىن شەتسىز-شەكسىز ازاپقا اينالىپ، مىڭدى ميلليونعا كوبەيتكەندەي ارتىپ شىعا كەلەدى. وندايدا بۇكىل ءومىرىڭ ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە وتە شىققانداي بولىپ كورىنەدى. اۋستا ءوزىن بۇگىن تاپ وسىلاي سەزىندى: بۇكىل دەنەسى بولشەك-بولشەك كەسكىلەنىپ، قانعا بوگىپ جاتقانداي. بۇدان بىلاي ەشقاشان، ءتىپتى ەشقاشان...
الداپ، ارباپ، ەلىكتىرگەن سەزىم بويدى بيلەدى،
ماحابباتتىڭ قۇربانى بول، عاشىعىڭدى ءسۇي دەدى.
جانىما دا، تانىمە دە قارعىس ايتتى اياماي،
كىنالى ءوزىم — قۇداي ماعان "توزاقتا وتقا كۇي!" دەدى.
ءولىم تىلەپ، قاسىرەت ۋىن سىمىرۋگە شامام جوق،
مەن قورقامىن — قانداي ءتاتتى ەد شىبىن جان!
و، قۇدايىم، ەندى مەندە قولدان كەلەر قايران جوق —
مەن كۇنانىڭ شىرماۋىنا شىعا الماستاي شىرمالعام.
اۋستا تۇتىنگە شاشالعان جوتەلىن قايتسەم باسامىن دەپ قىسىلدى: ەشكىمدى وياتىپ جىبەرمەۋگە تىرىستى. مەيلى ەشقايسىسى دا ويانباي-اق قويسىن، ۇيىقتاي بەرسىن، ۇيىقتاي بەرسىن — مۇنى كورمەي-اق قويعانى، بۇعان نازار اۋدارماعانى، مۇنىمەن ءتىل قاتىپ سويلەسپەگەنى جاقسى. ءتىپتى ەشقاشان تاڭ اتپاي-اق قويسا دا بولار ەدى. پەشتەگى وت ءوشىپ قالىپ، پليتادا تۇرعان سۋ قايناماي-اق قويسا ەكەن! اۋستا ەندى ءوزىنىڭ كەشەگى قىز ەمەس، ءتىپتى باسقا بىرەۋ ەكەنىنە كامىل كوز جەتكىزگەن ەدى. مۇنى وسى كۇيىندە كورگەندەردىڭ ءبارى دە شوشىپ كەتىپ، ءبىرجولا قۋىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. ال ىنىلەرى شە؟ ولار ەندى بۇعان ءتىپتى ءىنى ەمەس شىعار. جوق، دۇرىسىندا، بۇل ولارعا اپكە بولا المايدى. اۋستا ءوزىنىڭ ول بالالارداي بولا المايتىنىن كوپتەن بەرى بايقايتىن؛ ولارعا سوناۋ بالا كەزدەرىنىڭ وزىندە-اق ءبىر ءتۇرلى ىشتەي قىزعانىشپەن قارايتىن. ولاردىڭ الدەبىر تۇسىنىكسىز سەبەپپەن وزىنەن ءبارىبىر جوعارى تۇرعاندارىن تۇسىنەتىن. اۋستاعا ايتەۋىر ءبىر نارسە جەتىسپەي تۇراتىنداي كورىنەتىن. مىنە، ەندى سونىڭ زاردابىن تارتۋدا. ولار مۇنداي ازاپتى باستارىنان ەشقاشان كەشىرمەيتىن بولادى، ال مۇنىڭ تاعدىرىن تۇسىنۋلەرى وتە قيىنعا سوعادى. ءسويتىپ بۇلار بىر-بىرىنەن ماڭگىلىك دەرلىك قول ءۇزىپ، حابارسىز كەتەدى. جو-جوق، بۇل دۇنيەدە اۋستاعا نە بولعانىن ەشكىم دە تۇسىنبەيتىن بولادى. قىز جاپادان-جالعىز تۇرا بەردى، ءتىپتى ول ءوزىنىڭ بۇل دۇنيەدە بار ەكەنىن دە بايقاي المايدى. بۇل جاعدايدى جوندەپ، قالپىنا كەلتىرۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ەندى ول وسى جالعىزدىقتان قۇتىلا الماعان قالپىندا دۇنيەدەن وتەتىن بولادى. تۋعان-تۋىستارىمەن بايلانىس اتاۋلىنىڭ ءبارى دە بىت-شىتى شىعا ءۇزىلىپ تىنادى. ەندى ونىڭ باسقاشا ءومىرى باستالماق. ءبارى دە بۇرىنعىسىنشا قالىپ وتىر. وزگەرگەن تەك بۇل عانا. بۇدان بىلاي بۇعان دا ءار كۇن، بارلىق كۇن كوڭىلىنە بوتەن، جات بولادى دا تۇرادى. بوتەن، جات ەكەنى ءوز الدىنا، ول كۇندەر شەشىمى تابىلمايتىن قيىن جۇمباقتارعا، تۇيىققا تىرەلە بەرەتىن شىتىرمان جولدارعا، قيساپسىز كوپ قايعى-قاسىرەتتەرگە تولى بولماق. شىركىن-اي، مىنا ءالى جىلىپ ۇلگەرمەگەن سۋدىڭ ۇستىنەن قاراعان بويدا ءجۇز جىل تۇرا بەرە مە ەدى! اناۋ ۇيقىدا جاتقاندار دا ويانا قويماسا عوي — ءبارى ءبىر بۇل ەندى ولارمەن بايلانىسىن ءۇزىپ، جات بولىپ تا ۇلگەردى عوي. بار بولمىس پەن جوق بولمىستىڭ بەلگىسىز اراسىندا ءومىر سۇرە بەرسە... جوق، دۇرىسىندا، ءومىر سۇرمەسە، قانداي جاقسى بولار ەدى! الدە بۇگىنگى تۇنگى وقيعالاردىڭ قازىرگى قاسىرەتتى سالدارىنىڭ سەبەبىن ىزدەپ باس قاتىرماي-اق، مىنا بىقسىپ ءوشىپ بارا جاتقان وتتىڭ جانىندا قايىڭنىڭ ىلعال بۇتاقتارىنىڭ شىرت-شىرت جانا باستاعانىنا قۇلان يەكتەنىپ، ەندى-ەندى اتىپ كەلە جاتقان تاڭنىڭ بۇلىڭعىر سۇرعىلت جارىعىندا قيمىلسىز قاراپ تۇرا بەرگەنى دۇرىس پا؟ سوندا وزىنە تانىس ەمەس قورقىنىشتى قۇبىجىق جىرتقىش قۇستىڭ بولات پىشاقتاي وتكىر تۇمسىعىن ەمىس-ەمىس قانا ەسىنە تۇسىرەر مە ەدى؟ ول مۇنىڭ ۇستىمەن كانات قاعىپ، ءبىر-اق رەت ۇشىپ ءوتتى، شالشىقتى بالشىقتى بەتكە الىپ، ۇزاپ كەتتى دە، كوزدەن ءبىرجولا عايىپ بولدى عوي.
ءبىراق كەلەسى قاس قاعىم ساتتە-اق اۋستا بولعان وقيعانىڭ سەبەبىن قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك دەپ جاۋاپ ىزدەي باستادى. ەڭ باستىسى — بۇل ءوزى نە ىستەدى؟ جوق، بۇل ءوزى ەشنارسە دە جاساعان جوق. بار بولعانى — بۇل ونىڭ قۋانىشتى بولعانىنا قۋاندى. ءسويتىپ وتىرعاندا مۇنىڭ تۇلا بويىمەن الدەبىر اسەرلى توك جۇگىرىپ وتكەنىن سەزدى. ءمۇعالىم ءتۇن ورتاسىندا ءوز قولىمەن شامدى ءوشىرىپ، مۇنىڭ اش بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاي العان كەزدە، تۇلا بويىمەن الگى اسەرلى توك جۇگىرىپ وتكەن قاس قاعىم ساتتە، بۇل ونىڭ موينىنان مۇلدە ەرىكسىز قالاي قۇشاقتاي العانىن ءوزى دە بايقاماي قالعان ەدى. بۇل قىز سوعان دا كىنالى مە؟ وندا ادامنىڭ بويىمەن نەگە الدەبىر اسەرلى توك كۇتپەگەن جەردەن جۇگىرىپ وتەدى؟ شاماسى، ءومىر دەگەنىمىز وسى بولار؟ ونداي كەزدە قولىڭنان نە كەلە قويادى؟ ەشتەڭە دە ىستەي المايسىڭ! ويتكەنى سەن دە جانى بار، سەزىمى بار ءتىرى ادامسىڭ عوي. ونىڭ ءار قيمىلىنا شىنىمەن-اق تىيىم سالىناتىن بولعانى ما؟ وندا ونىڭ ومىرگە كەلىپ نەسى بار؟ ومىرگە كەلگەن كەزىندە، ءيتتىڭ جانىندا جاتقاندا-اق نەگە شەتىنەپ كەتپەدى؟ تيتلانىڭ بۇرگەگە تولى جىپ-جىلى باۋىرىندا، بالكىم، ىشەك قۇرتى دا بار شىعار، مۇنىڭ ءومىر ۇشقىنىنىڭ ءبىرجولا ءسونىپ قالماي، جىلت-جىلت تۇتانۋىنىڭ كەرەگى نە ەدى؟ اكەم بايعۇس تاۋ ارالاپ توقتى ىزدەپ كەتكەندە سول ءيتتى نەگە ەرتە كەتپەدى ەكەن؟ جوق. اۋستانىڭ ەشقانداي كىناسى جوق. بۇل سول ءيتتىڭ باۋىرىندا جاتىپ، كەزدەيسوق ءتىرى قالعان مينوتتەن باستاپ كۇنى بۇگىنگى اتقان تاڭعا دەيىن ەشنارسە دە، ەشقانداي دا جامان نارسە جاساپ كورگەن جوق. تەك قانا ونىڭ تۇلا بويىن الدەبىر اسەرلى توك ارالاپ ءوتتى دە قويدى...
دەگەنمەن... دەگەنمەن بۇل ونىڭ ەركىنە جول بەردى عوي... نەگە جول بەردى ەكەن؟ سول ءبىر قاس قاعىم ساتتە بۇل اكەسىن نەگە ەسكە المادى ەكەن؟ قايران، جاناشىر اكەم-اي! اۋستانىڭ تۇلا بويىن كەسكىلەگەن ازاپتى اۋرۋ ەندى جۇرەگىنە دەيىن جەتىپ، جانىن شىداتپاستاي قاتتى سىزداتتى. جو-جوق، اكەم بۇل جاعدايدى ەشقاشان دا بىلمەۋى ءتيىس. ول كەشە عانا ءبارىن دە، ءۇيدىڭ ىشىندەگىنى دە، سىرتىنداعىنى دا تۇپ-تۇگەل بۇعان سەنىپ تاپسىرىپ ەدى عوي. ەڭ الدىمەن ءوزىڭنىڭ امان-ساۋلىعىڭدى ويلا، وزىڭە-وزىڭ ساق بول دەپ، مۇنى ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە قاس قاعىم ءسات قىسىپ تۇرىپ، اقىلىن ايتىپ كەتكەن جوق پا ەدى؟ ال بۇل...
اۋستا بۇكىل دەنەسى ءدىرىل قاعىپ، ەڭىرەپ جىلادى. ول ءوزىن-وزى توقتاتا المادى. سورعالاعان كوز جاسى بەتىن جاپقان ساۋساقتارىنىڭ ارا-اراسىنان ءوتىپ، پليتادا تۇرعان سۋعا تىرس-تىرس تامدى. ول ەڭىرەپ جىلاعانىن ەستىرتپەۋ ءۇشىن ەكى شىنتاعىن ەكى بۇيىرىنە باستى. بۇگىنگى ءتۇنى ءمۇعالىم مۇنى اش بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتادى. ەكەۋى بىرگە جاتتى — ەندى ولاردى بىر-بىرىنەن اجىراتا الاتىن ەشقانداي دا كۇش جوق سياقتى كورىندى. اۋستا ناعىز قۋانىش، ناعىز باقىت وسى ەكەن عوي دەپ كامىل سەندى. ءتىپتى اكەسىن دە، بۇل دۇنيەدە بار نارسەنىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ كەتتى... دەگەنمەن بۇل ونىڭ قوينىنان شىعىپ كەتپەك بولدى... ءبىراق ولاي ەتە المادى. ولاي ەتۋگە مۇرشاسى بولمادى، اقىرىندا ءوزىنىڭ دە ولاي ەتكىسى كەلمەدى... بۇل جاعدايدان ءبارىبىر قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ — ويتكەنى مۇنىڭ ءوزى دە ءومىر عوي. وسى جەردە ءوزى تۇتاتقان مىنا وتقا قادالا قاراپ، تاپ سولاي تۇرا بەرگەنى دۇرىس سياقتى.
قوجاسىنىڭ ۇيىرىلگەن قامشىسىنىڭ استىندا
قايقاڭداعان، جاۋتاڭداعان ايانىشتى قانشىقتاي
مەن قورقامىن زەرەم ۇشىپ كوپتىگىنەن كۇنامنىڭ
توزاق وتى قيناي ما دەپ، وڭايلىقپەن جان شىقپاي!
جالبارىنا جالىنامىن — قۇتقار جانىمدى ازاپتان،
جىن-شايتاننىڭ ارباۋىنان، كۇنالى ىستەن، مازاقتان.
وسى ءبىر تاقۋالىق وي تىزبەكتەرى مۇنىڭ سوڭىنان تىنىمسىز ىزىڭ قاعىپ، بەينە ءبىر كۇناكارلار توبىرى قىر سوڭىنان قالماي ەرىپ كەلە جاتقان، ال ەجەلگى جاۋى مۇنى قورعانىسى جوق ءبىر بۇيىرىنەن وقىس شابۋىل جاساعان سياقتى. قاپتاعان قالىڭ جاۋ بۇعان قۇدايدىڭ اتىنان قارعىس ايتىپ، قاتال ۇكىم شىعارىپ جاتقانداي سەزىندى. ءۇمىتسىز تورىعۋ دەۋگە بولارلىق زارىعا قامىققاندا جانىن قايدا قويارعا بىلمەي، ءتوزىمى تاۋسىلىپ، شىداي المادى. حريستياندىق مورال قاعيداسىندا ادامدى ازاپقا سالۋدىڭ شەگى بولماۋشى ما ەدى ءوزى؟ اۋستا اجەسىنىڭ جانىنان كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن تەز ءوتتى دە ءمۇعالىم جاتقان كەرەۋەتتىڭ قاسىنا بارىپ توقتادى — ونىڭ قۇشاعى بۇكىل ازاپ پەن قايعى-قاسىرەتتەن قالاي دا امان ساقتاپ قالاتىن قاسيەتتى قورعان سياقتى كورىنىپ كەتتى. ولەردەي قورقىنىشتان قاشىپ قۇتىلعىسى كەلگەندەي اۋستا ءمۇعالىمنىڭ بەتىنە بەتىن باسىپ، ونىڭ كويلەگىنىڭ اعىتۋلى جاعاسىنان ءوزىنىڭ سۋىق الاقانىن قوينىنا سۇعىپ جىبەردى... ال ول بۇعان كومەك قولىن سوزۋدىڭ ورنىنا ۇيقىسىراپ، الدەبىر مۇڭدى ءۇن شىعاردى دا قابىرعاعا قاراي تەرىس اينالىپ، جاتا بەردى. ونىڭ جامىلعان مامىق كورپەسى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى دە، جارتىلاي جالاڭاش قالدى. قىز ءوزىنىڭ ءىش كويلەگىنىڭ قايدا قالعانىن ەندى عانا كوردى — ۋماجدالعان قالپىندا وسىندا، ءمۇعالىمنىڭ كورپەسىنىڭ استىندا قالىپتى. اۋستا قورقىنىش پەن ءۇمىتسىز تورىعۋدىڭ سەزىمىنەن ءالى دە ارىلا الماعان قالپىندا ءىش كويلەگىن تەز جۇلىپ الدى دا، ءمۇعالىمنىڭ كورپەسىن ونىڭ ۇستىنە قايتا جاپتى. ول بۇعان دەيىن جالاڭ بۇت جاتقان ەركەكتى ەشقاشان كورمەگەن ەدى. ءوزىنىڭ باقىتىنا قاراي، ءقازىر دە انىق كورە العان جوق — تەرەزەدەن ءتۇسىپ تۇرعان قارا كولەڭكەدە ەش نارسەنى انىق بايقاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل سوندا نە ىستەگەن؟ مىنا جاتقان ەر ادامنىڭ كىم بولعانى؟
تاڭ اتىپ، جارىق تۇسە باستادى. اۋستا ىنىلەرىمەن بىرگە قوي قوراعا كەتتى. ناۋرىزدىڭ جۇمساق تازا اۋاسى قانداي جاقسى! قويعا ءشوپ سالامىن دەپ ءجۇرىپ، اۋستا كوڭىلىن جۇباتتى، مازاسىزدانعانى باسىلايىن دەدى. ءبىراق سوندا دا بولسا، ىنىلەرىنىڭ بەتىنە قاراۋعا باتىلى بارمايدى. "بۇعان نە بولدى ءوزى؟" دەپ، ءبىر نارسەنى سەزىپ قالار ما ەكەن دەپ قورقادى. ال ءمۇعالىم قابىرعاعا قاراي تەرىس اينالعان قالپىندا ءالى ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. اۋستا ۇيگە كىرگەن بويدا ونىڭ قالاي تىنىس الىپ جاتقانىن تىڭداپ كورمەك بولعاندا ەشقانداي دەمى شىققانى بايقالمادى. "بۇل ءوزى ءولىپ قالعاننان ساۋ ما؟" دەگەندەي ۇرەيى ۇشىپ كەتتى.
— كوفە ىشكىڭ كەلە مە؟ — دەپ، بىرنەشە رەت سىبىرلاي ءۇن قاتتى. — سۋىپ قالماي تۇرعاندا ءىشىپ ال
جوق، ول ولمەپتى. ءتىرى ەكەن! ۇيقىسىنان ويانىپ، كوزىن اشتى. اۋستا بۇعان قاتتى قۋاندى. ال ول بۇعان اۋىر ىڭقىلمەن عانا جاۋاپ بەردى. — قىز ونىڭ بۇل قينالىسى ءقازىر-اق قوياتىن شىعار دەپ ۇمىتتەندى. ول ىستىق كوفە الىپ كەلدى، ءمۇعالىمنىڭ جايلانىپ وتىرۋىنا كومەكتەستى.
ءمۇعالىمنىڭ ءوڭى سۇپ-سۇر ەدى. اۋىرىپ وتىرعانى كورىنىپ تۇر. ساقالى ءوسىپ كەتكەن، شاشى ۇيپالانىپ قالىپتى. ول اۋستانىڭ بەتىنە بۇرىلىپ قاراعان جوق. ال قىز ونىڭ كەرەۋەتىنە كەلىپ وتىردى. وعان جاقىنداي ءتۇستى. ءمۇعالىم ەشقانداي ىڭعاي-ىقىلاس بىلدىرە قويماسا دا بۇل ونىڭ شاشىن جۇمساق الاقانىمەن سيپاي ءتۇسىپ، ءبىر قولىنداعى سىنىق تاراقپەن قايتا-قايتا تارادى.
— مىنا كوفەڭدى ىشە وتىرساڭشى، — دەدى ول، ءمۇعالىمنىڭ شاشىن تاراي ءتۇسىپ.
ءيا، اۋستا ونىڭ شاشىن تاراي بەردى. بۇل ءوزى انشەيىندە اقىلعا سىيمايتىن ەرسى نارسە سياقتى ەدى. ءبىراق اۋستا ونداي ەش نارسەنى دە ويىنا العان جوق — ءبارىن دە كادىمگىدەي ەمىن-ەركىن جاساي بەردى: وعان جاقىنداي ءتۇسىپ، سۇيەمەلدەپ وتىردى، قولتىعىنداعى جاستىعىن قايتا-قايتا تۇزەۋمەن بولدى. مۇنىڭ ءبارى دە وزىنەن-وزى جاراسىمدى تابيعي ۇيرەنشىكتى نارسە سياقتاندى. قىزدىڭ ۇيالشاق قىلىعىنان ەشقانداي دا ءىز قالماعانداي. ول ءمۇعالىم جىگىتتەن: "ەش جەرىڭ اۋىرىپ وتىرعان جوق پا؟ نە نارسەگە زاۋقىڭ سوعادى؟ ۇيالماي ايتا بەر" دەپ سۇراۋمەن الەك. ويتكەنى بۇگىن تۇندە مۇنىڭ باسىنان وتكەن نارسەنىڭ مىنا بەيشارا ءمۇعالىمنىڭ باسىنا ءتۇسۋى مۇمكىن نارسەمەن سالىستىرعاندا ەش نارسە ەمەس سياقتى كورىندى.
— ءسىرا، مەن ولەتىن شىعارمىن، — دەدى ءمۇعالىم، ىستىق كوفەدەن ۇرتتاپ وتىرىپ. — ماعان جانىڭ اشىپ، اۋرە بولما. مەن ونداي قۇرمەتكە لايىق جان ەمەسپىن.
ءمۇعالىم شاشىن سيپاپ، تاراعانى، قولىنداعى بوس شىنى اياقتى ىزەتپەن كەرى العانى ءۇشىن اۋستاعا العىس ايتقان جوق: ىڭقىلداعان بويى جاتىپ قالدى. ال بۇل ونىڭ كورپەسىن قامقور قولدارىمەن قايتا جاپتى. قىزدىڭ تاماعى قۇرعاپ، جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، قاتتى سوقتى. ءمۇعالىم جىگىت وعان ءبىر رەت تە بۇرىلىپ قارامادى، ءبىر اۋىز جىلى ءسوز دە ايتپادى، ەڭ بولماسا سىبىرلاپ يشارات بىلدىرمەدى.
ول ءبىراز ۋاقىت وسىلاي جاتتى. ال اۋستا ونىڭ جانىنا وتىرىپ، بارىنشا نازىك ءارى شىن بەرىلگەن سەزىممەن ەلجىرەي قاراۋمەن بولدى. كەنەت ەرىندەرى جىبىرلاپ، الدە ءبىر نارسەلەردى سىبىرلادى:
— و، قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي، ءوزىڭ جاردەم ەتە گور. مەن بەيباقتى كەشە گور! — دەگەنى انىق ەستىلدى.
اۋستا ونى مىناداي ازاپ ۇستىندە جەكە قالدىرا المادى. ءمۇعالىمنىڭ كەرەۋەتىندەگى توسەكتىڭ شەتىنە وتىرعان بويى ونىڭ ءاربىر ىڭقىلى مەن اۋىر كۇرسىنىسىنە قۇلاعىن تۇرە بەردى. ءدارىسى تاۋسىلعان بولاتىن — شىنى ساۋىت الدەقاشان بوساپ قالعان. ەندى ءبىر قۇدايدان وزگە جاردەم سۇرار جان جوق.
و، قۇدايىم قاسيەتتى!
قيناي كورمە جانىمدى.
قايىرىمدىلىق — ءبىر وزىڭنەن تىلەگىم.
ءوز ەركىڭدە، كەشەم دەسەڭ، تۇك ەمەس،
كامىل سەنەم، بىلەمىن!
كۇش-جىگەر بەر — ۇنجىرعامدى تۇسىرمە،
رۋحىمدى قاشىرما،
تامۇقتاعى جانىپ جاتقان جۇرەگىمدى
سۋ سەبەلەپ ساقتاي گور،
كۇش-جىگەر بەر، ماحابباتتىڭ وشىرمە وتىن،
ونى قولداپ، جاقتاي بەر!
بۇل كۇنى قۇداي كەنەتتەن وسى حۋتورداعى ارەكەت ەتۋشى ەڭ باستى كەيىپكەرگە اينالدى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى دە — ارينە، ءارقايسىسى ءوزىنىڭ حال — قادارىنشا — جەتە تۇسىنگەندەي بولدى. قۇداي دەگەنىڭ، مىنە، وسىنداي بولادى ەكەن!..
بۇل كۇنى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءمۇعالىم قۇدايعا جالبارىنۋ جاعىنان قارت اجەنىڭ ءوزىن دە جولدا قالدىرىپ كەتەتىنىن كورسەتتى. كەمپىردىڭ كەلىستى ىرعاققا تولى، ابدەن جاتتاندى بولىپ قالعان پسالوم-دۇعالارى ءمۇعالىمنىڭ قازىرگى جان ايقايىنا قاراعاندا تۇك تە اسەرلى بولماي قالدى. ول توسەكتەن بويىن بىرنەشە رەت كوتەردى. بارىنەن دە تۇڭىلە ءۇمىتىن ۇزگەندەي بولىپ، كوزىن بادىرايتىپ اشتى دا الدىڭعى جاعىنا تىك قارادى. ءسويتتى دە ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، اۋىر كۇرسىنىپ، بىلاي دەدى:
— قۇدايىم-اي، مەن تاپ بۇگىن ولەتىن شىعارمىن! قۇدايىم-اي، مەن ساعان نە جازىپ قالدىم؟!. ەگەر مەنىڭ كوزىمدى جويعىڭ كەلسە، وندا مەنى قيناي بەرمەي، نەعۇرلىم تەز ءارى ءبىرجولا الساڭشى!
اۋستا وعان سۋ ۇسىندى: نەگە ەكەنىن قايدام، وعان ايتەۋىر سالقىن سۋ ادامنىڭ تانىنە دە، جانىنا دا جاردەم ەتىپ، دەرتىن تەزىرەك جازاتىن سياقتى بولىپ كورىنەتىن.
ءمۇعالىم سۋدان بىرنەشە رەت جۇتتى دا تاعى دا ىڭقىلىن باسا الماي، قايتا جاتتى. اۋستا ەندى ول ۇيىقتايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەندى. ءبىراق ۇيقىنىڭ اۋىلى الىس ەدى. ول ازدان سوڭ قايتادان بويىن كوتەرىپ، بىلاي دەپ سۇرادى:
— مەن وسى نە ىستەدىم؟
اۋستا ەندى وعان سۋ ۇسىنۋىن قويىپ، قۇلاعىنا ەڭكەيە ءتۇستى دە سىبىر ەتە قالدى:
— سەن ەرسى ەشتەڭە دە جاساعان جوقسىڭ! — دەدى دە، داۋسىن ودان سايىن باسەڭدەتە ءتۇسىپ: — سەن سولاي ەتۋگە ءتيىستى بولدىڭ. ەگەر سول ارەكەتىڭ جامان بولسا، وعان ەڭ الدىمەن مىنا مەن كىنالىمىن.سەن ەشقانداي دا جامان ارەكەت جاساعان جوقسىڭ. مەنى قايعى-قاسىرەتكە دۋشار ەتتىم دەپ ويلاما. ەگەر قالاساڭ، تاعى دا سولاي جاساۋىڭا بولادى. مۇنى اكەمە بىلدىرمەيمىز.. قۇداي سەن ويلاپ جاتقانداي مەيىرىمسىز دە قاتىگەز ەمەس.
اۋستا ونىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، بەتىنە بەتىن تاقادى. ەندىگى تاعدىرىن وسى جىگىتتىڭ تاعدىرىمەن ءبىرجولا بايلانىستىرۋعا، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ونىمەن بىرگە بولۋعا بەل بۋدى. ءمۇعالىم جىگىت ءوزىن نەعۇرلىم اۋىر سەزىنگەن سايىن اۋستا ءوزىن-وزى سولعۇرلىم ۇمىتا باستادى.
ءمۇعالىم جىگىت توسەككە قايتا قيسايعاندا دا قىزدىڭ قولىن جىبەرمەدى. قىزدىڭ قولىنىڭ قىزۋى قانداي جاقسى، قانداي جاعىمدى ەدى جانىن جاي تاپتىرىپ بارادى. ول ءوزىنىڭ جانىنا اراشا ءتۇسىپ، امان الىپ قالاتىنداي بولىپ كورىنگەن اۋستانىڭ جۇزىنە جارتىلاي جۇمۋلى كوزدەرىمەن ۇزدىكسىز قارادى دا جاتتى.
ەلۋ ءتورتىنشى تاراۋ
ومىردە گۇلىڭ بولعانعا نە جەتسىن!
بيارتۋر ءتۇنى بويى جول ءجۇردى. قالادان ءتۇن جارىمى اۋا شىعىپ تاڭ بوز بەرە يەن دالانىڭ باتىس شەتىنە ىلىكتى. قۇشتارلىق اپتاسىنىڭ قاقاعان سۋىق تاڭى بولاتىن. كوپ ۇزاماي، اينالا توڭىرەك جارىق بولىپ، ءتۇن ءبىرجولا ارتتا قالدى. مىڭداعان قادام جول ءجۇردى، مىڭداعان تىڭ ويلار كەلىپ-كەتىپ جاتتى. ءبارى دە تۇڭعيىق قاراڭعى تۇننەن تاڭ جارىعىنا دەيىنگى تاۋسىلمايتىن ۇزاق ساعاتتارداعى سياقتى بىرىمەن-بىرى ميداي ارالاسىپ كەتتى. ەندى كوپ ۇزاماي تاڭ جارىعىنىڭ سۋىق شاپاعى يەن دالانىڭ قارلى القابىنا قۇيىلا باستايدى. تاۋدىڭ سىرەسكەن مۇز باسىپ جاتقان بيىك جارتاستى شىڭدارى دا، جول ۇستىندە مۇز بولىپ، قاتىپ قالىپ جاتقان ىزدەرى دە التىنداي جارقىراپ كورىنەتىن بولادى. ول ءوزىنىڭ مەنشگىندەگى جەرگە، وسىدان كوپ جىل بۇرىن ساتىپ العان، ال ءقازىر ەشقانداي بورىشى جوق جەرگە، ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك ۇيىنە سۇيسىنە قارايدى. ولاردىڭ ءبارى دە تاڭ شاپاعىنىڭ اقشىل كوك بوياۋىنا مالىنىپ تۇر. كۇن مەن ءتۇننىڭ كوكتەمگى تەپە-تەڭدىگىنىڭ وتكەنىنە ەكى اپتاداي ۋاقىت بولعان. ەندى ەكى اپتادان سوڭ جاز كەلەدى. باتپاقتى دالا ءۇستىن ءالى مۇز باسىپ جاتىر.قول مۇزىنىڭ ەريتىن بەلگىسى بىلىنەر ەمەس. يەن دالانىڭ وڭتۇستىك بولىگى ءالى اپپاق قار كورپەسىن مىقتاپ جامىلىپ جاتىر. ونىڭ ارعى جاعىندا كوگىلدىر تاۋلار كوك اسپانمەن ۇلاسادى، بەينە ءبىر ۇقساس جامىلعى جامىلىپ العانداي كورىنەدى. مىنا كەڭىنەن كوسىلىپ، جايىلىپ جاتقان جەرمەن، جالپى جەر اتاۋلىمەن ەشقانداي قاتىسى جوق سياقتى.
تاۋ ىشىندەگى ءبىر جىقپىلدا مۇنىڭ، بيارتۋردىڭ شاعىن ءۇيى بوي كورسەتەدى. اينالا توڭىرەگىن تاپتالعان قار باسىپ جاتىر. ال قارسى بەتىندەگى شاعىن شاتقالدا سورايعان ۇزىن مۇز سۇڭگىلەر كورىنەدى. وسى قاراپ تۇرعان جەرىنەن ءوز ءۇيىنىڭ قاردىڭ قالىڭ قالپاعى جاۋىپ تۇرعان شاتىرىنىڭ سۇلباسى انىق بايقالادى. بيارتۋر كوتەرىپ كەلە جاتقان جۇگىن جەرگە قويدى دا، ءوزىنىڭ شاعىن وتباسى جانە وتكەن قىستا بەيتانىس ءبىر ادامنىڭ الدىندا كەنەتتەن "مەنىڭ ومىردەگى گۇلىم" دەپ اتاعان اۋستا تۇرىپ جاتقان ءوز يەلىگىندەگى جەرگە كوز جۇگىرتە ۇزاق قارادى. ول بۇل جەردەن وزگە ءبىر ەلدەرگە، جەڭىپ قايتارمىن دەگەن ءۇمىتى بولماسا دا تاۋەكەل ەتىپ، جورىققا اتتانعان، ەندى جەڭىسپەن ءارى ولجالى ورالعان جاۋىنگەر سياقتى ماقتانىشپەن قاراپ، ءبىراز تۇردى. راسىندا دا ول قالادان ەداۋىر ءتاۋىر تاۋار، ەڭ باستىسى ءارى تاڭ قالارلىعى — تۇتىنۋشىلار وداعىنان نەسيە الىپ كەلە جاتقان بولاتىن.
بۇل دۇنيەدە ەكى مەرەكەنىڭ اراسىندا انشەيىندە ادامنىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپايتىن نەبىر الۋان ءتۇرلى كەزدەيسوق وقيعالار بولىپ جاتادى. ال كەزدەيسوقتىق، رەدسميريدەگى فرۋدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، "قۇدايدىڭ كومەكشىسى" بولىپ، شارۋانىڭ شارۋاسىن قاشان بولسا دا شالقايتىپ، كۇيزەلتىپ كەتەدى. ويتكەنى ول وقيعالاردى الدىن الا بولجاپ بىلۋگە ولاق، ونىڭ ۇستىنە روجدەستۆودان پاسحاعا دەيىنگى ارالىقتا جەردىڭ ەشقانداي الدىن الا ەسكەرتۋسىز جانە ونىڭ كەلىسىمىنسىز-اق تەڭىز بەتىنە توڭكەرىلىپ ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن بىلمەيدى. جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ تىعىز بايلانىس جاساپ، ءىسىن ويداعىداي جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەن كوپەس دوسى مۇنىڭ سەنىمىنە مىقتاپ كىرىپ العان بولاتىن. سوندىقتان دا بيارتۋر ونىڭ بۇكىل بايلىعىنا — جاراسىمدى ءزاۋلىم مۇنارالى ۇلكەن ۇيىنە قىزعانىشپەن قارامايتىن. بۇل ءارقاشان بىلاي دەۋشى ەدى عوي: "سايتان السىن. مەنىڭ بىرەۋدىڭ ءزاۋلىم مۇنارالى ۇلكەن ءۇيىن قىزعانىپ نەم بار؟" جۇرت ونى ۇساق ادامداردى قاناعاندا قانىپ ىشەدى دەپ جاماندايدى. ءبىراق ول قانشالىقتى الدامشى، الاياق شال بولسا دا ماعان دەگەندە بارىنشا ادال. ماعان ودان ارتىعىنىڭ نە قاجەتى بار؟" ونىڭ كوپەس دوسى تۋرالى پىكىرى وسىنداي ەدى. جۇرتتىڭ ول تۋرالى ايتقان دالەلدەرى دە، قورقىتىپ ساقتاندىرعاندارى دا، ءارتۇرلى ۋادە بەرىپ، ۇگىتتەگەندەرى دە بۇعان ەش اسەر ەتپەدى. سونىمەن اقىرى نە بولدى دەيسىز عوي؟ ءبىر كۇنى سول كوپەس اياق استىنان جوق بولىپ كەتىپتى. الدى-ارتىنا قاراماي، كەتىپتى دە قالىپتى. ومىردە بار-جوعى دا بەلگىسىز. اسپانعا بۋ بولىپ ۇشىپ كەتكەن سياقتى. دۇكەنى قاڭىراپ بوس تۇر. ساۋدا ىستەرى جونىندەگى كىتابىنىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز. ءزاۋلىم مۇنارالى ۇلكەن ءۇي بورىشىن وتەۋ ءۇشىن ساتىلىپ كەتىپتى. اڭعاردا شارۋا ءوزىنىڭ قالعان ءومىرىنىڭ نەگىزىن قالاماق بولىپ جۇرگەندە ونىڭ ىرگەتاسى ءبىر-اق كۇندە بىت-شىتى شىعىپ قيراپتى. ءبىر اياعى يسلانديادا، ەكىنشى اياعى ۇلكەن قۇرلىقتا تۇراتىن الىپ الپاۋىت — كوممەرسانتتار وسىلاي كۇتپەگەن جەردەن ۇشتى-كۇيلى جوق بولادى دا كەتەدى. بيارتۋردىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى نارسەنىڭ ءبارى دە ءىز-تۇزسىز جوعالدى. كىمنەن سۇراۋدىڭ ەشقانداي قيسىنى جوق. بيارتۋر قىستىگۇنى فوردقا جۇمىس ىزدەپ بارعانداعى جاعداي وسىنداي ەدى. برۋني قارىزعا بەلشەسىنەن باتا بانكروتقا ۇشىراپ، جۇرتقا تيەسىلى اقشانى الىپ، بەلگىسىز ءبىر جاققا تايىپتى دا تۇرىپتى. سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ قىرسىعىنان قويلارى قىرىلىپ، قىرۋار شىعىنعا ۇشىراعان بيارتۋر وسىلاي تاقىرعا وتىرىپ قالعان بولاتىن.
وسى ءبىر ەشكىمگە تاۋەلسىز، ءوز بيلىگى وزىندەگى دەربەس ادامدى قۇداي مەن ماسكۇنەم كۇشتەر قوسىلا كۇش-جىگەر جۇمساسا دا بۇدان ارتىق قايىرشى حالگە دۋشار ەتە الماعان بولار ەدى. ەڭ جامانى — ەشكىمدى كىنالاي المايسىڭ، اشۋ-ىزاعا تولى قاھارىڭدى كىمگە تىگەرىڭ دە بەلگىسىز.
بيارتۋر تاۋەكەل دەپ ۋەزدىك سوتقا باردى.
— سەندەردىڭ جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتايتىن ءادىل سوتتارىڭ قايدا؟! — دەپ ايقاي سالا كىردى. — بالكىم، سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ جابىلا تيگىزگەن قىرسىعىنا ۇشىراپ، ونسىز دا باسى قاتىپ جۇرگەن ادامدى ەڭ سوڭعى ءبىر ساباق جىبىنە دەيىن توناپ كەتكەن الاياقتىڭ قىلمىستى ارەكەتىنە قالاي جول بەرىپ، قاراپ وتىرسىڭدار؟ ماعان مەنىڭ اقشامدى ساقتاپ بەرە المايتىن، ونى الىپ كەتكەن الاياقتان قايتارىپ الىپ بەرە المايتىن سۋديانىڭ نە قاجەتى بار؟ سەن قىستىگۇنى مەن ارنايى شاقىرتقانىمدا دا قارلى بوراننان قورقىپ، كەلمەي قالدىڭ-اۋا رايى ونشا قولايلى بولماپتى-مىس. ال مەن ازامات بولىپ قالعان ۇلكەن ۇلىمنان سەنىڭ كەسىرىڭنەن ايىرىلىپ قالدىم. سەنى ءولىپ قالادى دەپ قورقىپ، قارلى بوراندا ىزدەپ شىققان ول اداسىپ كەتىپ، تاۋدىڭ ىشىندە ءۇسىپ ءولدى. ول كەزدە ceن قالاداعى جىلى ۇيىڭدە قالىڭ مامىق كورپەنىڭ استىندا راقاتتانىپ جاتتىڭ. ال ستاروستا، قانشا وڭباعان ادام بولسا دا، سول سۋىقتا، وبالى نە كەرەك، ادەيى كەلىپ، سەنى كۇتىپ جاتىپ الدى. قانە، ەندىگى كەزەك سەندە قالدى. قولىڭنان نە كەلەتىنىن كورسەت ماعان. سەندەردىڭ سايتان العىر كيىز كىتاپتارىڭدا جازىلعان ءادىل زاڭ بولسا، قانە، مەنىڭ اقشامدى ءتيىستى جەرىنەن تالاپ ەتىپ، تاۋىپ بەرىڭدەر!
الايدا سۋديا يەنسەننىڭ ءسوزىن سويلەپ شىعا كەلدى:
— فيرما بەلشەسىنەن شىعىنعا باتىپ، بانكروتقا ۇشىرادى. ەندى ودان ەشكىم دە بىردە-بىر ەيرير الا المايدى. ەڭ بەرىسى — كوپتەگەن جىلدار بويى ۇمىتتەنبەي-اق قويۋلارىنا بولادى. بۇل جەردە مەنىڭ ەشقانداي قاتىسىم دا، كىنام دا جوق. كورولدىڭ جەكە ءوزى ارناۋلى شەنەۋنىك تاعايىنداپ، وسى ءىستىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋدى تاپسىردى. ەگەر بىرەۋ بانكروت بولىپ جاتسا، ماعان نە دەيسىڭ؟ بۇل جەردە قولدان كەلەر دارمەن جوق. بارلىق جاعدايدى جان-جاقتى ەسكەرۋ كەرەك. ءبرۋنيدىڭ زيان شەگىپ كەلە جاتقانىنا كوپ جىل بولعان. اقىر اياعىندا تۇتىنۋشىلار قوعامى دەگەن كەلدى دە، ونىڭ الىس-بەرىس جاسايتىن كليەنتتەرىن تۇگەلدەي وزىنە قاراتىپ الدى. وعان نە ىستەي قوياسىڭ؟ مىنە، ءىستىڭ بۇكىل ءمانى وسىندا جاتىر. ءوزىڭ سياقتى وزگە ادامداردىڭ ءبارىنىڭ دە اقشالارىن ۋاقتىلى قايتارىپ الۋلارىنا تولىق مۇمكىندىكتەرى بولعان ەدى. ءبىراق، امال قانشا، وزدەرىڭ كىنالىسىڭدەر: دەر كەزىندە تۇتىنۋشىلار قوعامىنا مۇشە بولىپ كىرىپ الاتىن ادامسىڭدار عوي. سولاي ەتۋدىڭ ورنىنا كەرىلىپ-سوزىلىپ ءجۇرىپ الدىڭدار دا بارىنەن كەش قالدىڭدار.
— دەر كەزىندە دەيسىڭ بە؟ ەڭ وكىنىشتىسى دە سول بولىپ تۇر، — دەدى بيارتۋر، — ول وڭباعان سايتانداردى دەر كەزىندە شەتىنەن باۋىزداۋعا مەنىڭ اقىلىم جەتپەدى عوي!
— وندا وزىڭنەن كور، — دەدى سۋديا.
— ءيا، ءبىزدىڭ تابيعي جاراتىلىسىمىزدان اقكوڭىل، قايىرىمدى جاندار ەكەنىمىز وتە وكىنىشتى-اق. شەتىنەن ۇرى-قارى، باسكەسەر توناۋشىلاردىڭ وسىپ-جەتىلۋىنە جول بەرمەي، بەسىگىندە تۇنشىقتىرىپ ءولتىرۋىمىز كەرەك ەدى.
— سەنىڭ ۇرى-قارى، باسكەسەر توناۋشىلار دەپ وتىرعانىڭ كىمدەر ءوزى؟
— كىم دەيسىڭ بە؟ ولار وزگە ەشكىم دە ەمەس، مىنا سەن قولتىعىڭا الىپ، قورعاپ وتىرعان وڭباعاندار. سەن ويلاپ قالما، مەن سەندەردى، سۋديالار مەن باسقا دا تولىپ جاتقان باستىقسىماقتاردى، سولاردان سونشالىقتى جاقسى كورەدى ەكەن دەپ. سەندەردىڭ دە سول يتارشى جەبىرلەردەن ارتىپ تۇرعان ەش جەرلەرىڭ جوق. سەندەر الاياق اتاۋلىنىڭ ءبارىن قولدايسىڭدار. ولاردى كوز جۇما قورعاۋدان قورىقپايسىڭدار، ال قارلى بوراندا تاۋدان اسىپ بارىپ، ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولۋعا باتىلدارىڭ جەتپەيدى. ءتىپتى سەندەردىڭ باس كورسەتۋلەرىڭنىڭ ءوزى ادام ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن بولسا دا ولاي قاراي اياق باسپايسىڭدار.
— بيارتۋر، مۇمكىن سەن ورىندىققا وتىرارسىڭ؟ سوندا ءبىز اسىقپاي وتىرىپ، ءبارىن دە اقىلعا سالىپ، تالداپ كورەر ەدىك. سولاي ەمەس پە؟
— مەن وتىرعىم كەلگەن كەزدە ءوزىم-اق وتىرامىن.
— وندا مەنىڭ ساعان تەمەكى ۇسىنىپ، سىياپات جاساۋىما بولا ما؟
— ەركىڭ ءبىلسىن. سەن ءبىر نارسە سىيلاپسىڭ دا ونى مەنىڭ قابىل العانىم قالىپ پا؟!
وسىدان كەيىن بيارتۋر دارىگەرگە، التينگ دەپۋتاتىنا باردى.
— تۋلۋنيۋس يەنسەندى جۇرتتىڭ ءبارى دە ادال ادام دەپ ويلاۋشى ەدى، — دەدى بۇعان دوكتور فينسەن. — ونى ءوزىم دە جاقسى ءبىلۋشى ەدىم. مەنىڭشە، ول ەشكىمدى دا الدامايتىن. قايتا ونى باسقا بىرەۋلەر الداپ كەتە بەرەتىن. ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرمايتىن. بالەنىڭ باسى شارۋالاردىڭ تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ مايدا ءتىلدى ءسوزۋار بيلەپ-توستەۋشىلەرىنىڭ ايتقانىنا سەنىپ قالۋلارىنان باستالدى. ءبرۋنيدىڭ تۇبىنە جەتكەن دە سول جاعداي. شارۋالار مۇنىڭ سەنىمىن اياقاستى ەتىپ، ساتىپ كەتتى.
— مەنىڭ ءوز اقشامدى قايتارىپ العىم كەلەدى، — دەدى بيارتۋر. — ماعان كەرەگى — سول عانا. برۋني سەنى التينگكە وتكىزدى. ال مەن سايلاۋ قۇقىعىنا يە بولعالى بەرى ساعان عانا داۋىس بەرىپ كەلەمىن. مەن ساعان نەگە داۋىس بەردى دەپ ويلايسىڭ؟ اناۋ ادەمى كوزىلدىرىگىڭ ءۇشىن بە؟ ەگەر اقشامدى قايتارىپ الا المايتىن بولسام، ەندى بەرمەيمىن ساعان سايتان عانا داۋىس بەرسىن. ايتەۋىر مەن داۋىس بەرمەيمىن ساعان. ەگەر سەن التينگ مۇشەسى بولا تۇرا ادامداردى وسىلاي توناۋعا تۇسىرۋگە بولادى دەپ ويلايتىن بولساڭ، وندا مەن ۇكىمەتتىڭ ءوزىن دە مويىندامايمىن — وعان قارسى شىعامىن.
— سەن مەنى تىڭدا، بيارتۋر. مەن اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاساپ، قارتايىپ قالعان اداممىن. بۇدان بىلاي ساياساتپەن اينالىسۋدى ءبىرجولا قويامىن. ءبىراق ءبىز سەنىمەن ءارقاشان جاقسى دوستار بولىپ كەلىپ ەدىك قوي. ونىڭ ۇستىنە، ەكەۋىمىز ءبىر پارتيانىڭ مۇشەسى ەدىك. سوندىقتان دا بۇل اڭگىمەنى دوعارايىق. مەنىڭ سەنى سىيلايتىنىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە ءبىر ستاقان ناعىز تازا بيداي اراعىن ۇسىنامىن. كەل، سونى تارتىپ جىبەرەيىك.
— مەن وزىمە ءتيىستى زاڭدى نارسەنى عانا تالاپ ەتىپ وتىرمىن.
— ءقازىر زامان قيىن بولىپ كەتتى، بيارتۋر. شەتەلدەردە دە جاپپاي بانكروتقا ۇشىراۋدا. امەريكاندىقتاردىڭ شەككەن زيانىمەن سالىستىرعاندا ءبىزدىڭ يسلانديادا جوعالتقانىمىز تۇككە دە تۇرمايدى.
— ءيا، ءيا. ول راس. ءقازىر ادامداردىڭ كوپتەگەن اسا اۋىر قيىندىقتاردى باستارىنان كەشىرۋىنە تۋرا كەلۋدە. سەنىڭ دە سۋديادان اسىپ تۇرعان ءتۇرىڭ جوق ەكەن. سەنىڭ دە ۇرى — قارىلار مەن باسكەسەر توناۋشىلاردى قولداپ شىعا كەلەتىنىڭدى ەمەۋرىنىڭنەن تانىپ وتىرمىن.
— ال مەن ءوزىمدى قاشان بولسا دا، قايدا بولسا دا حالىق ءۇشىن پايدالى قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايمىن: التينگتە دە، ءوزىمنىڭ دارىگەرلىك پراكتيكامدا دا سولاي ەكەنىمە كۇماندانبايمىن. مەن وزىمە داۋىس بەرگەن ادامدارعا دارى-دارمەكتەرىمدى ەشقاشان دا قىمباتقا ساتقان ەمەسپىن. اۋرۋ-سىرقاۋلار ءۇشىن پايدالى دا شيپالى دارى-دارمەكتەر جاساۋ ءۇشىن جىل سايىن ءوز قالتامنان جۇزدەگەن كرونا جۇمسايمىن. سولاي بولا تۇرسا دا كوپتەگەن ادام ماعان اقشا تولەۋدى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى — ولاردى ار-وجدانى قينايتىن ەمەس، ۇيالمايدى ءتىپتى. ءبىراق مەن، ءوزىڭ بىلەسىڭ، ەشكىمگە شاعىنىپ، جىلاپ جۇرگەن جوقپىن عوي.
— ەگەر مەن ۇمىتپاسام، مەنىڭ ەكى ايەلىم دە قايتا-قايتا ءىشىپ، اقىرىندا ءولىپ تىنعان اناۋ ۋداي اششى سۇيىق ىشىرتكى دارىلەرىڭ ءۇشىن برۋني ساعان مەنىڭ ەسەبىمنەن ءارقاشان مۇقيات اقشا تولەپ تۇرعان بولاتىن.
— مەن مۇنداي اڭگىمەنى ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن، بيارتۋر، — دەدى دوكتور. — بالكىم، ساعان ەندىگى جەردە بۇكىل ەلىمىزدى تاقىمىنىڭ استىندا قىسىپ ۇستايتىن ادامدار ۇنايتىن بولار. ءوز باقىتىڭدى سولاردان تاباتىن شىعارسىڭ.
— رەدسميريلىكتەر قالاي دەگەندە دە سەندەردەن، ياعني ءبرۋنيدىڭ قۇيىرشىقتارىنان، جامان بولا قويماس. راس، مەن بۇرىن دا سولاي ويلاپ كەلگەنمىن. ال ەندى قالاي دەپ ويلارىمدى بىلمەي، باسىم قاتىپ ءجۇر.
بيارتۋر كىممەن سويلەسسە دە ولار مۇنى ءوز ايتقانىنان باسقاعا كونبەيتىن قىڭىر دا قايسار بىرەۋ دەپ ءبىلدى. ەندى، مىنە، ول اقىماقتىڭ اقىماعى سياقتى تاعى دا كوشەدە قاڭعىپ قالدى. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ قاراسا، ءبىر-اق جول قالىپتى: رەدسميريلىكتەرگە بارىپ، ينگولۆ ارنارسون يوۋنستىڭ قولتىعىنا قالاي دا كىرىپ الۋى كەرەك. وزگە بارار جەر، 6acaر تاۋى قالماپتى.
بيارتۋر بۇعان دەيىن تۋلۋنيۋس يەنسەندى ءوزىمدى ءارقاشان قورعاپ، قولداپ جۇرەتىن اۋليە-پەرىشتەم دەپ سانايتىن، ال ينگولۆ ارنارسوننىڭ اتىنا نەشە ءتۇرلى جامان سوزدەر ايتاتىن. بۇل رەدسميريلىك قوجايىنى ءۇشىن وتىز جىل بويى بەل شەشپەي ەڭبەك ەتتى — العاشقىدا باتىراق بولىپ جالدانادى، كەيىننەن ولاردان نەسيەگە جەر ساتىپ الىپ، سونىڭ قارىزىن وتەيمىن دەپ تىنىم تاپپادى، اقىرىندا ءولدىم-تالدىم دەپ ءجۇرىپ، ەركىن بوستاندىققا قول جەتكىزدى. سونداعى وزگەرىستىڭ ءتۇرى مىناۋ — تاپ سونداي قانسورعىش توناۋشىلارعا تاپ بولدى. ول توناۋشىنىڭ توناۋشىدان ايىرماسى بولاتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدى. بەكەر ەكەن. ولاردىڭ ءبارى دە بىرىنەن ءبىرى وتەتىن بولىپ شىقتى. مىنە، ءبرۋنيدى الىڭىز. ول قاشىپ كەتتى. جاي كەتكەن جوق. مۇنىڭ بۇكىل اقشاسىن الىپ، تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتتى. ەندى بۇل نە ىستەرىن، قايدا بارارىن بىلمەي، باسى قاتىپ ءجۇر! بايقاپ قاراسا، توناۋشىنىڭ توناۋشىدان ايىرماسى جوق ەكەن. ولاردىڭ ءبارى دە، قالادا نە دالادا تۇراتىنىنا قاراماي، ءبىر قالىپتان قۇيىپ شىعارىلعانداي ۇقساس. رەدسميريلىكتەردىڭ ءبىر جاقسى جەرى — ولار بيارتۋردىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشاسىن الىپ، الىس ولكەگە، شەتەلگە قاشىپ كەتكەن جوق قوي. ولاي بولسا، شىن مانىندەگى بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ادامنىڭ تۋلينيۋس يەنسەن سياقتىلارعا ارقا سۇيەپ قاجەتى جوق ەكەن. ينگولۆ ارنارسون قالاي دەگەندە دە برۋنيدەن اسقان جامانشىلىق جاساي قويمايدى. ال، ەكىنشى جاعىنان العاندا، تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ كومەگىنە يەك ارتقاننان جەركەنىشتى نارسە جوق. سوندا يەن اڭعارداعى كەدەي شارۋانىڭ قولىن بوستاندىققا — شىن مانىندەگى بوستاندىققا جەتكىزىپ، تاۋەلسىز ادام ەتەتىن شىنىمەن-اق رەدسميريلىكتەر بولعانى ما؟..
— ءا، ءوز ەركى وزىندەگى تاۋەلسىز دەربەس ادام! كەلدىڭ بە اقىرى؟ ءبىزدىڭ قوعامعا كەلەتىن ۋاقىتىڭ الدەقاشان بولىپ ەدى عوي. وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەدى ينگولۆ ارنارسون.
— مەن سىپايىلىق ساقتاپ، سالەم بەرۋ ءۇشىن كەلگەن جوقپىن، — دەپ، قىسىلا جاۋاپ قاتتى بيارتۋر.
— ءيا، قىمباتتى بيارتۋر، ول جاعى ماعان ابدەن بەلگىلى. سەن وزىڭە ءوزىڭ زيان ىستەدىڭ. ەندى سونىڭ زاردابىن تارتىپ ءجۇرسىڭ. مەنىڭ بەرگەن كەڭەسىمدى قۇلاعىڭا ىلمەدىڭ. برۋنيدەن جاتا جابىسىپ ايىرىلماي قالدىڭ. وسىلاي بولارىن بىلگەنمىن، قۇرمەتتى قارتىم. ءبىراق مەنىڭ ساعان دەگەن وكپەم جوق. ال قازىرگى جاعدايىڭ قالاي؟
— قالاي دەيتىن نەسى بار؟ مەن ءقازىر مۇنداي سۇراققا جاۋاپ قايتارا بەرمەيمىن. مەنىڭ جانە وتباسىمنىڭ قالاي تۇرىپ جاتقانىمىزدىڭ ەشكىمگە دە قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. مەنى ءبىر قاتتى قىرسىق شالدى — قويىم قىرىلىپ قالدى. ءبىراق وندا تۇرعان ەرەكشە نە بار؟! ونداي قىرسىق يسلانديادا ءجيى-جيى كەزدەسەدى. بۇل ەلگە ادامدار العاشقى رەت قونىستانعاننان بەرى سولاي. رەدسميريلىكتەردىڭ شىعىنى دا از ەمەس. مۇنداي جاعداي ءاربىر كوكتەم سايىن بولىپ تۇرادى. ال مەنىڭ قويلارىم رەدسميريلىكتەردىڭ قويلارىمەن سالىستىرعاندا قىسقا جاقسى توزەدى — تۇقىمى سونداي.
— جوق، مەنىڭ سۇراعانىم باسقا ءبىر جاعدايعا بايلانىستى ەدى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن سەنىڭ جەرىڭدە ادام تاڭ قالارلىق تۇسىنىكسىز وقيعالار بولدى عوي. سەن ۇلكەن ۇلىڭنان ايىرىلىپسىڭ...
— ايىرىلسام نەسى بار؟ ول مەنىڭ ءوز بالام...
— جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول كولۋمكيلليدىڭ سالعان ويرانى دەسەدى عوي.
— كولۋمكيللي دەيسىڭ بە؟ ول الگى پارسىلاردىڭ دىنىنە قاتىسى بار ديۋ — پەرىنىڭ ءوزى مە؟
— جارايدى. ول جاعىن قويا تۇرايىق... ەندى ءبىز ساعان نە كومەك جاساۋعا ءتيىستىمىز؟
— نە كومەك جاسايسىڭدار؟ ەشقانداي كومەكتەرىڭنىڭ قاجەتى جوق. Meءنى تاقىر جەرگە وتىرعىزىپ، توناپ كەتتى. ەندى ماعان جۇمىس كەرەك. مەن ءوزىم ءۇشىن جاقسىلىق جاساپ، جاردەم بەرە گور دەپ ەشقاشان ەشكىمگە دە جالىنبايمىن. ءبىراق اقىسىن تولەسە، كىمگە بولسا دا جۇمىس ىستەۋگە ءارقاشان ءازىرمىن.
— ءيا، قىمباتتى بيارتۋر، بىلتىر مەنىڭ ساعان ايتقانىم اينا قاتەسىز كەلىپتى. بۇل جەردە مەنىڭ كىنام جوق. تەك وزىڭنەن كور — مەنىڭ ايتقان سوزىمە سەنبەي، قۇلاق اسپاي قويعان ءوزىڭ بولاتىنسىڭ. ءقازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەكى پارتيا بار: ولاردىڭ بىرەۋى شارۋالاردىڭ قانىن سۇلىكشە سورىپ، اياۋسىز قانايدى، ال ەكىنشىسى ولاردى قولتىعىنان دەمەپ، اياعىنان تىك تۇرعىزۋعا، قولىنان كەلگەنشە جاردەم جاساۋعا تىرىسادى. سەن سول ەكەۋىنىڭ العاشقىسىنا سەنىپ قالدىڭ. سودان نە شىقتى قانە؟ سەن اۋەلى ءبىر نارسەنى ءتۇسىنشى: بىزگە وكىمەت بيلىگى ەلدى حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن باسقارۋ ءۇشىن عانا قاجەت.
— ءيا، ايتا ءتۇس، ءالى دە ايتا ءتۇس، ينگي، مەنىڭ ءبىر كەزدەگى كىپ-كىشكەنتاي بالام! مەن ەشكىمگە دە، ەشنارسەگە دە، اسىرەسە سەنىڭ سوزىڭە سەنبەيمىن. سوندىقتان دا مەن ەشكىمنەن ەشقانداي جاقسىلىق كۇتپەيمىن. ەشكىمگە شاعىم جاساپ بارمايمىن. ءقازىر مەنىڭ بىرنەشە قويىم عانا قالدى. نەسى بار، ءبارىن دە قايتادان باستايتىن بولامىن! "بۇعان تاعى دا نە كەرەك بولىپ ءجۇر ءوزى؟" دەيتىندەر دە تابىلار. مەيلى دەي بەرسىن. مەنىڭ ءوزىمنىڭ قويلارىما ارناپ جاڭادان قورا-قوپسى سالىپ العانىما دا ءبىراز جىل بولىپ قالدى. ال ەندى ءزاۋلىم مۇناراسى بار ۇلكەن ءۇي سالىپ الاتىن بولار دەپ ويلايتىندار قاتتى قاتەلەسەدى. جارقىنىم ينگي، ونداي وي مەندە ەشقاشان بولعان ەمەس. ءبىراق، — دەپ ءسوزىن جالعادى. بيارتۋر، — سەنىڭ ءومىر گۇلىڭ بار كەزدە...
وسى جەرگە كەلگەندە ول ءوزىنىڭ تىم ارتىق كەتىپ بارا جاتقانىن بايقاپ قالدى. ءسويتتى دە ايتايىن دەگەن ويىن اياقتاماي، كىلت ءۇزدى دە، توقتاي قويدى.
ەلۋ بەسىنشى تاراۋ
كوكتەمگى كۇندەر
قار ەرىپ بىتىسىمەن قوي ورىسكە جايىلا باستادى. اكەسى مەن بالالارى ۇيگە قايتىپ ورالعاندا ولارعا تۇسكى اس ۇستەل ۇستىندە ءازىر تۇر ەكەن. ال اۋستانىڭ ءوزى قايدا؟ وزەن جاقتا شۇلىق جۋىپ نەمەسە جۋعان كىرلەرىن كەرە تارتىلعان جىپكە جايىپ، سونى قاراپ جۇرگەن بولار؟ الدە اۋىز ءۇي جاقتا قامىر يلەپ ءجۇر مە ەكەن؟ ول سوڭعى كەزدە ءۇيدىڭ جوعارى جاعىنان كوزگە كورىنە قويمايدى. كەشكە جۇرتتىڭ ءبارى جاتىپ قالعان كەزدە عانا توسەگىنە كەلىپ جاتاتىندى شىعاردى. قىز ءوزىنىڭ اكەسى مەن ىنىلەرى ۇيدە بولعان كەزدە شامنىڭ ولىمسىرەگەن جارىعىندا دا جۋىنىپ-شايىنبايتىن بولدى. بىردەن توسەگىنە جاتىپ، مامىق كورپەسىن قىمتاپ جامىلىپ، قيمىلسىز جاتىپ قالادى. ءجۇزىن بوتەن جانعا كورسەتكىسى كەلمەي، باسىن تومەن سالىپ جۇرەتىن كۇيگە ءتۇستى. ۇزىن كىرپىكتەرى كوزىن جاۋىپ، كولەگەيلەپ جۇرەتىن بولدى. ءوزى دە ەشكىمنىڭ بەتىنە تىكە قاراۋدان قايمىعاتىن سياقتى. اكەسىنە ءبىر سوزبەن عانا جاۋاپ قاتاتىن بولدى. كوبىنەسە ودان قاشقاقتاپ جۇرۋگە تىرىسادى.
بيارتۋر اۋستانىڭ كوزىن كەڭىنەن اشىپ، الدەبىر نارسەنى سۇراعانداي نەمەسە سەنىم بىلدىرە تىكە قاراعانىنا ۇيرەنىپ قالعان ەدى. ءبىراق ول كوپكە دەيىن ۇندەمەي جۇرە بەردى. ەندى مىنە قىزىنا ءبىر ءتۇرلى كۇدىكتى كوزىمەن سۇراق قويعانداي قاراي باستادى. ال اۋستا ءۇن قاتپاۋعا تىرىستى.
مۇندا، قيىردا جاتقان حۋتوردا، ادامدار بىرىنەن-بىرى سىرىن جاسىرىپ، ەشتەڭە ايتپايدى — كىمنىڭ نە ويلاپ جۇرگەنىن ءبىلىپ بولمايدى. مۇمكىن، وسىنىڭ ءوزى دە جاقسى شىعار. كىشكەنتاي حۋتوردىڭ از عانا تۇرعىنى ءبىر قالىپتان قۇيىلىپ شىققانداي بولىپ كورىنەدى. ءبىراق شىنتۋايتىنا كەلگەندە ءتىپتى دە ولاي ەمەس. وزگە ەش جەردە دە ادامدار بىر-بىرىنەن تاپ وسى كىشكەنتاي حۋتورداعىداي ءار ءتۇرلى بولا المايدى. مىسالى، بيارتۋردىڭ ەكى ۇلىن الىپ قاراڭىز: ولار ءبىرىن-بىرى قالاي تۇسىنە الادى؟ بىرەۋى بەلگىلى ءبىر جەردەن تاپجىلماي، بەلگىلى ءبىر ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋدى عانا ويلايدى، ال ەكىنشىسى قايداعى ءبىر قيىرداعى الىس ەلدەرگە ساپار شەگۋ تۋرالى ساعىم قيالدىڭ ورىندالۋىن اڭسايدى.
جىلىمىق كۇن ەدى. قار ءجىپسىپ جاتىر. شاتقالدىڭ جوعارى جاعىنداعى شانشىلا تومەن قاراعان سۇڭگى مۇزدار دا ەرىپ بىتكەن. قۇلاما سۋ سارقىراپ اعا باستادى. كىشكەنتاي نونني كوكتەمنىڭ وسى ءبىر ارەكەتتەرىنە قىزىعا قاراۋمەن بولدى. وڭتۇستىك جاقتان كۇشتى جەل سوقتى، ول قۇلاما سۋدى كەرى قاراي، تاۋدىڭ ورىنە قاراي يتەرمەلەدى.
— نەمەنەگە سونشاما قادالىپ قاراي قالدىڭ؟ ودان دا جۇمىسىڭدى ىستەسەڭشى! — دەدى اعاسى گۆەندۋر.
بۇلار قي كۇرەپ، قورا تازالاپ ءجۇر ەدى. مىنا شاتقالداعى قۇلاما سۋ دا، وڭتۇستىكتەن سوققان كۇشتى جەل دە كادىمگى ادام جانى سياقتى ءار نارسەدە ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىراتىن تابيعاتپەن بىرگە ۇدايى قۇبىلا وزگەرىپ تۇرادى ەكەن-اۋ. نونني بۇل تۋرالى كەزىندە اناسىنا ايتىپ بەرگەن بولاتىن. سوندا بالاسىنىڭ ويىن تۇسىنگەن ول دا بۇعان ءوزىنىڭ ارمان-ماقساتىنان سىر شەرتكەن ەدى. ەندى، مىنە، ءنوننيدى تۇسىنەتىن ەشكىم جوق. سولاي بولا تۇرسا دا بۇل ءوز ارمانىن اڭساپ، ونىڭ ورىندالۋىن قيالداۋمەن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر. ءنوننيدىڭ ءوز الدىنا وڭاشا جەكە بولعىسى كەلەدى، ءبىر ءتۇرلى قامىعۋ مەن جابىرقاۋ سەزىمىنە بەرىلەدى. قوي باعۋعا كەتىپ بارا جاتقاندا بۇرىن ءوزى ەشقاشان ەستىمەگەن ءارتۇرلى زارلى اۋەندەر ايتادى. ونىڭ كەۋدەسىندە الدەبىر سيقىرلى ساز اسپابى بار سياقتى. راس، بۇل ول اسپاپتى تارتا المايدى. ءبىراق ءبىر تاڭ قالارلىعى — ونىڭ ىشەگىنە ويشا ءتيىپ كەتسە-اق، ءار ءتۇرلى دىبىستار شىققانداي بولادى. ال بۇل ول اۋەندەرگە ىشتەي تەبىرەنە قۇلاق تۇرەدى. ءتىپتى قالتىراپ — دىرىلدەپ، كەي-كەيدە كوزىنە جاس كەلىپ، قالاي قوسىلىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالادى. ال مۇنىڭ كوزى تۇنىق تا تەرەڭ، ويلى دا بايسالدى، بۇلاقتاي تاپ-تازا، سول بۇلاقتىڭ تۇبىندە جاتقان اق كۇمىستەي جارقىرايدى.
تاۋداعى ءشوپ ەندى-ەندى تەبىندەپ كەلە جاتقان شاق. بيارتۋر اۋا رايىنىڭ بۇزىلاتىن ءتۇرى بار-اۋ دەگەن قاۋىپپەن قويدى حۋتوردان الىسقا ۇزاتقان جوق. ول قويدى ادەتتە يەن دالانىڭ وڭتۇستىك نەمەسە شىعىس جاعىنا جاياتىن، ال بۇل جولى تاۋدان ەڭىسكە قاراي ايدادى. ۇيدەگى ءۇنسىز تىنىشتىق مۇنىڭ جانىن نەعۇرلىم كوبىرەك جەگىدەي جەگەن سايىن وعان كوكتەمنىڭ شيپالى سالقىن اۋاسى سولعۇرلىم جانىنا جايلى، جاعىمدى بولا تۇسەدى، ەرىپ كەتكەن ءالى دە ەرىپ جاتقان قاردىڭ ءيىسى دە ۇنايدى. ال كوكتەمگى كۇن كوزىنىڭ شۋاعىنا مالىنعان كەڭ دالا ماڭگىلىك تۇيسىگى سياقتى سەزىلەدى — ويتكەنى شەتسىز-شەكسىز يەن دالادا ماڭگىلىكتى سەزىنبەۋ مۇمكىن ەمەس. تاۋ بەتكەيىنە كۇننىڭ شۋاقتى كوزى تۇسكەن سايىن قىسقى قار كەيىن شەگىنىپ كەتىپ جاتتى. ءشىرىندى ءشوپتىڭ، بويىنا ءنار جۇرە باستاعان ارشانىڭ، كۇرتىك قار استىنان قىلتيىپ بوي كورسەتكەن جاپ-جاسىل كوكتىڭ ءيىسى اڭقي باستادى. قويلار كوك قۋىپ، بىتىراي جايىلۋعا كوشتى. ولار ءبىر كەزدە كەنەتتەن ءبىر نارسەدەن ۇرىككەندەي بولىپ، تومەنگى شاتقالدان شىعا ورگە قاراي دۇركىرەي جونەلدى. ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ۇباپ-شۇباپ، جەلگە قاراي كوكىرەك توسادى. ويتكەنى ولار دا شەتسىز-شەكسىز، ماڭگىلىك كەڭىستىككە شىعۋدى قالايدى. بوستاندىققا ۇمتىلۋ — قويلارعا دا ءتان قاسيەت.
بىرنەشە كۇن بولدى، قارعالار شاتقالدىڭ ۇستىندە توپ-توبىمەن قالىقتاپ ۇشادى دا جۇرەدى. بيارتۋر شاتقالدى ارالاپ شىقپاق بولدى. مىنا قارعالاردىڭ ۇيىرىلە قۇلديلاپ قونىپ، شۇقىپ جەپ جۇرگەنى قانداي جەمتىك ەكەنىن ءبىلىپ قايتپاقشى. وزەندەگى سۋدىڭ تاسىپ اققانىنا ءبىراز بولعان. ءبىراق ونىڭ دەڭگەيى بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىنعىداي جوعارى ەمەس ەدى — تايىز بولىپ قالعان. بيارتۋردىڭ ءيتى كىلت تۇرا قالدى دا، سۋ جاعاعا شىعارىپ تاستاعان قارايعان ءبىر نارسەنى كورىپ، ورشەلەنە ءۇردى. قارق-قارق ەتكەن قارعالار شاتقالدىڭ ۇستىمەن ۇشىپ ءوتتى. بيارتۋر بۇل جەردەن ولگەن مالدىڭ جەمتىگىن كورە قويمايتىن شىعارمىن دەگەن ويدا ەدى. ويتكەنى بيىلعى كوكتەمدە مال ولىم-جىتىمگە ۇشىراعان جوق بولاتىن ونىڭ ۇستىنە، اناۋ قارايعان نارسە مالعا ۇقسامايدى. قايتا ادامنىڭ مايىتىنە كەلىڭكىرەيتىن سياقتى. ول سىمباتتى جاس جىگىتتىڭ دەنەسى بولىپ شىقتى. شاماسى، بيىلعى وتكەن قىستا جارتاستىڭ ۇستىنەن قۇزعا قۇلاپ، قار استىندا قالىپ قويعان بولۋى كەرەك. وزەننىڭ تاسقىنىمەن جاعاعا شىعىپ، سۋ قايتقان كەزدە قۇمنىڭ بەتىندە قالىپتى. مايىتتەن ادام كەسكىنىن ايىرىپ بولار ەمەس. بەتى-جۇزى بۇزىلىپ، جالپايىپ كەتىپتى. كەڭسىرىگىنەن ەشتەڭە قالماپتى، ۇڭىرەيىپ تۇر. ەرىندەرى دە جوق. اۋزى اسپانعا قاراپ ىرجيا كۇلىپ جاتقانداي. كوزدەرىن قارعا شۇقىپ، جەپ قويىپتى. ءۇستى-باسىنداعى كيىمدەرى ءىرىپ-شىرىپ، بوزدانىپ كەتىپتى. سۇيەكتەرى ىرسيىپ جاتىر. قۇزعىن قارعالار بىلگەنىن ىستەپتى. قاراۋعا جۇرەگىڭ اۋىرادى. بيارتۋر ءمايىتتى تاياعىنىڭ ۇشىمەن بىرنەشە رەت ءتۇرتىپ كوردى.
يتىنە: "ءتايت ەندى، ۇرە بەرمە!" دەگەندەي زەكىپ، الدەبىر نارسەلەردى مىڭگىرلەدى:
تاعدىردىڭ ەندىگى كورسەتەيىن دەگەنى وسى شىعار... — ول ناسىبايدىڭ ءبىر شىمشىمىن يىسكەدى. يت ۇرگەنىن ءالى قويمادى. — ءوشىر ەندى ءۇنىڭدى! شاۋىلدەي بەرگەنىڭنىڭ ەندى تۇك پايداسى جوق. مۇنىڭ سىرىن سەن ءبارىبىر تۇسىنبەيسىڭ! بىرەۋلەردىڭ بارلىق كىنانى كولۋمكيلليگە جابا سالاتىنى وزىنەن-وزى بەلگىلى. ءسىرا، اركىمنىڭ ءوز تاعدىرى ءوز كەۋدەسىندە، ءوز بيلىگىندە دەگەن ءسوز دۇرىس تا شىعار؟ ءبىراق قولدان كەلەر دارمەن قايدا؟
ال بيارتۋرعا بۇل سۇمدىق ءۇشىن كولۋمكيللي ءتىپتى دە كىنالى ەمەس ەكەنىن، جالپى العاندا ونىڭ ادام تاعدىرىنا ەشقانداي دا قاتىسى جوق ەكەنىن مويىنداۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسكەن جوق. راس، كولۋمكيللي تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبارى دە بوس ساندىراق، شىلعي وتىرىك ەكەنىن بىلە تۇرسا دا بيارتۋر ول اڭگىمەلەردە شىنايى شىندىقتىڭ وزىنەن دە كۇشتى الدەبىر باسقا شىندىقتىڭ بوي كورسەتپەي، جاسىرىن جاتۋى مۇمكىن دەگەن ويدان ەشقاشان ارىلىپ كورگەن ەمەس. يەن دالادا جىن-پەرىلەر ءومىر سۇرەدى-مىس. ول ادامداردىڭ ەتىن جەيدى-مىس. ءبىراق قالاي دەگەندە دە بۇگىنگى ءوزى تاپقان مايىتكە قاتىستى الدەبىر شىندىقتىڭ بولۋى، وعان بەلگىلى ءبىر قۇرمەت ءراسىمىنىڭ كورسەتىلۋى كەرەك قوي. ونداي قۇرمەتتى مۇنىڭ نەعۇرلىم تەز جاساۋى ءتيىس. ويتكەنى قويلارى شاتقالدان شىعىپ، جوعارى ورلەپ بارادى — وڭايلىقپەن جەتكىزبەي كەتۋى مۇمكىن. ۆيارتۋردىڭ تاياۋدا عانا توقىلعان جاپ-جاڭا بيالايى بار ەدى. ءوزى قالىڭ، جىلى بولاتىن. ول وڭ قولىنداعى بيالايىن شەشىپ الدى دا، ءمايىتتىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى. ويتكەنى ولگەن ادامنىڭ مايىتىنە ايتەۋىر ءبىر قۇرمەت كورسەتپەي كەتۋ ادىلدىككە، كورگەندىككە جاتپايدى. سودان كەيىنگى ءمينوتتىڭ وزىندە-اق بيارتۋر شاتقالدىڭ جوعارى جيەگىنە كوتەرىلىپ ۇلگەردى. ءوزىنىڭ ويلاعانىنداي، قويلارى ورگە قاراي زاۋلاپ بارادى ەكەن. تەك ىلگەرى ۇمتىلادى. ولاردى باستاپ بارا جاتقان قوي ىلگەرى ۇمتىلعان بويى سوناۋ بيىك جارتاستىڭ باسىنا دەيىن شىعىپ كەتىپتى. سونىمەن بارلىق قوي بلاۋفەدل تاۋىنا بەت الىپتى. بيارتۋر ولاردى قۋىپ جەتتى. ول مىنا قويلارىنىڭ ەرتە كوكتەمنىڭ وزىندە سەرگەكتىك تانىتىپ، بەينە ءبىر ەشكىممەن قاتىسپاي، ءوز الدىنا بولەك كەتكىسى كەلگەن تاقۋالار سياقتى تاۋدىڭ شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىگىنەن وزدەرىنە وڭاشا جايىلىم ىزدەگىسى كەلگەنىنە قۋاندى.
— حالبەرا، — دەدى ول كەشكە قاراي ۇيگە كەلگەن سوڭ سىڭار بيالايىن ونىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستاپ، — وڭ قولىما تاپ وسىنداي ەتىپ بيالاي توقىپ بەر.
— ءبىر سىڭارى قايدا؟ — دەپ تاڭ قالا سۇرادى كەمپىر. ويتكەنى ول بيارتۋردىڭ بۇرىندى-سوڭدى بيالاي جوعالتقانىن كورىپ-بىلگەن ەمەس ەدى.
— ول جاعىن قازبالاپ سۇراماي-اق قوي، ءمۇساپىر قارتىم، — دەدى بيارتۋر.
— قازبالاپ سۇراماي-اق قوي دەدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى حالبەرا كەمپىر. ول باسى قالت-قۇلت ەتىپ، ازداپ تەرىس اينالىپ وتىردى. بۇل — ونىڭ بىرەۋگە نازار اۋدارىپ قاراعان كەزدەگى ەجەلگى ادەتى. ول "قازبالاپ سۇراماي-اق قوي" دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا ءبىر سىر بارىن سەزگەندەي بولدى: راس، قازبالاپ سۇراۋدىڭ قاجەتى جوق — ادامنىڭ جۇرەگىن سىزداتىپ، اۋىرتۋدىڭ نە كەرەگى بار؟
ەلۋ التىنشى تاراۋ
اپكە
كۇشتى نوسەر جاۋىپ ءوتتى، بۇكىل دۇنيەنى سۋ باسىپ كەتكەندەي بولدى. كوكتەمگى جۇزدەگەن شاعىن وزەن ارناسىنان اسىپ، ەڭىسكە قاراي جارىسا تاسىپ اقتى، تاۋ بەتىندەگى قاردى تەڭىزگە قاراي ايداپ، جۋىپ-شايىپ كەتتى. كۇننىڭ كوزى قايتا اشىلعان كەزدە اڭعاردا قار قالماعان ەدى. تاۋ جاسىل جەلەك جامىلا ءتۇستى. جاسىل ءشوپتىڭ ارا-اراسىنان سارعالداقتار بوي كوتەرىپ، مەنى كوردىڭدەر مە دەي باستادى. جىلى جەل سوقتى. قوتاننىڭ جانىنان اعىپ وتەتىن شاعىن وزەن العاشقىدا اساۋسىعانداي بولىپ ەدى، سوڭىنان ساباسىنا ءتۇسىپ، تاعى دا ءوز ارناسىنان اسا الماي قالدى. مۇنى بيارتۋردىڭ كەنجە ۇلى بايقاپ ۇلگەرمەدى. ارادا جىل وتپەي جاتىپ، ەندى ونىڭ وزەن بويلاپ، ويناپ كەتۋىنە رۇقسات ەتىلمەدى. مىنە، ول قوي قورادا قي كۇرەپ، ارا-اراسىندا دەمىن العان كەزدە اقىماق بىرەۋ سەكىلدى الىسقا كوز تىگىپ، ۇزاق قارايدى، قيالدانادى. اۋلۆالاردىڭ بۇعان "سەن الىستاعى عاجايىپ ەلدەرى ارالايتىن بولاسىڭ" دەپ، كورىپكەلدىكپەن ۋادە بەرگەنى قايدا؟! ول ءوزىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان سايىن ول ەلدەرمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتكەندەي بولعان ەدى. ال ەندى كوكتەم كەلگەندە ول ەلدەر بۇدان كوكجيەكتىڭ ارعى جاعىندا ءبىر قيانعا تاعى دا الىستاپ كەتكەندەي. ەندىگى تۇرىسى مىناۋ. ول اۋستاعا قاراعان سايىن ول ەلدەردىڭ قانشالىقتى قاشىقتاپ كەتكەنىنە كامىل كوز جەتكىزگەندەي بولادى. ال ولار قىستىگۇنگى قيالىندا قول سوزىم جەردە، جاپ-جاقىن سياقتى ەدى — شەتسىز-شەكسىز قار باسىپ جاتقان كەڭ دالانىڭ ارعى جاعىندا ايقىن كورىنىپ تۇرعانداي بولاتىن. ءبىراق ءۇمىتسىز — سايتان. ءتاتتى قيالىندا كورگەندەرىنەن كۇدەرىن ۇزگىسى كەلمەيدى. مىنا شۋاقتى كوكتەم بالانىڭ ءۇمىتىن ودان سايىن كۇشەيتە تۇسكەندەي — الىس ولكەلەردەن ۇشىپ كەلىپ جاتقان قۇستار دا، بەتىنەن ايمالاعان جىلى جەلدەر دە، شايداي اشىق كوگىلدىر اسپان دا، تاۋسىلمايتىن، ماڭگىلىك ۇزاق ۋاقىت تا سول ارمانعا مەڭزەيدى. كوكتەم الىس ساپارعا شاقىرىپ، ەلىكتىرە تۇسكەندەي اسەر ەتەدى. نونني ءۇيدىڭ الاسا ەسىگىنەن ەڭكەيىپ سىرتقا شىققان بويدا ونى تاعى دا كوكتەم شاقىرىپ تۇرعانداي بولادى: ول كىلت توقتاي قالىپ، الگى ۇنگە ىنتىعا قۇلاق تۇرەدى. ونىڭ تۇلا بويىن ومىرگە دەگەن مۇڭدى قۇشتارلىق بيلەپ الا جونەلەدى. نونني كوكتەمنىڭ مۇنداي ۇنىنە اسىرەسە ءمۇعالىم كەتىپ قالعالى بەرى ەرەكشە قاتتى دەن قوياتىن بولىپ الدى. ال ول پاسحا مەيرامىنىڭ الدىنداعى از عانا كۇن بۇرىن كەتكەن ەدى. بۇعان دەيىن نونني اۋستانىڭ جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەنىن بايقاماعان ەكەن. ءبىر كۇنى جەكسەنبىدە كەش بولىپ، قاس قارايا باستاعان كەزدە ول اۋستانى جىلعاداعى كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، جالعىز جاتقان جەرىنەن كوردى. بۇل ونىڭ جانىنا جاقىندادى. قىز قيمىلسىز جاتا بەردى، ءتىپتى مۇنىڭ كەلىپ تۇرعانىن دا سەزگەن جوق. وتە جاقىن بارعاندا بايقاعانى: قىز ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتىپ، بەتىن جەرگە باسىپ جىلاپ جاتىر ەكەن. نونني مۇنىڭ وزىنە جانە اعاسىنا قاراعاندا الدەقايدا وسال ءارى نازىك جان ەكەنىن بۇرىننان دا جاقسى بىلەتىن-بىلگەن سايىن جانى اشىپ، ايايتىن. قانشا دەگەنمەن اپكەسى عوي! مۇنىڭ ەت جۇرەگى ەزىلىپ، ءقازىر دە سىزداپ قويا بەردى، اپكەسىنە دەگەن جاناشىرلىق سەزىمى وياندى. ال ءنوننيدىڭ ءوزى سيرەك، اسىرەسە بىلتىردان بەرى وتە سيرەك جىلايتىن بولعان. ويتكەنى ەندى كوپ ۇزاماي-اق ەر جەتكەن ازامات بولادى عوي. ول اۋستاعا ءۇن قاتتى. قىز سەلك ەتە قالدى. ورنىنان اتىپ تۇردى دا كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. ءبىراق اعىل-تەگىل كوز جاسىن توقتاتا الماي، جىلاي بەردى، جىلاي بەردى.
— نەمەنەگە ەڭىرەپ جاتىرسىڭ؟ — دەدى ول، تاڭدانا قاراپ.
— ەشتەڭەگە، — دەدى اۋستا وكسىگىن باسا الماي.
— ءبىر نارسەڭدى جوعالتىپ العان جوقسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى بالا.
— ءيا، — دەپ ءۇن قاتتى اۋستا.
— سوندا نە جوعالتتىڭ؟
— ەشتەڭە.
— ەڭىرەۋدىڭ قاجەتى جوق، — دەدى بالا.
— مەن ءتىپتى دە ەڭىرەپ وتىرعان جوقپىن، — دەپ قارسىلاستى قىز. ءبىراق كوزىنىڭ جاسى ءالى تىيىلعان جوق.
— الدە اكەم رەنجىتتى مە؟
— ءيا.
— سوندا ول نە دەدى؟
— ەشتەڭە دەگەن جوق.
— ول نەمەنە، سەنى سابادى ما؟
— ءيا، ءبىر كۇنى ساباعانى راس. ءبىراق بۇدان كوپ بۇرىن ەدى. جارايدى، ونى ەسكە الماي-اق قويايىق. مەن ۇمىتىپ كەتكەنمىن. جو-جوق، ايتپاقشى، ول مەنى ءتىپتى دە ساباعان جوق بولاتىن.
— سونىمەن سەن نەگە جىلاپ وتىرسىڭ؟ الدە ساعان ءبىر نارسە قاجەت پە؟
اۋستا وكسىگىن باسا الماي، ەنتىگە وتىرىپ:
— ءيا، — دەپ، بۇرىنعىسىنان بەتەر وكىرىپ جىبەردى.
— سوندا ساعان نە كەرەك؟ ايتساڭشى، — دەپ سۇرادى بالا.
— بىلمەيمىن! نە كەرەك ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن! — اۋستا ودان سايىن تورىعا جىلاي بەردى.
— سوۋلا، اپكەتايىم، ايتا قويشى. ماعان ايتۋىڭا بولادى عوي. ەرتەڭگى كۇنى ەر جەتىپ، ازامات بولعاندا مەن سەنىڭ قاي تىلەگىڭدى بولسا دا ورىندايمىن. سولاي ەتە الاتىن شىعارمىن
— سەن ءالى ەشتەڭەنى دە تۇسىنبەيسىڭ. سەن ءالى كىپ-كىشكەنتايسىڭ... مەنىڭ جاعدايىمدى ءالى ەشكىم دە تۇسىنبەيدى. مەنىڭ ءوزىم دە! كۇندىز-تۇنى بىردەي ويلانسام دا تۇسىنبەيمىن!
— تۇسىنبەيتىن نەسى بار؟ مۇنىڭ سەبەبى سەن مىنا ءبىز سياقتى ۇل بالا ەمەسسىڭ عوي، — دەدى نونني، وعان تولىق جانى اشيتىنىن بىلدىرە. ءقازىر ول ادامزاتتىڭ تانىنە قاتىستى ەڭ قيىن، ءتىپتى تۇسپالداپ ايتۋعا دا بولمايتىن قايداعى ءبىر قۇپيا سىرلارىن ءسوز ەتۋگە تۋرا كەلەتىنىن سەزدى. مۇمكىن مۇنىڭ ءوزى ءنوننيدىڭ تاراپىنان جاسالعان جاقسى قىلىق ەمەس تە شىعار. ءبىراق، امال قانشا، ابايسىزدا اۋزىنان شىعىپ كەتتى.
— ءيا، سولاي دا شىعار، — دەپ ويلانا ءارى تورىعا جاۋاپ قاتتى اۋستا.
— جارايدى، قىمباتتى سوۋلا، — دەدى ول، قىزدى قالاي دا جۇباتقىسى كەلگەن باتىل نيەتپەن ونىڭ بەتىنەن مەيىرلەنە سيپاپ قويىپ، — بولار ءىس بولدى. ەندى وعان وكىنبە. مۇنى ەشكىم دە بىلمەيتىن بولادى. مەن ولسەم دە تىسىمنەن شىعارمايمىن. "ەشكىمگە ايتۋشى بولما!" دەپ گۆەندۋرعا دا قاتاڭ ەسكەرتىپ قويامىن.
— ياعني، سەندەر بىلەتىن بولدىڭدار عوي! سولاي ما؟ — دەپ سۇرادى اۋستا. ول شەتىنەن كوتەرە ۇستاپ تۇرعان كويلەگىنىڭ ەتەگىن قولىنان ءتۇسىرىپ جىبەردى دە ءىنىسىنىڭ بەتىنە تۋرا قارادى. — سەن ءوزىڭ بىلەسىڭ بە؟
— جوق، اياۋلى سوۋلا. مەن ەشتەڭە دە بىلمەيمىن. مەن سەندەرگە قاراپ جاتقان جوق بولاتىنمىن. ءبىراق وندا تۇرعان نە بار؟! ەندى وكىنگەنمەن قولدان كەلەر قايران جوق. ال مەن ەرتەڭگى كۇنى ەر جەتىپ، ازامات بولعان سوڭ باسقا ءبىر ەلگە بارىپ، ءۇي سالىپ بىتىرگەن سوڭ سەنى ءوز قولىما الامىن. بىرگە تۇراتىن بولاسىڭ. كارتوپ تا جەي الاسىڭ.
— كارتوپ؟ كارتوپتىڭ ماعان قاجەتى قانشا؟
— بىلمەيسىڭ بە، الگى تاۋاراتتا ايتىلعانداعىداي عوي...
— تاۋراتتا كارتوپ تۋرالى ەش نارسە ايتىلمايدى.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، الگى ءبىر ايەلدىڭ جەپ قويعان جەمىسى تۋرالى ەدى.
ماعان تاۋراتتا ايتىلعان اڭگىمەلەردىڭ تۇككە قاجەتى جوق، — دەدى اۋستا، جىلاي-جىلاي ءىسىپ كەتكەن كوزىن كەڭىستىككە تىگە قاراپ. — قۇداي... سول قۇدايىڭ — مەنىڭ جان-تانىممەن جەك كورەتىن قاس جاۋىم...
بالا وعان كەنەتتەن توسىن سۇراق قويدى:
— سوۋلا، ءوزىڭ ايتا قويشى، قىستىگۇنى ءمۇعالىم اڭساعان ارماندارىڭدى ويشا جاسىرۋعا ءامىر ەتكەندە سەن قانداي ارمان تۋرالى ويلاپ ەدىڭ؟
سوۋلا ءىنىسىنىڭ بەتىنە سىناي قارادى. ءدال وسى قاس قاعىم ساتتە ونىڭ كوزى قاتتى قىليلاندى. بۇل — ونىڭ جىلاعان كەزدەگى ۇيرەنشىكتى ادەتى. ول قاباعىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، كوك ءشوپتىڭ ءبىر تال ساباعىن ۋماجداپ، ەزگىلەي بەردى.
— سونىمەن سەن ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپايسىڭ با؟
— جوق، ەشكىمگە دە ايتپايمىن. ال سەن سول جولى قانداي اسىل ارماندى قالاپ ەدىڭ؟
— ماحابباتتى، — دەپ جاۋاپ بەردى قىز. ءسويتتى دە تاعى ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى. كوز جاسىن تىيا الماي: — ماحابباتتى، ماحابباتتى، ماحابباتتى!.. — دەپ قايتالاي ءتۇستى.
— ماحاببات دەگەن نە ول؟
اۋستا كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى دە ەكى يىعى سەلكىلدەپ، تاعى دا ەڭىرەپ جىلادى. الگىندە وسىندا نونني كەلگەندەگى قالپىنا قايتا ەندى.
— مەنىڭ ولگىم كەلەدى! ءيا، ولگىم كەلەدى، ولگىم كەلەدى!..
نونني مۇنداي اۋىر قاسىرەت كەزىندە قانداي كومەك كورسەتۋ كەرەك ەكەنىن بىلە الماي، باسىن قاتىردى. ول قىزدىڭ قاسىنداعى جاپ-جاسىل كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە اقىرىن عانا جايعاسىپ وتىردى. ەندى ونىڭ كەۋدەسىندەگى ساز اسپابىنىڭ ىشەكتەرىنە بەينە ءبىر قول ءتيىپ كەتكەندەي، الدەبىر اۋەن پايدا بولا باستادى.
بالا ءوز ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ادام جانىنىڭ شىم-شىتىرىق قاتپارلارىنا ەركىن ءۇڭىلدى. ءبىراق ونىڭ تىلسىم سىرلارىن تۇسىنۋىنە ءالى ەرتە ەدى. دەگەنمەن ەڭ ماڭىزدىسى — اۋستامەن بىرگە ونىڭ قاسىرەتىن قوسىلا سەزىنىپ، قوسىلا ءبولىستى. بۇكىل دۇنيە بەلگىلى بولعان ءبىر تاماشا ءانىن دە ەستەلىك رەتىندە جىرلاپ بەردى. ادام جانىنىڭ سونشالىقتى قورعانسىز ەكەنىن ءبىلۋ، ونىڭ بىر-بىرىنە قاراما-قارسى كۇشتەرىنىڭ اراسىنداعى كەسكىلەسكەن كۇرەستى ءتۇسىنۋ ءالى دە ءاننىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولاتىن قاينار كوزگە اينالا المايدى. ءاربىر عاجايىپ ءاننىڭ تۋۋى ءۇشىن بىرەۋدىڭ قايعى-قاسىرەتىن ونىمەن بىرگە ءبولىسۋ كەرەك. مىسالى، تۋعان ەلدىڭ تاماشا قىزى اۋستا سوۋلليليانىڭ قايعى-قاسىرەتىن بىرگە بولىسكەن سياقتى.
ەلۋ جەتىنشى تاراۋ
بالا جانە الىس ەلدەر
ارمان-قيالدىڭ ەڭ تاڭ قالارلىق جاقسى قاسيەتى — ونىڭ ورىندالۋى. مۇنى وزگە ەشكىمنىڭ مويىنداعىسى كەلمەسە دە بارلىق ۋاقىتتا دا وسىنداي. ال ادامدار وزدەرىنىڭ ارمان-قيالدارى ورىندالا باستاعانىن ءوز كوزدەرىمەن كورە باستاسا دا وعان ءتىپتى دە تاڭ قالمايدى. بەينە ءبىر تەك وسىلاي بولاتىنىن زور سەنىممەن اسىعا كۇتىپ كەلگەن سياقتى سەزىنەدى. قالاي دا قول جەتكىزسەم دەگەن ماقساتىڭ مەن وعان قالاي قول جەتكىزۋ جونىندە قابىلدايتىن شەشىمىڭ بىر-بىرىنە وتە جاقىن تۋىستارداي ۇقساس جانە ولار ءبىر جۇرەكتە ۇزاق ۋاقىت قالعىپ-مۇلگىگەن قالپىندا ساقتالادى.
بۇل وقيعا قۇدايعا ماداق ايتۋ مەرەكەسىنەن ءبىر كۇن بۇرىن بولدى. جىلدىڭ بۇل مەزگىلىندە اڭعار ارقىلى الۋان ءتۇرلى ادامدار ارى-بەرى ءجيى ءوتىپ جاتادى. ءبىراق بۇل حۋتورعا ولاردىڭ ىلۋدە بىرەۋى عانا قايىرىلادى. ال بۇل كۇنى جازعى مەكەنگە ءبىر جۇرگىنشى ارنايى بۇرىلدى. ونىڭ سىرتقى كورىنىسىندە ەشقانداي ەرەكشە بەلگى بولعان جوق. بۇل ومىردە اتقاراتىن قىزمەتى مەن مىندەتى جونىندە ەش نارسەنى بايقاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. مۇندا بۇرىلعانداعى جالعىز مىندەتى بىرەۋدىڭ اماناتىن ورىنداۋ — بەرىپ جىبەرگەن حاتىن تاپسىرا كەتۋ ەدى. كەيىن، ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە، يوۋن گۋدبيارتۋرسسون قانشا تىرىسقانىمەن ول ادامنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن، بەت-بەينەسىن ەش ەسىنە تۇسىرە الماي-اق قويدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول ەڭ قاراپايىم ادامداردىڭ ءبىرى ەدى. سوندىقتان وزگە جۇرت ونىڭ قاراپايىم ادام ەكەنىنە نازار اۋدارىپ، ەلەپ — ەسكەرمەدى. ول جازعى مەكەن يەسى بيارتۋرعا ءبىر حاتتى ۇستاتتى دا، قوش ايتىسىپ، ءوز جونىمەن كەتە بەردى.
مۇنداي حات الۋ بيارتۋر ءۇشىن وتە سيرەك كەزدەسەتىن، ءتىپتى ءبىرىنشى رەت دەرلىك كەزدەسكەن وقيعا ەدى. ول بۇرىن ءوز بورىشىن ۋاقتىلى وتەۋ كەرەكتىگى جونىندەگى ەسكەرتپە ەسەپ-حاتتار عانا الىپ تۇراتىن. ويتكەنى ەشكىمگە تاۋەلسىز، ءوز ەركى وزىندەگى دەربەس ادامدار باسقاداي حات المايدى. ال مىناداي حاتتار ادەتتە بىرەۋگە تاۋەلدى، ءوز ەركى وزىندە جوق ادامدارعا عانا جولدانادى. بيارتۋر حاتتىڭ سىرتىنداعى جازۋدان ونىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن ەكى رەت وقىپ بولدى دا ارى-بەرى اۋدارىستىرىپ، ونى استى-ۇستىنەن بىردەي مۇقيات قاراپ شىقتى. ەكى ۇلى اكەسى كونۆەرتتى اشىپ تۇرعان كەزدە ونىڭ ەكى جاعىنا جاسىرىنا كەلىپ، جاقىنداي ءتۇستى، ونىڭ مىنا حاتتى وقىپ تۇرعانداعى بەتى-جۇزىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا قاراۋمەن بولدى. بيارتۋر ءبىر جاپىراق قاعازدى كوزىنەن الىستاۋ ۇستاپ، ءسال قيعاشتانا قارادى، قاستارىن تىرىستىرىپ، قاباعىن تىرجيتا، باسىن شالقايتا تۇرىپ، وندا نە جازىلعانىن مۇقيات وقىپ شىقتى.
ول حاتتى تاعى ءبىر رەت وقىپ شىعىپ، ويلانا ءتۇسىپ، جەلكەسىن قاسىدى. بالالار نە بولىپ قالعانىن بىلمەي، باستارىن قاتىردى. بيارتۋر حاتتى ءۇشىنشى رەت قايتالاپ وقىپ شىقتى دا، بۇكتەلگەن قالپى قالتاسىنا سالىپ، كەتىپ قالدى. بۇل حاتتا قانداي قۇپيا، قانداي جاڭالىق بار ەكەنىن ونىڭ وزىنەن باسقا ءالى ەشكىم دە بىلە العان جوق.
كوكتەمنىڭ جارىق ءتۇنى ەدى. جاسىل ءتۇستى شالشىقتى بالشىقتىڭ ۇستىندە شاربى بۇلتتار قالىقتايدى. بۇل كەزدىڭ قۇس اتاۋلىعا ۇنايتىنى سونشا، ولار ءتىپتى كەش بولعاندا دا توقتاۋسىز سايراي بەرەدى. ءيا، كوكتەم ىلگەرى ەنتەلەي ءتۇسىپ، كۇن وتكەن سايىن كۇشىنە ءمىنىپ كەلەدى. بيارتۋر ورىستەگى جايىلىمنىڭ وڭتۇستىگىنە تاعى دا بارىپ قايتۋدى ۇيعاردى. وندا ءبىر ساۋلىق قوزداۋى ءتيىس ەدى. سونى ءيىرىپ قايتپاقشى. مەزگىل كەش بولسا دا ول كەنجە ۇلىن ەرتە كەتپەك بولدى.
اكە، سەنىمەن بىرگە مەن-اق بارايىن. نونني ءالى جاس قوي. ەرتە جاتىپ، ۇيىقتاي بەرسىن، — دەدى ۇلكەن ۇلى گۆەندۋر.
اكەسى كەلىسپەدى:
— مەن ايتتىم عوي — مەنىمەن بىرگە كىشكەنتاي يوۋن بارادى، — دەدى. — سەن ءوزىڭ جاتىپ، دەم الا بەر. ونىڭ ەسەسىنە مەن سەنى ەرتەڭ بۇدان الدەقايدا ەرتە وياتامىن.
اكەسى شالشىقتى بالشىقتى بەتكە الىپ، ءىرى ادىمداپ بارادى، ال بالاسى اياعىن تاپىر-تۇپىر تەز باسىپ، ءبىر تومپەشىكتەن ءبىر تومپەشىككە سەكىرۋمەن ەرىپ كەلەدى. ولار وسىلاي ەڭىسكە ءتۇستى. بويلاپ وسكەن سيىر جوڭىشقا كوككە كوتەرىلە ۇمتىلادى، ال ونىڭ جانىندا الاسا سارعالداقتار مەن قۇلماق ءوسىپ تۇر. سۋدىڭ سۇرعىلت ايدىنىندا ەمىن-ەركىن ءجۇزىپ، سەرۋەندەگەن ۇيرەكتەر وزدەرىنىڭ سالىپ العان ۇيالارىنا بەتتەپ بارادى. تىنىمسىز شىقىلىقتاعان بالشىقشى قۇس بيارتۋرعا تاۋسىلماستاي ۇزاق عاجايىپ ساگا ايتىپ بەرگىسى كەلگەندەي-اق ونىڭ قىر سوڭىنان قالماي كەلەدى. ال قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداي قالساڭ، ونداي عاجايىپ ساگا ايتىپ بەرۋگە ەشقانداي مازمۇنى جوق سياقتى: مىڭ جىلعا دەيىن تاۋسىلماي سوزىلا بەرەتىن حي-حي-حي دەگەن شيقىل عانا.
ايتەۋىر ءبىر كەزدە الىس ولكەدە جۇرگەندە وسى ساگا ەسىنە تۇسە قالسا، سەن ونىڭ كەرەمەت جاقسى ءارى ادەمى ەكەنىنە، وزگە ساگالارعا قاراعاندا بارىنشا تارتىمدى ەستىلەتىنىنە، بالكىم، جەر بەتىندەگى ەڭ ادەمى ساگا وسى ەكەندىگىنە كەنەتتەن كوز جەتكىزەتىنىڭە داۋ جوق. سوندا سەن: "بۇل ساگانى و دۇنيەگە بارعاندا تاعى دا ەستيتىن شىعارمىن. قۇدايعا ماداق ايتۋ مەرەكەسى قارساڭىنداعى تۇندە وسى شالشىقتى بالشىقتا سەرۋەندەپ قايتۋىما رۇقسات ەتەتىن بولار" دەپ ۇمىتتەنەسىڭ. سوندا سەن بۇل عاجايىپ ساگانى، باسقا ەشقانداي ساگانى ەمەس، تاپ وسى ساعانى تاعى دا ەستيتىن بولاسىڭ.
ولار ىزدەگەن ساۋلىعىن بالشىقتى كوگالدان تاپتى. ول امان-ەسەن قوزداپتى. بۇل وتە جاقسى بولدى. بيارتۋر قوزىنى ۇستاپ الىپ، قۇلاعىنا جالما-جان ەن سالدى. ەنەسى تاياۋ كەلىپ، اقىرىن عانا ەمىرەنە ماڭىرادى. بيارتۋر ونى دا ۇستاپ الىپ، جەلىنىن ۇستاپ كوردى. ءيا، ءسۇتى جەتكىلىكتى ەكەن ەرتەڭ — قۇدايعا ماداق ايتىلاتىن كۇن. كىشكەنتاي سوۋلا تومەنگە، پوسەلكەگە ءتۇسىپ، وندا پاستوردىڭ قاراماعىندا ءبىر اپتا بويى بولادى. ويتكەنى اۋستانىڭ ءۇش قۇداي مەرەكەسىنە دەيىن شوقىندىرىلىپ، حريستيان دىنىنە قابىلدانۋى كەرەك. تاڭعا جۋىق كۇشتى جاڭبىر جاۋاتىن ءتۇرى بار. بۇل كوك ءشوپ ءۇشىن جاقسى-اق. بيارتۋر جاعالاۋداعى ارشا ءوسىپ تۇرعان تومپەشىككە جايعاسىپ وتىردى دا وزەننەن كوز الماي، ۇزاق قارادى. وزەن اسىقپاي، باياۋ عانا اعىپ جاتتى. قارسى بەتتەگى جاعالاۋعا سۋدى شالپىلداتا ەكى ۇيرەك كەلىپ قوندى. ولار بۇعان تاعزىم ەتكەندەي بولىپ، مويىندارىن يە ءتۇسىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇزدى. ولارعا بالا دا قىزىعا قارادى. ءبارى دە بارىنشا باياۋ، تىپ-تىنىش مۇلگىگەن قالپىندا. شاماسى، مىنا شالشىقتى بالشىق ءوزىنىڭ بۇرىنعى كىنالارى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ جاتقانداي. وسى ءبىر شالشىقتى بالشىقتى جازىقتا نە سۇمدىقتار بولمادى دەيسىز؟! ەندى، مىنە، يەن دالا ءوزىنىڭ سۇيىكتى ەركە پەرزەنتىمەن اقىرعى رەت قوش ايتىسىپ جاتقانداي.
— ءيا، كىشكەنتاي يوۋن، — دەدى اكەسى. ول مۇنى كۇتپەگەن جەردەن يوۋن دەپ اتادى. ال بالا وعان ەمەس، قاسىنان باياۋ جىلجىپ اعىپ جاتقان وزەنگە قاراۋمەن بولدى. — مەنىڭ ساعان ءبىر نارسە ايتۋىم كەرەك. ۇيگە سودان كەيىن باراتىن بولامىز.
ۇنسىزدىك ورنادى.
— تومەندە، فوردتا، ءبىر ايەل تۇرادى، — دەدى بيارتۋر. — راس، مەن ونى تانىمايمىن دا، بىلمەيمىن دە. ءبىراق سونداي ءبىر ايەلدىڭ بار ەكەنى كۇمانسىز. شاماسى، ونىڭ سۋديامەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسى بولۋى كەرەك. ءبىراق مەنىڭ ول جاعىندا جۇمىسىم جوق. كىم بولسا، ول بولسىن، مەن ءۇشىن ءبارىبىر. ءبىراق سول ايەل الىستاعى، سوناۋ باتىس جاقتاعى ۇلكەن ءبىر ەلدە ءتۋىپ-وسىپ، ءبىزدىڭ ەلگە سول جاقتان كەلگەن كورىنەدى... بىرەۋلەر ول ەلدى امەريكا دەپ اتايدى. شاماسى، جەر شارىنىڭ باسقا ءبىر بولىگى بولۋى كەرەك.
— ءيا، مەن ونى بىلەمىن، — دەدى بالا.
— ءىم... سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى اكەسى.
— ءيا، مەن مۇنى وقىپ بىلگەنمىن.
— ە، سولاي ما ەدى؟ — دەدى اكەسى. — ءبىراق وقىپ بىلگەننىڭ بارىنە بىردەي سەنە بەرۋگە بولمايدى. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق — ول جاقتا ءشوبى شۇيگىن جايىلىم جەتىپ ارتىلاتىن كورىنەدى. بىزدەگىدەن بىرنەشە ەسە جاقسى، ءتىپتى سالىستىرۋعا كەلمەيدى دەسەدى. وندا قويلار جىل ون ەكى اي بويى ەشكىمنىڭ قاراۋىنسىز ءوز اياعىمەن جايىلادى ەكەن دەپ ساندىراقتايتىندار دا بار. ونىسى، ارينە، قىپ-قىزىل وتىرىك. امەريكادا مالدى قالاي ازىقتاندىرۋ كەرەكتىگى تۋرالى اڭگىمەلەر دە قۇلاققا كىرە بەرمەيدى. ءبىراق ول ەلدە، جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءتۇرلى كاسىپ ۇيرەنۋگە بولاتىن كورىنەدى. مۇنىڭ ءوزى بولاشاعى الداعى جاس جىگىتتەر ءۇشىن ەتە پايدالى. كاسىپ ۇيرەنسەڭ، ەشكىمگە تاۋەلسىز، ءوز ەركىڭ وزىڭدەگى دەربەس ازامات بولا الاسىڭ.
— ءيا، سولاي ەكەنى راس، — دەدى بالاسى. — ال ول ەلدە ۇلكەن وزەندەر بار ما ەكەن؟
— ۇلكەن وزەندەر دەيسىڭ بە؟ ءيا، بار دەسەدى. ءبىراق ۇلكەن وزەندەر باسقا ەلدەردە دە بار عوي.
— ال قالالار شە؟
قوي ارمەن! سايتان السىن سول قالالاردى!.. جۇرتتىڭ قالا تۋرالى ايتقان كوپىرمە سوزىنە قۇلاق اسىپ، سەنە بەرمە! سونىمەن، جالپى ايتقاندا، الگى ايەل ءوزىنىڭ ۇلكەن ەلىنە قايتقاندا سەنى بىرگە الا كەتۋىن وتىندىك. سەنىڭ ناعاشى جاعىڭنان ءبىر تۋىسىڭ — ول سوندا تۇرادى — سەنى ءوز قولىنا العىسى كەلەتىن كورىنەدى. پايدالى كاسىپ ۇيرەنگەنىڭدى قالايدى دەيدى. مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، ول سەنىڭ جول شىعىنىڭدى تولەۋگە اقشا سالىپ جىبەرىپتى. الگى ايەل سەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ءجۇرىپ كەتەتىن سياقتى. مارقۇم شەشەڭ سەنىڭ بولاشاعىڭنان ءۇمىت كۇتىپ، نەشە ءتۇرلى جوسپارلار جاساۋشى ەدى. سول ارمانى ورىندالسىن. مەن سەنىڭ سوندا بارعانىڭدى ءجون دەپ سانايمىن.
بالا ەشتەڭە دەپ كەسىمدى جاۋاپ قاتپادى.
— مەن سەنى ەرتەڭ كەشكە فوردقا جەتكىزىپ سالامىن، — دەپ، اكەسى ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. — ارينە، سەن ءوزىڭ وسىعان كەلىسەتىن بولساڭ.
تاعى دا ۇنسىزدىك.
— نە بولدى سونىمەن؟ بارعىڭ كەلە مە؟
— ءيا، بارعىم كەلەدى، — دەپ، بالا جىلاپ جىبەردى.
— ە، سولاي ما؟! — دەپ، ءۇن قاتقان اكەسى ورنىنان اقىرىنداپ كوتەرىلە بەردى. — سولاي ەكەن عوي. مەنىڭ سەنەن قايتا-قايتا سۇراپ وتىرعان سەبەبىم، مەنىڭشە، ادام ءوزىنىڭ كوڭىلىنە قونعان، ءوزى دۇرىس دەپ تاپقان نارسەنى عانا ىستەۋى ءتيىس. — ول ورنىنان تۇردى دا. — سەن وزىڭە ايتىلعان نارسەنىڭ بارىنە بىردەي سەنە بەرمە، جارتىسىنا سەنسەڭ دە جەتىپ جاتىر — وعان ەش وكىنبەيسىڭ. باسقاسىنىڭ ءبارىن دە ۇمىت. ەگەر ءوزىڭ دۇرىس دەپ تاپقان نارسەلەرىڭدى عانا ىستەسەڭ، ەش وكىنبەيسىڭ. ۇتىپ شىعاسىڭ.
اكەلى-بالالى ەكەۋى ۇيگە قايتىپ ورالعان كەزدە ونداعىلاردىڭ ءبارى ۇيىقتاۋعا جاتىپ قالعان ەدى. كىشكەنتاي نونني ءۇن-تۇنسىز شەشىندى دە اجەسىنىڭ جانىنا قيسايا كەتتى.
نونني ەندى جىلاعانىن قويدى. بالشىقتى القاپتان قۇستاردىڭ سايراپ سالعان ءانى ەستىلەدى. بالكىم، بۇل قۇستاردىڭ سالعان ءانىنىڭ جاڭعىرىعى بولۋى دا مۇمكىن. وسى ءان ونىڭ جان دۇنيەسىن تەبىرەنتە بەردى. ول كوكتەمنىڭ مۇلگىگەن، قىپ-قىسقا تۇنىندە بىردە-بىر رەت ۇزىلمەدى. بۇل ونىڭ جان دۇنيەسى ەشقاشان ۇمىتپايتىن — قانداي الىس ەلگە كەتسە دە، قانداي سالتاناتتى سارايلاردىڭ ۇلكەن زالدارىنداعى قابىلداۋدا بولسا دا ەسىنەن ءبىر ەلى شىقپايتىن اۋەزدى دىبىستار عوي. بۇل — ءوزى تۋىپ-وسكەن يسلانديانىڭ شالشىقتى بالشىعىنداعى قۇستاردىڭ كوكتەمنىڭ تامىلجىعان قىسقا تۇنىندە سايراپ سالعان سۇيىكتى اۋەندەرى عوي!
ءيا، يەن دالاعا قاتال قىستان كەيىن كوكتەمنىڭ جايماشۋاق، نازىك ءارى كەرەمەت بايسالدى كۇندەرى كەلىپ جەتەدى. ءقازىر بالانىڭ كوز الدىنا الىستاعى جاڭا ەلدەردىڭ كوركەم كورىنىسى ەلەستەيدى. ول ەلدەر بۇعان تەڭىزدىڭ تۇبىنەن كوتەرىلگەن سۋ پەرىلەرى سياقتى كورىنەدى. ولاردىڭ تۇڭعيىق تەرەڭنەن الىپ شىققان قىمبات باعالى ۇلۋ قابىرشاقتارى مەن ءىنجۋ-مارجاندارى جازعى كۇننىڭ العاشقى شۋاعىنا مالىنىپ، جارق-جۇرق ەتىپ تۇرعانداي. ەندى بىردە الگى بايىرعى ەلدەردەن گۇلدەنگەن باۋ-باقشالاردىڭ جۇپار ءيىسى اڭقيدى. تەڭىزدىڭ كوگىلدىر ايدىنىنا قۇشاق جايا سوزىلىپ جاتقان ادەمى اقشاڭقان قالالار قىزىقتىرا كوز تارتادى. سودان سوڭ ونىڭ كوز الدىنان كوليفورنيانىڭ جاپ-جاسىل شۋلى ورماندارى، جەر ورتا تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا كۇن ساۋلەسىنە مالىنىپ، التىنداي جارقىراعان پالما اعاشتارىنىڭ اللەيالارى ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتىر. انە، ميسسيسيپي وزەنى. ونىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى نۋ ورماندا بۇعى مەن بارىس قاتار ءجۇر. ولار وزدەرى تۇراقتايتىن قولايلى ورىن ىزدەيتىن سياقتى. مىنە، وسىدان كەيىن بالا بۇكىل دۇنيەگە ارناپ ءان شىرقاۋعا ءتيىستى ەمەس پە؟!
سىعىرايعان كىشكەنتاي تەرەزەنىڭ الدىندا، اجەسىنىڭ كەرەۋەتىندە كوسىلە جاتىپ الىپ، الىستاعى شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتى ويشا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى دە باقىتتىڭ ەڭ شىرقاۋ شەگى شىعار. ويتكەنى بالا سونداي ورتادا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جارالعان ەمەس پە؟! تاپ ءقازىر ونىڭ جان دۇنيەسى بەينە ءبىر بايسالدى تىنىشتىق تاپقانداي — كوكتەمگى ماقپال ءتۇننىڭ مۇلگىگەن تىنىشتىعىنا ۇقسايدى. ءبىراق ول سوندا دا ۇيىقتاي المادى. ول ءوزىن ەندى ءتىپتى ەشقاشان ۇيىقتامايتىنداي سەزىندى. ەندىگى ءومىرى وسى كوكتەمنىڭ ماقپال تۇتىنىندەي ماڭگى-باقي سوزىلا بەرەتىندەي بولىپ كورىندى. بۇعان دەيىن جاپ-جاس بولسا دا جان تۇرشىگەرلىك قورقىنىشتى وقيعالار داۋىلىن باسىنان كەشىرگەن وعان ەندىگى بۇكىل ءومىرى راقاتتا وتەتىن سياقتاندى. اناۋ كورىنگەن تاۋلاردىڭ ارعى جاعىندا ەشقانداي دا ەل جوق دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلگەن كۇندەر قالدى. سورەلەر مەن شكاپتارداعى كاسترولدەر مەن تابالارعا ءتىل بىتكەنىن ويشا تاماشالاپ جاتتى. ءىش پىستىرا زارىقتىراتىن كوڭىلسىز ساتتەردەن زورعا دەگەندە ارىلاتىن كۇندەر دە كەلمەسكە كەتتى. اكەسىنىڭ قاتتى قورىلىن ەستىپ جاتىپ، ۇشى-قيىرى جوق كەڭىستىك پەن تاۋسىلمايتىن شەكسىز ۋاقىت ارقىلى بوتەن ءبىر بەيتانىس دۇنيەگە ساپار شەگۋ تۋرالى قيالداپ، كوپ نارسەنى كوز الدىڭا ەلەستەتەتىن كەزدەر دە ۇمىت بولا باستادى. ايتپاقشى، ول قيالمەن ساپار شەگۋدىڭ ەلەستەرى ەدى-اۋ. ەندى، مىنە، ناقتى ومىردەگى الىس ساپارعا شىقپاقشى.
نونني بۇل ءتۇنى كوز ءىلىندىرىپ الۋدى ءتىپتى دە ويلاعان جوق. ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراپ جاتىپ، ونداعى ماتكە اعاشتىڭ بۇتاعىن، ونىڭ جالعىز كوزدى ادام سياقتى كورىنىسىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ەسىنە تۇسىرگىسى كەلدى. ءنوننيدىڭ قيالى ودان ءارى شارىقتاي بەردى: الگى جالعىز كوزدى ادام سياقتى بۇتاق مۇنىڭ ناعاشى جاعىنان تۋىسقانى بولىپ كورىندى. مۇنىڭ جول شىعىنىنا دەپ اقشا جىبەرگەن دە سول... ياعني قانداي قيال بولسا دا ايتەۋىر ءبىر ورىندالاتىن سياقتى. ادام كوز الدىنا قيالمەن ەلەستەتەتىندەرىنىڭ ءبارى دە ومىردەگى ناقتى شىندىققا اينالا الادى ەكەن. ءساتى تۇسكەن ءبىر تاماشا كۇنى سەن سول شىندىقتىڭ بيلەۋشى قوجاسىنا اينالۋىڭ دا ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى سەن ول شىندىقتى بۇدان بۇرىن قيالمەن جاساپ قويعان بولاتىنسىڭ. ءتىپتى ءۇيدىڭ توبەسىندەگى قۋراعان بۇتاقتىڭ توڭىرەگىندە ءتاتتى قيالدان وزگە ەشتەڭە دە جوق، مىنا بۇگىنگىدەي ءومىر شىندىعى ءۇش ۇيىقتاساڭ، تۇسىڭە دە كىرمەيتىن كۇندەردى ءبىر ءتۇرلى ساعىنعانداي دا بولاسىڭ. سونىمەن العاشقى ءتۇنى ءنوننيدىڭ كوزىنە الدەبىر مۇڭ ۇيالادى. "ماما" دەگەن ءسوز ورالدى ونىڭ ويىنا. سول ساتتە-اق ونىڭ كوز الدىنا مارقۇم شەشەسى ەلەستەدى. ول شىنىندا دا كىمنەن بولسا دا جوعارى، كىمنەن بولسا دا جاقسى ەدى-اۋ! نونني شەشەسىنىڭ ءاربىر كۇرسىنىسىن ەستىگەن سايىن ءوزىنىڭ جۇرەگى قاتتى سىزداپ اۋىرعان كۇندەردى ەسىنە ءتۇسىردى. مىنە، جۇرەگىن سىزداتا اۋىرتاتىن سول اۋرۋ ەندى مۇنىڭ ءومىر بويى ەسىنەن شىقپايدى. ول شىرقاپ سالاتىن ءاربىر انىنەن ايقىن سەزىلەتىن بولادى. بۇل ەندى قانداي نۋ ورمانداردى ارالاسا دا، قانداي عاجايىپ ولكەلەردى تاماشالاسا دا مارقۇم شەشەسىن ەشقاشان ەسىنەن شىعارمايدى. ول شالشىقتى بالشىقتاعى ءاربىر كىشكەنتاي توبەشىكتىڭ كوكجيەكپەن ۇلاسقان بيىك تاۋلارعا ۇقساپ كەتەتىن كۇندەردى دە ەشقاشان ۇمىتپايدى. جوق، بۇل ونىڭ ەشقايسىسىن دا ۇمىتۋعا ءتيىس ەمەس. ءقازىر ول وتكەن كۇندەرگە كوز جىبەرىپ، ونى ءومىر شىندىعىنان تىس الدەبىر بيىك شىڭنىڭ باسىنان شولىپ تۇرعانداي سەزىندى. ەكى ورتادا شالقىپ جاتقان تەڭىزدەر، كوسىلىپ جاتقان كوپ ەلدەر، ۇزاققا سوزىلعان جىلدار مەن عاسىرلار بار سياقتى. سونىڭ وزىندە دە ول مىنا كىپ-كىشكەنتاي جىلى بولمەنى ايقىن كورە الاتىنداي. ويتكەنى ول بۇل بولمەدە مارقۇم شەشەسىنىڭ اۋىرىپ جاتقانداعى ءاربىر ىڭقىلىنا مۇقيات قۇلاق تۇرۋمەن بولعان؛ تالاي-تالاي ءتۇن ىشىندە ونىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىن نەمەسە وياۋ ەكەنىن جاناشىرلىقپەن بايقاپ بىلگەن. بۇل شاعىن بولمە الىس ەلدەردەگى نۋ ورمانداردى ارالاپ جۇرگەندە دە كوز الدىنان كەتپەيتىن بولادى.
— ءيا، بالاقايىم، — دەدى اجەسى تاڭەرتەڭگىسىن. ول ادەتتە قولىنان تاستاماي، قىبىر-قىبىر توقىپ وتىراتىن ءىستى بىلاي ىسىرىپ قويدى. مۇنداي كىدىرىس وندا وتە سيرەك بولادى. ول نەمەرەسى نوننيگە جارتىلاي جابىلعان قاباعىنىڭ استىمەن قارادى. — مەنى ءوز ومىرىندە نە كورمەدى دەسەڭ دە بولادى!
تەرەزەدەن كۇن ساۋلەسى قۇيىلىپ تۇر ەدى. ونىڭ توزاڭدانعان جولاعى تىكەلەي ەدەنگە جەتىپ تىرەلەدى. اۋستا تەرەزەنىڭ تۇسىندا ءنوننيدىڭ كيىمىن جاماپ وتىر. بالانىڭ مەرەكەگە كيەتىن كەۋدەشەسى توزىپ، ەكى جەڭىنىڭ شىنتاعى تەسىلىپ قالعان بولاتىن. اجەسى وعان جاڭا شۇلىق پەن بيالاي توقىپ بەرگەن. سوۋلا "امەريكاعا بارعاندا كيەسىڭ" دەپ جاڭا بايپاق تا تىككەن. ءنوننيدىڭ ءبىر كۇنى ەرىگىپ وتىرىپ، قارت اجەسىنىڭ بەتى-جۇزىندەگى شىم-شىتىرىق ءاجىمدى ساناپ شىقپاق بولىپ اۋرەلەنگەنى كەنەتتەن ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. ەندى مىنە سول اجىمدەردىڭ سانى قانشا ەكەنىن ءبىلىپ ۇلگەرمەگەن بويدا الىس ساپارعا ءجۇرىپ بارادى. سولاي بولا تۇرسا دا سول شىم-شىتىرىق شيمايلانعان ءاجىم ىزدەرىنىڭ مۇنىڭ ەسىندە سول قالپىندا تۇپ-تۇگەل ساقتالىپ قالا بەرەتىنىنە سەنىمدى ول اجەنىڭ توسەگى جانىندا ءۇن-تۇنسىز سوڭعى رەت تۇرەگەپ تۇرىپ، بىرەسە انا زاتقا، بىرەسە مىنا زاتقا مۇقيات قاراۋمەن بولدى. بولمەنىڭ توبەسىن جابۋعا سالىنعان ماتكە اعاشتارعا دا كوز جۇگىرتتى. ولار ءشىري باستاعان سياقتى. ءۇيدىڭ توبەسى باسەڭ تارتقانداي كورىندى. كەرەۋەتتىڭ ءبىر شەتىندە اكەسىنىڭ شۇبەرەككە قالىڭ ورالعان ەكى پىشاعى جاتقانىنا دا نازار اۋداردى. كوز الدىنان بويالماعان قوي ءجۇنى سالىنعان كورپە توسەلگەن كەرەۋەتتەر دە، ادامدار ونداعان جىلدار بويى وتىرا-وتىرا جىلتىراپ كەتكەن ورىندىقتار دا، اياقتاردىڭ اۋىر سالماعىمەن ويىسىڭقىراعان، ەداۋىر كىر-قوجالاق ەدەن تاقتايلارى دا، ءبىر كوزى ساۋ، ءبىر كوزى شىتىناپ سىنعان كىشكەنتاي تەرەزە دە، تەرەزەنىڭ ارعى جاعىندا شامادان تىس بيىك ءشوپتىڭ سورايعان ساباقتارى دا، شالشىقتى بالشىقتىڭ بەرگى شەتى دە، وعان قاراي جارقىراي اعىپ جاتقان شاعىن وزەننىڭ بۇرىلعان ءيىنى دە، بولمەنىڭ ءبىر شەتىندەگى جىلدار بويى وت جاعىلىپ، وسىنداعى بارشا جاندى جىلىتىپ، شاي قايناتىپ، اس ءپىسىرىپ ءىشىپ كەلگەن پليتالى پەش تە، انە ونىڭ ۇستىندە سىرتىن ىس باسقان، ءقازىر تۇننەن قالعان سالقىن بوتقا بار كاسترول دە — ءبارى-بارى دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتتى. انە اۋستا جاتىر — ونىمەن كەشە كەشتە عانا كوك شالعىندى جاسىل سايداعى كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ۇزاق سويلەسكەن... سودان كەيىن ونىمەن قايتا تىلدەسۋگە مۇنىڭ باتىلى بارماعان. بايعۇس بولعان اياۋلى اپكە-اي! ماحابباتتىڭ ءدامىن عانا تاتا سالىپ، ونىڭ ءولىم تىلەپ زارلاناتىن سەبەبى نە ەكەن؟! ءيا، ونىڭ سەبەبى — ماحابباتتان وزگە ەشتەڭە دە ەمەس. ءيا، ماحاببات قانا.. ماحابباتتىڭ ازابى ماسقارا اۋىر! ول اياۋلى اپكەسى اۋستانى وسىنداي حالدە جالعىز تاستاپ كەتەمىن-اۋ دەگەن وي كەلگەندە ءوزىنىڭ قالاي سەلك ەتە قالعانىن سەزدى. ءبىراق ەندى مۇنىڭ قولىنان كەلەر قانداي جاردەم بار؟! الىس شەتەلدەن حات الىپ وتىر. مۇنىڭ ەندىگى تاعدىرى وسى حاتقا تىكەلەي بايلانىستى! قىز بايعۇس مۇنداي حات تا العان جوق: ونىڭ ۇستىنە، شەشەسى، مۇنىڭ سورىنا قاراي، قىزىنىڭ اسىل ارمانى قانداي بولۋى ءتيىس ەكەنىن قالاۋىن ويشا بولجاپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ەرتە ءولىپ قالدى، اۋستا قامكوڭىل دە شەرلى قىز بولىپ ءوستى. سوۋلانىڭ كوزىن اشار-اشپاستان بۇل ومىردەن كورگەن جالعىز جاقسىلىعى بار. ول — بەيشارا ءيتتىڭ ءالى قىزىلشاقا جەتىمەك مۇنى ءوزىنىڭ جىلى باۋىرىنا الۋى عانا. ونىڭ ۇستىنە، ەندى كەلىپ اڭساعان اسىل ارمانىم دەپ ماشاقاتى مول ماحابباتتى تاڭداعانىن قايتەرسىڭ؟! اياۋلى اۋستا سوۋلليليا، ەندى مەن نە ىستەمەكپىن؟ امالىم جوق، كەتۋىم كەرەك. ويتكەنى ماحاببات ماسەلەسىندە ساعان وزىڭنەن وزگە ەشكىم دە كومەكتەسە المايدى. ەندى سەن كوپ ۇزاماي تومەنگە، پوسەلكەگە تۇسەسىڭ، پاستوردىڭ قاراماعىندا بولىپ، شوقىناسىڭ — حريستيان ءدىنىن قابىلداۋ راسىمىنەن وتەسىڭ... ال مەن الىس ەلدەرگە اعايىمنان حات الىپ، سوندا كەتىپ بارامىن...
كەمپىر جاستىعىنىڭ استىنا قولىن سۇعىپ، الدەبىر كىشكەنتاي تۇيىنشەكتى اقىرىن عانا سۋىرىپ الدى. وندا ءارتۇرلى ماتا قيىندىلارى، توقىلعان بۇيىمداردىڭ قالدىقتارى مۇقيات بۇكتەلىپ ورالعان ەكەن. ول ءالسىز ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتىپ، الگى زاتتاردى اۋدارىستىرا باستادى.
— سەن ءالى وسىندا تۇرسىڭ عوي، مەنىڭ ءتاتتى تەنتەگىم؟ — دەدى اجەسى، الگى تۇيىنشەكتىڭ اراسىنان اقىرى ءبىر نارسەنى ىزدەپ تاۋىپ.
— ءيا، وسىندامىن، اجە، — دەدى نەمەرەسى.
بۇل ونىڭ بىردەن-بىر قىمبات قازىناسى، ءوز مەنشىگىندەگى بىردەن-بىر قيماس بايلىعى ەدى: بىرەۋى — ءۇش بۇرىشتى ۇشكىل جۇقا ورامال، ەكىنشىسى — قۇلاق شۇقىپ، تازارتاتىن تيتتەي عانا تاياقشا. اجەسى جورگەگىنەن ءوز قولىندا وسكەن نەمەرەسىنە ونىمەن قوشتاسار ساتتە وسى قىمبات قازىنالارىن سىيلاماقشى ەدى. ويتكەنى باسقا بەرەر ءبىر ءتۇيىر دە ءتاۋىر نارسەسى جوق بولاتىن.
— بۇل، ارينە، تۇككە تۇرعىسىز دۇنيە، — دەدى ول. — ءبىراق مىنا ۇشكىل ورامالدى مەرەكە كۇندەرى موينىڭا تاعۋىڭا بولادى. ارينە، اۋا رايى جاقسى كۇندەرى. ال مىنا قۇلاق شۇقىپ تازالايتىن تاياقشا — ءبىزدىڭ اۋلەتتەگى ەجەلدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى زات.
كەمپىر نەمەرەسىنە ەشقانداي پسالوم-دۇعا وقىپ، باتا تىلەگەن جوق. ءتىپتى ييسۋستىڭ دا اتىن اۋىزعا الا قويمادى. ءار ءتۇرلى كۇنالى ىستەردەن ساقتانىپ ءجۇر دەپ تە ەسكەرتپەدى. امەريكادا جۇرگەن بالالارىما مەنىڭ اتىمنان ءيىلىپ سالەم بەر دە دەگەن جوق. ويتكەنى ول جارىق دۇنيەنىڭ قيىر ءبىر شەتىندە كۇنكورىس قامىمەن عانا جۇرگەن تۋعان بالالارىن مۇلدە جات كورىپ، ولاردان ءبىرجولا بەزىنگەن بولاتىن. كەمپىر نونني امەريكاعا اتتانىپ كەتكەننەن كەيىن دە بالالارىنىڭ جاعدايى قالاي ەكەن دەپ ەشقاشان سۇراستىرعان ەمەس.
كەمپىردىڭ نەمەرەسى نوننيگە بار ايتقانى مىناۋ بولدى:
— وسىدان بارعان جەرىڭدە مەن سەنىڭ ەكى نارسەنى ەسىڭنەن شىعارماعانىڭدى تىلەيمىن — كەمپىردىڭ ابدەن توزىعى جەتىپ، شىم-شىتىرىق ءاجىم تىلگىلەپ تاستاعان بەتى-جۇزى ادەتتەگىسىنەن الدەقايدا كۇشتى قالتىراپ دىرىلدەگەندەي بولدى. — مەنىڭ سەنەن ءوتىنىپ سۇرانارىم، بىرىنشىدەن، وزىڭنەن دارەجەسى تومەن قورعانسىز جاندارعا ەشقاشان دورەكىلىك جاساپ، ولاردى قورلاي كورمە، ەكىنشىدەن، ءتىلسىز جانۋاردى قيناپ، ازاپقا سالا كورمە.
— نونني جانىم، اجەڭە العىس ءبىلدىرىپ، راحمەتىڭدى ايت، — دەدى اۋستا. — ول كىسى ساعان بار بايلىعىن، اقىل-كەڭەسىن بەرىپ وتىر عوي.
نونني اجەسىنە قولىن ۇسىنىپ، وعان ءوز العىسىن ءۇنسىز يشارامەن ءبىلدىردى. ويتكەنى ونىڭ جاساعان سىيلىعى ءۇشىن قانداي سوزدەرمەن العىس ايتۋ قاجەت ەكەندىگىن بىلگەن جوق.
كەمپىر بەيشارا نەمەرەسىنىڭ جولىنا ارناپ بۇل ەلدەگى وتە جۇپىنى اتاپ وتىلەتىن روجدەستۆو مەيرامىمەن تىعىز بايلانىستى زاتتارىن تۇگەل بەردى. ال نونني ونىڭ ەندى قايتىپ روجدەستۆو مەيرامىنا دەيىن ءتىرى بولا قويماسپىن دەگەن ويدا ەكەنىنە كامىل سەندى.
ەلۋ سەگىزىنشى تاراۋ
رەدسميريلىك باس بايبىشە جەڭىلىستىڭ اششى ءدامىن تاتتى
ءۇش قۇداي مەيرامى قارساڭىندا اۋستا پوسەلكەدەن قايتىپ ورالدى. ول حريستيان ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىن ۇيرەنىپ قايتتى دەپ ۇمىتتەنۋگە ابدەن بولادى. ەرتەڭ ول شوقىندىرىلىپ، حريستيان ءدىنىن قابىلداۋدىڭ رەسمي راسىمىنەن ءوتۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ۇيگە بۇگىن كايتىپ كەلۋىندە جاتقان قانداي قۇپيا سىر بولدى ەكەن؟ بيارتۋر پوسەلكەدەگى ءبىر ايەلمەن كەلىسىپ، اۋستاعا جاڭا كويلەك تىكتىرىپ بەرمەك بولعان. ول ءۇشىن الدىن الا اقىسىن دا تولەپ قويعان بۇلار قىز ۇيگە شىركەۋدە شوقىندىرىلىپ، دىنگە كىرۋدىڭ رەسمي راسىمىنەن وتكەننەن كەيىن عانا — ءۇش قۇداي مەرەكەسى كۇنى كەشكە قاراي كەلۋى جونىندە كەلىسىپ قايتقان جوق پا ەدى؟ ءبىراق، قالاي دەگەندە دە، ونىڭ بۇگىن، سەنبىدە، ءۇش قۇداي مەرەكەسىنەن ءبىر كۇن بۇرىن كەشكە قاراي قايتىپ كەلۋىنىڭ سەبەبى نە؟
مۇنىڭ سەبەبى مىناداي ەدى.
كەر اتتى سالت مىنگەن ءبىر ايەل شالشىقتى بالشىق ارقىلى كەلە جاتتى. ات اياعىن باتپاققا تەرەڭ باتىرىپ الماس ءۇشىن ەرەكشە ساقتىقپەن ابايلاپ باسادى. ۇستىندەگى ايەلدىڭ كيگەن كويلەگىنىڭ كەڭدىگى سونشا، ونىڭ ەتەگىنە جارتى پريحود سىيىپ كەتكەندەي. ونىڭ استىنداعى مىنگەنى — الدەبىر كوتەرەم ءارى اقساق ات ەمەس، رەدسميريدەگى اتاقتى سورلي دەگەن ات ەدى. ول — ءارى جۇيرىك، ءارى جەڭىل ءجۇرىستى، موينى قۇرىقتاي يىلگەن كەلىستى ات. سالت اتتى ايەلدىڭ سوڭىندا اسىعىپ، تومپەشىكتەن-تومپەشىككە سەكىرە باسىپ، كەيدە اياعىن قارا لايعا تىزەسىنە دەيىن باتىرىپ، سوۋلا ەرىپ كەلەدى. ونىڭ ۇنجىرعاسى تومەن ءتۇسىپ، باسى سالبىراپ كەتىپتى. جىلاپ كەلەدى.
بيارتۋر قاشانعى قوناقجايلىق ادەتىمەن شالشىقتى بالشىق جاققا بەتتەپ بارىپ، ولاردىڭ الدىنان شىقتى. كەلگەن ايەلمەن جىلى شىرايلى جارقىن جۇزبەن امان-ساۋلىق سۇراستى. ات تىزگىنىنىڭ شىلاۋىنان ۇستاپ، جەتەككە الدى. قوتاننىڭ قۇرعاق جەرىمەن ۇيگە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتىپ، ارا-اراسىندا قوناق ايەلگە ءازىل ايتىپ قويادى.
— بۇل وڭىردە اق قارعا سيرەك كورىنۋشى ەدى، — دەدى ول. — قايدان كەلە قالدىڭىز؟
قوراعا كىرگەن سوڭ بيارتۋر الگى ايەلدىڭ قولتىعىنان دەمەپ، اتتان تۇسۋىنە كومەكتەستى.
— ءسىز كۇن وتكەن سايىن رەدسميريدىڭ ناعىز بايبىشەسى بولىپ كەلە جاتىرسىز، — دەدى بيارتۋر. ويتكەنى بۇل ايەل ريم پاپاسى سياقتى ءارى تولىق بولاتىن ءارى بارىنشا ءبالسىنىپ، ماڭعازدانا تۇسەتىن. — گۆەندۋر، بالام، ءسورليدىڭ اۋىزدىعىن الىپ، قوتاننىڭ ماڭىنداعى وتقا جىبەر، ال فرۋ ۇيدە كوفە قايناعانشا وسىندا مەنىمەن بىرگە بولا تۇرسىن. ال سەن، سوۋلا، تەزىرەك ۇيگە كىر، پەشتەگى وت جانىپ جاتىر ما ەكەن، سونى بايقا. ءبىز سەن كەتكەلى وت جاعىپ ونشا جارىتىپ جۇرگەن جوقپىز. وتكەن جەكسەنبىدە ءبىر اپتاعا جەتەرلىك ەتىپ بالىق ءپىسىرىپ قويعانبىز. ساعان نە بولعان، بالام؟ ءجۇزىڭ ءبىر ءتۇرلى سىنىڭقى عوي. يسلانديانىڭ ۇلى اقىنى كەلىپ وتىرعاندا قاباعىڭدى اشىپ، اشىق-جارقىن جۇرگەنىڭ دۇرىس.
سوۋلا اكەسىنە جاۋاپ قاتپادى. ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا باسىن سوعىپ الماس ءۇشىن سول جابىرقاڭقى كوڭىلمەن ەڭكەيە ءتۇسىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. بيارتۋر مەن ستاروستانىڭ ايەلى ەكەۋى تىستا، قورادا قالىپ قويدى. ولار وندا يسلانديا كوكتەمىنىڭ پوەتيكالىق جانە پراكتيكالىق تۇستارى تۋرالى قىزۋ اڭگىمەگە كىرىستى. اڭعارداعى كەرەمەت كورىنىستەردى ءارقايسىسىنىڭ وزىنشە قالاي باقىلاپ، قالاي اسەر العانىن ايتىستى.
— قالاي، يوۋن قارت ساۋلىقتارىنىڭ تەزىرەك تولدەپ بىتەتىن ءتۇرى بار ما؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— جاقىنداپ قالدى-اۋ دەيمىن.
— ارينە، ساۋلىقتارىنىڭ قوڭى جاقسى بولار؟ سولاي ما؟
— ءيا، جاقسى، ارينە.
— راس، وندا دا ءبىراز شىعىن بولدى. ءبىراق، باقىتىنا قاراي امان قالعانى دا از ەمەس-جەتىپ ارتىلادى عوي. ال ءشوپتىڭ شىعىمى قانداي؟ ءبىرشاما دۇرىس؟ ءيا، مۇنداعى، يەن دالاداعى ءشوپتىڭ شىعىمى دا جامان ەمەس. بيىلعى كوكتەمدە قۋ تۇلكىلەر مەن باسقا دا جىرتقىش اڭدار از شىعار؟ بۇل جاعى جاقسى ەكەن. بىزدە دە سولاي دەپ ايتا الامىن. ولارعا جەمتىك قايدان بولسىن؟ بيىل مال ولىم-جىتىمگە ۇشىراي قويعان جوق قوي. مەن مۇندا تۇلكى تۇگىلى، كادىمگى اق شاعالانى دا كورە الماي ءجۇرمىن. دەگەنمەن مەن ءبىر كۇنى تەرەڭ شاتقالدىڭ ۇستىندە قارقىلداپ ۇشىپ جۇرگەن قالىڭ قارعانى بايقاپ قالدىم. سىزدەردە قويدى ىشەك قۇرتى قۇتىرىنا مازالاپ جاتقان جوق پا؟ مۇندا ولار اتىمەن قۇرىپ كەتتى. ءتول الۋ بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن بولسا دا وتە جاقسى ءوتتى. بۇگىن-ەرتەڭ اياقتالادى. ەگەر كاپا دەگەن ساۋلىعىمىز بيىل دا دەر كەزىندە قوزداپ بەرسە، سولاي بولادى. مەن وسى ساۋلىعىمدى ەرەكشە ماقتان ەتەمىن. ول ءدال بۇگىن قوزداۋى ءتيىس. مەن ونىڭ جاعدايىن ءبىلىپ قايتايىن دەپ، شالشىقتى بالشىقتىڭ وڭتۇستىك جاعىن ارالاپ قايتۋعا جينالىپ وتىر ەدىم...
— نەمەنە، ءسىزدىڭ ماعان باسقا ءبىر نارسە ايتقىڭىز كەلىپ وتىر ما؟ ە-ە! سولاي ما؟ ونسىز دا اڭگىمەمىز جاراسىپ وتىرعان جوق پا؟ — دەدى بيارتۋر ءسوزىن جالعاستىرىپ، ءازىلىن ارالاستىرا. — ءۇيدىڭ سىرتىنا تامان شىعايىق؟ تاۋعا تامان بارعانىم جاقسى دەيسىز بە؟ مۇنىڭىز جاڭالىق ەكەن! ءبىراق بۇل قۇرمەتتى فرۋدىڭ مەنى قالىڭ بۇتانىڭ اراسىنا سوڭعى رەت وڭاشا شاقىرۋى ەمەس شىعار دەگەن ۇمىتتەمىن. ءبىراق ءقازىر مەندە بۇرىنعىداي قۇشتار شابىت قايدان بولسىن؟!
الايدا فرۋدىڭ ازىلدەۋگە زاۋقى جوق ەدى. ول ءوز ەتەگىن ءوزى باسىپ، ءسۇرىنىپ قالماۋ ءۇشىن كويلەگىنىڭ ەتەگىن كوتەرە ۇستاپ، بۇرىشتى اينالىپ ءوتتى دە، وزەننىڭ بويىمەن تۋرا تاۋعا قاراي بەتتەدى. ءبىر كەزدە ايالداپ توقتادى دا، بيارتۋرعا وزەن جاعاسىنداعى ءبىر توبەشىكتىڭ ۇستىنە وتىرۋدى ۇسىندى.
— دۇرىسىن ايتقاندا، اسىل تەكتى فرۋ، وتىرىڭىز دەپ ۇسىنىس جاساۋ مەنىڭ رەتىم ەدى. ويتكەنى ءسىز ءقازىر مەنىڭ قوناعىمسىز عوي. مەنىڭ جەرىمدەسىز، — دەدى بيارتۋر ءالى دە ازىلدەسە تۇسكىسى كەلگەندەي. ءبىراق فرۋ مۇنىڭ بۇل ءازىلىن دە الگىندەگىدەي سالقىن قابىلدادى.
سونىمەن ولار جايعاسىپ وتىرىستى. فرۋ ءوزىنىڭ كۇتىمى كۇشتى، كىپ — كىشكەنتاي، ءبىراق تومپيعان قولىنىڭ جۇپ — جۇمساق الاقانىمەن اكتەرلەرگە ءتان ايرىقشا يشارا كورسەتىپ، جاسىل كوكتى قايتا-قايتا سيپاي بەردى. وسى سايتاننىڭ نە ايتقىسى كەلىپ وتىر ءوزى؟ ءبىر نارسەگە ارانداتىپ، الداعىسى كەلىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ ەندى مۇنىڭ ءبىر تۇتام جەرىنە اۋىز سالىپ جۇرمەسىن ءالى! ولاي بولسا، مۇنىڭ ءۇيىن بۇزىپ تاستاۋعا دەيىن بارۋى دا مۇمكىن. بۇلاردىڭ ويلارىندا نە بار، نە جوعىن كىم ءبىلىپ بولىپتى! بيارتۋر ءبىر شىمشىم ناسىباي الدى دا مۇرنىنا تارتا يىسكەدى.
— ناسىبايدان سىزگە دە ۇسىنۋىما بولا ما، قۇرمەتتىم؟ — دەپ سۇرادى ول — بۇل ءوزى ويدى جيناقتاپ ايتۋعا جاردەمدەسەدى.
ءبىراق فرۋدىڭ تەمەكى اتاۋلىعا بۇرىننان قۇلقى جوق ەدى. تاپ ءقازىر ازىلگە دە زاۋقى جوق.
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، — دەدى فرۋ اقىر اياعىندا. — بيارتۋر، ءوزىڭنىڭ قىزىڭنىڭ بۇگىن ۇيگە ورالعان كەزىندە ءجۇزى جادىراپ قۋانا قويماعانىن بايقاعان دا بولارسىڭ؟
— بالكىم، ول ۇيگە جەتىپ الۋعا دەيىن سىزدەردەن كوتەرەم كوپ اتتىڭ بىرەۋى تابىلا قويماعانىنا تاڭ قالىپ، رەنجىگەن بولار؟ دەگەنمەن ءبۇل كەزدە ارنايى ءمىنىس اتتارىنان وزگە جىلقىنىڭ ءبارى دە شىمتەزەكتى بالشىقتا جۇرگەن بولار، بالكىم؟ جارايدى، وقاسى جوق. مەن دە، مەنىڭ وتباسى مۇشەلەرىم دە جاياۋ جۇرۋگە ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەنبىز.
— شىنىن ايتايىن، وعان جايلى دا جۋاس ات ۇسىنىلعان. ءبىراق ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. ءوز ايتقانىنان باسقاعا كونبەيتىن وعاش مىنەزى بار قىز ەكەن! وزىڭنەن اينىماي قالىپتى.
— بالكىم، ول وڭباعان نەمە، حريستياندىق موماقان كونبىستىكتىڭ ءمانىسىن تەرەڭ تۇسىنە قويماعان شىعار؟ الدە الگى جارىمەس پاستور بىردەڭە دەپ رەنجىتتى مە ەكەن؟ اۋستا ءوزىن بىرەۋدىڭ تىلدەپ، ار-نامىسىن قورلاۋىنا توزە المايدى. ءبىزدىڭ حۋتوردا قاشان بولسا دا تىپ-تىنىش، ۇرىس-كەرىس دەگەن بولمايدى. ال ءدىن ماسەلەسىنە كەلسەك، مەن وعان ەشقاشان ءتيىسىپ، اۋىر ءسوز ايتىپ كورگەن ەمەسپىن شىنىمدى ايتار بولسام، مەنىڭ ءوز باسىم ءدىن دەگەنىمىزدى ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءۇشىن ادامنىڭ ءىشىن پىستىرىپ، ىعىرىن شىعاراتىن، ءارى ەشقانداي پايداسى جوق نارسە دەپ سانايمىن. راس، مارقۇم پاستور گۋدمۋندۋر قوي تۇقىمىن جاقسارتۋدىڭ قىر-سىرىنا قانىق ەدى. كوپ بىلەتىن. ال مەنىڭ كىشكەنتاي سوۋلام وزگە قىزداردىڭ ەشقايسىسىنان اقىلسىز ەمەس. ەرتەڭ شوقىندىرىلادى، حريستيان ءدىنىن قابىلداۋدىڭ رەسمي راسىمىنەن وتەتىن بولادى. ءبىراق ول ءدىننىڭ جىقپىل — جىقپىل نازىك تۇستارىن ءالى تۇسىنە بەرمەيدى. ال ەجەلگى ساگالارعا كەلەتىن بولساق، ءسوز باسقا. بۇل تۇرعىدان العاندا ونىڭ جاسىنداعى قىزداردىڭ دا نەمەسە ۇلداردىڭ دا ەشقايسىسى ساگا ءبىلۋ جاعىنان تەڭ تۇسە المايدى. مەن بۇعان كامىل سەنىمدىمىن. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر نارسەگە قاتىستى بىردەي بولىپ شىعا كەلەدى: بىرەۋدەن جامان ءسوز ەستىسە، جىلاپ قويا بەرەدى. ال مۇندا تۇرعان دانەڭە جوق ەمەس پە؟
— جوق، بۇل جەردە ءدىننىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى فرۋ. — وكىنىشكە وراي، مەن ساعان مىناداي ءبىر جاعداي تۋرالى ايتپاقشىمىن. — ول الدەبىر بايسالدى تەرەڭ ويعا شومعانداي بولىپ، الگىندەي اكتەرلىك يشاراتپەن توبەشىكتىڭ ۇستىندەگى كوك ءشوپتى الاقانىمەن سيپالاي ءتۇستى.
بيارتۋر ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— مەن ساعان ايتتىم با، ايتپادىم با، ول جاعى ەسىمدە جوق، مەنىڭ ءبىر كارى ساۋلىعىم بار. ونىمەن كوپ جىلداردىڭ اۋىرتپالىعىن باسىمىزدان بىرگە كەشىردىك. ءوزى باياعى مارقۇم پاستور گۋدمۋندۋر ويلاپ شىعارعان اسىل تۇكىمدى قويدىڭ ۇرپاعى. مەن وعان كاپا دەپ ات قويعانمىن. ول ءوزى ارقاسىنا پلاشش جاۋىپ قويعانداي كورىنەدى. بايعۇستىڭ ەكى ءبۇيىرىنىڭ شىعىپ كەتكەنى سونشا، ءتىپتى ادام ايايدى. ءبىراق قابىرعالارىندا قىرىم ەت جوق سياقتى. ەگىز تۋا ما دەپ قاۋىپتەنەمىن. ويتكەنى ەكى قوزىنى جارىتپاي ما دەپ قورقامىن. بۇگىن كەشكە سول ساۋلىعىمنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ قايتۋ ءۇشىن شالشىقتى بالشىقتىڭ وڭتۇستىك شەت جاعىنا بارۋعا جينالىپ وتىر ەدىم. سەبەبى، ونىڭ كەز كەلگەن مينوتتە تۋىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.
— بيارتۋر، جارقىنىم، ءسوز تىڭداشى، — دەدى ايەل — مەن سەنى كوپ ۇستامايمىن.
ءسويتتى دە ول ءىستىڭ توتەسىنە بىردەن كوشتى:
— ساعان ايتايىن دەگەنىم مىنا جاعداي: گۋدني ءبىزدىڭ بايىرعى ەكونومكامىز، كىشكەنتاي اۋستانى جورگەگىنەن باستاپ تاربيەلەۋگە ءارقاشان ەرەكشە قامقورلىقپەن اتسالىسقانىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى دە جوق ەمەس، اۋستا وسى جولى رەدسميريدە بولعان كەزىندە ول ءار كەشتىڭ وزىندە-اق اۋستانىڭ الدەبىر نارسەگە رەنجىپ، قايعىرعان كوڭىل-كۇيىن بايقاپ قالىپتى. بايعۇس قىزدىڭ جانىن جەگىدەي جەگەن اسا اۋىر ۋايىمى بار كورىنەدى. وزىنشە وڭاشا ويلانىپ وتىرىپ قالادى ەكەن. ەش نارسەگە زاۋقى سوقپاي سەلسوق جۇرەدى دەيدى. ءبىر نارسە تۋرالى سۇراي قالساڭ، ودان ءبىر اۋىز جارىتىمدى جاۋاپ ەستۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپتى. كەشكە جاتقان كەزدە گۋدني ونىڭ جاستىقتى ققشاقتاپ جىلاي بەرەتىنىن دە بايقاپتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جىلايتىن كورىنەدى.
وسى جەرگە كەلگەندە ايەل ءسوزىن ءبولىپ، ءۇنسىز قالدى دا كوك ءشوپتى تاعى دا سيپالاي باستادى. ول ايتايىن دەگەنىن ءالى دە جەتكىزە العان جوق ەدى. ويتكەنى دەنەسى ابدەن تولىپ كەتكەندىكتەن تەز ەنتىگىپ قالا بەرەتىن. ەندى ازداپ دەمىن ءبولىپ، تىنىس الۋى كەرەك بولدى.
— ءيا، سونىمەن نە بولىپتى؟ — دەدى بيارتۋر، ونىڭ تىنىس الۋ ءۇشىن وتىرىك ءۇزىلىس جاساپ وتىرعانىن بايقاماي. — جاستاردىڭ، اسىرەسە ايەل بالاسىنىڭ جىلاڭقىلىعى دا جاڭالىق بولىپ پا؟ مەن ءوزىمنىڭ ءيتىم مەن ايەلدەرىمە ءارقاشان قايتالاپ ايتىپ كەلگەنىمدەي: "ايەل جىنىسى ەركەك جىنىسىنا قاراعاندا الدەقايدا نازىك جانە ايانىشتى".
— العاشقى تۇندەرى قىز ءوزىنىڭ جانىن قيناپ جۇرگەن نە نارسە ەكەنىن ايتۋدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپتى.
— ءيا، — دەدى بيارتۋر، — تاۋەلسىز دەربەستىككە بويى ۇيرەنگەن ادامنىڭ ءوز ويىنداعىسىن ايتىپ، كوپ سويلەي بەرۋىنىڭ نە كەرەگى بار؟ ونىڭ ۇستىنە، ماقالدا ايتىلعانىنداي: "جاڭبىر بۇگىن نوسەرلى جاۋسا، ەرتەڭ شەلەكتەپ قۇيادى" دەگەندەي ەمەس پە؟
— ونىڭ ەشتەڭەگە قىزىقپاي، سونشالىقتى سەلقوستىققا سالىنۋىن ءبىز العاشقىدا بىزگە، جالپى العاندا ادامدارعا بويى ۇيرەنبەگەن ۇيالشاقتىعىنان بولار دەپ ويلاپ جۇردىك. ول ءتىپتى جاستاردىڭ جۇگىرىپ ءجۇرىپ وينايتىن تاماشاسىنا قاتىسۋدان دا تارتىنۋمەن بولدى.
— اياق كيىمىن تەز توزدىرىپ، بوستان-بوسقا سەكەڭدەي سەكىرە بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ — دەپ، ءسوز قىستىرا قويدى بيارتۋر.
— سودان گۋدني بايعۇس قىزدىڭ تاڭەرتەڭ تۇرعاندا دا مازاسى بولمايتىنىن: ءبىر ءتۇرلى ەنجار، كوڭىلسىز جۇرەتىنىن، كەي-كەيدە، اسىرەسە كيىنەر كەزىندە، جۇرەگى اينىپ، قۇساتىنىن بايقاپ قالادى.
— شاماسى، سەندەر جەيتىن جىلقى ەتىنەن ۇشىنىپ قالعان بولار؟
— ءبىز، قىمباتتى بيارتۋر، قوناعىمىزعا ەشقاشان جىلقى ەتىن اسىپ بەرىپ كورگەن ەمەسپىز. مەن ونداي اڭگىمە بولعانىن ەستىگەن دە جوقپىن. بالالار العاشقى كۇنى تاماشا قوي ەتىنەن پىسىرىلگەن راگۋ جەپتى. "بايعۇس قىزدىڭ سۇيسىنە كوپ جەپ قويىپ، كۇپتى بولىپ قالۋى مۇمكىن-اۋ" دەپ ويلاپتى گۋدني. ءبىراق ونداي قولايسىز جاعداي كۇن سايىن قايتالانا بەرگەن سوڭ ونىڭ كوڭىلىنە باسقا ءبىر كۇدىك كەلىپتى. ءسويتىپ كانىگى گۋدني بايعۇس قىزدىڭ تۇلعاسىنا، تۇلا بويىنا ول ەرتەلى-كەش كيىنىپ، شەشىنىپ جاتقاندا بارىنشا مۇقيات نازار اۋدارۋمەن بولىپتى. سوندا ونىڭ بايقاعانى — قىزدىڭ دەنە ءبىتىمى ونىڭ جاس مولشەرىنەن الدەقايدا ەرتە دامىپ، وسە ءتۇسىپتى، كادىمگى ەرەسەك ايەلدەر سياقتى كورىنىپتى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ دە بىردەن بايقاعانىمىزداي، قىزدىڭ بۇرىنعى شىبىقتاي بۇرالعان قىپشا بەلى ادام تاڭ قالارلىقتاي جۋانداپ، تولىسا ءتۇسىپتى. سونىمەن گۋدني بۇل قىزدىڭ اسقازانى اۋىراتىن شىعار دەگەن ويمەن كەشە كەشكە ونىڭ ءىشىن سيپالاپ كورىپتى. كوپتى كورگەن تاجىريبەلى كەمپىر، ارينە، ءىستىڭ جايى نەدە ەكەنىن تۇسىنە قويىپتى. ءسويتىپ قىزدىڭ شىنىن ايتقىزۋعا تىرىسىپ باعىپتى.
ارينە، اۋستا العاشقىدا ەش نارسەنى مويىنداعىسى كەلمەي، قاسارىسا قارسىلاسا بەرىپتى. گۋدني سودان كەيىن مەنى شاقىرتىپتى. مەن، ارينە، نە بولعانىن بىردەن بىلە قويدىم. ءسويتىپ، بىزدەن ەش نارسەنى جاسىرۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق، ەندى بار شىندىقتى جايىپ سالۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردىم. اۋستا سوندا ءبارىن دە اشىق مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ونىڭ بويىنا بالا ءبىتىپ، جۇكتى بولىپ قالعانىنا ءتورت ايعا جۋىقتاپتى.
بيارتۋر بەينە ءبىر سوڭىنان كەنەتتەن الدەبىر ءدۇبىرلى ايقاي-شۋ ەستىپ، قۇلاعىن ەلىرە تىگە قوياتىن، موينىن ىلگەرى سوزىپ، دەلەبەسى قوزىپ، شاۋىپ الا جونەلەتىن جۇيرىك ات سياقتى ەلەڭ ەتە قالدى، فرۋعا جالت قارادى. ال فرۋ باسىن تەز كوتەرىپ الدى دا، العاشقى قادامىن جاساعانىن، ءبىراق ودان نە شىعا قويعانىن بىردەن بايقاي العان جوق.
بيارتۋر سونشالىقتى دورەكىلىكپەن قارقىلداپ كۇلىپ الدى دا، بىلاي دەپ سۇراق قويدى:
— جۇكتى بولىپ قالىپتى؟! مەنىڭ سوۋلام با؟ قۇرمەتتى فرۋ، بۇل جولى مەنى الداپ تۇسىرە المايسىڭ!.
فرۋ بىلاي دەدى:
— سوندا مەنى قايداعى ءبىر وسەك-اياڭ تاسىپ، حۋتور ارالاپ ءجۇر عوي دەپ ويلايسىڭ با؟ مەن ءوزىمنىڭ شىن سوزىمە مۇنشالىقتى سەنىمسىزدىك بولا قويادى دەپ ءتىپتى دە ويلاعان جوقپىن. مەن ساعان، ساعان عانا ەمەس، جۇرتتىڭ بارىنە دە ءارقاشان جاقسىلىق جاساۋمەن كەلىپ ەدىم عوي. مەنىڭ جۇرەگىم دە، ءۇيىمنىڭ ەسىگى دە سەندەرگە، شارۋالارعا، قاشان بولسا دا ايقارا اشىق ەمەس پە ەدى؟ مەن ءوز ەلىمىزدەگى ەڭ قىمبات، ەڭ قاسيەتتى نارسەنىڭ ءبارىن دە قورعاپ كەلە جاتقان جوقپىن با؟! شارۋالاردىڭ جۇمىسىن ءوز جۇمىسىمداي، ولارعا قامقورلىق جاساۋدى وزىمە قامقورلىق جاساعانداي، ولاردىڭ جەڭىلىسىن ءوز جەڭىلىسىمدەي ساناپ كەلگەن اداممىن. سونى قالاي ۇمىتتىڭدار؟! يسلانديا شارۋاسىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىن حالىقتىڭ ءال-اۋقات دارەجەسىن كوتەرۋدىڭ مىقتى تەتىگى دەپ زور سەنىممەن ساناپ كەلگەن مىنا مەن ەمەس پە ەدىم؟ سونى قالاي ۇمىتتىڭدار؟
— ول راس، رەدسميريدەگى يوۋننىڭ، تاعى دا سول سياقتىلاردىڭ ءال-اۋقات دارەجەسىن ەسەلەپ ارتتىرعانىڭ بەكەر ەمەس، — دەدى بيارتۋر، ءتىلىنىڭ اششى ۋىن توگە سويلەپ. — ءبىراق مەن حالىق دەگەنىمىز ءتىپتى دە ولار ەمەس دەر ەدىم. ءبىراق ولار ءۇشىن ءوزىم دە وتىز جىلدان استام ۋاقىت بويى بەل شەشپەي جۇمىس ىستەدىم. ال ءقازىر دە سولاردىڭ تۇتىنۋ وداعىنا مۇشە بولىپ كىرۋگە ءماجبۇر بولدىم.
— ءيا، قىمباتتى بيارتۋر، سەنىڭ ءوز پىكىرىڭدە قالا بەرۋىڭە ابدەن بولادى. ءبىراق مەن ساعان ءبىر نارسەنى اشىق ايتايىن. ءبىزدىڭ پريحودتىق كەڭەس سەنىڭ وسىنداعى وشاعىڭنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، قيراتپاق بولعان سايىن مەن ساعان بولا اراشا ءتۇسۋشى ەدىم. "حالىق يسلانديا شارۋاسىنىڭ ارقاسىندا مىڭ جىل بويى كۇن كورىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. مەنىڭ بيارتۋرىما ءتيىسۋشى بولماڭدار تۇگە!" دەۋدەن تانعان ەمەسپىن. ال قازىرگى جاعدايدىڭ بەت الىسى ءتىپتى باسقاشا سيپات الىپ بارادى. ەندى ءبىر نارسەنى ەرىكسىز مويىنداۋىما تۋرا كەلەدى: پريحودتىق كەڭەستىڭ ۇيعارىمى وتە دۇرىس بولعان ەكەن. ەندى ون بەس جىل بويى شىرىلداپ، سەنى قورعاپ كەلگەنىمە وكىنىپ وتىرمىن. پريحودتىق كەڭەستىڭ قاۋىپتەنگەنى ءتىپتى دە بەكەر ەمەس ەكەن. شىنىندا دا قاۋىپتەنەتىنىندەي بار بولىپ شىقتى: اۋەلى سەنىڭ ءبىرىنشى ايەلىڭ ادام تاڭ قالارلىق جاعدايدا ءولىپ قالدى؛ ودان سوڭ جىل سايىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاس نارەستەلەرىڭ تۋا سالىسىمەن نەمەسە جاسىنا جەتپەي، شەتىنەن شەتىنەي بەردى. سەن بايعۇس ولاردى ارقالاپ الىپ بارىپ، ءبىزدىڭ شاعىن زيراتىمىزعا جەرلەۋمەن ءجۇردىڭ. ال بىلتىر ەكىنشى ايەلىڭ دە ءولىپ قالدى — ول مارقۇمنىڭ قالاي قايتىس بولعانىن جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى بىلەدى. سونىڭ ءبارى ازداي-اق، بيىلعى قىستا قويلارىڭ قىرىلىپ قالدى، ۇلكەن ۇلىڭنان ايىرىلدىڭ. ال مەن بولسام، سەنى قورعاپ، شىرىلداپ اراشا تۇسۋدەن ەشقاشان تانعان جوقپىن. ەندى قايتىپ ساعان اراشا تۇسە المايمىن — ابدەن قاجىپ ءبىتتىم. قىستىگۇنى ونىڭ ۇستىنە، قايداعى ءبىر كۇدىكتى، ارام نيەتتى ءارى ماسكۇنەم بىرەۋدى — ال وندايلاردى تەك دارعا اسۋ كەرەك — ءوزى عانا ەمەس، بالا — شاعاسىمەن بىرگە پريحودتىڭ اسىراۋىندا جۇرگەن ارامتاماق، جۇقپالى اۋرۋى بار، وكپەسى ءشىرىپ كەتكەن كوكجوتەل بىرەۋدى بالالارىمنىڭ، بوي جەتىپ قالعان قىز اۋستا سوۋلليليانىڭ قاسى-قاباعىنا قارا دەپ ءوز ۇيىڭە، ايتشى قانە، نە بەتىڭمەن جىبەردىڭ؟!
— قانە، قۇرمەتتى حانىم، جەتەدى ەندى! ەستىدىڭ بە؟ ەندى قايتىپ كوزىمە كورىنبەستەي بولىپ، تەز قاراڭدى باتىر. سەن مۇندا ءوز جەرىڭدە ەمەس، مىنا مەنىڭ جەرىمدە وتىرسىڭ!.. ەگەر سەن تاپ بۇگىن وسى جەرگە اۋستانىڭ قامىن جەپ كەلگەن بولساڭ، مەن ساعان بار شىندىقتى تۇبىنەن قوزعاپ، تۋراسىن ايتايىن: سەن وعان بۇل قامقورلىعىڭدى تۇپ-تۋرا ون بەس جىل كەش جاساپ وتىرسىڭ! بۇل قىزدى ماعان ءالى شەشەسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقان كەزدە باسقا ەشكىم دە ەمەس، تاپ سەنىڭ ءوزىڭ ارامدىقپەن تىقپالاعان بولاتىنسىڭ! ەگەر ول مەنىڭ قىزىم دەپ سانالاتىن بولسا، وعان دا سەن كىنالىسىڭ. ويتكەنى سەن ونى جارىق دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ ولىمگە يتەرمەلەدىڭ. ماعان جەر ساتقاندا سول سورلى قىز ءبىزدىڭ ءوز جەرىمىزدە ەمەس، وزگە بىرەۋدىڭ جەرىندە ءولسىن دەپ ويلادىڭدار! مەنىڭ شاڭىراعىمدا مەزگىلىنەن بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن بالانىڭ شىندىعىندا كىمدىكى ەكەنىن مەن شىنىمەن-اق بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟ مەن ول كەزدە الباستى بۇعىنى سالت ءمىنىپ، ءوزىمنىڭ جانىممەن قايعى بولىپ، اجالدان ازەر دەگەندە امان قۇتىلعانمىن. ەگەر سەن مەنى ەشقاشان الداعان ەمەسپىن دەپ سەندىرمەك بولساڭ، وندا مەن مىنانى ايتايىن: سەن مەن تۋرالى وتىرىكتى نيدۋركوتتىڭ شاتىرى استىندا وتكەن ءبىزدىڭ ۇيلەنۋ تويىمىزدا سويلەگەن سوزىڭدە سۋداي ساپىرعان بولاتىنسىڭ. سوندا سەنىڭ ايتپاعان نارسەڭ قالمادى — الدەبىر الەمىش ادەمىلىك تۋرالى ساندىراقتاردى دا، قايداعى ءبىر شەتەلدەردىڭ حالىقتارى ۇستاناتىن دىندەر تۋرالى تۇسىنىكسىز اڭگىمەلەردى دە سوقتىڭ-اي كەلىپ. سونىڭ ءبارىن دە ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزعا، باقىتتى بولاشاعىمىزعا بايلانىستىرا ايتىپ تۇرعانداي بولىپ جالعان اسەر قالدىردىڭ. ءبىراق سونىڭ ءبارى دە ءوز ۇلىڭنىڭ شاراناسىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، ونى ماعان ەرىكسىز تاڭۋ ءۇشىن ايتىلعان سوزدەر بولاتىن. ويتكەنى سەن رەدسميريلىكتەردى، ياعني وزدەرىڭدى ماسقارا ەتەتىن اڭگىمەلەردىڭ تارالىپ كەتپەۋىن كوزدەدىڭدەر. ال ەندى بۇگىن كەلىپ الىپ، اۋستانىڭ جۇكتى بولىپ قالعانى ءۇشىن بارلىق كىنانى ماعان اۋدارعىڭ كەلسە، ول ارەكەتىڭنەن تۇك تە شىقپايدى. بۇل ىسكە مەنىڭ ەشقانداي دا قاتىسىم جوق. بىرىنشىدەن، ول قىز مەنەن جۇكتى بولعان جوق، ەكىنشىدەن، ونىڭ اكەسى ءتىپتى دە مەن ەمەسپىن. ولاي بولسا، ونىڭ تاعدىرى ءۇشىن مەن جاۋاپتى بولا المايمىن. ونىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى، اجەسى سەنسىڭ. قىزدىڭ تاعدىرىنا ەڭ الدىمەن جاۋاپتى بولاتىن دا سەنسىڭ! اۋستا اناسىنىڭ قۇرساعىنا رەدسميريدە، سەندەردە پايدا بولعان. سوندىقتان ول قىزدان ومىرگە كەلمەي تۇرىپ قالاي قۇتىلۋدىڭ امال-ايلالارىن جاساپ باقتىڭدار. ءبىراق ونىڭ ءبارىنىڭ دە ماعان ەشقانداي قاتىسى جوق. مەن ساعان ناقتى ءارى تۋرا شىندىقتى ۇزىلدى-كەسىلدى ەتىپ ءبىر-اق ايتايىن: اناۋ نەكەسىز تۋعان شاتا نەمەرەڭدى ال دا، وعان قاتىستى ءوزىڭنىڭ جاساعان كۇنالى ىستەرىڭ ءۇشىن توزاقتىڭ تورىندە دايىن تۇرعان ورنىڭا وسى باستان جونەلە بەر! ەندى اۋستانى ءوز اتتارىڭا كوشىرىپ الىڭدار! ول ءقازىر جۇكتى مە الدە جۇكتى ەمەس پە ماعان ءبارىبىر. ول جاعى مەنى تولعاندىراتىن، مەن ۋايىم جەيتىن ءىس ەمەس. وزدەرىڭ ويلانىڭدار، وزدەرىڭ شەشىڭدەر!
— سەن ءسوز تىڭداشى، — دەدى ايەل بۇرىنعىسىنان الدەقايدا جۇمساق ۇنمەن. ول بيارتۋر وتىرعان تومپەشىكتىڭ كوك ءشوبىن بىرتىندەپ جۇلا باستادى. — بولعان ءىستىڭ ءبارىن دە پاراساتتى ادامدار سياقتى اقىلعا سالىپ، اسىقپاي وتىرىپ ءسوز ەتەيىكشى. سەن بىلەسىڭ بە، ءبىز ول قىز امان-ەسەن بوسانىپ، اياق-قولىن جيناپ العانشا وعان باسقا ءبىر جاقتان قولايلى باسپانا دا تاۋىپ بەرە الامىز.
— سايتان السىن سەندەردى! وزدەرىڭنىڭ بالالارىڭا قولايلى باسپانانى قايدان تاپساڭدار، ودان تابىڭدار — وندا مەنىڭ شارۋام قانشا. ءتىپتى بەزدىرىپ، قۋىپ جىبەرسەڭدەر دە مەنىڭ كوڭىلىم باياعىداي. بۇل رەتتە مەنىڭ بىلەتىنىم ءبىر-اق نارسە: مەن ءوز بورىشىمدى ادال اتقاردىم، ال سەندەر ءوز بورىشتارىڭدى اتقارۋدان باس تارتۋدىڭ ايلا-شارعىلارىن جاساپ باقتىڭدار. نەمەسە وزدەرىڭنىڭ ۇرپاقتارىڭ مەنىڭ ءيتىمنىڭ باۋىرىندا شالاجانسار جاتقاندا قايدا قالدىڭدار؟ ولسە، ولە بەرسىن، ولگەنى جاقسى دەپ، جولاعان جوق ەدىڭدەر عوي! وسى راس ەمەس دەپ ايتىپ كورىڭدەرشى قانە! ال مەن سەندەردىڭ ۇرپاقتارىڭدى ءوز قامقورلىعىما الدىم، ونى اسىراپ باقتىم، ءوز ءومىرىمنىڭ گ ۇلى رەتىندە مەنىڭ ۇيىمدە ون بەس جىل بويى تۇرىپ كەلدى. ال ەندى، تاپ ءقازىر وسىنىڭ ءبارى دە مەنى ابدەن قاجىتىپ، ءتوزىمىمدى تاۋىسىپ ءبىتتى. ەندى مەندە ەشقانداي اقىلارىڭ قالعان جوق. جەتەدى ەندى! ول ول ما، سەندەر مەنىڭ شاڭىراعىمدى شايقالتىپ، وشاعىمنىڭ ورتاسىنا تۇسىرمەك تە بولدىڭدار ەمەس پە؟ ءسويتىپ مەنى سەندەردەن ساتىپ العان ءوز جەرىمنەن قۋىپ شىعۋدى كوكسەگەن جوقسىڭدار ما؟ وتىرىك دەشى وسىنى! ولاي دەي المايسىڭ! ەگەر باتىلدارىڭ بارىپ، شامالارىڭ كەلسە، الدەبىر قۇقىقتارىڭ بار بولسا، وندا مەنى اياماڭدار، قولدارىڭنان كەلگەنىن جاساي بەرىڭدەر. ال ءقازىر مەن سەندەردىڭ كوزىمە كورىنبەي، قارالارىڭدى نەعۇرلىم تەز ءارى ءبىرجولا باتىرۋلارىڭدى تالاپ ەتەمىن، ءتىپتى بۇيىرامىن دا! وزدەرىڭنىڭ سايتان العىر بالالارىڭمەن بىرگە قۇرىڭدار دا، مەنى ءوز بالالارىممەن بىرگە قالدىرىپ، قۇلاعىما تىنىشتىق بەرىڭدەر! ءبىزدىڭ ارامىزدا ايتىلاتىن باسقا ءسوز قالعان جوق. مەن ەندى جايىلىمنىڭ وڭتۇستىك جاق شەتىنە بارىپ، ساۋلىعىمنىڭ قوزداعان نە قوزداماعانىن ءبىلىپ قايتۋعا كەتەمىن.
وسى سوزدەردى ايتىپ بولا سالا كەڭ دالانىڭ تاۋەلسىز شارۋاسى وزىمەن سويلەسكەن قوناق ايەلگە قوش ايتىسپاي-اق، شاعىن وزەندى كەشىپ ءوتتى دە شالشىقتى بالشىقتىڭ وڭتۇستىك جاق شەتىنە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. بيارتۋردىڭ سوڭىنان ءيتى جۇگىرىپ، ەرىپ بارا جاتتى. بيارتۋر فرۋعا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. ال اقىن ايەل ەسىنەن تانعانداي بولىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، بيارتۋردىڭ سوڭىنان كوز الماي قارادى دا تۇردى. بيارتۋر جەڭىلمەيتىن، كۇشى جويقىن ارميا سياقتى اسەر قالدىردى. وڭباي جەڭىلگەن فرۋ بولدى.
ەلۋ توعىزىنشى تاراۋ
بۇل مەن عوي
بيارتۋر ۇيگە قايتىپ ورالعاندا ابدەن كەش بولىپ ەدى. ول جولدا كوپ ءجۇرىپ قالدى. ءبىرى قوزداعان، ال ەكىنشىسى قوزداۋعا تاياۋ ەكى ساۋلىقتى ايداپ كەلەمىن دەپ ۇزاق اۋرەلەندى. ءبىرىنشىسىنىڭ جالقى قوزىسى بار، جەلىنى تىرسيىپ، سىزداپ تۇر. ال ەكىنشىسى، كاپا، — تىريعان ارىق، كارى ساۋلىق. قامپيعان قارنى جەر سىزادى — شاماسى ەگىز تۋادى-اۋ. ءبىراق جەلىنىندە ءسۇتتىڭ بەلگىسى ءالى بىلىنبەيدى. ەگىز قوزىنى جارىتار-جارىتپاسى كۇماندى. قويدى ايداپ ءجۇرۋ تىم قيىن بولدى: ەكى ساۋلىق ەكى جاققا قاراي قاشادى. ءيتى ولاردى قۋىپ ءجۇرىپ قايتارۋعا جانتالاسا جۇگىرەدى. ءبىراق بيارتۋر يتىنە جەكىرە ايقايلاپ، كەرى شاقىرىپ الۋدان تانبادى — ويتكەنى كوكتەمدە، قويدى، اسىرەسە بۋاز ساۋلىقتاردى قۋۋعا بولمايدى. قوزىسىن ەرتىپ قاشىپ بارا جاتقان ساۋلىقتى بيارتۋر اقىرى ۇستاپ الدى. سودان سوڭ كاپانى دا ۇستاپ، جەتەككە الۋعا تۋرا كەلدى. قوزىلى ساۋلىق قالاي قاشىپ كەتۋدىڭ امالىن تاپپاي، قايتا-قايتا جۇلقىنا بەردى. ەكى ساۋلىقتى ۇيگە جەتكىزۋ وسىلاي قيىنعا ءتۇستى. بيارتۋردىڭ تىم كەش ورالۋىنىڭ سەبەبى دە سول بولاتىن. دەگەنمەن ول ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتتى. ويتكەنى بيارتۋردىڭ قيقارلىعى ەكى ساۋلىقتىڭ ەكەۋىنىڭ قيقارلىعىن قوسا العانداعىدان الدەقايدا كۇشتى ەدى. ول ءوز ومىرىندە قويلاردىڭ قيقارلىعىن قالاي جەڭۋدىڭ كوپتەگەن تاسىلدەرىن ۇيرەنگەن بولاتىن. اقىرىندا ەكى ساۋلىق تا قوتانعا جەتكىزىلدى. بيارتۋر قوزداعان ساۋلىقتى قورانىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، ساۋىپ الۋدى ويلادى.
ۇيدە ءتىرى جان جوق سياقتى. شاماسى، ۇيقىعا جاتىپ قالعان بولۋى كەرەك. بيارتۋردىڭ ەشكىمدى وياتقىسى كەلمەي، ساۋلىقتى ساۋىپ الۋ ءۇشىن ءوزى اۋرە-سارساڭعا ءتۇستى. ساۋلىق قوتانعا قاشۋمەن بولدى. بيارتۋر دا سوڭىنان قالمادى. ەكەۋىنىڭ قيقارلىعى بىرىنەن-بىرى وتەتىن سياقتى. ساۋلىق اقىرىندا قورىققانىنان قوراعا كىرۋگە ءماجبۇر بولدى. قوزىسى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن جەڭىل سەكىرە ءجۇرىپ، قوتاندى بىرنەشە اينالىپ شىقتى. اقىرىندا قورانىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتىپ، ەنەسىن ىزدەپ ماڭىراپ قويا بەردى. سودان سوڭ قورا قورشاۋىنىڭ ۇستىنە سەكىرىپ ءتۇستى دە ءالى دە ماڭىراي ءجۇرىپ، وزەننىڭ جاعاسىمەن تاۋ جاقتى بەتكە الىپ، قاشا جونەلدى. بيارتۋر ساۋلىقتى ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا موينىنان قىسا ۇستاپ تۇرىپ توستاعانعا ساۋا باستادى. ساۋلىق جەر تەپسىنە تىپىرشىپ، بۇلقىنا ءتۇستى. سوندا دا بولسا بيارتۋر ەداۋىر ۋىز ساۋىپ الدى دا، ساۋلىقتى بوساتىپ قويا بەردى. ول دا ماڭىراپ، ءوزىنىڭ قوزىسىنىڭ داۋسى ەستىلگەن جاققا قاراي قاشا جونەلدى. كارى ساۋلىق كاپا* قوتاننىڭ ءبىر شەتىندە كوك ءشوپتى جۇلىپ جەپ ءجۇردى.
ءتۇن جارىق بولعانىمەن ونشا جىلى ەمەس ەدى. يەن دالانىڭ شىعىس جاق بولىگى ۇستىندە جاڭبىر بۇلتى ۇيىرىلە باستادى، ال تاۋ جوتالارىن مۇنارلانعان تۇمان بۇركەي ءتۇستى. قۇستار دا سايراعانىن قويدى، تەك وڭتۇستىك جاقتان وزەن ۇستىمەن ۇشىپ بارا جاتقان تەڭىز قۇسى — گاگاردىڭ مۇڭايا شاعىنعان ءۇنى اندا-ساندا ءبىر ەستىلەدى.
بيارتۋر ۇيگە كىرەر كەزدە اۋىز ءۇيدىڭ بوساعاسىندا تۇرعان جاشىك ۇستىندە بۇكشيىپ وتىرعان بىرەۋدى كوردى. ول اۋستا ەدى. قىز ەكى جەڭىنەن ەكى شىنتاعى جىلت-جىلت ەتىپ كورىنەتىن كونە كويلەگىن كيىپ، ەكى قولىن ەكى تىزەسىنە قويىپ وتىر ەكەن. كادىمگى ايەلدەرگە ءتان جۇمىر بىلەكتەرى، سۇيرىكتەي ساۋساقتارى، وزىنشە كەرى يىلە قايقايعان باس بارماقتارى ايقىن كورىنەدى-تاجىريبەلى تىگىنشىنىڭ قولىنا ۇقسايدى. ونىڭ قوس بالتىرى تىم تولىسىپ كەتكەن، ال ەكى سانى ءوزىنىڭ جاس مولشەرىنە قاراعاندا وتە جۋان ەدى. ونىڭ بوي جەتكەن جاس قىز ەكەنىن ايقىن كورسەتىپ تۇر. بۇل ەندى رەدسميريدەگى باس بايبىشەنىڭ نەمەرەسى. بيارتۋر كىرىپ كەلگەندە اۋستا قاباعىن كوتەرىپ، كوزىن اشقان جوق، قيمىلسىز وتىرا بەردى. ونىڭ باسىن كەۋدەسىنە تۇسىرە بۇكشيگەن بويى ۇيىقتاپ وتىرعانى نەمەسە اكەسىنىڭ جۇزىنە تىك قاراۋعا باتىلى جەتپەي، قورقىپ وتىرعانى بەلگىسىز ەدى. بيارتۋر ونى شاپالاقپەن اياۋسىز تارتىپ جىبەردى. بەيشارا قىز تەڭسەلىپ بارىپ، قۇلاپ قالا جازداعان بويى ءبىر قولىن قابىرعاعا سۇيەدى، ال ەكىنشى قولىنىڭ الاقانىمەن كوزىن باستى، جانە ءبىر شاپالاق سارت ەتە تۇسەر دەپ قاۋىپتەنىپ، شىنتاعىمەن بەتىن قالقالاي بەردى. ءبىراق بيارتۋر وعان ەكىنشى شاپالاق جۇمساعان جوق.
— بۇل — مەنىڭ ساتىپ العان ءوز مەنشىگىمە اينالدىرعان قاسيەتتى جەرىمدى ەل-جۇرتقا ماسقارا ەتكەنىڭنىڭ سىباعاسى، — دەدى ول — ال، مەنىڭ باقىتىما قاراي، سەندە مەنىڭ ءبىر تامشى دا قانىم جوق. ىشىڭدەگى نەكەسىز پايدا بولعان شاتا شاراناڭدى نەعۇرلىم جاقىن تۋىستارىڭنىڭ ۇيىنە بارىپ تۋعانىڭ دۇرىس. قازىردەن باستاپ كوزىمە كورىنبە، تەز قاراڭدى باتىر! مەنىڭ ەڭ سوڭعى تىلەگىم وسى!
— جارايدى، اكە، — دەدى اۋستا. ءسويتتى دە زورعا دەگەندە ەسىن جيىپ، شىنتاعىمەن بەتىن قالقالاي جاسىرعان بويى ەسىككە قاراي وتە بەردى. — مەن كەتتىم ەندەشە.
بيارتۋر اۋىز ءۇي ارقىلى تەكپىشەكتى باسپالداق ساتىمەن جوعارى كوتەرىلدى دە ىشكى ەسىكتى ىسىرما اعاشىمەن بەرىك بەكىتىپ قويدى.
اۋستا ءۇشىن ونىڭ شاپالاقپەن اياماي تارتىپ جىبەرگەنى دە، ۇيدەن قۋىپ شىققانى دا جاقسى بولدى. ويتكەنى ونىڭ اياۋسىز سوققىسى ۇدايى ۇرەيلى قورقىنىشتا جۇرگەننەن كوپ جەڭىل ەدى. اۋستا ءوزىنىڭ تاپ وسىنداي ءتيىستى سىباعاسىن ەرتەلى-كەش ايتەۋىر ءبىر الاتىنىن بىلەتىن. ەندى، مىنە، سول كۇتىپ جۇرگەن قورقىنىشتى ءساتى دە كەلىپ جەتىپ، سازايىن تارتتى. بيارتۋردىڭ سوققىسى مۇنىڭ ەڭسەسىن ەزە تۇسكەن ءزىل باتپان اۋىرتپالىقتان ءبىرجولا قۇتقارعانداي بولدى. وسى سوققىنىڭ وزىنە بەينە ءبىر شىركەۋگە تارتىلىپ، كۇنادان پاك تازارتىلعانداي اسەر ەتتى. ەندى بۇل ءوزىن تولىق بوستاندىق العانداي سەزىندى. اۋستا قورادان شىققاننان كەيىن از-كەم كىدىرىپ تۇردى دا، كوكتەمنىڭ ماقپال قارا تۇنىنە — ءوزىنىڭ ەندىگى ءومىرىنىڭ كوكتەمگى ماقپال قارا تۇنىنە الدەبىر ۇمىتپەن قادالا قارادى. بۇل ساتتە ول ءوز ءومىرىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاتەرلى قۇزدىڭ باسىنان تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، ەرىكسىز سەكىرىپ كەتكەلى تۇرعان جان سياقتى ەدى. جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، ءدۇرس-دۇرس سوقتى. ءبىراق كوزىنە جاس المادى. ءتۇن سالقىن ءارى دىمقىل بولاتىن. يەن دالانىڭ ۇستىنە بەينە ءبىر تۇتاسقان قابىرعاداي بولىپ جاڭبىرلى قويۋ قارا بۇلتتار قاپتاپ كەلە جاتتى. ولار ءمينوت سايىن بىر-بىرىمەن ارالاسا جاقىنداي ءتۇستى.
ال اۋستا يەن دالانىڭ باتىسىنا ەمەس، شىعىسىنا كوز جۇگىرتۋمەن بولدى. ءيا، ونىڭ اكەسى ونى بويىن بيلەگەن بەلگىسىز قورقىنىشتان تولىق ارىلتتى. ەندى ونىڭ ءتانى دە، جانى دا قورقىنىش اتاۋلىدان ادا. ولاردىڭ ەكەۋىنە دە ءبارى دە اپ-ايقىن بولدى. ويتكەنى اۋستا ءبارىن دە بىردەن تەز ءتۇسىندى. ەگەر اكەسى ەش نارسە ايتپاعاندا دا بۇل ءوزىنىڭ بويىندا ونىڭ ءبىر تامشى دا قانى جوق ەكەنىن ءبارىبىر تۇسىنگەن بولار ەدى. اكەسىنىڭ مۇنىمەن قوشتاسۋ رەتىندە اياۋسىز تارتىپ جىبەرگەن شاپالاعى بۇل ەكەۋىنىڭ ومىرىندەگى قاس قاعىم ساتكە عانا سوزىلعان شىنايى شىندىق بولدى. تاپ وسى قاس قاعىم ساتكە دەيىن بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىر شاڭىراق استىنداعى بىرگە وتكىزگەن ءومىرى، بىر-بىرىمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسى تۇگەلدەي جالعان نەگىزدە قالىپتاسۋمەن كەلگەن ەدى. اۋستا ونىڭ ۇيىندە، بەينە ءبىر زۇلىم قۇبىجىق الىپ كۇش يەسىنىڭ ۇيىندە، ءوزى دە سونداي قۇبىجىق تىرشىلىك يەسى سياقتى بىرگە تۇرىپ قانا كەلدى. ەندى، مىنە، قورادان شىعىپ، ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرعاندا ويلاپ قاراسا، ءوزى ءتىپتى دە قۇبىجىق تىرشىلىك يەسى ەمەس ەكەن. ال الگى ءبىر قاس قاعىم ءساتتىڭ ىشىندە ءوزىن بۇعان دەيىن ۇزاق ۋاقىت بويى باسىن اينالدىرىپ الداپ-ارباپ كەلگەن سيقىرلى كۇشتىڭ شىرماۋىنان بوسانىپ، كادىمگى ادام قاتارىنا قوسىلعان ەدى. بالكىم، ول ەندى ءوزىن ەرتەگىلەردە ايتىلا بەرەتىن قار ارۋى نەمەسە باسقا دا عاجايىپ قىزدار سياقتى سەزىنگەن بولار. ەندى بۇل بيارتۋردىڭ الدىندا ەش نارسەگە دە مىندەتتى ەمەس. بۇل جەردەن ءبىرجولا كەتۋ كەرەك!
شالشىقتى بالشىقتىڭ شىعىس جاق بولىگىنە جەتە بەرگەن كەزدە اۋستا باتەڭكەسىنىڭ كيۋگە جارامسىز ەكەنىن ءبىر-اق بايقادى، اياعىنا سۋ ءوتىپ كەتىپتى. ۇستىندە ەكى جەڭىنىڭ شىنتاعى تەسىك كونەتوز كويلەگى بار. جالاڭ باس كەلەدى. كەڭ اڭعاردا وسكەن، وسىنداي البا-جۇلبا كيىنگەن، كىر-قوجالاق بەيشارا قىز ەرتەگىلەردەگى حانشايىم قىزعا قالاي اينالماق؟ ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بولسا دا مەيلى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ول ەندى سوڭىندا قالىپ بارا جاتقان ۇيىنە ءبىر رەت تە قايىرىلىپ قاراعان جوق. مىنە، ەندى ول ەمىن-ەركىن بوستاندىقتا، بەينە ءبىر حانشايىم سياقتى كەلەدى، ءوزىنىڭ سۇيگەن جىگىتىنە نەعۇرلىم تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن ۇزاق جولدا ساپار شەگىپ كەلەدى. اڭعاردا وسكەن ارمانشىل قىز تۋرالى ەرتەگى شىندىققا اينالىپ بارا جاتقانداي. بۇل ءوزىنىڭ سۇيگەن جىگىتىن ىزدەپ كەلەدى، ەندىگى ءومىرىن ونىمەن بىرگە وتكىزەدى. ول مۇنى ەشقاشان-ەشقاشان تاستاپ كەتپەيدى. ونىڭ اقشاڭقانداي ءساندى سارايى تەڭىز جاعاسىنداعى جاسىل ورماننىڭ اراسىنداعى كوك شالعىن الاڭقايدىڭ ورتاسىندا الىستان كوز تارتادى. بۇل ەندى ول سارايدا تۇرىپ، تەڭىز ارقىلى كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن كەمەلەردى تاماشالايتىن بولادى. ول ول ما، سول كەمەلەردىڭ بىرىمەن تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى الىس ەلدەرگە ساپار شەگەدى. ول جاقتا كۇن شۋاعىنا مالىنىپ تۇرعان پالما اعاشىنىڭ عاجايىپ سۇلۋ اللەيالارى بار. ءيا، ءيا، ءيا! تاپ سولاي بولادى. ول ءۇشىن بۇگىن ءتۇنى بويى تاڭ اتقانشا تىنىمسىز جۇرە بەرۋى كەرەك. اياعىنداعى باتەڭكەسى جاراماي، جىرتىلىپ قالسا دا ەش نارسە ەتپەيدى — ول بۇعان جاڭا باتىڭكە ساتىپ اپەرەدى. بۇل ونىڭ تەڭىز جاعاسىنداعى اقشاڭقان ءساندى سارايىن كوپ ىزدەپ، اۋرە بولماي-اق، تەز تاۋىپ الادى. ءسويتىپ ول ۇيقىسىنان ويانىپ، تۇرماي جاتىپ ەسىگىن قاعادى. ول ەسىكتىڭ قاعىلعانىن ەستىپ، "بۇل كىم بولدى ەكەن؟" دەپ سۇرايدى. اۋستا "بۇل مەن عوي!" دەپ جاۋاپ قاتادى.
اۋستا شالشىقتى بالشىقتى بويلاپ وڭتۇستىككە قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا كوڭىل-كۇيى كوتەرىلىپ، كەۋدەسىن ءان كەرنەگەندەي شاتتىقتا بولدى. ول ءوزىنىڭ اياق باسقان ءجۇرىسىنىڭ سونشالىقتى جەڭىل ەكەنىن بايقاعان جوق. ول جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقان جان سياقتى ەمەس، بەينە ءبىر ۇشىپ كەلە جاتقان قۇستاي سەزىندى. جۇرەگى دە ءجيى سوعىپ، الىپ ۇشتى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ باقىتىنا، بوستاندىعىنا جانە ماحابباتىنا جەتكەنشە اسىعىپ كەلەدى. ول ءوزىن ناعىز حانشايىمعا اينالعان كەدەي قىزداي سەزىندى. جوق، بۇل تەك سونىڭ عانا سۇيىكتىسى بولادى! باسقا ەشكىمگە دە قارامايدى. ءسويتىپ الىپ ۇشىپ كەلە جاتقاندا اۋستانىڭ قۇلاعىنا ونىڭ "بۇل كىم بولدى ەكەن؟" دەپ، اقىرىن عانا سۇراعان داۋسى قايتا-قايتا ەستىلۋمەن بولدى. ەستىگەن سايىن اۋستا: "بۇل مەن عوي!" دەپ جاۋاپ قاتۋمەن كەلەدى. يەن دالاداعى مىڭ بۇرالعان جالعىز اياق سوقپاقپەن جىلدامداتا جۇرگەن سايىن تابانى تايىپ، جىعىلا جازدايدى. ءبىراق ىلگەرى باسۋمەن بولدى. بۇل ەندى باياعى عاجايىپ يۆاندار تۇنىندەگى سيقىرلى شىققا شومىلعان بوس قيالعا بەرىلگەن ارمانشىل جاس قىز ەمەس، ءقازىر ءوزىنىڭ وڭدى-سولىن، قايدا باراتىن باعىتىن ايقىنداپ العان جان. بۇل ەندى شىنايى ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن بىلەدى. ءقازىر ءوزىنىڭ سۇيىكتىسىنە تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن ءبارىن قۇربان ەتۋگە ءازىر. بۇل — شىن مانىندەگى ءومىردىڭ ءوزى. بۇل — ماحاببات پەن شەتسىز-شەكسىز يەن دالا. بۇدان بىلاي باسىنان كەشىرەتىن نارسەلەرىنىڭ ءبارى دە ناعىز ءومىردىڭ وزىنە اينالماق.
ماحاببات پەن يەن دالا. اڭعاردىڭ تەرەڭ سايىندا ءالى قار جاتىر. ونىڭ استىڭعى جاعىنان اياق باسا الماستاي ەزىلىپ جاتقان بالشىق كورىنە باستاپتى. اۋستانىڭ قارسى الدىنان دىمقىل، سۋىق جەل ەستى. كوپ ۇزاماي، باتىڭكەسىنىڭ جىرتىلىپ ءتۇسىپ قالاتىن ءتۇرى بار. اياعىنان سۋىق ءوتىپ، سىزداپ قاتتى اۋىردى. ءشول قىستى. ءۇرىندى قاردىڭ جانىندا ايناداي جارقىراپ جاتقان شالشىق سۋدان ءىشتى. تىم ءدامسىز ەكەن. اۋستا قارنى اشقانىن، قاتتى قالجىراپ شارشاعانىن ەندى عانا سەزدى. كەنەتتەن جابىسقاق كار جاۋىپ، بورانداتا ۇيتقىپ سوقتى. قىز قويۋ قاراڭعىلىق قۇشاعىندا قالدى. انە — مىنە دەگەنشە ءۇستى — باسى مالمانداي سۋ بولدى. اۋستانىڭ بويىن قورقىنىش بيلەيىن دەدى. ويتكەنى يەن دالانىڭ ءوزى قورقىنىشتى. بالكىم، ءومىردىڭ ءوزى دە تاپ سولاي قورقىنىشتى شىعار؟ ول ەندى حەلگيدى ەسىنە الدى. ول وتكەن قىستا وسى يەن دالادا ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەن، اقىرىندا تىم بولماسا سۇيەگى دە تابىلماعان ءىنىسى بولاتىن. بۇل يەن دالادا تالايلار قازا تاپتى. ءبىراق مۇنىڭ اكەسى يەن دالادا قازا بولماس ەدى... ول كەنەت بيارتۋر ءوزىنىڭ اكەسى ەمەس ەكەنىن، وزىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى دا قوسىلمايتىن بوتەن بىرەۋ، قۇبىجىق زۇلىم كۇشتىڭ الىپ يەسى عانا ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. سوندىقتان دا ول، بيارتۋر، ەش نارسەدەن دە قورىقپايدى. قورقىپ كەلە جاتقان — اۋستا. ونىڭ وسى يەن دالادا ءولىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.قورقىنىشتان ول قارنىنىڭ اشقانىن دا، ۇيقىسى كەلىپ، قالجىراپ شارشاعانىن دا ۇمىتىپ كەتتى. اۋستاعا مىناداي وي كەلدى: بيارتۋر مۇنى شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەن كەزدە بۇل ونىڭ موينىنان بەكەر-اق قۇشاقتاي الماعان ەكەن، مەنى اياي كور دەپ بەكەر-اق جالىنىپ-جالبارىنباعان ەكەن؟! جوق، جوق، جوق! وندا بۇل تەڭىز جاعاسىنداعى اقشاڭقان ءساندى سارايدى ويلاپ تۇرىپ، قورقىنىشتى قالاي دا جەڭىپ شىعۋعا تىرىسقان بولاتىن. ءبىراق ول ويلاعان ءۇيى قانداي ءۇي بولىپ شىعار ەكەن؟ مۇمكىن، ول تەڭىز جاعاسىنداعى قاراپايىم قارا لاشىق شىعار؟ بالكىم، ونىڭ ءىشى تولا اش-جالاڭاش بالالارعا تولى بولار؟ ول ءبىر كۇنى بۇعان وسىنداي ءبىر قارا لاشىق تۋرالى ايتىپ بەرگەن جوق پا ەدى؟ جوق، ولاي ەمەس. مۇنىڭ ەلەستەتكەنى تەڭىز جاعاسىنداعى كۇن نۇرىنا مالىنىپ، جارقىراپ تۇرعان عاجايىپ اقشاڭقان ءساندى ساراي بولاتىن. ءتىپتى ونىڭ جارقىراعان ءسان-سالتاناتتى ءۇيى جەردە دە، اسپاندا دا بار بولار؟ ەندى كوپ ۇزاماي، مۇنىڭ سۇيىكتىسى تاڭەرتەڭگى كۇننىڭ شاپاعىنا بولەنىپ، ەسىك الدىنان كۇتىپ الاتىن بولادى. بۇل تەڭىزدە ءجۇزىپ بارا جاتقان ۇلكەن كەمەلەردى كورە الادى. ال سۇيىكتىسى ەسىك قاققاندا "بۇل كىم بولدى ەكەن؟" دەپ سۇرايتىن بولادى.
ءبىراق ءدال وسى كەزدە يەن دالاداعى سوناۋ الىستان جارقىراپ جاتقان شاعىن ءبىر كول كورىندى. ۇيتقىپ سوققان قارلى بوران دا باسىلدى. الگى كول مۇنىڭ قورقىنىشتى جامان ءتۇس كورگەن كەزىندەگى كول بولۋى كەرەك. ادام جاپادان-جالعىز جابىرقاپ، كوڭىلسىز كەلە جاتقان كەزدە وعان كەڭىنەن كوسىلە شەتسىز-شەكسىز شالقىپ جاتقان مۇحيتتىڭ مول كەڭىستىگى ەمەس، قايداعى ءبىر ايانىشتى شالشىق كولدىڭ ەلەس بەرەتىنى نەسى ەكەن وسى؟ ياعني اۋستا ۇزاق جولدىڭ قىسقا عانا ءبىر بولىگىن جاپادان-جالعىز، جارالانعان جالاڭ اياعىمەن جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقان بولدى عوي. ءبىراق ونىڭ جان دۇنيەسىندەگى جارقىن ءۇمىتى ءتىپتى دە جوعالعان جوق ەدى. الدا ءالى ۇزاق جول جاتىر. اۋستا ەرىگەن قاردىڭ شالشىق سۋىنان تاعى دا ءىشتى دە، ورنىنان ارەڭ دەگەندە كوتەرىلدى. ول ءوزىنىڭ سۇيىكتىسىنىڭ ءساندى ساراي ەسىگىنىڭ ىشكى جاعىندا تۇرىپ "بۇل كىم بولدى ەكەن؟" دەگەن داۋسىن تاعى دا ەستىگەندەي بولدى. وعان وسىمەن مىڭىنشى رەت "بۇل مەن عوي!" دەپ جاۋاپ قاتقانداي ەدى.
جازعى مەكەن تۇرعىنى بيارتۋر بۇل ءتۇنى ءتىپتى دە شەشىنبەستەن، كيىمشەڭ جاتا كەتكەن بولاتىن. ول ءاربىر ساعات سايىن دەرلىك وقتىن-وقتىن تىسقا شىعىپ، مانا كەشكە قاراي قوتاندا قالدىرعان ەكى ساۋلىقتى قاراپ كەلۋمەن بولدى. كارى ساۋلىق كاپا ءتۇن جارىمى اۋا بەرە كۇيىس قايىرىپ، جاتىپ قالدى دا، ەكىنشى ساۋلىق قوزىسىن ەرتىپ، تاۋعا قاراي كەتتى. ۇزاڭقىراپ بارىپ، قوزىسىمەن بىرگە ول دا جاتتى.
دۇنيە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىققا بولەندى. ازدان سوڭ تاڭمەن تالاسا ويانعان قۇستار عانا ون سالىپ، سايراي باستادى. باسقالاردىڭ ءبارى دە ءالى ءۇنسىز جاتتى.
ءيا، بيارتۋردىڭ شاماسى شاما ەكەن. كاپانىڭ دا قوزدايتىن ءساتى كەلدى.
تاڭ اتا بەرە كاپا ۇشەم تاپتى. بايعۇس قوزىلار ءالسىز اياقتارىن تىرەپ، ورنىنان تۇرماق بولادى. ءسويتىپ ەنەسىنە جاقىنداعىسى كەلەدى. ال كاپا تۇرەگەپ تۇرىپ قوزىلارىنىڭ شاراناسىن جالاپ، ەمىرەنە ءتۇستى. كارى ساۋلىق جارادى، بارىنەن دە وزىپ، ۇشەم تاپتى. كارى كاپانىڭ دا بيارتۋرمەن بىرگە باسىنان كەشىرمەگەن اۋىرتپالىعى كەمدە-كەم: بەيشارا ساۋلىق ىشەك قۇرتتىڭ دا ازابىن تارتتى، اشتىققا دا شىداپ باقتى، سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ قىرسىعىنا دا ۇشىرادى. ەندى، مىنە، سونىڭ ءبارى دە ءبىرجولا ۇمىت بولعانداي ءۇش قوزىنى بىردەن تاپتى. بيارتۋر كاپانى قويلارىنىڭ قۇتى سانايتىن. وتكەن كۇزدە ونى سويىپ الۋعا كوزى قيماي، امان قالدىرعان. ءقازىر سول ءۇشىن دە ريزا بولىپ، العىس رەتىندە ءۇش بىردەي قوزى سىيلاعان سياقتى. قوراداعى قويىنىڭ سانى كۇرت كەمىپ كەتكەن شارۋا ءۇشىن ۇشەم تابۋ — جاقسى نىشان، جاقسى ىرىم. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، ەنەسىنىڭ جەلىنى قاتىپ-سەمىپ قالعان. ءسۇتى جوق. بيارتۋر كەشە كەشكە باسقا ساۋلىقتان ساۋىپ العان ۋىز ءسۇتتى جىلىتىپ اكەلىپ، قوزىلاردى قولتىعىنا قىسا-مىسا ىشكە الىپ كەتتى. كاپا ونىڭ سوڭىنان قالماي، ەرىپ وتىردى جانە الدەبىر ۇرەيلى كۇدىكپەن ۇستى-ۇستىنە ۇزدىكسىز ماڭىراي بەردى. ويتكەنى قاي جانۋار بولسا دا ادامدارعا بارىنشا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى، ءتىپتى جاقسىلىق جاساپ جاتقان ادامداردان سەزىكتى سەكەم الادى.
بيارتۋر ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنا جايعاسىپ وتىرىپ الدى دا قوزىلاردى ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا قىسىپ ۇستاپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنا جىلى ءسۇتتى قاۋىرسىن تۇتىكپەن ەمىزە باستادى. قۇدايىم-اۋ، قانداي جاس، قانداي كىشكەنتاي، قانداي نازىك ەدى. ەگەر ءار زاتتىڭ ءوزىنىڭ شاما-شارقىن پايىمداپ قارايتىن بولساق، تاپ وسى ارادا ماقتانىش ەتە قويارلىق دانەڭە دە جوق. كاپا قورادا قول سوزىم جەردە تۇرىپ ءالى الدەبىر سەزىكتى كۇدىكپەن قاۋىپتەنە قاراۋمەن بولدى. وتكەنى ول وتە قورقاق بولىپ جاراتىلعان جانۋار ەدى. سوندىقتان دا ادامدارعا سەنە بەرمەيتىن: شاماسى، قويلاردىڭ وسى ءبىر تۇقىمىن ويلاپ شىعارعان پاستور گۋدمۋندۋردىڭ ءوزىنىڭ مىنەزىنە تارتقان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. دەگەنمەن دە ول بيارتۋردىڭ قانداي قايىرىمدى ىسپەن اينالىسىپ وتىرعانىن كورىپ، وعان بارعان سايىن جاقىنداي ءتۇستى دە، ءوزىنىڭ انالىق جاناشىرلىق ۇرەيلى ۋايىمىمەن وعان ۇلكەن دە ويلى قوڭىر كوزدەرىمەن قادالا قاراۋدان تانبادى. جاناشىرلىق جاقسى سەزىمنىڭ ءوزى ومىردە ءجيى كەزدەسەتىن ىزگىلىكتى ارەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلا بەرمەيدى. ءبىراق ايتەۋىر ءبىر الداعى كەزدە ونىڭ بۇكىل دۇنيە الەمىندە كەڭىنەن سالتانات قۇراتىنى ءسوزسىز. بالكىم، مۇنىڭ ءوزى ونشالىقتى تاماشا يەن دالا دا ەمەس شىعار، يەن دالاداعى ونشالىقتى تاماشا قورا-قوپسى دا ەمەس شىعار. ءبىراق كەيدە مۇندا ادام تاڭ قالارلىقتاي تاماشا قۇبىلىستار بولىپ جاتادى: ادام مەن جانۋار اراسىندا بىر-بىرىمەن ءوزارا تۇسىنىستىك ورنايدى. مۇنىڭ ءوزى ءۇش قۇداي كۇنى تاڭەرتەڭ بولعان ەدى. ساۋلىق بيارتۋرعا ءتىپتى جاقىنداپ باردى دا، ريزاشىلىق سەزىممەن ەمىرەنە ءتۇستى. بيارتۋر ءۇش قوزىنى بىردەي ۇستاپ، الدىنا الىپ وتىر ەدى. كاپا ءوزىنىڭ تۇمسىعىن ونىڭ ۇسقىنسىزداۋ دورەكى بەتىنە تاقادى، وعان بەينە ءبىر العىس سەزىمىن بىلدىرگەندەي بولىپ، ساقالىن جىلى دەمىنىڭ لەبىمەن ايمالادى ءارى اقىرىن عانا مەيىرلەنە ماڭىرادى.
ريم — نيسسا.
1934 — 35 جىلدىڭ قىسى.
بەرەكەلى جىلدار
ءتورتىنشى ءبولىم
الپىسىنشى تاراۋ
فەرديناندتىڭ ءولىمى
دۇنيەجۇزىلىك دەپ اتالعان سوعىس — ءبىر كەزدەگى ناپولەون سوعىستارىنان كەيىنگى ەڭ جويقىن سوعىس — ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باعىنا قۇداي تاعالانىڭ ءوزى جولداعان بەرەكە-ىرىس الا كەلدى. قۇدايدىڭ راقىمىمەن بۇرق ەتە قالعان دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءبىزدىڭ حالقىمىزدى جوقشىلىقتان، مادەنيەتىمىزدى جويىلىپ كەتۋدەن قۇتقارىپ قالدى. ويتكەنى بالىق پەن بالىق مايىنا دەگەن سۇرانىستى ەسەلەپ ارتتىرىپ جىبەردى. مۇنداي سوعىستان قالاي اينالىپ كەتپەسسىڭ! ە، قۇداي، كوپ ۇزاماي جانە ءبىر وسىنداي سوعىس بۇرق ەتە قالسا ەكەن، شىركىن! سوعىس فەرديناند دەگەن شەتەلدىك ءبىر بەيشارانى بىرەۋلەردىڭ ءولتىرىپ كەتكەنىنەن باستالعان كورىنەدى. ادامدار سودان بەرى ءتورت جىل بويى ءبىرىن-بىرى قىرىپ جويۋمەن كەلەدى. ولاردى كادىمگى كانىگى قاساپتىڭ ەت شاپقانىنداي تۋراپ جاتىر.
تاۋداعى قويلارىن ىزدەپ شىعار الدىندا جازعى مەكەننىڭ شاعىن بولمەسىندە كوفە ءىشىپ وتىرعان شارۋالاردىڭ اڭگىمەسى وسى توڭىرەكتە بولدى. بۇلاردىڭ وزدەرى دە ءومىر بويى سوعىسىپ كەلە جاتىر ەدى. ولاردىڭ سوعىسى ءتىپتى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان الدەقايدا ماڭىزدىراق بولاتىن ول سوعىستىڭ شىعۋ سەبەبى دە قايداعى ءبىر فەرديناندتىڭ ولىمىنەن الدەقايدا كۇشتىرەك سياقتى كورىنەتىن.
— حالىق سول ءبىر وڭباعان نەمەدەن قۇتىلعاننان كەيىن "ۋھ!" دەپ دەمىن العان شىعار دەپ ويلايمىن، — دەدى بيارتۋر.
— مەن بۇل جونىندە ەش نارسە دە ايتا المايمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى ۋندەرحليدتىك ەينار. — مىنا مەنىڭ، مەن سياقتى باسقا دا ادامداردىڭ دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى اڭگىمە ەتىپ نە جۇمىسى بار وسى؟! مەنىڭ ەستۋىمشە، ول جىگىت ءبىر وتە كىشكەنتاي مەملەكەتتىڭ كورولى كورىنەدى، — اتى كىم ەدى ءوزىنىڭ، ەسىمدە ساقتاي الماي-اق قويدىم. مەن ونىڭ قانشالىقتى اقىلدى جىگىت بولعانىن بىلمەيمىن. ويتكەنى ءبىpگە، يسلانديالىقتارعا، ونداي كورولدەردىڭ قانداي ادام بولعانىنا ءمان بەرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىزدىڭ ءوز كورولىمىز بار، تay كورولى بار. بىزگە سول كورولگە باعا بەرسەك تە جەتەدى. قۇداي الدىندا ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە بىردەيمىز. ءوز ەركى وزىندە، ەشكىمگە قارىز دا ەمەس، تاۋەلدى دە ەمەس، جالشىلىقتا جوق شارۋا — وزىنە-وزى كورول. ال، الگى فەرديناند پە ەدى، قالاي ەدى ءوزى، قالاي دەگەندە دە ادام عوي، جۇمىر باستى پەندە ەمەس پە؟ ولاي بولسا، حريستيانداردىڭ ول تۋرالى عايبات ءسوز ايتۋى جارامايدى. ادام قاشان بولسا دا ادام عوي.
— ءيا، اتى كىم دەدىڭدەر ونىڭ؟ بايعۇس جىگىت ءوز پەشەنەسىنە جازىلعانىن ءوزى كوردى عوي. سەندەرگە ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەدى گيليلىك كرۋسي. — ءبىراق مەن ءبىر نارسەگە تۇسىنبەيمىن: سول وڭباعان، قارعىس اتقان فەرديناندقا بولا قاندى قىرعىن توبەلەس جاساۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟
— قايتەسىڭ سول پەرىلەردى ءسوز ەتىپ؟ مەيلى، ءوزدى-وزى قىرىلىسا بەرسىن، — دەدى بيارتۋر. — ولار نەعۇرلىم ۇزاق سوعىسسا، بىزگە سولعۇرلىم جاقسى. ەندى ولار قايعى-قاسىرەتتىڭ نە ەكەنىن سەزىنگەن سوڭ بۇرىنعى وركوكىرەك مەنمەندىگىن باسەيتەدى. ەندى ولار تاعامدى تاڭداپ، تالعاپ جەۋدى قويادى، نە ۇسىنساڭ، سونى قىلعىتىپ جۇتا بەرەتىن بولادى. باعا دا قىمباتتاي تۇسەدى. كوپ ۇزاماي ولار ءبىزدىڭ تاستاعان تەزەگىمىزگە دەيىن ساتىپ الادى ءالى. مەيلى، باسقا حالىقتارعا پايدالى بولىپ تۇرعان كەزىندە ءبىرىن-بىرى كەسكىلەپ قىرا بەرسىن. شەتەلدەردە ادام جەتىپ ارتىلادى، ولگەندەردى جوقتاپ ەشكىم جىلاي قويمايدى.
— كەي-كەيدە بەلگىلى ءبىر ماقسات-مۇراتتار ءۇشىن دە سوعىسا بەرەدى، — دەدى ۋنديرحليدتىك ەينار، شەتەلدىكتەردىڭ ارەكەتىن اقتاي تۇسكەندەي بولىپ. ول بيارتۋر قاشان بولسا دا — ولەڭ جازعاندا دا، قارا سوزبەن ايتقاندا دا — وتە كۇشتى ءارى قاتال ايتادى دەپ بىلەتىن.
— بيارتۋر، — دەدى ول ءسوزىن جالعاستىرىپ، — سەن تاجىريبەلى بايىرعى اقىن رەتىندە قاي جەردە سوعىس بولىپ جاتسا، سول جەردە بەلگىلى ءبىر ماقسات-مۇرات بولاتىنىن بىلۋگە ءتيىستىسىڭ. ءبىراق ول ماقسات-مۇراتتىڭ نەعۇرلىم ماڭىزدى ماقسات-مۇرات تۋرالى ويلايتىن ادامدار ءۇشىن، بالكىم، ەشتەڭەگە تۇرمايتىن ەلەۋسىز ءبىر نارسە بولىپ كورىنۋى عاجاپ ەمەس.
— ماقسات-مۇرات؟ — دەپ تاڭدانا سۇرادى بيارتۋر، بۇل ءسوزدىڭ تەرەڭ ءمانىن ۇقپاي.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم "ءمان-ماعىناسى" دەگەن ءسوز ەدى، — دەپ انىقتاي ءتۇستى ەينار.
— ءبىراق مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدا سوعىس اتاۋلىنىڭ الدەبىر ءمان-ماعىناسى بولادى دەگەندى ەشقاشان ەستىپ-بىلگەن ەمەسپىن، — دەدى بيارتۋر.-اقىل-ەستەن جۇرداي ەسۋاستار عانا سوعىسادى. ال ەجەلگى زامانداعى سوعىستىڭ ءجونى ءبىر بولەك. وندا ۆيكينگتەر ءبىر قيىرداعى الىس ەلدەرگە بارىپ، وزدەرىنىڭ ءومىر گ ۇلى بولاتىن سۇلۋلار ءۇشىن سوعىساتىن. ال ءقازىر ءتىپتى دە ولاي ەمەس قوي. قازىرگىلەر ايتەۋىر ءبىر بەلگىلى ماقساتتى كوزدەپ سوعىسپايدى، جايدان-جاي قىپ-قىزىل اقىماقتىق نەمەسە قاسارىسقان قىڭىرلىق سالدارىنان سوعىسادى. ءبىراق مىنانى اتاپ ايتقىم كەلەدى: بىزگە پايداسى ءتيىپ جاتسا، ولاردىڭ اقىماقتىعى ءبىز ءۇشىن جاقسى.
— مەنىڭشە، قىمباتتى بيارتۋر، — دەدى تاۋ كورولى، — بۇل ءىستىڭ ەكىنشى جاعىنا دا قاراۋ كەرەك. قازىرگىدەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىس — قۇدايدىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە جىبەرە سالعان بەرەك-ىرىس قانا ەمەس، اتاپ ايتار بولساق، ءبىزدىڭ شارۋالارىمىزدىڭ وندىرگەن ازىق-تۇلىك ونىمدەرى باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەرەمەت كۇيزەلىس تە بولىپ تابىلادى. سوعىسىپ جاتقان ەلدەر اسا اۋىر اپات زارداپتارىن شەگۋدە. مىسالى، تاياۋدا فرانسيادا ەجەلدەن بار وراسان زور عاجايىپ شىركەۋ قيراپ قالىپتى. ال ول شىركەۋ ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى مىزعىماي تۇرعان بولاتىن.
— ماعان سالسا، فرانسياداعى شىركەۋدى قالاي قيراتسا، ولاي قيراتسىن. ماعان ءبارىبىر، — دەپ، جەركەنىشتى كۇلكىمەن مىرس ەتە قالدى بيارتۋر. — ەگەر سول داڭعوي ەسەرسوقتار ءبىزدىڭ رەدسميريدەگى شىركەۋدى دە قيراتىپ كەتسە دە كوڭىلىم باياعىداي بولىپ، ەشقانداي رەنىش بىلدىرمەس ەدىم.
— ءيا، ولار، وكىنىشكە وراي، تەك شىركەۋلەردى عانا ەمەس، تۇتاس قالالاردى دا جەرمەن-جەكسەن ەتىپ جاتقان كورىنەدى. پاريجدە دە، لوندوندا دا، تاماشا سارايلار مەن كىتاپحانالاردى بىلاي قويعاندا، قىرۋار قازىنا — كوپتەگەن التىن، قىمبات باعالى اسىل تاستار جويىلىپ كەتىپتى دەسەدى.
— مەيلى، ول التىندار دا، قىمبات باعالى اسىل تاستار دا مەنىكى ەمەس، — دەدى بيارتۋر. — ءساندى سارايلار دا سولاي، بوتەن بىرەۋلەردىكى. ال كىتاپحانالارعا كەلەتىن بولساق، ءبىزدىڭ پريحودتىڭ كىتاپحاناسىن ون جىلدان بەرى قۇرت-قۇمىرسقا جايلاپ، قابىرعالارى كوگەرىپ، زاكتەنىپ كەتكەن. ەشقانداي سوعىسسىز-اق قيراعالى تۇر.
— ال قالانى اتقىلاۋ كەزىندە بىت-شىتى شىعا قيراپ جاتقان قىمبات باعالى تاماشا مۇسىندەر تۋرالى نە ايتار ەدىڭ؟
— مۇسىندەر؟ ول نە قىلعان سايتان العىر نارسەلەر؟ ءوزىڭ سول مۇسىندەردى ايتەۋىر ءبىر كەزدە ءوز كوزىمەن كورگەندەي بولىپ، نە سوعىپ وتىرسىڭ؟!
وسى كەزدە تاۋ كورولى ەرىكسىز ۇندەي الماي قالدى. ويتكەنى ول شىنىندا دا ناعىز ءمۇسىن دەگەننىڭ نە ەكەنىن كورگەن ەمەس ەدى. ول عانا ەمەس، وسىندا وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا ءمۇسىن جونىندە تۇسىنىگى جوق بولاتىن راس، رەدسميريدەگى فرۋدىڭ ءبىر كەزدە ءمۇسىن دەگەننىڭ نە ەكەنى تۋرالى ايتىپ بەرگەنى بار. سونداي-اق
گيلتەيگالىق ءتوۋريردىڭ قىزى وسىدان كوپ جىل بۇرىن كىشكەنتاي عانا فارفور كۇشىك ساتىپ اكەلگەن.
مىنە، سول فارفور تۋرالى...
مەن سونداي ەسكى-قۇسقى قوقىر-سوقىردى قيراتىپ تاستاعاندا تۇرعان ەشنارسە دە جوق دەپ سانايمىن، — دەدى بيارتۋر. — شىنىندا دا سولاردىڭ نە كەرەگى بار وسى؟ حالىقتى اقىماق ەتىپ، ىزاسىن كەلتىرگەننەن وزگە ەش پايداسى جوق. ءقازىر قاراپايىم توستاعاندارمەن نەمەسە ەمالدى ساپتى اياقتارمەن كوفە ىشكەندەردى مۇسىركەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ مىسالى، مەنىڭ ءوز باسىم ءومىر بويى وسىنداي ىدىستى پايدالانىپ كەلەمىن، ودان كەمىپ قالعان ەش جەرىم جوق.
— ال، مەنىڭشە، — دەدى گيلتەيگالىق توۋرير، — ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە سوعىسىپ جاتقان ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى مىنەز-قۇلقى بۇزىلعان ارام نيەتتى ادامداردىڭ قايتكەن كۇندە دە شەتەلدەرگە باسىپ كىرىپ، ونداعى ايەلدەردى زورلاۋ بولىپ تابىلادى. مەنىڭ شەتەلدە بولعان ءبىر ادامنىڭ ءوز اۋزىنان ەستۋىم بويىنشا، جەر بەتىندەگى ەڭ وڭباعان جەكسۇرىن جاندار ايەلدەردىڭ سوڭىنان قالماي جۇگىرە بەرەتىن سولداتتار مەن گەنەرالدار كورىنەدى. ونداي وڭباعان شەتەلدىك سولداتتار مەن گەنەرالدار تۋرالى تولىپ جاتقان اڭگىمەلەردەن ابدەن قۇلاعىم ساسىدى. ءتىپتى ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. ايتساڭ، يسلاندياداعى بىردە-بىر ادام سەنبەيدى. مەنىڭ ءوزىمنىڭ ءۇش قىزىم بار. مەن ولار تۋرالى ەش نارسە ايتپايمىن. ءبىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزگە الدەبىر فرانسۋزداردىڭ نەمەسە نەمىستەردىڭ كەلمەگەنى ءۇشىن سوڭعى كەزدە قۇدايعا مىڭ مارتەبە شۇكىرشىلىك ەتەمىن. ويتكەنى سولداتتار مەن الۋان ءتۇرلى گەنەرالدار كۇنادان پاك قىزدارىمىزدىڭ باستارىن اينالدىرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى عوي.
— جارايدى، ايەلدەر تۋرالى ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ — دەدى بيارتۋر. — ولار سوعىسسىز دا ءوز ويلارىنا كەلگەنىن ىستەي الادى. مەن ايەلدەردىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەمىن عوي. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ويناپ-كۇلىپ، كوڭىل كوتەرۋدى جەك كورمەيدى. راس، ايەلدەردىڭ بۇل قىلىعى ەشكىمگە دە ۇنامايدى، ءبىراق ولارعا ءبارىبىر تىيىم سالا المايسىڭ.
گيلتەيگالىق توۋرير قارسى پىكىر ءبىلدىردى، بيارتۋردىڭ تىم قاتتى ءارى دورەكى ايتقانىنا توقتالدى. بايعۇس قىزدار-اي! ول ءوزىنىڭ قىزدارى تۋرالى ويعا شومدى. ءبىراق، قالاي دەگەندە دە شىندىقتان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ەگەر قىزدار زۇلىمدىق پەن زورلىققا باتىل قارسى تۇرا الار بولسا، مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ وزدەرى ءۇشىن قانداي جاقسى بولار ەدى!
— مەن زۇلىمدىق پەن زورلىقتىڭ اراسىندا الدەبىر ايىرماشىلىق بار دەپ بىلمەيمىن. ويتكەنى ول ەكەۋىنىڭ دە كوزدەيتىن ماقساتى ءبىر، — دەدى بيارتۋر.
ەينار بۇل اڭگىمەگە ارالاسپادى. ويتكەنى ونىڭ ايەلى مەن جالعىز قىزى وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولعان ەدى. سوندىقتان دا ونىڭ وتباسىنداعى زۇلىمدىق پەن زورلىق تۋرالى ءسوز ەتۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن.
— ءبىراق، — دەدى ول ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ، — مەن تاۋ كورولىنىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن. ەگەر ءبىر كوزىمىزبەن سوعىستىڭ ماقسات-مۇراتىنا، ال ەكىنشى كوزىمىزبەن قىرىلىپ جاتقان ادامدار مەن جارالى بولعان مۇگەدەكتەرگە قارايتىن بولساق، وندا نە ايتا الار ەدىك؟ ءبىر-اق نارسە ايتا الار ەدىك: قايداعى ءبىر ماقسات-مۇرات تۋرالى ارمانداعاننان گورى ادامداردىڭ ءومىرىن امان ساقتاپ قالۋ تۋرالى ويلاعان ارتىق دەر ەدىك. ەگەر الگىندەي ماقسات-مۇرات جەر بەتىندەگى جاسايتىن ادامداردىڭ ءومىرى مەن ءال-اۋقات جاعدايىن جاقسارتۋدى كوزدەمەي، ولاردى ميلليونداپ قىرا بەرۋدى كوزدەيتىن بولسا، ونداي ماقسات-مۇراتتىڭ كىمگە كەرەگى بار؟! ويتكەنى ماقسات-مۇرات دەگەنىمىز ءومىر بولماسا، ال ءومىر دەگەنىمىز ماقسات-مۇرات بولماسا، وندا ماقسات-مۇراتتا قانداي ءمان-ماعىنا قالماق؟ سوندا ءومىر دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە بولماق؟
— ەگەر ولار الدەبىر ماقسات-مۇراتتى كوزدەپ، جانتالاسا بەرەتىن بولسا، وندا ءوز وبالدارى وزدەرىنە، — دەدى بيارتۋر. — سوعىستىڭ بولعانىن تىلەگەن ادامنىڭ اجالدى ءوزى ىزدەپ بارا بەرۋىنە بولادى. ەگەر ونداي ەسۋاس جىن-پەرىلەرگە بارىپ تۇرعان اقىماقتىق سالدارىنان الدەبىر ماقسات-مۇرات جولىندا ءبىرىن-بىرى قىرا بەرۋ قاتتى ۇنايتىن بولسا، وندا مەن ءۇشىن ءبارىبىر. مەنىڭ قالاي دەگەندە دە ول ءۇشىن كۇيىپ-پىسەتىن جاعدايىم جوق. ءبارىن دە سايتان السىڭ تۇگە! تاعى دا قايتالاپ ايتامىن: ولار بىر-بىرىمەن بارىنشا ۇزاق سوعىسا بەرسىن. ءبىز ءۇشىن ەت پەن ءجۇننىڭ باعاسى ارتا تۇسكەنى جاقسى!
— ال سوعىسا — سوعىسا اقىر اياعىندا ەشكىم قالماسا، نە بولادى؟ — دەپ سوزگە ارالاستى كرۋسي.
— وندا ءبىز، جىگىتتەر، كەمە جاساقتاپ مىنەمىز دە تەڭىز ارقىلى وڭتۇستىكتەگى ەلدەرگە بارامىز، — دەدى بيارتۋر. — ونداعى جايىلىمداردىڭ جاعدايىمەن تانىسامىز. سودان سوڭ وڭتۇستىكتە قويدى قالاي كوپتەپ وسىرۋگە بولاتىنىن ويلاستىرا باستايمىز. ال مەن گيلتەيگالىق ءتوۋريردىڭ نەمەرەلەرى لوندوننىڭ قارعىس اتقان فارفورلارى مەن مۇسىندەرى تاس-تالقان بولىپ قيراپ جاتقان ۇيىندىلەرى اراسىنان ساپ-سارى باقباق گۇلدەرىن تەرىپ جۇرگەنىن كورىپ، قۋانعانىمنان راقاتتانا كۇلەر ەدىم. كىم بىلەدى، مەن ارعى جاعالاۋداعى پاريج جەرمەن-جەكسەن بولعان ورىندا ماۋەلى ب ا ق وسىرەتىن شىعارمىن! حا-حا-حا!
— مەن بۇل جەردە ەيناردىڭ ايتقان سوزىنە قوسىلۋعا ءتيىستىمىن، — دەدى تاۋ كورولى. — ويتكەنى سەن، قىمباتتى بيارتۋر، تىم اسىرا سىلتەپ بارا جاتىرسىڭ. سوعىس دەگەن تەك اقىماقتىق سالدارىنان عانا بولمايدى. قالاي دەگەندە دە ءبىز، مىنا سەنى مەن ولاي دەپ، جەڭىل-جەلپى ۇشقارى پىكىر ايتا سالماۋىمىز كەرەك. راس، وسى سوعىستىڭ ارقاسىندا بىزدە مولشىلىق، بەرەكە-ىرىس پايدا بولدى. كۇن سايىن دەرلىك بايىپ كەلەمىز. ءبىراق، ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراساق، ەينار دا بەلدەن باسىڭقىراپ جىبەردى. سوعىس بار جەردە ماقسات-مۇرات بار دەيدى. ەستەرىڭدە بولسىن، مەن بۇل ءسوزىمدى پريحود كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ايتىپ وتىرعان جوقپىن. قۇدايعا شۇكىر، بۇل سوعىستىڭ ءبىزدىڭ پريحودقا تىكەلەي قاتىسى جوق قوي. ءبىراق تىكەلەي ءوز اتىمنان ايتار بولسام، سوعىستىڭ اتى سوعىس. ال سوعىس دەگەنىمىز نە؟ ول بەي-بەرەكەت الا اۋىزدىق، بولماشى تۇسىنىكسىزدىكتەن ءوزارا كەلىسپەي قالۋشىلىق. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ەڭ باستى كۇرەس فرانسيا جانە گەرمانيا دەپ اتالاتىن ەلدەردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ جاتسا كەرەك. دەگەنمەن بۇل سوعىسقا انگليا دا بەلسەنە ارالاسۋدا كورىنەدى. ونىڭ اسىرەسە تەڭىزدەگى سوعىستا اتقاراتىن ءرولى كۇشتى دەسەدى. انگليانىڭ تاماشا اسكەري كەمەلەرىنىڭ ەسەبى جوق كوپ ەكەن ەگەر الدەبىر وزگە پايدالى نارسەگە جۇمسالاتىن بولسا، ونداي كەمەلەر كەز كەلگەن حالىقتىڭ ماقتانىش ەتۋىنە ابدەن لايىق. سوعىس باستالعان جىلى كوپ ۇزاماي، جازدىگۇنى مەنىڭ بىردە فوردتاعى ۋەزدىك دارىگەرگە بارا قالعانىم بار. مەن وندا ەداۋىر ۇزاق وتىرىپ، كوفە ءىشتىم. بارعان جۇمىسىم اۋرۋ مالدى ەمدەۋ ءۇشىن دارى-دارمەك الا كەتۋ ەدى. ءسويتىپ وتىرعانىمىزدا سوعىس تۋرالى اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتىك. ول شەتەلدە شىققان ءبىر عاجاپ كىتاپتى الدى دا ماعان ونداعى سۋرەتتەردى كورسەتە باستادى. ءسويتىپ مەن فرانسيا مەن گەرمانيانى ءوز الاقانىمداعىداي ايقىن كورسەم بولار ما! مەن ول سۋرەتتەردى تىگىنەن دە، كەسە-كولدەنەڭىنەن دە بىرنەشە رەت اۋدارىستىرا كورىپ شىقتىم، بىر-بىرىمەن مۇقيات سالىستىرىپ قارادىم. سوندا نە بايقادىڭ دەيسىڭدەر عوي؟ بايقاعانىم — فرانسيا مەن گەرمانيا دەگەندەرىڭنىڭ بىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق ەكەن. شىن مانىندە ول ەكەۋىن ءبىر ەل دەسە دە بولادى. ارالارىندا فوردتار تۇگىلى، جىپ-جىڭىشكە بۇعاز دا جوق، تۇتاسىپ جاتىر. قاي جاعىنا قاراساڭ دا كورەتىنىڭ — قاپتاعان ورماندار، تاۋلار، دالالار مەن قالالار. تابيعاتى دا بىردەي — تىم بولماسا تيتىمدەي ايىرماسى بولسايشى شىركىننىڭ! ال سۋرەتتەگى ادامداردىڭ تۇرى-تۇسىنە كەلەتىن بولساق، وزگە ادامدارمەن سالىستىرعاندا مەن ولاردى ءتىپتى اقىماق ەمەس، ءتىپتى دە زۇلىم نيەتتى ەمەس دەپ باتىل مالىمدەي الامىن. گەرمانياداعى ادامدار دا فرانسياداعى ادامداردان ءتىپتى دە اقىماق سياقتى كورىنبەيدى. ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن كادىمگى ادامداردان ايىرماشىلىعى جوق. سۋرەتتەرىنە قاراپ وتىرساڭ، نەمىستەر شاشتارىن قىسقا الدىرادى ەكەن. ال فرانسۋزداردىڭ كوپشىلىگى ەجەلگى ەسكى ءساندى ۇناتاتىن كورىنەدى. كادىمگى ءبىزدىڭ پوسەلكەنىڭ ادامدارى سياقتى ساقال قوياتىن بولىپ شىقتى. باسقالار ساقال قويىپ جۇرسە دە كەيبىرەۋلەرىنىڭ يەگى تاپ-تاقىر، جاپ-جالاڭاش.
شىندىعىن ايتاتىن بولسام، ماعان نەمىستەر دە، فرانسۋزدار دا ءوزىمىزدىڭ پوسەلكەمىزدەگى ادامدار سياقتى بارىنشا ادال ءارى جاقسى جاندار بولىپ كورىندى. مىنە، سوندىقتان دا مەن بىلاي دەپ ويلايمىن — ەگەر قاجەت بولسا، مەن مۇنى تينگە ماجىلىسىندە دە اشىق مالىمدەي الامىن، — وسى ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى جانجالدى الا اۋىزدىق قايداعى ءبىر بولماشى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن تۋىنداعان بولۋى كەرەك. ولاردىڭ ءارقايسىسى وزدەرىن بىر-بىرىنەن ارتىقپىز دەپ ويلايدى. ال، شىندىعىنا كەلگەندە، ولاردىڭ شاش الدىرۋى مەن ساقال قويۋىنداعىدان وزگە ايىرماشىلىعى جوق. ولاردىڭ ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ ەلىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەكىنشىسىنىڭ ەلىنەن ارتىق دەپ سانايدى. ال بايقاپ تۇرساڭ، گەرمانيا مەن فرانسيا — بىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى دا، ارتىقشىلىعى دا جوق ءبىرتۇتاس ەل اقىل-ەسى ءبۇتىن ادامنىڭ ول ەكەۋىنەن ايىرماشىلىق تابا قويۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. توبەلەسىپ جاتقان ەكى ادامنىڭ قايسىسىن قولداۋ كەرەك ەكەنىن ايىرۋ قاشان دا وتە قيىن. وندايدا ەڭ دۇرىسى — ەكى جاعىن دا "سەنىكى دۇرىس!" دەپ، ماقتاپ قويۋ. ال جەكە ءوزىمنىڭ نە ويلايتىنىما كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ قايسىسىنىڭ جەڭىپ شىعاتىن كەزىن بارىنشا توزىمدىلىكپەن كۇتە تۇرامىن. قايسىسى جەڭسە، سونىسى جەڭسىن — ماعان ءبارىبىر. ەرتەلى-كەش ايتەۋىر بىرەۋىنىڭ جەڭەتىنى بەلگىلى دەگەن ۇمىتپەن كۇتە بەرەمىن. سونداي جەڭىس بولعان كەزدە وسى ەكى ەل بىر-بىرىمەن قوسىلىپ، ءبىر ەلگە اينالادى دەگەن ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن. ويتكەنى شىن مانىندە ولار ءبىر ەل عوي. سوندا ولاردىڭ اراسىندا بۇدان بىلاي ەشقانداي الا اۋىزدىق تا، ەشقانداي تۇسىنىسپەۋشىلىك تە بولا قويمايدى. ولار ءبىز ەكى ەلمىز دەپ وزەۋرەگەنىن ۇمىتاتىن بولادى.
الپىس ءبىرىنشى تاراۋ
سەنىم ماسەلەلەرى
ەل مەن حالىقتى بايىتا تۇسكەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ودان ءارى جالعاسا بەردى. كوپتەگەن ادامدار — اسىرەسە اڭعال دا قايىرىمدى جاندار — ونى قۇدايدىڭ راقىمى ءتۇسىپ جىبەرىلە سالعان ىرىس-بەرەكە دەپ ءبىلدى. سوعىس ءتورت جىلعا سوزىلدى. سوزىلعان سايىن بۇكىل حالىقتىڭ ريزاشىلىعىن كۇشەيتە ءتۇستى. بارلىق قايىرىمدى جاندار بۇل سوعىستىڭ عاسىر اياقتالعانشا توقتاماي، جالعاسا بەرۋىن تىلەدى. شەتەلدەردە يسلانديا تاۋارلارىنا دەگەن سۇرانىس كۇشەيىپ، ونىڭ باعاسى قىمباتتاي بەردى. ۇلكەن قۇرىلىقتاعى مەملەكەتتەر ول تاۋارلاردى وزدەرىنە كوپتەپ الىپ كەتۋ ءۇشىن باسەكەگە ءتۇسىپ، ءوزارا كۇرەسۋمەن بولدى. بۇرىن يسلانديالىقتاردىڭ اشتىق پەن قۇلدىق قۇرساۋىنان قىسىم كورىپ، كوپەستەر مەن ءارتۇرلى قىرسىق اتاۋلىدان ازاپ شەككەندەرىنە مەيلىنشە نەمقۇرايدى قاراپ كەلگەن، ال قازىرگى وتە قابىلەتتى، ءبىراق يسلانديالىقتار ءۇشىن تۇسىنىكسىز جۇمباق قالپىندا قالىپ كەلە جاتقان ەسۋاس داڭعوي جاۋىنگەر — سىماقتار بۇلاردىڭ قولدارىنداعى تاۋارلارىن تالاسىپ-تارماسا جۇلىپ الۋ ارقىلى ەلدىڭ بايلىعىن كوبەيتىپ، قۇت-بەرەكەسىن كىرگىزە بەردى. كوپتەگەن يسلانديالىقتار بۇرىن وزدەرى ازەر دەگەندە جالعا الىپ كەلگەن جەرلەرىن ەندى ءوز مەنشىكتەرىنە ساتىپ الا باستادى. ويتكەنى جەردىڭ شىن مانىندەگى بىردەن-بىر قۇندى قازىنا ەكەنىن ءتۇسىندى. سوعىسقا دەيىن جەر الا الماي، جانتالاسا كۇش-جىگەر جۇمساپ كەلگەندەر ەندى ساتىپ العان جەرلەرىنە ءۇي-جاي سالۋعا كىرىستى. بۇرىنعى قارىزدارىنان قۇتىلا الماعاندار قارىزعا ودان سايىن بەلشەلەرىنەن باتتى. ال ەشكىمگە ەشقانداي قارىزى جوقتاردى پەسيس بەرەتىن مەكەمەلەر قۇشاقتارىن جايا، جىلى شىرايمەن قۋانا قارسى الاتىن بولدى. ادامدار بۇرىنعىسىنا قاراعاندا ەگىندى كوبىرەك سالۋمەن اينالىستى، قولدارىنداعى مال باسىن ارتتىرا ءتۇستى، ءتىپتى بالالارىن مەكتەپكە جىبەرە باستادى. كەيبىر شارۋالاردىڭ ءۇي-جايلارىندا ۇلكەندى-كىشىلى فارفور كۇشىكتەر، ساز اسپاپتارى، ءتىپتى كۇيساندىقتار پايدا بولدى. ايەلدەر ساۋساقتارىنا قوس-قوستان مەتالل ساقينالار سالاتىندى شىعاردى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءساندى سىرت كيىمدەر مەن ادەمى ەتىكتەر ساتىپ الدى. ال بۇرىن قاتارداعى ەڭبەك ادامدارى مۇنىڭ ەشقايسىسىنا دا قول جەتكىزىپ كورگەن ەمەس ەدى. ۇكىمەت حالىقتى قوعامدىق جۇمىستارمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەڭ كولەمدى باعدارلاماسىن بەلگىلەدى. التينگكە ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسون سياقتى جۇرتقا جانى اشيتىن جىگەرلى ادامداردى سايلاعان پوسەلكەلەردە جولدار مەن كوپىرلەر سالىنا باستادى. فوردتان ۇلكەن اڭعار ارقىلى جازعى مەكەندى جاناي ءوتىپ، ۋتيرەدسميريدىڭ وزىنە دەيىن سوزىلاتىن تاس جول سالىندى. ول جولمەن وزدىگىنەن جۇرەتىن، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن بىلايعى جۇرتتىڭ ۇرەيىن ۇشىرا زاۋلاپ وتە شىعاتىن العاشقى اربالار دا پايدا بولدى. جۇرتتىڭ جاپا-تارماعاي بايلىققا ۇمتىلۋى، بۇكىل ەلدەگى تارىداي شاشىلىپ جاتقان ءۇي-جايلار مەن پوسەلكەلەرگە جاڭبىرداي جاۋعان اقشانىڭ كوپتىگى كەيبىرەۋلەردى اقىلعا سالىپ، دۇرىس ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىردى. جەردىڭ باعاسى شەكتەن تىس شارىقتاپ كەتكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايتىن ەدى. جانتالاسا جارىسىپ، قۇرىلىس سالۋعا قۇنىعا ءتۇسۋدىڭ دە شەكتەن شىعىپ كەتۋى ءجيى كەزدەستى. مەكتەپتەگى بالالاردى جەدەلدەتە وقىتىپ، ايتەۋىر ءبىر ماماندىق تۇرلەرىن نەعۇرلىم تەزىرەك ۇيرەنىپ شىعۋىنا باسا كوڭىل ءبولىندى. بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە ازداعان ادامدار عانا بايسالدى بايىپپەن قاراپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ قالىپتاسقان ءتۇرىن وزگەرتۋگە اسىققان جوق — فارفور كۇشىكتەر ساتىپ الۋعا قىزىقپادى، بالالاردى وقىتۋعا اقشا تولەۋگە بارمادى، مال باسىن بىرتە-بىرتە باياۋ وسىرۋگە تىرىستى، وزدەرىنىڭ جەكە شارۋاشىلىعىن شامالارىنا قاراي جۇرگىزدى، نەعۇرلىم جوعارى دا بيىك ماقساتقا اسىقپاي جەتۋدى كوزدەدى. ونداي ادامداردىڭ قاتارىندا جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر دا بار ەدى. ول ءسان-سالتانات پەن اسىپ-توگىلىپ جاتاتىن مولشىلىققا ءالى دە بولسا قىزىعا قويعان جوق. الداعى كەزدە مال ساتىپ الۋ جانە باتىراق جۇمىسشىلار جالداۋ ءۇشىن بىرتە-بىرتە اقشا جيناي بەردى. بۇرىن ول ۋاقىت ولشەمىن قارعىس اتقان فريدانىڭ پايدا بولعان كەزىنەن باستاۋشى ەدى — ونى بارلىق قايعى-قاسىرەتتىڭ جيىنتىق بەينەسى سياقتى كورەتىن. ەندى ول كۇندەر كايتىپ كەلمەستەي الىستا قالدى. ءقازىر بيارتۋردىڭ وتارىندا ەكى ءجۇز ەلۋ ساۋلىق بار. وعان ەكى سيىرى مەن ءۇش جىلقىسىن قوسىڭىز. جازدىگۇنى بۇل ءشوپ شاباتىن جالشىلار ۇستايدى. قىستىگۇنى شارۋاسىنا قارايتىن ەكونومكا ايەل جانە ءبىر باتىراق جۇمىس ىستەيدى. بيارتۋر ءتىپتى ەكى قوي قورانى ادامدار تۇراتىن باسپانا ەتىپ قايتا جابدىقتادى. قوي قورانىڭ كوڭ-قوقىسىن سىرتقا لاقتىرۋعا ارنالعان تەسىگىنە ەندى ءتورت كوزدى كىشكەنتاي تەرەزە ورناتىلدى. "ۇلكەن وزەن بۇلاقتان باستالادى" دەيدى حالىق ماقالى. مۇنىڭ ءوزى سالاۋاتتى العا جىلجۋ ەدى، وندا ەشقانداي دا كۇيزەلىستەر مەن توڭكەرىستەر بولعان جوق. ءبارى دە بەينە ءبىر وزىنەن-وزى ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ جاتقانداي اسەر قالدىردى. بيارتۋردىڭ ءوزى دە ەشقانداي وزگەرىسكە ۇشىراعان جوق. ول بالەندەي اسىپ-تاسىپ، ءسان-سالتانات قۇرۋعا ۇمتىلمادى. زور دەگەندە وزىنە شومەلەنىڭ ۇستىنە جاتىپ، بەس مينوتتەي دەم الۋعا عانا مۇمكىندىك بەردى. سونىڭ وزىندە ۇيىقتاپ قالماي، شالشىق سۋعا قۇلاپ تۇسسەم جاقسى بولار ەدى دەپ ۇمىتتەنە ويلايتىن. ول وزىنە جالدانعان باتىراقتاردان جازدا دا، قىستا دا ادال جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتتى. وڭاشا قالعان ساتتەرىندە بۇرىننان ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، ۇيقاستىرا ولەڭ شىعارۋمەن اينالىستى. كەمپىر بايعۇس قۇداي تاعالانىڭ ءوزى ۇرلەپ وشىرە سالۋدى ۇمىتىپ كەتكەن شالاجانسار جانعان شىراقتاي بولىپ، ءالى دە تىرشىلىك ەتۋدە. ول ءوزىنىڭ بايىرعى پسالوم-دۇعالارىن كۇبىر-كۇبىر وقىپ، ءىس توقىعاننان ءبىر جاڭىلمايتىن، بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان مۇلدە بەيحابار وتىرا بەرەتىن. ءتىپتى ۇلكەن اڭعار ارقىلى تاس جول سالىنعانىن، وزدىگىنەن جۇرەتىن العاشقى اربالاردىڭ فوردقا دەيىنگى ارالىقتى قىرىق بەس مينوتتە، ال ۋتيرەدسميريگە دەيىنگى ارالىقتى شيرەك ساعاتتا ءجۇرىپ وتەتىنىن ايتساڭ، ءتىپتى دە سەنبەيتىن. ول قۇدايدىڭ ءوز جولىنان وزگە الدەبىر جولدار بولا الادى ەكەن دەگەنگە مۇلدە يلانبايتىن. وعان ادامدار دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولىپ جاتىر دەپ قۋانا حابارلاعاندا دا سەندىرە الماعان. ەشقانداي دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جوق، ونداي سوعىس بولمايدى، سەندەردىڭ سوعىس دەپ جۇرگەندەرىڭ، مەنىڭ بۇرىنعى كەزدەردە ەستىگەنىمدەي، شەتەلدە بولا بەرەتىن كادىمگى سوعىس قانا دەگەن جاۋاپ قايتاراتىن. "دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دەگەن نە ءوزى؟ وسى جۇرتتىڭ ويلاپ تاپپايتىنى جوق!" دەيتىن.
ول ءتىپتى الدەبىر جاقتا باسقا دۇنيەنىڭ بار ەكەندىگىنە دە كۇمانداناتىن. ونىڭ ەسەسىنە، بۇلاردىڭ وزدەرى تۇراتىن حۋتورىنىڭ ءۇستىن قارعىس اتقان زۇلىم كۇشتەردىڭ جايلاپ العانىنا، بۇدان بىلايعى جۇرتتىڭ ەرتەلى-كەش ايتەۋىر ءبىر كوزدەرى جەتەتىنىنە كامىل سەنەتىن. ويتكەنى كولۋمكيلليدى وسى حۋتوردىڭ قىر-سوڭىنان قالماي، قىرسىققا شالدىرىپ جۇرگەندەردى تىرناعىنا ءبىر ىلىككەن سوڭ ىلۋدە ءبىر رەت قانا بوساتىپ جىبەرەدى دەپ بىلەتىن.
— ال ءوزىم بۇدان قىرىق جىل تۇرعان ۋردارسەلدە كۇن كەرەمەت قىزارىپ باتۋشى ەدى، ادامدار راقاتتانا باقىتقا بولەنەتىن، — دەيدى ول.
كەمپىر بايعۇس ءوزىنىڭ تۋعان ءۇيىن ۇدايى ساعىنۋمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ەدى.
ەندى ءبىزدىڭ كووپەراتيۆ بىرلەستىكتەرى تۋرالى، شارۋالاردىڭ تۇتىنۋ قوعامدارى تۋرالى ءسوز ەتكەنىمىز ءجون. ولار پايدا بولعان جەرلەردە ارالىق دەلدالداردىڭ كەرەگى بولماي قالدى، شارۋالار وزدەرىنىڭ وندىرگەن تاۋارلارىن وزدەرى جاقسى باعامەن ساتا باستادى. ساۋدادا، قۇرىلىستا، وندىرىستە جانە شارۋاشىلىقتا ءوزارا پايدالى كومەك تۇرلەرى قالىپتاستى. ونداي وداقتار شارۋالار سوسلوۆيەسىن قيىندىقتاردان قۇتقارۋعا جانە كەدەي شارۋالاردى دانياداعى سياقتى اۋقاتتى توپقا اينالدىرۋعا ءتيىس بولدى. فوردتاعى تۇتىنۋ قوعامى باسقا ەل تۇتىنۋ قوعامدارى سياقتى وسىپ-وركەندەپ كوركەيە ءتۇستى. ارام تاماق الىپ ساتار ساۋداگەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۋ تۇبىنە كەتىپ، تۇنشىعا باستادى نەمەسە سۋ بەتىندە ارەڭ دەگەندە قالقىپ قانا ءجۇردى. شارۋالار ەندىگى جەردە ساۋدا-ساتتىقتى دا، اۋىل شارۋاشىلىعىن دا، قۇرىلىستى دا، ءتىپتى ەلەكترلەندىرۋ ءىسىن دە ءوز قولدارىنا الدى. شارۋالاردى قولدايتىن استانالىق گازەتتەر ەندى يسلانديادا كەڭ كولەمدى ءىرى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بەرىك نەگىزى قالانا باستادى، ول قازىرگى زامان تالاپتارىنا تولىق ساي كەلەدى دەپ، جارىسا جازۋمەن بولدى. ولاردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ەندىگى جەردە اۋىل شارۋاشىلىعى يسلانديالىقتاردىڭ نەگىزگى تابىس كوزىنە، حالىق بوستاندىعىنىڭ ەڭ باستى ىرگەتاسىنا اينالاتىن كورىنەدى. ول سونىمەن قاتار ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى بۇلجىتپاي ساقتاپ قالۋدىڭ، حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى مەن قاجىرلى كۇش-قايراتىن دا ارتتىرا تۇسەتىن بولادى دەستى. كىمدە-كىم شارۋالاردىڭ مۇددەسىنە قيانات جاساپ، قارسى كەلەتىن بولسا، ول حالىقتىڭ بارىپ تۇرعان قاسكۇنەم زۇلىم جاۋى سانالۋى ءتيىس ەكەن. گازەتتەر: "ارالىق الىپ ساتار ساۋداگەرلەردىڭ كوزى جويىلسىن!" دەپ ۇران تاستادى. ويتكەنى تۇتىنۋ قوعامدارى شارۋالاردىڭ جۇمسايتىن شىعىندارىن جيىرما بەس پايىز كەمىتەتىن كورىنەدى. ول قوعامدار شارۋالاردى كاپيتاليزمنىڭ ەزىپ-جانشۋىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن، ۇساق-تۇيەك ءوندىرىس يەلەرىنىڭ مۇددەسى مەن جالپى حالىقتىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن قۇرىلىپتى.
ءبىراق مۇنىڭ ءوزى دە ءالى ماڭىزدى مىندەتى ەمەس كورىنەدى. تۇتىنۋ قوعامدارىنىڭ الدىندا بۇدان دا جوعارى ماقسات تۇر. ول ەكونوميكالىق تۇرعىدان العانداعى تيىمدىلىكتەن الدەقايدا اسىپ تۇسەدى. ول قوعامدار ادامداردىڭ وزدەرىن تاربيەلەۋگە كۇش-جىگەر جۇمسايدى، ولاردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن كەڭەيتىپ، تەرەڭدەتە تۇسەدى، ءالسىز ادامدارعا جاناشىرلىقپەن جاردەم جاساۋدىڭ جولدارىن ۇيرەتەدى.
الگى استانالىق گازەتتەر كەنەتتەن شارۋالاردىڭ مادەنيەتىن جاندارىن سالا قورعاۋ ماقساتىمەن ماسەلە كوتەردى. "ءبارى دە شارۋالار ءۇشىن!"، "شارۋالار — ۇلتتىڭ ومىرلىك جان جۇيكەسى، ونى قۇتقارىپ قالاتىن بىردەن-بىر كۇش!" دەگەن ۇراندار تاستادى. "بيىك تاۋداعى اڭعارلار — يسلاندياداعى بارلىق كەرەمەت قۇندىلىقتاردىڭ التىن بەسىگى" دەپ جازدى. ەلىمىزدىڭ گۇلدەنىپ دامىپ، ىلگەرى باسۋىنىڭ سالاۋاتتى نەگىزى يسلانديالىق شارۋالاردىڭ ءومىرى عانا بولىپ تابىلادى دەپ ناسيحاتتادى. تاۋداعى مال جايىلىمىندا جۇرگەن شارۋالار اۋانىڭ تازاسىن جۇتادى. ال ول اۋا شارۋانىڭ ورگانيزمىنە سىڭگەن سوڭ وعان جۇمباق سىرى تەرەڭ ومىرلىك كۇش-جىگەر بەرەدى، ونىڭ ءتانى مەن جانىن ساۋىقتىرىپ، جەتىلدىرە تۇسەدى. تابيعات — انانىڭ شارۋالارعا سىيلاپ وتىرعان ونداي عاجايىپ الەم تۋرالى قالا تۇرعىندارىنىڭ ەڭ قاراپايىم تۇسىنىكتەرى دە جوق. ونداي عاجايىپ الەمنىڭ ءلاززاتىنان ماقۇرىم قالعاندار وزدەرىنىڭ ءبىر مينوتتىك وتكىنشى قىڭىرلىقتان راقات الاتىنداردىڭ بويىندا قىڭىر مىنەز قالىپتاساتىنى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى. قوي باققان شارۋانىڭ بۇكىل ءومىرى ەرلىك ىستەرگە تولى. ونى تاۋ-تاس پەن كەڭ اڭعارداعى قارلى بوراندار ابدەن شىنىقتىرادى. دەريەۆنيالارداعى تاماشا ومىرگە جەتەتىن ەشنارسە جوق — ول حالىققا عاجايىپ تاربيە بەرۋدىڭ ەڭ جاقسى نەگىزگى، عيبراتتى مەكتەبى. شارۋالار دەريەۆنياداعى مادەنيەتتى دامىتۋدىڭ بار اۋىرتپالىعىن ءوز يىقتارىمەن كوتەرىپ كەلەدى. الدىن الا كورەگەندىكپەن بولاشاقتى بولجاۋ جانە بارىنشا بايسالدىلىق تانىتۋ — ولاردىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت. ولار وزدەرىنىڭ بۇل قاسيەتىن بارىنەن دە جوعارى قويا بىلەدى، ەلىمىزدىڭ جانە حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋعا ءارقاشان ءازىر. بالىق مايى قۇيىپ تولتىرىلعان شامنىڭ قىسقى ۇزاق تۇندە ولىمسىرەپ جانعان جارىعىندا ولاردىڭ بويىندا وسىنداي اسىل قاسيەتتەر دارىماعاندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحي تاعدىرى نە بولار ەدى؟ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ وزگە بارلىق وركەنيەتتى حالىقتاردىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنەن جوعارى تۇرعان بۇگىنگى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ تاعدىرى نە بولار ەدى؟ ەگەر شارۋانىڭ بالالارى ءالى كەرەۋەتتىڭ اياعىنا سۇيەنىپ، ەندى-ەندى ءتاي-تاي باسىپ جۇرە باستاعان كەزىنەن ەجەلەپ وقۋدى ۇيرەنبەگەندە، قارا كۇيەمەن ىستالعان شىنىنىڭ بەتىنە ارىپتەردى بىرتىندەپ جازىپ ۇيرەنبەگەندە، قوي قورانىڭ قاراكولەڭكە قۋىسىندا وتىرىپ ىنجىلگە شۇقشيا تۇسپەگەندە، ەگەر ول اكەسى ايتىپ بەرگەن ەرلىك ساگالاردى ەستىپ وسپەگەندە نەمەسە قارت اجەنىڭ ىڭىرسىپ وتىرىپ سالعان اسەرلى اۋەندەرىن قۇلاعىنا قۇيا بەرمەگەندە، ەگەر كەش سايىن حەتلگريم پەتۋرسسوننىڭ ولەڭدەرىن مۇقيات تىڭداپ ءارى جاتتاپ جاتىپ ۇيقىعا كەتپەگەندە، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ ءحالى مۇشكىل بولاتىنى ءسوزسىز ەدى. ال تابيعاتتىڭ يگى اسەرىن قايدا قوياسىز؟ ءيا، يسلانديانىڭ كەڭ اڭعارلى، قۇلاما سۋلارى بار، بيىك تاۋلارى مەن سىلەمدى جوتالارى سوزىلىپ جاتقان عاجايىپ تابيعاتىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! ونداي تاۋلاردىڭ اراسىندا تۇراتىن ادامدار — ناعىز ادامدار، تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتتەرى. ولاردىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى قۇدايدىڭ وزىنە كومەك كورسەتۋدە بولىپ تابىلادى.
بۇرىن شارۋا مادەنيەتىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن شارۋا سوسلوۆيەسىنىڭ قۇندىلىقتارى تۋرالى قالىڭ كوپشىلىككە ارنالعان ۋاعىزبەن اندا-ساندا رەدسميريلىك فرۋ عانا اينالىسۋشى ەدى. بالكىم، ءوزىنىڭ قالا ومىرىنەن قول ءۇزىپ قالعانىنان كەيىن سولاي بولعان دا شىعار. ول ءوزىنىڭ ونداي ۋاعىزدارىن نەگىزىنەن العاندا ۇيلەنۋ تويىنىڭ سالتاناتتى كەشتەرىندە ايتاتىن. ءبىراق پوسەلكەدەگىلەر ونىڭ ۋاعىزدارىنا پاستوردىڭ ۋاعىزىنا دەگەن دەڭگەيدە عانا كوڭىل ءبولىپ، ءاتۇستى نازار اۋداراتىن. ال ەندى كەلىپ ونىڭ ويىن استانادا شىعاتىن ءارى بۇكىل ەلگە تارايتىن بايسالدى گازەتتەر ءىلىپ اكەتتى دە سان الۋان تۇرعىدان تالداپ تۇسىندىرە باستادى. گازەت بەتىندەگى ءار باعانادان بەينە ءبىر رەدسميريلىك فرۋ ريم پاپاسىنىڭ ىزگى نيەتتى بەتى-جۇزىن ەسكە سالاتىن كەسكىندى كەلبەتىمەن وزىنشە وتە-موتە سالقىن كۇلىپ، قادالا قاراپ تۇرعانداي بولادى. بىلايشا قاراعاندا، ول بارلىق جاعىنان تولىق جەڭىسكە جەتكەن سياقتى اسەر قالدىرادى. ءسويتىپ شارۋا مادەنيەتىنە دەگەن ىنتا-ىقىلاس كۇشەيە ءتۇستى، جۇرت ونى بەينە ءبىر وزىندىك ءىنجىل سياقتى كورىپ، زور سەنىممەن قابىل الدى. ەندى قايتىپ ەشقانداي كەدەيشىلىك بولمايتىن، ەشقانداي سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر قىرسىعىن تيگىزبەيتىن سياقتى جاعداي قالىپتاستى. كولۋمكيللي شە؟ ەندى ول جونىندەگى ساندىراق سوزدەردى كىم تىڭداي قويادى؟ جوق، يسلانديالىق شارۋا عاسىرلارعا سوزىلعان ۇزاق ۇيقىسىنان ەندى عانا وياندى جانە ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك — ول شىنىندا دا ونداي ۇزاق ۇيقىدا بولدى ما ءوزى؟ ءبىراق قالاي دەگەندە قوزعالىس بار. ول جۇرتتىڭ كۇتپەگەن جەرىنەن ءوز پارتياسىن قۇردى. ول پارتيا — ەسكىشىل كونسەرۆاتورلارعا، قارا باستارىنىڭ عانا قامىن جەيتىن وزىمشىلدەرگە، ارالىق الىپ ساتار دەلدالدارعا جانە نەشە ءتۇرلى ۇرى-قارىلارعا قارسى قاجىماي-تالماي قايرات كورسەتە كۇرەسەتىن پارتيا. ول — كووپەراتورلاردىڭ، ۇساق-تۇيەك تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ، شارۋالاردىڭ، كۇش-جىگەرى مول، پروگرەسشىل ادامداردىڭ پارتياسى، ادىلەتتىلىك پەن ىزگى ماقسات-مۇرات يەلەرىنىڭ پارتياسى. ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسون ادىلەتسىزدىك اتاۋلىعا قارسى، جاڭادان تۋىپ كەلە جاتقان التىن عاسىردىڭ اسىل مۇراتتارى جولىندا جان اياماي كۇرەسەدى دەپ، التينگە سايلانعان العاشقى ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. وعان داۋىس بەرگەندەردىڭ ءبىرى جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر ەدى. ەندى مۇنىڭ تۇتىنۋ قوعامىنان الاتىن نەسيەلەرىنىڭ مولشەرى جىل ساناپ وسە ءتۇستى. سوندا جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ ينگولۆ ارنارسونعا جانە باسقا دا رەدسميريلىكتەرگە شىنىمەن-اق قۇلاي سەنىپ قالعانى ما؟ ولاي دەپ ايتۋ قيىن ەدى. ءبىراق ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق بولاتىن: كوكتەمدە تاۋدىڭ رەدسميري جاعىنداعى تەرەڭ جىلعاسىنا كوپىر سالۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەندە تاس جول جانە بىرنەشە كوپىر سالۋعا التينگ ارقىلى قارجى بولدىرگەن تاپ وسى ينگولۆ ارنارسسون بولاتىن. ءبىر كۇنى بيارتۋر كەشكە قاراي جۇمىس كۇنى اياقتالاردان ەداۋىر بۇرىن باتىس جاقتاعى اسۋدان اسىپ، الگى جىلعادا كوپىر سالىپ جاتقان جۇمىسشىلارعا باردى دا ولارمەن ەداۋىر اڭگىمەلەستى. بيارتۋردىڭ نەگە سەنىپ، نەگە سەنبەيتىنى تۋرالى ونىڭ وسى اڭگىمەسىنە قاراپ وتىرىپ وي تۇيۋگە بولاتىن ەدى.
جۇمىسشىلار جارتاستىڭ جارىقتارىنا تەمىر سىنا قاعىپ، سىنىپ تۇسكەن بولىكتەرىن بولات قاشاۋمەن تەگىستەپ، ۇشكىرلەپ جاتقان. كوپىر وزەننىڭ جىڭىشكە شاتقالى اعىپ وتەتىن تۇسىنان سالىنىپ جاتىر ەكەن. وعان ءالى بيىك تىرەۋلەر مەن قىرۋار كوپ تاس قاجەتتىگى كورىنىپ تۇر. كوپىر سوندا عانا بەرىك بولماق.
— تاس تالقانداپ جاتىر ەكەنسىڭدەر عوي، جىگىتتەر! — دەدى بيارتۋر، ءوزىنىڭ جەر ۋچاسكەسىندەگى جارتاستىڭ مەملەكەتكە پايدالى يگى ىسكە جاراپ جاتقانىنا ءبىرتۇرلى ماقتانىش سەزىمىن بىلدىرگەندەي بولىپ.
— تاپ سولاي. ءبىراق وسى ءبىر سايتان العىر تاستاردى تالقانداعاننان گورى سۇلۋ قىزدى قۇشاقتاعان الدەقايدا جاقسى بولار ەدى!
— مەن سەندەردەن ونداي ادەپسىز اڭگىمە ەستىگەلى كەلگەن جوقپىن، وڭكەي جىن — پەرىلەر تۇگە!
— سەنىمەن ادەپسىز اڭگىمە ايتىسۋدىڭ قاجەتى جوق. ەڭ بولماسا، بىر-ەكى بوي جەتكەن قىز ءوسىرىپ وتىرساڭ عوي، مىنە سوندا بىزگە دە كوڭىلدىرەك بولار ەدى. امال قانشا، سەنىڭ وعان مۇرشاڭ كەلمەگەن-اۋ، شاماسى؟!
— مۇرشامدى سۇراپ قايتەسىڭ؟! ەگەر مەنىمەن كۇش سىناسپاق بولساڭ، مىنا جۇپ-جۇمساق ۇساق تاستى مايدالاعاننان وزگە اۋىرىراق جۇمىسپەن اينالىسىپ، شىنىعا تۇسكەنىڭ دۇرىس بولار ەدى.
— ساعان نە كەرەك ءوزى؟ — دەپ سۇرادى جۇمىسشىلاردىڭ بىرەۋى.
— نە كەرەك ەكەنىندە جۇمىسىڭ بولماسىن! قايدا تۇرعانىڭدى ءبىل. بۇل — مەنىڭ جەرىم! — دەدى بيارتۋر. — سۇراقتى مەن قويامىن، جاۋاپتى سەندەر بەرۋگە تيىستىسىڭدەر.
— مىناۋىڭ ناعىز كورول عوي ءوزى!
— كىمدە-كىم ەشكىمگە قارىز بولماسا، ناعىز كورول سول، — دەدى بيارتۋر. — ەگەر مەن ءبىر جىگىتتى جۇمىسقا جالداسام، وعان مەملەكەتتەن كەم اقى تولەمەيمىن. مەنىڭ سەندەردەن سۇرايىن دەگەنىم مىناۋ: سەندەردىڭ ارالارىڭدا مولانىڭ باسىنا قوياتىن قۇلپىتاس قاشاي الاتىن ەشكىم جوق پا؟
— مولانىڭ باسىنا قوياتىن قۇلپىتاس دەيسىڭ بە؟ — جۇمىسشىلار ەندى مىسقىلداۋىن قويدى — بىرەۋدىڭ قايعىسىن مازاق ەتۋگە بولمايدى عوي. — ونداي جۇمىس قولىمىزدان كەلمەيدى. ادەمى دە مازىك جۇمىس جاساپ كورگەن ەمەسپىز.
— ادەمى دە نازىك بولۋى ءتىپتى دە مىندەتتى ەمەس. مولانىڭ باسىنا قوياتىن قۇلپىتاسقا ازداپ ۇقساسا، ابدەن جەتىپ جاتىروقۋ — اعارتۋ جوعارعى جاعىن ەنسىز، تومەنگى جاعىن ەندى ەتىپ قاشاساڭدار بولعانى.
— ولاي بولسا، جاساپ كورەمىز، — دەدى تاس قالاۋشىلار. — ءبىراق ونى نەگىزگى جۇمىستان قولىمىز بوس كەزدە ءارى باعاسى دۇرىس بولسا عانا جاسايمىز.
بيارتۋر ءوزىنىڭ جالپى ساراڭ ادام ەمەس ەكەنىن، اسىرەسە مىناداي تاپسىرىس بەرىپ تۇرىپ، ساراڭدىق جاساۋعا بولمايتىنىن ايتتى. جۇمىسشىلار ونى دۇرىس ءتۇسىندى. جاقىن ادامنىڭ مولاسى قاسيەتتى سانالادى، ودان اقشا اياپ قالۋعا بولمايدى.
سونىمەن ساۋدالاسۋ باستالىپ كەتتى. ەكى جاق تا، اسىرەسە جۇمىسشىلار جاعى، ءارى ساق، ءارى سىپايى سويلەستى. ويتكەنى مۇنداي ساۋدانى العاش رەت جاساپ كورۋى ەدى. اقىرىندا ءوزارا كەلىسىمگە كەلدى. بيارتۋر ادەمى اشەكەي جاسايمىز دەپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن قايتا-قايتا ەسكەرتتى. ال جازۋى قاجەت پە؟ ايتپاقشى، جازۋى بولۋى كەرەك ەكەن عوي! وسى جاعى قيىنداۋ سوعاتىن ءتۇرى بار. ويتكەنى جۇمىسشىلاردىڭ تاسقا جازۋ ءتۇسىرۋ شەبەرلىگى جوق بولاتىن.
— باس قاتىراتىن ەشتەڭە دە جوق، — دەدى بيارتۋر. — مارقۇم ايەلدىڭ جانە قۇلپىتاستى قويعان ادامنىڭ اتى عانا جازىلادى.
— مارقۇم سەنىڭ زايىبىڭ با ەدى؟
— جوق، — دەدى بيارتۋر. — ولاي دەۋگە بولىڭقىرامايدى. ءبىراق ول قالاي دەگەندە دە ايەل عوي. بەيشاراعا كەزىندە مەن دە، باسقالار دا وتە-موتە ادىلەتسىز بولىپ ەدىك، كوپ قيانات جاساعانبىز. ءبىز ءسىرا ءوز پىكىرىمىزدى بىلدىرگەندە، اسىرەسە قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ىس-ارەكەت جاساعاندا كوبىنەسە ادىلەتتى بولا بەرمەيمىز. سونىڭ سالدارىنان قارعىسقا ۇشىراپ، باسقا بىرەۋدىڭ اسىراپ — باعۋىنا دۋشار بولامىز با دەپ قورقامىز.
— مارقۇمنىڭ مولاسى رەدسميريدە مە؟
— رەدسميريىڭ نە سەنىڭ؟ وندا جەرلەپ نە كورىنىپتى سونشا؟ — دەپ ۇستىن-ۇستىنە سۇراق قويىپ، قورىنا رەنجىدى بيارتۋر. ءسويتتى دە الدەبىر زور ماقتانىشپەن بىلاي دەدى: — جوق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس! مارقۇم ءتىرى كەزىندە رەدسميريگە باس سۇققان ەمەس، ونىڭ تۇرعىندارىنا جولاپ كورگەن جوق. ونداعى زيراتقا دا اياق باسىپ كورمەگەن. مارقۇمنىڭ ءمايىتى مەنىڭ جەرىمدە جەرلەنگەن بولاتىن. انە، اناۋ توبەنىڭ باسىنداعى جارتاستىڭ جانىندا جاتىر.
جۇمىسشىلار نە دەرىن بىلمەي، بيارتۋرعا تاڭدانا قاراۋمەن بولدى. اقىرىندا ولاردىڭ بىرەۋى بىلاي دەپ سۇراق قويدى:
— سەن وسى سيقىرلى زۇلىم كۇشتىڭ يەسى تۋرالى ايتىپ تۇرعاننان ساۋسىڭ با؟
ەكىنشى ءبىر جۇمىسشى بىلاي دەدى:
— سەن، جىن-پەرى، ءبىزدى مازاق ەتكەلى تۇرسىڭ با؟
ءبىراق بيارتۋردىڭ ويىندا ولاردى مازاق ەتۋ مۇلدە جوق بولاتىن ول باسقا بىرەۋدى مازاق ەتىپ، قورلاۋ دەگەندى بۇرىن-سوڭدى بىلگەن ەمەس. قاشان بولسا دا بارىنشا بايىپتى، بايسالدى سويلەيدى. گۋنۆەر كەمپىردىڭ باسىنا قۇلپىتاس قويۋ كوپتەن بەرى ويىندا ءجۇر ەدى. ويتكەنى مارقۇم بىرنەشە عاسىر بويى وسىندا، بيارتۋردىڭ ساتىپ العان جەرىندە جاتىر. كەزىندە وعان جىن-پەرىلەرمەن بايلانىستى بولىپتى-مىس دەگەن نەشە ءتۇرلى جالا جابىلىپ كەلىپتى. ەندى ونى سول جابىلعان جالعان ايىپتاۋلاردان ارىلتاتىن، اقتاپ الاتىن كەز كەلدى. بيارتۋر ونى باعى اشىلماعان كادىمگى بەيشارا ايەل ەكەن، ءتىپتى يسلانديانىڭ حالقىنان دا باقىتسىز سورلى ەكەن دەپ ويلادى. قيىن-قىستاۋ اۋىر كەزەڭدەردى بيارتۋردىڭ ءوزى دە باسىنان از كەشىرگەن جوق. ءبىراق مۇنىڭ كورگەندەرى سوناۋ كونە زاماندا، مىسالى، اتاپ ايتقاندا، اۋىر اشارشىلىق كۇيزەلتكەن نەمەسە ساۋدا مونوپولياسىنىڭ ازابىن شەككەن، ونىڭ ۇستىنە سيقىرلى زۇلىم كۇش يەسى كولۋمكيللي ادامدارعا الۋان ءتۇرلى قورلىق كورسەتكەن، شەكسىز ۇستەمدىك ەتىپ، بيلەپ-توستەگەن كەزدەگى ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقپەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەس. بيارتۋر مۇنى جاقسى بىلەدى. بايعۇس ايەلدىڭ ادامدار الدىندا جاساعان كۇناسى دە از ەمەس بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق كۇناسىز ادام قايدا بار؟ جوق قوي! بەيشارانى ادام ءولتىردى دەپ ايىپتايدى. ادامدى كىم ولتىرمەيدى؟ بايقاپ تۇرساڭ، جۇرتتىڭ ءبارى دە ولتىرەدى ەمەس پە؟ ادام دەگەن كىم ءوزى سونشاما؟ ول قيىن-قىستاۋ اۋىر جىلدارى كىم كورىنگەننىڭ اياعى استىندا جاتاتىن كۇل-توپىراق، ءتىپتى ودان دا قۇنسىز ءبىر نارسە. بيارتۋر ول ايەلدى ەجەلدەن يەن دالادا جاتقان جاقىن كورشىسى سانايتىن. ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن ول بەيشاراعا كومەك قولىن سوزىپ كورمەپتى. ەندى مىنە قۇرىلىقتا دا، تەڭىزدە دە جاقسى زامان ورنادى — تاعدىرىن ەشكىم تۇسىنبەگەن بەيشارا ايەلدىڭ الدىنداعى ايىبىمىزدى جۋىپ-شاياتىن، مولاسىنىڭ باسىنا قۇلپىتاس قوياتىن، وتكەندەگى وسەك-اياڭ، جالا اتاۋلىنى ۇمىتاتىن كەز كەلدى دەپ ءبىلدى بيارتۋر. ول الگى ايەلدىڭ جوققا سەنۋشىلەر قويعان جالعان اتىن، ياعني لاقاپ اتىن ەمەس، شىن اتىن قايتارىپ بەرۋگە قۇلىقتى بولدى. ءسويتىپ تاس قاشاۋشىلاردىڭ قۇلپىتاسقا "گۋنۆەرگە — بيارتۋردان" دەپ جازۋدى تاپسىردى.
الپىس ەكىنشى تارAۋ
بيلەت
گۆەندۋر ەر جەتتى
ول اكەسىنە تارتقان ۇزىن بويلى جاس جىگىت بولىپ ءوستى. ءبىراق وعان قاراعاندا مىنەزى جۇمساقتاۋ. ءبىر تاڭ قالارلىعى — ول پوەزيامەن، وزىنشە ولەڭ شىعارۋمەن مۇلدە از اينالىسادى. دەگەنمەن ونىڭ بۇل ەرەكشەلىگى ءتىپتى دە كەمشىلىك دەپ سانالعان جوق. ويتكەنى بۇعان دەيىن جازىلعان ولەڭدەر جەتىپ ارتىلادى. جەر بەتىندەگى بار نارسەنىڭ ءبارى دە جىرلانىپ بولعان سياقتى. ولاردىڭ وتە جاقسى جازىلعاندارى دا از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، گۆەندۋر ەر جەتىپ كەلە جاتقان كەزدە جۇرت پوەزيا تۋرالى ەمەس، دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى عانا ويلايتىن بولعان. ويتكەنى ول قۇدايدىڭ تەڭىز بەن قۇرلىققا جولداعان ىرىس-بەرەكەسى دەپ تانىلعان. گۆەندۋر — ەكى جاۋىرىنى قاقپاقتاي، تىعىز دەنەلى، ازداپ ەپەتەيسىزدەۋ، وتە سيرەك الىناتىن جانە اندا-ساندا ءبىر رەت قانا تارالاتىن سارعىش شاشتى جىگىت. ءجۇزى جەل قاعىپ، توتىعا تۇسكەن. مەيىرىمدى كوزدەرىنەن باتىلدىق پەن ەرىك-جىگەر ۇشقىنى اتىپ تۇرادى. ءبىراق سول ەرىك-جىگەر دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ونىڭ بويىندا دۇلەي كۇش بار ەدى.
ول جازعى مەكەندەگى شارۋانىڭ جالعىز ۇلى اتاندى. شاعىن توقتىنىڭ ءوزى وتىز، قىرىق، ءتىپتى ودان كوپ كرونا تۇراتىن، ءۇي-جايىندا ءبىر، ودان سوڭ تاعى ءبىر سيىر پايدا بولعان كەزدە مۇنىڭ ءوزى زور ابىروي سانالاتىن جانە ەشقانداي كۇماندى داۋ-داماي، قارسى پىكىر تۋعىزبايتىن — كادىمگى ادەتتەگى قالىپتى نارسە بولىپ تابىلاتىن. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كەدەي شارۋا قاتارىندا بولىپ كەلگەن بيارتۋر ەندى ءوزى جۇمىس كۇشىن جالدايتىن — باتىراق ۇستايتىن حالگە جەتتى. ولار كوكتەم مەن كۇز كەزىندە، اۋا رايىنىڭ قانداي بولعانىنا قاراماي، كەز كەلگەن ۋاقىتتا تابىلا كەتەتىن. ءبىراق، وكىنشكە وراي، جوعارى اقى تولەۋدى تالاپ ەتەتىن. ال تاۋلىگىنە ون ءتورت ساعاتتان جۇمىس ىستەيتىن سولاي بولا تۇرسا دا جالدامالى باتىراقتار قوعامدىق دامۋ ساتىسىندا باقۋات شارۋانىڭ بالاسىنان الدەقايدا تومەن تۇرادى دەپ سانالاتىن. ويتكەنى ايتەۋىر ءبىر ءساتى تۇسكەن كۇنى ول بالا، ياعني گۆەندۋر، وسى ءبىر شاعىن پاتشالىقتىڭ مۇراگەر يەسى بولىپ شىعا كەلەتىنى ءسوزسىز. ول قارشادايىنان وسى ءۇي-جايدىڭ بارلىق جۇمىسىن ءوزى اتقاردى، بىلايشا ايتقاندا، وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتى، تۇندە تۇسىندە، كۇندىز ەسىندە شارۋاشىلىقتى قايتسە جاقسى جۇرگىزۋگە بولادى دەپ ويلاۋدان جالىقپادى، جەردى جانىنداي جاقسى كوردى. قانداي قيىنشىلىق بولسا دا قايمىقپادى، قارسى تۇرىپ، جەڭىپ شىعۋعا تىرىستى، ماقسات-مۇراتىنا جەتۋ جولىندا كەربەز ءسانقويلىق دەگەندى بىلمەدى. ول ساۋلىقتاردىڭ امان-ەسەن جانە ۋاقتىلى قوزداعانىنا، قىستان قوڭدى شىعىپ، كوكتەمگى جايىلىمعا تۇگەل ورگەنىنە شىن پەيىلىمەن قۋاناتىن. وندا بۇدان وزگە قۋانىش بولمايتىن. بالكىم، شىنايى قۋانىش دەگەنىمىز وسى بولار؟ ول تۇرعىن ءۇيدىڭ ازداپ قيسايىپ، قىڭىرايا باستاعانىنا بولا ەشقاشان رەنجىپ، ۋايىمداعان ەمەس.
ال بيارتۋر مەنىڭ ۇلىم تاپ وسىنداي بولىپ ءوسۋى ءتيىس دەپ سانايتىن. ءبىراق ءبىر وكىنەتىنى — اتتەڭ، شارۋاعا بەيىم وسىنداي ءبىر توپ مالساق بالالارىنىڭ بولماعانى. ءبىراق، امال قانشا! گۆەندۋردىڭ جاسى ون جەتىدەن اسىپ بارادى. ونىڭ ءقازىردىڭ وزىندە التى بىردەي باسىرە ءسۇتتى ساۋلىعى، ءتاپ-تاۋىر تەرى بايپاعى، جەكسەنبى كۇندەرى كيەتىن كوگىلدىر ءتۇستى كوستيۋمى، شىنجىر باۋلى قالتا ساعاتى بار. ون جەتى جاسىندا وسىنشا بايلىققا يە بولعان يسلانديالىقتى ىزدەپ تابۋدىڭ ءوزى قيىن. ءبىراق بايلىق دەگەن قاجىرلى ەڭبەكپەن كەلەدى. گۆەندۋر ءوزىنىڭ ەكى باۋىرى سياقتى ەسىك الدىنا شىعىپ، تاس تابالدىرىققا وتىرىپ الىپ، قايداعى ءبىر قىسىر اڭگىمەلەردى كوبەيتىپ، بوس قيالدارعا بەرىلمەيتىن، سيقىرلى زۇلىم كۇشتەرمەن ارالاسىپ، دوستاسۋدى ارماندامايتىن. مۇنىڭ ەشقايسىسى دا جاقسىلىققا الىپ بارمايدى دەپ بىلەتىن. ەندى مىنە ول ەكەۋى دە جوق، ءارقايسىسى وزىنشە ولگەن ەسەپتى. ال بۇل ءتىرى ءجۇر، التى باسىرە ساۋلىعى بار.
ول كەزدە پوسەلكەدە جۇرتتىڭ بەرەكەسى قاشىپ، ىدىراي باستاعان ەدى. بىرەۋلەر مۇنى ەلەۋلى كۇيزەلىس دەپ اتادى. وسى ىدىراۋ مەن كۇيزەلىسكە توتەپ بەرگەندەر كوپ ەمەس، از عانا ادام بولدى. مۇنىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن اقشاعا بايلانىستى ەدى. ويتكەنى ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءومىر ءسۇرۋدى باسقارا ءبىلۋدىڭ بىردەن-بىر تەتىگى اقشا دەپ ءتۇسىندى. اقشا كوپ پە الدە از با، نەمەسە كوپ تە ەمەس، از دا ەمەس پە — مىنە ادامنىڭ بۇكىل ءومىرى وسىعان تىكەلەي بايلانىستى. ءقازىر ادامداردىڭ اشقان ءبىر جاڭالىعى-اقشا ولاردىڭ ويلاعاندارىنان الدەقايدا كوپ ەكەن. بۇرىن قولىنا نەبارى ەكى كرونانى ىلۋدە ءبىر ۇستاپ كورگەندەردىڭ ءوزى ءقازىر ءتىپتى ونداعان كرونانى ۋىستاي باستادى، بۇرىن ون-جيىرما كرونا ۇستاپ كورگەندەردىڭ قالتاسىندا مىڭ-مىڭ كرونا جۇرەتىن بولدى. ال قالتالارى قالىڭداعان سايىن وعان ءتىپتى ءۇي ارتىنا اينالىپ بارىپ كەلە قوياتىن وڭاي ارەكەت سياقتى سونشالىقتى نەمقۇرايدىلىقپەن سەلسوق قارايتىندى شىعاردى. ول ول ما، كوزدەرىنەن جاسى سورعالاپ وتىرعان، بۇرىن اقشانىڭ نە ەكەنىڭ بىلمەيتىن قاۋساعان قارتتاردىڭ وزدەرى دە ەندى ءوز ەرىكتەرىنەن تىس كوممەرسيالىق وپەراسيالار جۇرگىزە باستادى. ول وپەراسيالارداعى سومالار "ءتۇن"* دەپ اتالاتىن اتاقتى استرونوميالىق داستانداعى سيفرلاردى ەسكە سالاتىن بولدى. گيلتەيگالىق ءتوۋريردىڭ ءوزى تاماشا ءۇي-جاي ساتىپ الىپتى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقشاسىن قولما-قول ناقتى تولەپتى.
ال يستادالدىق كوك جوتەل وۋلاۆيۋردىڭ ءوزى كىپ-كىشكەنتاي ءۇي-جايىن قىرىق مىڭ كروناعا ساۋدالاپ، يەلىك قاعازىنا قول قويدىرىپ العانىن ەستىدى. ەندى بۇعان نە دەۋگە بولادى؟! فوردتاعى بانككە باسقا ادامدار دا اقشا سالا باستادى. بۇرىن ول بانكتى وندا ادەتتە ءجۇز مىڭ كرونا اقشاسى جاتاتىن رەدسميريلىك ستاروستانىڭ ەسىمىمەن عانا بايلانىستىرا اۋىزعا الاتىن ەدى. ءبىراق ونىڭ سونشا اقشاسىنىڭ بولعانى ەكىتالاي دەسەتىن. ويتكەنى قارىزعا بەلشەمنەن باتىپ قالدىم دەپ ەڭ الدىمەن زار جىلايتىن تاپ وسى ستاروستا بولاتىن. بۇل بانك ەڭ ۇلكەن پايىزبەن ءوسىمپۇل تولەيتىن. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل بانككە سالىنعان اقشا بانك كىتاپشاسىنا جازىلىپ، تىركەلگەن بويدا كادىمگى اتجالماندارشا تەز ءوسىپ-ونىپ، كوبەيىپ كەتەتىن كورىنەدى. سالىمشىلاردىڭ قاتارىندا جازعى مەكەننىڭ نەسى بيارتۋر دا بار ەدى. بانكىدەگىلەر ونى زور قۇرمەتپەن قارسى الىپ، پايىزدىق ءوسىم تولەدى. سوندا قالاي بولعانى؟ بيارتۋر رەدسميريدىڭ يەلەرىنەن پايىزدىق ءوسىم اقشا العان بولىپ شىقپاي ما؟ جوق، ءبارى دە كەرىسىنشە ءجۇرىپ جاتىر!
بيارتۋردىڭ ءۇي-جايىنداعى اۋلاعا ستاروستا ءۇش بىردەي ءمىنىس اتىمەن كەلىپتى — ەكەۋى جەتەكتە. ءوزى ادەمى ەتىك كيىپ العان. شاماسى، ونى قارىزىن وتەگەن بىرەۋدەن تۇسىرگەن بولۋى كەرەك — دۇنيە جۇزىلىك سوعىس دەگەنىڭ، ادامداردىڭ ۇلكەن نە كىشى دارەجەسىنە قاراماي، ءبارىن دە سىيلىققا قارىق قىلىپ تۇر عوي. ستاروستا اتتارىنىڭ بىرەۋى تاعاسىن جوعالتىپ العانىن ايتىپ، شاعىنا زورلاپ قويا بەردى.
— ايتپاقشى، — دەدى ول، — مىنا قارعىس اتقىر جول بالشىقتى دالاداعى جايىلىمنىڭ ءراسۋاسىن شىعارىپتى عوي — قانداي وكىنىشتى!
— وكىنبەي-اق قوي، بالشىقتى دالاداعى جايىلىم مەنىكى، — دەدى بيارتۋر.
— سەنىڭ ەنەڭ ءالى ءتىرى مە ءوزى؟
— وندا قانداي شارۋاڭ بار؟ ونى اسىراپ وتىرعان سەن ەمەس، مىنا مەنمىن. ول ءالى بوتەن بىرەۋگە كۇنى ءتۇسىپ، ماسىل بولىپ كورگەن جوق. سەنىڭ ونى بۇل جەردەن الىپ كەتىپ، پريحودتىڭ اسىراۋىنا تاپسىرماق بولعان ارەكەتىڭنەن ەشنارسە شىققان جوق — مەن تۇرعاندا شىقپايدى دا!
— ال ونىڭ مەنشىگىندەگى ءۇي-جايىن نە قىلدىڭدار؟
— قانداي ءۇي-جايى تۋرالى ايتىپ تۇرسىڭ؟
— ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگىندەگى بايىرعى ءۇي-جايى شە — سونى ايتىپ تۇرمىن.
— ونىڭ ساندگيل يەن دالاسىنداعى ەسكى ءۇي-جايى سول بۇرىنعى قالپىندا تۇر. ونى قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟
— وسى سەنىڭ قىڭىر مىنەزىڭ قالماي-اق قويدى-اۋ، — دەدى ستاروستا. — اككى بولعان ەسەكتەن بەتەر قىڭىرسىڭ! سەنەن كوكتەمنىڭ جايما شۋاق كۇنىندە دە ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستي المايسىڭ.
— قىلىعىڭا قاراي قىڭىر مىنەزگە تاپ بولاتىن سەنىڭ ءوزىڭ. ءبارىن دە وزىڭنەن كور، — دەدى بيارتۋر.
— جۇرت سەنى وسى ءۇي-جايىڭدى، جەرىڭمەن قوسا ساتىپ، ەنەسىنىڭ ءۇي-جايىنا كوشەدى ەكەن دەپ ءجۇر. سول راس پا؟
— ەنەمنىڭ ەسكى ءۇي-جايىنا كوشپەك پە ەكەنمىن؟ وتتاپتى تۇگە!
— ونداي بولسا، سەن مۇندا، بالكىم، ءجونى ءتۇزۋ ءۇي سالىپ الاتىن شىعارسىڭ؟
— سالعىم كەلسە، سالىپ الامىن. وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ قانشا؟
— جوق، سەنىڭ جانىڭ شىقپاسىن سونشاما. مەن الگى ءسوزدىڭ راس نە وتىرىك ەكەنىن بىلسەم دەپ ەدىم. ەگەر راس بولسا، مۇمكىن، مەنىڭ بۇرىنعى ءوز قىستاۋىمدى وزىمە قايتا ساتارسىڭ؟
— قىمباتتى يوۋن، بۇل جەردىڭ سوڭعى ون سەگىز جىل بويى جازعى مەكەن دەپ اتالىپ كەلە جاتقانىن ۇمىتپاعانىڭ ءجون. ءبىز سەنىمەن سوڭعى كەزدە سيرەك كەزدەسەتىن بولىپ كەتتىك قوي — بالكىم، ۇمىتىپ قالعان شىعارسىڭ؟! ال، مەنىڭ ويىمشا، جازعى مەكەندى رەدسميريگە قوسىپ الامىن دەپ جۇرگەنىڭدە رەدسميريدىڭ ءوزىن جازعى مەكەنگە مەن قوسىپ الاتىن شىعارمىن بايقا، قارتىم!
— راس، رەدسميري ساتىلاتىن بولدى. جەتپىس مىڭ كروناڭ بولسا، سال مەنىڭ قولىما — رەدسميري سەنىڭ ءۇي-جايىڭا اينالىپ شىعا كەلەدى!
— مەن ونى ءوزىم قالاعان كەزدە عانا ساتىپ الاتىن بولامىن.
— نەسى بار، ولاي ەتۋىڭە دە رۇقسات. ويلانىپ كور. ءالى ۋاقىت بار. كۇتەمىن. ءوزىڭ ويلانىپ-تولعانىپ بولعانشا مەنىڭ ءوز قىستاۋىمدى وزىمە سات. ون مىڭ كرونا قولما-قول ساناپ بەرەمىن.
— ءيا، شىنىندا دا ويلاناتىن ءبىر نارسە بار. ول كرونالارىڭ جالعان اقشا بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي.
— ون بەس مىڭ كرونا! — دەپ، قىزا-قىزا قويىپ قالدى ستاروستا.
ءبىراق بيارتۋر وعان جاۋاپ رەتىندە بۇدان بۇرىن جۇزدەگەن رەت ايتىپ جۇرگەن تىم قاتتى ۇيرەنشىكتى بولاتىن سوزدەرىن قايتالاپ، مىقتاپ تۇرىپ سازايىن بەردى.
بۇل كەزدە ستاروستانىڭ اتى تاعالانىپ تا بولىپ ەدى. وعان قارعىپ مىنگەن بويدا:
— مەن ايتارىمدى ايتتىم — ون بەس مىڭ كرونا! — دەپ قايتالادى ول، ەر ۇستىنە جايعاسىپ ۇلگەرمەي. — وسى باعانى تاعى دا بەرەدى ەكەن دەپ ويلاما-اينىپ قالۋىم دا عاجاپ ەمەس. ال ەگەر ءوزىڭنىڭ قۇرىلىس سالعىڭ كەلسە، وندا ماسەلە باسقا — ەركىڭ ءبىلسىن! ەگەر بانكىدەن نەسيەگە قارىز الامىن دەسەڭ، مەن ساعان كەدەرگى جاساماۋعا تىرىسامىن.
ون بەس مىڭ كرونا دەيدى! شالبارىنىڭ بىرنەشە جاماۋى بار، بارىپ تۇرعان ايار ءارى قاتىگەز، الاقانىنداعى ەكى ەيريرلىك باقىر اقشانى ءتورت اينالدىرا تەكسەرىپ قاراماي تۇرىپ، قولىنان شىعارمايتىن سونشالىق ساراڭ بۇگىن اياق استىنان "ون بەس مىڭ كرونا" دەي قالۋىن قاراشى! ءوزىنىڭ ەسى دۇرىس پا؟ ارينە، ول ون بەس مىڭ كرونانى ءوزىنىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان جوق. ولاي بولسا، ول جالعان اقشا ەمەي نەمەنە؟! سونشا اقشانى ەڭبەكپەن تابۋ مۇمكىن بە؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس! تارازى قوڭىراۋى ەيناردى ەجەلگى رۋنالىق جازۋى بار، التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالعان، اسىل تاستاردان كوز سالىنىپ، اشەكەيلەنگەن قىمبات قالقاندى بورگتە قالدىرىپ كەتكەنى ءۇشىن سكاللاگريم ۇلى ەگيل* ونى سوڭىنان قۋىپ بارىپ ولتىرگەنى سياقتى الگى وڭباعاندى دا سوڭىنان قۋىپ بارىپ، ءولتىرىپ كەلگەنىم دۇرىس شىعار، شاماسى؟! ال بۇل مۇنىڭ ءۇي-جايىنا نەمەسە ءوزى ءۇي-جاي سالاتىن ورىنعا اقشا ۇسىنۋمەن بولدى. رەدسميري يەلەرىنىڭ وسى اڭعارداعى شارۋانىڭ مازاسىن الىپ، تىنىشتىق بەرمەيتىن سەبەبى نەدە بولدى ەكەن؟'ولاردىڭ ءبىر قاراعاندا ءتيىمدى سياقتى كورىنەتىن ۇسىنىستار ايتۋدان جالىقپاي، ۇدايى قىزىقتىرا بەرگىسى كەلەتىن سەبەبى نە؟ جوق، بيارتۋر ولاردىڭ ايلا-شارعىسىنا كونبەيدى-اقىر اياعىنا دەيىن ءوز جەرىن ءوزى يەلەنەتىن بولادى. وندا ءوزىنىڭ قويلارىمەن بىرگە جانە ءوزىنىڭ قويلارى ءۇشىن بۇرىنعىسىنشا ءومىر سۇرە بەرەتىن بولادى. ءبىر كۇنى، ءوزى دە دۇنيەدەن وزىپ، ءوزىنىڭ قويلارى دا ولگەن كەزدە، مۇنىڭ جالعىز ۇلى وسى اڭعارداعى شارۋالاردىڭ تۋىن كوتەرىپ شىعادى، شارۋالار مادەنيەتىن ىلگەرى باستىرادى، بولاشاققا قاراي باستايدى. ءسويتىپ ول مادەنيەت ءالى مىڭداعان جىلدار بويى ءومىر سۇرە بەرەتىن بولادى. ەگەر بۇل ءوزى، ياعني بيارتۋر، قۇرىلىس سالاتىن بولسا، — ال بۇل ۋاقىتى كەلگەن كەزدە جاڭادان جاقسى ءۇي-جاي سالۋدى الدىن الا شەشىپ تە قويعان — ونى رەدسميري يەلەرىنىڭ ايتۋىمەن ەمەس، جەكە ءوزىنىڭ قالاۋىمەن عانا جۇزەگە اسىرادى. "جانىم گۆەندۋر، مەن ولگەن سوڭ ولاردىڭ اقشاعا قىزىقتىرماق بولعان ايلا-شارعىسىنا ەشقاشان الدانىپ قالا كورمە. ەگەر سەن وسى جەردە تۇرا بەرەتىن بولساڭ، — ال مەن سەنىڭ وسى جەردە بۇدان بىلاي دا تۇرا بەرەتىنىڭە كامىل سەنەمىن، — ءوزىڭدى وسى جەردىڭ ناعىز قوجاسى رەتىندە ۇستا!" بۇل جەردە قوي جاقسى وسەدى، اناۋ-مىناۋ قويلار ەمەس، دەنساۋلىعى مىقتى، سۋىققا ءتوزىمدى، جىبەكتەي جۇمساق ءجۇنى قالىڭ قوي وسەدى. قوي ءوسىرۋ-شارۋانىڭ ەڭ ۇلكەن ەرلىگى. ءيا، ءقازىر اقشا دا، ءارتۇرلى كوزقاراستار دا تاۋ سۋىنداي تاسىپ جاتقان كەزدە، ۋاقىت پەن كەڭىستىك اراسىندا ادامدار مەن دۇنيە — مۇلىكتى بىر-بىرىنەن ءبولىپ تۇراتىن اسا قۋاتتى قالىڭ قابىرعالار قيراپ جاتقان كەزدە، مۇمكىن ەمەس نارسەنىڭ ءبارى دە مۇمكىن بولىپ جاتقان كەزدە، وزدەرىنە ەشقاشان ەشنارسە دە تىلەپ كورمەگەن ادامداردىڭ ويىندا جوق ارمانى اياق استىنان وزىنەن-وزى ورىندالىپ جاتقان كەزدە كىمنىڭ بولسا دا تاعدىرى مىزعىماس جارتاستاي وزگەرىسسىز قالا بەرۋى مۇمكىن ەمەس. ءقازىر قويلاردىڭ ءوزى دە بەينە ءبىر ماڭعاز شەنەۋنىكتەر سياقتى نان جەيتىن، ءتىپتى تاڭداپ جەيتىن بولدى. كادىمگى تويىمسىز قورەن سيىرلاردىڭ الدىندا شەلەك-شەلەك ءدامدى مايشاباق تۇرسا، وعان ەشكىم تاڭ قالمايدى. سيىرلار ونداي اۋەس تاعامدى قۇلاقتارىن تىكىرەيتە ءتۇسىپ، كوزدەرىن تارس جۇمعان بويدا راقاتتانا جەي بەرەدى. يسلانديالىقتار ەندى امەريكاعا وزدەرىنىڭ كەمەلەرىن جىبەرەتىن بولدى. ءبىر كەزدە، وسىدان توعىز ءجۇز جىلدان استام بۇرىن، جولى بولعىش لەيۆ* اشقان، ءبىراق سونىڭ ارتىنشا ءبىرجولا جوعالتىپ العان امەريكاعا كەمە قاتىناسى قايتا ورنادى. ءيا، ءقازىر قاي سالادا بولسا دا كەڭ كولەمدى قۋاتتى قۇلشىنىس بار. اسىپ-توگىلىپ جاتقان مول باقىت، ەلدىڭ بارلىق كانالدارىمەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان بايلىق جاعدايىندا ادامدار قانداي ۇلى وقيعالاردىڭ وزىنە دە تاڭ قالمايتىن، قانداي توتەنشە الاپات اپاتقا رەنجىمەيتىن بولدى. مىنە، وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە ميستەر گۋدمۋندۋر گۋدبيارتۋرسسونعا، — ياعني كادىمگى گۆەندۋرگە — الىستان حات كەلگەنى تۋرالى حابار ءتيدى. ونى ءوزى بارىپ، قول قويىپ الۋى ءۇشىن رەدسميريگە ساپار شەكتى. حاتتىڭ سىرتىنا امەريكانىڭ ماركاسى جاپسىرىلىپتى. گۆەندۋر ول حاتتى ءوز حۋتورىنىڭ ماڭىنداعى بيىك توبەنىڭ باسىنا شىققانشا اشقان جوق. ويتكەنى رەدسميري شونجارلارى مۇنىڭ قۇپيا سىرىن سەزىپ قالار دەپ قاۋىپتەندى. توبەنىڭ باسىنداعى ءبىر تاسالاۋ جىرادا بىلتىرعى قۋراعان ءشوپتىڭ ارا-اراسىمەن ەندى عانا بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان كوكتىڭ ۇستىنە — ۋاقىت مامىر ايىنىڭ باس كەزى ەدى — وتىرا قالدى دا حاتتى اشتى. كونۆەرتتىڭ ىشىنەن ەكى كوگىلدىر قاعاز شىقتى. ولاردىڭ بەتىندە وزىنە تانىس ەمەس، الدەبىر ارىپتەر مەن بىرەۋدىڭ كىسى ءتۇسىنىپ بولمايتىنداي يرەكتەپ قويىلعان قولى بار ەكەن. ال ءۇشىنشى قاعازدان ءنوننيدىڭ انىق ارىپتەرمەن ادەمىلەپ جازعان حاتىن وقىدى. ول بىلاي دەپ جازىپتى: "ناعاشى اعامىز ساعان ەكى ءجۇز دوللار جىبەرىپ وتىر. ونى الا سالىسىمەن امەريكاعا جەتۋگە اسىق. ءقازىر سوعىس ءبىتتى، زامان وڭالىپ كەلەدى. سەن مۇندا قالاعان ماماندىعىڭدى الىپ، ادام قاتارىنا قوسىلاسىڭ". سەن تۋىپ-وسكەن جەرىڭدى قانشالىقتى ءسۇيىپ، جاقسى كورسەڭ دە امەريكاعا كەتىپ قالۋىڭا ابدەن بولادى، — دەپ جالعاستىرىپتى حاتىن الىستاعى ءىنىسى نونني. — جۇرتتىڭ ءبارى دە الىپ كەمەلەرگە ءمىنىپ، ۇشى-قيىرى جوق ۇلكەن تەڭىز ارقىلى امەريكاعا كەلىپ جاتىر. شىنىندا دا جەرىن شەكسىز سۇيەتىن، ودان ەشقاشان قول ءۇزىپ كەتكىسى كەلمەيتىن سياقتى كورىنەتىن ادامداردىڭ امەريكاعا قونىس اۋدارۋىنا كەدەرگى بولىپ، قولىن بايلايتىن بىردەن-بىر نارسە — جەر دە ەمەس، جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تە ەمەس، قولدىڭ قىسقالىعى، ياعني قارجىنىڭ جوقتىعى. يسلانديانىڭ تاۋ اڭعارلارىن مەكەندەپ كەلگەن بايىرعى تۇرعىندار — يسلاند حالقىنىڭ بەتكە ۇستار پەرزەنتتەرى، حالىقتىڭ نەگىزىن قالايتىن ۇل-قىزدارى، ونىڭ ومىرلىك ماڭىزى بار جۇيكە تامىرلارىن قۇرايتىن، بولاشاعىن ساقتاپ قالاتىن شارۋالار مادەنيەتىن ءىس جۇزىندە ناقتى جۇزەگە اسىراتىن جاندار سوڭعى قىرىق جىلدان بەرى امەريكاعا اعىلۋدا. ولاردىڭ ەسۋاستىق ءمۇساپىر تۇرىنە قاراپ، ءيزرايلدىڭ ءشول دالادا اداسىپ قالعان بەيشارا بالالارىن كوزگە ەلەستەتۋگە بولادى. ويتكەنى ولار سوناۋ يسلانديادان اعاش استاۋلارىن قولتىقتاپ، تەڭىز قۇستارىنىڭ ءجۇنى ساسيتىن مامىق كورپەلەرى مەن توسەنىشتەرىن ارقالاپ كەلەدى — امەريكادا بەينە ءبىر ونداي زاتتار مۇلدە تابىلمايتىن سياقتى كورىنەتىن بولۋلارى كەرەك. سونداي-اق پولشانىڭ ومىرلىك جۇيكە تامىرلارىن قۇرايتىن ادامدار دا سوڭعى ەلۋ، ءتىپتى ءجۇز جىلدان بەرى وزدەرىنە مۇمكىندىك تۋا قالعان بويدا قۇس جاستىقتارى مەن سۇيىكتى اربالارىنىڭ دوڭعالاقتارىن ارقالاپ ارتىنىپ، تارتىنىپ، تولاسسىز كەلىپ جاتىر. ولار دا امەريكادا قۇس جاستىق پەن اربا دوڭعالاقتارى تابىلمايدى دەپ قاۋىپتەنەتىن سياقتى. ال ەندى مىسال رەتىندە ءقازىر تاپتالىپ سولا باستاعان كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە وتىرعان يسلانديالىق جاس جىگىتتى، ون جەتى جاستاعى گۋدمۋندۋر گۋدبيارتۋردى، التى باسىرە قويى، تەرىدەن تىگىلگەن تاماشا بايپاعى جانە باسقا دا بايلىعى بار جىگىتتى الىپ قارايىق. يەن دالاداعى جەر القابىنا، ءوزىنىڭ ءۇي-جايىنىڭ جوعارى جاعىنداعى شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن تاۋ جوتالارىنا، شالقىپ جاتقان شالقار تەڭىزگە، كوكتەم كۇنىندەگى بالا قيالىنىڭ ارمانىنا تولى بولاشاعى زور ءارى اكەسىنىڭ شەكسىز مۇمكىندىكتەرى مول شاڭىراعىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارقىلى بەرىك بايلانىسى بار ادامدى ىزدەپ تابۋ قيىن. ەرتەگىلەردە ايتىلاتىنىنداي، تاۋ حانىمىنىڭ ءتوسىن ايمالاعان ادامنان اسقان باقىتتى ەشكىم دە بولا الماق ەمەس. مىنە ەندى كونۆەرتتىڭ ىشىنەن تۇسىنىكسىز جازۋلارى بار ەكى كوگىلدىر قاعاز شىعا كەلگەندە مۇنىڭ بار ارمانى ىسكە اسقانداي بولدى. ول يسلانديا قۇستارىنىڭ سايراپ سالعان اندەرىن سوڭعى رەت ەستىپ وتىرعانداي سەزىندى، ءتىپتى ءوزى جارىق دۇنيەگە كەلگەن مىنا كوسىلىپ جاتقان كەڭ اڭعارمەن ويشا قوشتاسا باستاعان سياقتى. ال ءوزى وسى اڭعارمەن بىتە قايناسىپ، ءبىرتۇتاس تۇلعاعا اينالىپ كەتكەنىن دە ۇمىتقانداي. ەندى بۇل "كىم بولعىسى كەلسە، سول بولا الاتىن" ەلگە كەتۋگە ءبىرجولا بەل بايلاعان شەشىم قابىلداعانداي سەزىندى. ول ەلدە مال تەك ءىرى قارانىڭ باسىمەن سانالاتىن كورىنەدى. قوي ساۋۋ سياقتى بولماشى عانا ءونىمسىز جۇمىس تۋرالى ءسوز ەتەتىن ەشكىم جوق دەسەدى. مۇمكىن، بۇل وندا بارعان سوڭ قولىنان ونەرى تامعان اعاش ۇستاسى بولاتىن شىعار. ءوزىنىڭ ناعاشى اعاسى سياقتى تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى باتىسقا قونىس اۋدارعان مىڭ-مىڭداعان يسلانديالىقتار ونداي ونەردى مەڭگەرىپ كەتىپتى عوي. ولار مىڭداعان جىلدار بويى ءجونى ءتۇزۋ ءبىر شەگە قاعا الماعان ادامدار ەمەس پە ەدى؟ ەندى اعاش ۇستاسىمىز دەپ كوكىرەكتەرىن قاعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ولار وزدەرى باقىت ىزدەپ بارعان ەلدە ادامدارعا شىن مانىندە لايىقتى تۇرعىن ۇيلەر سالاتىن بولىپ الىپتى. مۇنى سوناۋ ناپولەون سوعىستارىنان بەرى عاسىردان عاسىرعا سوزىلىپ كەلە جاتقان ۋاقىت بويى شىم مەن شىمتەزەكتى قۇرىلىس ماتەريالى رەتىندە پايدالانعان ازاپتان قۇتىلعانىنىڭ، بەينە ءبىر قاندى كەك قايتارعانداي بولعانىنىڭ قۋانىشى دەپ ساناسا كەرەك.
گۆەندۋر اڭعارعا ءتۇسىپ، جازعى مەكەنگە كەلگەن كەزدە — قۇدايدىڭ ءوزى كۋا — اكەسىنىڭ سالعان ءۇيى قىڭىرايا قيسايىپ، بۇكىرەيىپ تۇرعانداي ءبىر ءتۇرلى كۇلكىلى بولىپ كورىندى. ول ءوزىنىڭ امەريكاعا كەتۋگە ويى بار ەكەنىن اكەسىنە ايتپاق بولدى. الگى ەكى كوگىلدىر قاعاز كوپ اقشا... سوعىس ءبىتىپتى. بۇل وندا بارعان سوڭ كىم بولعىسى كەلسە، سول بولا الادى ەكەن. بالكىم، ءمۇيىزدى ءىرى قارا وسىرەر، مۇمكىن، شىن شەبەر اعاش ۇستاسى بولار.
اكەسى تەرەڭ ويعا شومىپ، وسىناۋ كەڭ اڭعاردى شولا قاراپ تۇر ەدى. بالكىم، ول ءوزىنىڭ كوكتەمگى ءتاتتى قيالىندا ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاقتا ءوسىپ-ونىپ جاپىراق جايا گۇلدەنگەنىن كورىپ تۇرعان دا بولار. مۇمكىن، ونداي باقىتتى بولاشاقتى كوز الدىنا ەلەستەتپەگەن دە شىعار، ويتكەنى ونداي ماقسات-مۇراتقا جەتۋدى ويلاماعان دا بولار. ولاي بولسا، بۇل جونىندە مايىن تامىزا جازۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بالكىم، بيارتۋر ءوزىنىڭ اۋىر ەڭبەگىنەن ەشقانداي پوەتيكالىق شابىت الا الماعان دا بولار. قالاي دەگەندە دە ەشقانداي سەبەپ-سىلتاۋسىز ميلليونداعان ادامدى ءوزارا قىرىپ سالعان، كەيبىرەۋلەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، ولار مۇنى وزدەرى كوڭىل كوتەرىپ، راقاتتانا ءسۇيسىنۋ ءۇشىن جاساعان فرانسۋزدار مەن نەمىستەردەن ارتىق شابىت شاقىرا الماعان دا شىعار. ءبىراق ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق ەدى. ول ءوزىنىڭ ايتەۋىر ءبىر كۇنى ولەتىنىن، انا دۇنيەگە اتتاناتانىن بىلەتىن. سوندا مۇنىڭ قويلارىنا كىم يە بولادى، ولارعا كىم قامقورلىق جاساپ، باعىپ-قاعادى؟ دەنساۋلىعى كۇشتى جاپ-جاس شارۋا جىگىتتى ءوز ەلىنىڭ مىڭداعان جىلداردان بەرگى بايىرعى ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى بولادى دەگەن ءۇمىت ارتىلعان، ءوزىنىڭ وتانىمەن جانە تۋعان حالقىمەن ەتەنە جاقىن، ءتىپتى ءبىرتۇتاس تۇلعاعا اينالىپ كەتكەن ادامدى ەكى جاپىراق كوگىلدىر جالعان قاعازدىڭ شىنىمەن-اق اقىل-ەسىنەن اداستىرعانى ما؟ گۆەندۋر توبەدەن حۋتورعا قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، ءوزىنىڭ ەلىنە، حالقىنا، ءتىپتى جەكە ءوز باسىنا، ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرى مەن قازىرگى ومىرىنە، بولاشاق ومىرىنە وسىلاي وپاسىزدىق جاسايتىن ويدا ەدى.
بيارتۋر ءبىر اۋىز عانا ءسوز ايتتى:
— امەريكادان كەلگەن حاتتارعا سەنۋشى بولما. مالدى قالاي ازىقتاندىراتىنى جونىندە جازعانىنىڭ ءبارى وتىرىك.
— وندا مەن، بالكىم، اعاش ۇستاسى بولارمىن، — دەدى گۆەندۋر.
اكەسى جەركەنىشپەن جەرگە ءبىر تۇكىردى دە بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردى:
— مەن ءوز ومىرىمدە تالاي اعاش ۇستاسىن كوردىم. ولار ەشقاشان ەسى دۇرىس ادامنىڭ جۇمىسىن ىستەپ جارىتقان ەمەس. ءبىر پوسەلكەدەن ەكىنشى پوسەلكەگە ساندالىپ ءجۇرىپ، باسقا بىرەۋلەردىڭ شەگەسىن قاعۋمەن ومىرلەرىن وتكىزەدى. دومالاعان تاسقا مۇك تە وسپەيتىنىن ءبىلىپ قوي.
بالاسى ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپادى.
اكەسى سالدەن سوڭ ءسوزىن قايتا جالعاستىردى:
— مەن ءوزىمنىڭ ۇلدارىمنىڭ بارىنەن ايىرىلدىم. ءبىراق ەشقاشان وكىنگەن جوقپىن، شاعىنىپ ءسوز دە ايتقان ەمەسپىن. بولعان ءىس بولدى، امالىم قانشا! ال سەن قويدىڭ جايىن بىلەتىن مالساق بالام ەدىڭ. ءبىرازىراق جاس بولعانىڭدا ارقاڭدا قامشى ويناتار ەدىم...
— ەگەر ادامنىڭ قولىندا مول اقشا بولىپ تۇرسا، — دەدى بالاسى، — ونى نەگە پايدالانباسقا، ۇلكەن ەلگە ساپار شەكپەسكە؟
— ۇلكەن ەل دەيسىڭ بە؟ بۇل — ناعىز اقىماقتاردىڭ وتتاعان ءسوزى! ءبىزدىڭ جازعى مەكەن ەشقانداي ەلدەن كىشى دە، كەم دە ەمەس. وسى جازعى مەكەندە ناعىز ازامات بولا الماعان ادام ەشقانداي بوتەن ەلدە ءجۇرىپ ناعىز ازامات بولا المايدى. قاڭعىرىپ جۇرگەن ادامنان ەشقاشان ناعىز ازامات شىقپايدى. ال سەنىڭ ءىنىڭ يوۋننىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ول قارشادايىنان شەتەلدەرگە، الىس ەلدەرگە ساپار شەگۋدى قانىنا ءسىڭىرىپ، ارمانداۋمەن بولعان ەدى. ول قوي تۋرالى ەشنارسە دە ويلامايتىن، ەسىل-دەرتى باسقادا — الىس ەلدەرگە ساپار شەگۋدە بولاتىن. ال سەن شە؟ سەنىڭ مىڭعىرتىپ قوي وسىرە الاتىن قابىلەتىڭ بار. مەن سەنى ەشقايدا دا جىبەرمەيمىن. مەنىڭ مىنا جەردى، جازعى مەكەندى ساعان قالدىرىپ كەتۋىم كەرەك. سەن ونى قاسيەتتى قۇنارلى جەر سياقتى ەتىپ جىلىنا ەكى رەت ءونىم وندىرۋگە قابىلەتتى بولا الار ەدىڭ. سەنىڭ بولاشاعىڭ تۋرالى مەن مىنە وسىلاي ويلاپ كەلدىم. سەنى ءوزىمنىڭ ۇلدارىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ ادال، ەڭ سەنىمدى پەرزەنتىم دەپ كەلىپ ەدىم. سەن مۇرتىڭ ەندى عانا تەبىندەپ كەلە جاتقان جاس جىگىتسىڭ. ءبىراق، كىم بىلەدى، كەلەشەكتە ءساتتى ۇيلەنىپ، باي شارۋا بولا الارسىڭ.
جاس جىگىت باياۋ ۇنمەن جاۋاپ قاتتى:
— مەنىڭ جاسىم ون جەتىگە تولدى. ءوز تاعدىرىمدى ءوزىم شەشە الارمىن دەپ ويلايمىن. راس، مەن قويلاردى ءارقاشان جاقسى كورىپ كەلدىم. ءبىراق ءوزىم تۋرالى ءۇن شىعارىپ، ەشتەڭە ايتقان ەمەسپىن. ال مەنىڭ نە تۋرالى ويلاپ كەلگەنىمدى سەن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ مەن، ءساتى تۇسكەن جاعداي كەز بولا قالسا، ونداي مۇمكىندىكتەن ايىرىلىپ قالماي، قالاي دا پايدالانۋىم كەرەك دەپ ۇدايى ويلانىپ كەلدىم. جاستاردىڭ دا، قارتتاردىڭ دا تاپ وسىلاي ويلايتىنىنا كامىل سەنەمىن. ادامداردىڭ ارمانداۋعا، الدەبىر نارسەدەن ءۇمىت ەتۋگە باتىلى جەتە بەرمەيدى — ولە-ولگەنشە جۇمىس ىستەۋمەن وتەدى. مىنا حاتتى اشىپ، وقىپ كورگەنشە ءدال وسىنداي ءساتتى جاعدايعا تاپ بولارمىن دەپ مەنىڭ ءوزىم دە سەنگەن جوق ەدىم. ءبىراق، نە ەكەنىن انىق بىلمەسەم دە، ايتەۋىر ءبىر ساتتىلىك بولاتىنىن كۇتىپ جۇرگەنمىن.
بالكىم، بۇل مەنىڭ بۇكىل ومىرىمدە ءبىر-اق رەت كەزدەسەتىن ساتتىلىك شىعار. تاعدىر ماعان دا جىلى شىراي تانىتقان بولار. مەن اقىلى اۋىسقان ەسالاڭ بىرەۋ ەمەسپىن. ءبىراق ءوز ومىرىمدە كەزدەسكەن وسى بىردەن-بىر ساتتىلىكتى پايدالانا الماي قالسام، جىندانىپ كەتۋىم عاجاپ ەمەس. ويتكەنى ءوزىنىڭ ويىنداعىسىن داۋىستاپ ايتۋعا باتىلى جەتەتىن ادامدار سياقتى ۇلكەن دە كەڭ دۇنيەگە شىعا الماسام، ءبۇل دۇنيەدە ايتەۋىر ءبىر پايدالى بىرەۋ بولا الماي قالسام، وندا جىندانىپ كەتۋىم ابدەن مۇمكىن.
— مەنىڭ ونداي اقىماقتىقتى ەستىگىم دە، بىلگىم دە كەلمەيدى، — دەدى بيارتۋر. سول ءبىر جىن-پەرىلەردىڭ الەمى تۋرالى اڭگىمەنى تىڭداۋعا قۇلقىم جوق! ونداي دۇنيە تۋرالى سەن نە بىلەسىڭ؟ دۇنيە دەگەنىمىز نە ءوزى؟ دۇنيە دەگەن وسىندا، جازعى مەكەندە، مەنىڭ حۋتورىمدا. مىنە، دۇنيە دەگەن وسى! ال ەگەر سەن اقىلىڭنان اداسقان بولساڭ، قايداعى ءبىر امەريكاندىق كوگىلدىر اقشانى كورىپ، — ول اقشا تابان اقى، ماڭداي تەرىڭمەن تابىلماعان اقشا اتاۋلى سياقتى جالعان اقشا ەكەنىن ۇمىتپا، — قىزبالىققا سالىنىپ، اسپانداعى اي مەن كۇنگە قول جەتكىزەم دەپ، اسىعىپ-اپتىعاتىن بولساڭ، جازعى مەكەننىڭ ءقادىرىن، ناعىز عاجايىپ دۇنيە ەكەنىن، ەرتە مە الدە كەش پە، ايتەۋىر ءبىر بىلەتىن بولاسىڭ. سەن مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى ءارقاشان ەسىڭدە ساقتايتىن بول.
سۋىق مەڭىرەۋ ۇنسىزدىك ورنادى.
الپىس ءۇشىنشى تاراۋ
جالعىز تۇرعان جالاڭ جارتاس...
بيارتۋردىڭ ۇلىن ءوزىنىڭ ايتقانىنا ۇگىتتەپ كوندىرگىسى كەلمەدى. ويتكەنى مۇنىڭ ءوزى دارمەنسىزدىك بەلگىسى بولار ەدى. ءوز ەركى وزىندەگى تاۋەلسىز دە دەربەس ادامنىڭ وزىنە ءتان ءىس تۋرالى عانا ويلاۋى، وزگەنىڭ ىسىنە ارالاسپاۋى ءتيىس. ال بيارتۋر ءوز-وزىن باسقا بىرەۋلەردىڭ ۇگىتتەپ كوندىرۋىنە ەشقاشان جول بەرىپ كورگەن ەمەس. ءوز ايتقانىمەن عانا جۇرەتىن. ۇلىمەن اشىق سويلەسكەن كۇننەن باستاپ بۇل بالام بار ەكەن-اۋ دەگەندى ءبىرجولا ۇمىتتى. گۆەندۋرعا ءبىر اۋىز ءتىل قاتقاندى قويدى، وعان ەشقانداي تاپسىرما دا بەرمەيتىن بولدى. شابىندىق جەردە باتىراق جۇمىسشىمەن بىرگە تەرەڭ ور قازدى، ايداۋداعى ادامداي كۇنى بويى ازاپتى جۇمىس ىستەدى. اكەسىنە بالاسى دا ءتىل قاتقان جوق. ءبىراق الداعى از كۇندە بولەك كەتەمىن-اۋ دەگەن اۋىر وي ەڭسەسىن ەزە بەردى، جان دۇنيەسىندە الدەبىر قورقىنىش پەن مۇڭ ۇيالادى. تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك شىنىندا دا ونىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت ەدى. ءبىراق سونىڭ ءوزى دە بۇدان ەشقانداي ءسوز ايتۋدى، تۇسىنىك بەرۋدى تالاپ ەتە قويعان جوق. گۆەندۋر ەندى تۋىپ-وسكەن جەرىنەن قول ءۇزىپ، قايداعى ءبىر اۋانىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، ۇشى-قيىرى جوق بوس كەڭىستىككە، بەلگىسىز ءبىر جاققا بەت الىپ كەتىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. ەندى ونىڭ جاعدايدى وزگەرتە الاتىنداي شاماسى قالمادى. ادام شىن مانىندەگى ناقتى دۇنيەدە ءومىر سۇرەدى، وعان بالا جاسىنان بوي ۇيرەتەدى، وعان ناعىز ەر ادامشا تىكتەپ قاراي الادى. الايدا ءقازىر مۇنى قايداعى ءبىر بەلگىسىز الىس دۇنيە ءوزىنىڭ قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن زور مۇمكىندىكتەرىنىڭ بار ەكەندىگىمەن قىزىقتىرىپ، ەلىكتىرە تۇسەدى. مۇنىڭ قولىندا وعان ەمىن-ەركىن كىرەتىن بيلەتى بار. ول — ەكى كوگىلدىر قاعاز اقشا. ەندى بۇل شىن مانىندەگى ۇيرەنشىكتى ناقتى دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ ۇلگەرگەن دە سياقتى. ونى الدەن-اق جاتىرقاپ، قول ءۇزىپ قالعانداي سەزىنەدى. ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا باتىلى جەتپەيدى. ول الدەبىر ءۇمىت ۇشقىنىمەن قىزىقتىرا تۇسەتىن قوناقجاي الىس ەلدىڭ بيلىگىنە ءبىرجولا، بالكىم، ءومىر بويى باس يە باعىنعانداي. بالكىم، بۇل ەندىگى جەردە ادام بولۋدان قالعان دا شىعار.
— مەن ەرتەڭ كەتەمىن، — دەدى گۆەندۋر.
ونىڭ سوزىنە ەشقانداي جاۋاپ قايتپادى.
— سەن مەنىڭ باسىرە قويلارىمدى ساتىپ الماس پا ەكەنسىڭ؟
— جوق، ساتىپ المايمىن. ونىڭ ەسەسىنە، تاپ سەن ءۇشىن دەپ ايتايىن، ولاردى شىمتەزەكتى باتپاققا باتىرىپ، تۇنشىقتىرىپ ولتىرۋگە بارمىن.
— جارايدى. وندا مەن ول قويلارىمدى اۋستا سوۋلليلياعا سىيعا بەرىپ كەتەمىن. ەرتەڭ قالادا بولعاندا وسىلاي دەپ ايتامىن.
— سەن ءوزىڭ نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ — دەدى اكەسى. — سەن جىندانعان شىعارسىڭ! شىنىمەن-اق كەتپەكسىڭ بە؟ سەنى وندا وپ-وڭاي ءولتىرىپ تاستايدى عوي.
— سوعىسىپ جاتقان ەشكىم جوق. سوعىس الدەقاشان بىتكەن ەشكىم دە ولتىرمەيدى.
ولار بۇدان سوڭ ءبىر اۋىز دا ءتىل قاتىسقان جوق.
— اجە، — دەدى گۆەندۋر. — مەن ەرتەڭ كەتەمىن.
— شاماسى، ونشا الىس كەتە قويماسسىڭ دەپ ويلايمىن، بالام، — دەدى كەمپىر.
— امەريكاعا كەتىپ بارامىن.
حالبەرا توقىپ وتىرعان ءىسىڭ تىزەسىنەن ءتۇسىرىپ الدى. ول نەمەرەسىنە كوزىنىڭ قيىعىمەن ءبىر قىرىنان قارادى دا قولىنداعى توقىما ءبىزىن شىلتەرلى تاقياسىنىڭ استىنا سۇعىپ جىبەرىپ، باسىن قاسىدى.
— مىنە ەندى باسىمداعى بيتتەر بەت-بەتىمەن جان-جاققا جارىسىپ قاشا باستادى، — دەدى دە، ول ءىس توقۋعا قايتادان كىرىسىپ كەتتى.
گۆەندۋر تاڭەرتەڭ دەنەسى دەل-سال بولىپ، ابدەن قالجىراپ تۇردى. ول اجەسىمەن قوشتاسا باستادى. بۇل قوشتاسۋدان ەشقانداي دا قيماستىق سەزىمىنىڭ پوەتيكاسى بايقالعان جوق. اجەسى ءتىپتى امەريكاداعى جاقىن تۋىستارىنا سالەم ايتا بار دا دەمەدى. ال اكەسى بالاسىنا اتىن بەرگەن جوق. سوندىقتان دا ول شىعىس جاقتى بەتكە الىپ جاياۋ تارتتى. ۇستىنە كوك كوستيۋمىن كيدى. شىنجىر باۋى بار ساعاتى مەن اشەكەيلى جىلتىراق بايپاعىن بەت ورامالىنا وراپ، قولتىعىنا قىستىردى. قول جۇگىن كۇنى بۇرىن جونەلتىپ قويعان بولاتىن. شالبارىنىڭ بالاعىن بىلعاپ الماس ءۇشىن كەڭ قونىشتى ۇيىعىنىڭ ىشىنە سالىپ جىبەرگەن.
قۇستار بىر-بىرىمەن جارىسا ادەمى شىقىلىمەن ءان سالىپ، سايراي جونەلدى. بيىك تاۋدىڭ ءۇستىن بوزعىلت تۇمان تۇتاسا باسىپ جاتىر. كوك شوپكە شىق ءتۇسىپتى. قارا قوڭىر بالشىقتى القاپتا قۇرعاق جەردىڭ ويدىم-ويدىم كوك جاسىل سىلەمدەرى اندا-ساندا ءبىر كورىنەدى.
اكەسى بۇل كەزدە شابىندىقتا ور قازۋعا كىرىسىپ كەتكەن ەدى. گۆەندۋر قوشتاسىپ كەتۋ ءۇشىن وعان ادەيى بۇرىلدى. ال بيارتۋر ونى كوزىنە دە ىلگەن جوق، ءتىپتى باسىن وردان جوعارى كوتەرمەدى. "قوش بول!" دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتى.
— اكە، — دەدى بالاسى، وردىڭ جيەگىندە ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانعانداي بولىپ. — مەنى سوگە جامانداي كورمەشى.
— مەن سەنىڭ جولىڭ بولمايدى-اۋ دەپ قورقامىن، بالام، — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — وندا ادال ادامداردىڭ كۇن كورۋى تىم قيىن. ال مۇندا جۇرسەڭ، سەن دە مىنا مەن سياقتى ءوز ەركى وزىڭدەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام بولا الار ەدىڭ. سەن ءوز پاتشالىعىڭدى وزگەگە قۇل بولۋ ءۇشىن تاستاپ بارا جاتقانىڭدى سەزبەيسىڭ. ايتا بەرگەننەن نە شىعادى، پايدا جوق. ال مەن وسىندا ءبىر ءوزىم قالامىن، قاشان كوزىم جۇمىلىپ، و دۇنيەلىك بولعانشا قاجىماي-تالماي جۇمىس ىستەيمىن. كىشكەنتاي نوننيگە دە وسى ءسوزىمدى ايتا بار. وسىمەن قوش بول، كەتە بەر.
ءسويتىپ بيارتۋر ەڭ سوڭعى ۇلىنان دا ايىرىلدى. ءوز ەركى وزىڭدە، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام بولۋ جولىنداعى ارپالىسقان ۇزاق كۇرەستىڭ ماقساتىنا ەندى جەتتىم-اۋ دەگەن كەزدە ايىرىلدى. وسى ماقساتقا جەتسەم بە دەپ، بۇل وزگە بالالارىنىڭ ءبارىن دە قۇربان ەتكەن جوق پا ەدى؟! ەندى نە بولدى؟ ول سوندا دا كوز الدىنا مولشىلىق پەن تاۋەلسىز دەربەستىكتى ەلەستەتە بەردى. مەيلى كەتكىسى كەلگەندەر كەتە بەرسىن — بالكىم، ءبىر ەسەپتەن وسىلاي بولعانى دا دۇرىس شىعار. ادامنىڭ كۇش-جىگەرى جالعىز قالعاندا بايقالادى. ادام جالعىز بولىپ تۋادى، جالعىز بولىپ ولەدى. ولاي بولسا، بۇل نەگە جالعىز ءومىر سۇرە المايدى؟! بايقاپ تۇرساڭ، ادام ءومىرىنىڭ باستى ماقساتى دا جالعىزدىقتىڭ قيىندىعىن جەڭۋ بولىپ تابىلادى. بيارتۋر كۇرەكتى قولىنا قايتا الدى دا جۇمىسىنا قىزۋ كىرىسىپ كەتتى. كەنەت وعان ءبىر وي ساپ ەتە قالدى. جەر قازعانىن قويا سالىپ، باسىن وردان جوعارى شىعاردى.
— ءاي، سوزىمە قۇلاق سال، — دەپ ايقاي سالدى اكەسى. ءسويتتى دە ۇلىنىڭ سوڭىنان جۇگىرە باسىپ، ونى قۋىپ جەتتى.-ايتپاقشى، كەشە كەشكە سەن اۋستا سوۋلليليا تۋرالى نە دەپ ەدىڭ؟
مەن بىلاي دەگەنمىن: ەگەر سەن مەنىڭ باسىرە قويلارىمدى ساتىپ المايتىن بولساڭ، وندا ول قويلاردى سوعان سىيعا تارتىپ كەتەمىن!
— ءا، سولاي ما ەدى؟ — دەدى اكەسى. — ال وندا قوش بول. سوعىس ءبىتتى دەپ قانشاما داۋرىقسا دا ولاردىڭ سەنى ايتەۋىر ءبىر اقىماقتىقپەن ءولتىرىپ قويمايتىنىنا ەشقانداي دا سەنىمىم جوق. ول ەسالاڭ جىندىلار ءتورت جىل بويى توقتاۋسىز سوعىستى. ەندى ولاردىڭ اياق استىنان اقىلى كىرە قالدى، قايداعى بەيبىت كەلىسىم جاسالدى دەگەنگە بولا قايىرىمدى جاندارعا اينالىپ شىعا كەلدى دەگەندى قاي ويىڭ ايتادى؟ جوق، ولاي ەمەس، ەسالاڭ جىندىلار قاشان دا ەسالاڭ جىندىلار بولىپ قالا بەرەدى.
بالاسى اكەسىنىڭ تەرەڭ ويعا تولى بۇل ەسكەرتپەسىنە نە دەپ جاۋاپ قايتارۋدىڭ رەتىن تابا المادى.
— مەنىڭ ساعان ايتار تاعى ءبىر نارسەم بار، — دەپ، باياۋ ءۇن قاتتى اكەسى. ءسويتتى دە تاعى دا ءۇنسىز قالدى. — ەگەر سەن اۋستا سوۋلليليانى كورە قالساڭ، وعان بىلاي دەپ جەتكىز. بيىل ەرتە كوكتەمدە اكەم يەن دالانىڭ وڭتۇستىك جاعىن كەزىپ ءجۇرىپ، ونداعى جالعىز تۇرعان جالاڭاش جارتاسقا جاقىنداپ بارعاندا ونىڭ ويىنا مىناداي ەكى شۋماق ولەڭ جولدارى ورالا كەتىپتى دەپ ايت. الدىمەن جاقسىلاپ تىڭداپ ال:
اپپاق قاردان جامىلعىسى،
قالىڭ قاباق-قاتال ءتۇسى.
جالعىز جارتاس — باياعىدان
وسى اڭعاردى كۇزەتەم دەپ
تاپجىلماستان تۇرعان كىسى.
جالعىز جارتاس.
وسپەيدى وندا
گۇل دە، ءشوپ تە، داقىل دا،
كۇن ساۋلەسى سەيىلتە الماي
قاراڭعىلىق، قاپاستى.
ءوزىڭ ايتشى، قاتىگەزدىك وسىنشا
ادامدارعا جاراسا ما؛ ماقۇل ما؟
— ەسىڭدە ساقتاي الاسىڭ با؟
— مەن ءوزىم تۇسىنگەن نارسەنىڭ ءبارىن دە ەسىمدە ساقتاي الامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى ۇلى. — ءبىراق "قاراڭعىلىق قاپاستان" دەگەن سوزدەر نەنى بىلدىرەدى؟
— ونىڭ ساعان مۇلدە قاتىسى جوق. بۇل — بار بولعانى جالعىز جارتاس تۋرالى ولەڭ عانا. مەن قاراڭعى قاپاس تۇڭعيىقتاعى سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ ەشقايسىسىنا سەنگەن دە، ولاردى مويىنداعان دا جان ەمەسپىن. سەن مۇنىڭ دالەلى رەتىندە اۋستاعا مەنىڭ گۋنۆەر كەمپىردىڭ مولاسى باسىنا قۇلپىتاس ورناتقانىمدى جانە وعان ءوز اتىمدى قوسا جازدىرعانىمدى ايت. ال مىنا ولەڭگە كەلەتىن بولساق، مەن ءوزىمنىڭ ويىمدى وزىمشە ەركىن ايتقىم كەلدى.
گۆەندۋر ولەڭدى باستان — اياق تۇگەل جاتتاپ الدى دا ەندى قايتىپ ەشقانداي سۇراق قويعان جوق.
— ال، جالپى ايتار بولسام، وعان مەنىڭ سالەمىمدى جەتكىز. مەنىڭ جاعدايىمنىڭ ءبارى دە سول بۇرىنعى قالپىندا ەكەنىن ايت، — دەدى اكەسى. — تەك ءبىر عانا وزگەرىس بار — بىلتىر قىس قاتتى سۋىق بولعان جىلدان بەرى ءۇيىمىز ءبىر جاعىنا قاراي ازداپ قيسايىپ، قىڭىرايىپ تۇر. ال ەندى جاڭا ءۇي سالعاندا ونى ءبىرجولا بەكەم، مىزعىماستاي ەتىپ سالاتىن بولامىن. ونداي جاقسىلىقتى كۇتۋگە كوپ قالعان جوق.
بيارتۋر وسى سوزدەردى ايتىپ بولدى دا ءوزىنىڭ جۇمىسىنا الاڭسىز كىرىسىپ كەتتى.
الپىس ءتورتىنشى تاراۋ
ەرتەگىلەر ەلى تۋرالى اڭگىمە
امەريكاعا كەتىپ قالۋ ءتىپتى دە ەرسى قىلىق سانالمايتىن بولدى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن الىس جاتقان ول ەلگە مۇندا شارۋاسى شالقايىپ، بەرەكەسى قاشقان، ابدەن كەدەيلەنىپ، قايىرشىلانىپ بىتكەن، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر پريحودتىڭ اسىراۋىنا ءوتۋى، ءتىپتى تۇرمەگە ءتۇسۋى مۇمكىن ادامدار عانا كەتەدى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان ەدى. ال ەندى امەريكاعا كەتىپ قالۋ شەتەلگە ادەتتەگى ساياحات شەگۋ سياقتى عانا بولىپ كورىنەدى. ونداي كەتىپ جاتقاندارعا جۇمىسسىز ساندالىپ جۇرگەندەر، كوشەدەگى قاڭعىباستار دەپ قاراماي، ولاردىڭ اتىنا قىرشاڭقى قالجىڭ ايتىلاتىن بولدى: كەتىپ جاتقانداردى وسىنداعى پريحودتىڭ ىرىپ-شىرىگەن ىسكە العىسىز تاۋار رەتىندە ەكسپورتقا شىعارىلۋى دەپ باعالادى. جوق، ولار شىن مانىندە ءتىپتى دە تاقىر كەدەي ەمەس، قالتالارىندا ەداۋىر اقشالارى بار، باتىسقا، تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا، وزدەرىنىڭ ونداعى باي تۋعان — تۋىستارىنا، دوستارىنا، مەيلىنشە قۇرمەتتى سانالاتىن ادامدارعا بارىپ جاتقاندار بولاتىن. تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا جەتىپ قونىستانعان يسلانديالىقتار دا ەندى كەنەتتەن قۇرمەتتى ادامدار قاتارىنا قوسىلا باستادى. ويتكەنى ولاردىڭ اقشالارىنىڭ بولعانىنا ەشكىم دە كۇماندانبادى. جازعى مەكەننەن بارعان گۆەندۋردى فوردتاعىلاردىڭ ەشقايسىسى كوزگە ىلمەۋشى ەدى. ەندى ول قالاعا قالتاسى تولا اقشامەن كەلدى — جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان كروناسى بولۋى مۇمكىن. ءسويتىپ قۇرمەتتى دە سىيلى جىگىتكە اينالدى. ول سۋديانىڭ ۇيىندە وتىرىپ كوفە ءىشتى. قاجەتتى قۇجاتتاردى تولتىرىپ ءبىتۋىن، پاروحودتىڭ كەلۋىن كۇتتى. ءتىپتى مۇنى سۋديانىڭ ايەلىنىڭ ءوزى ارنايى كەلىپ، كورىپ كەتتى — ويتكەنى بۇل امەريكاعا كەتىپ بارا جاتىر عوي.
بۇعان مۇلدە تانىس ەمەس، ءبىراق ساۋاتتى ءبىر ادام گۆەندۋردى كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن كوفە ىشۋگە شاقىردى. اڭگىمە ۇستىندە ول بۇل امەريكاعا بارعاندا ءتىل بىلمەگەندىكتەن توسىننان قىسىلىپ قالماۋى ءۇشىن "يەسس"، "مونني" جانە "ول رايت" دەگەن سوزدەردى قاي كەزدە قالاي ايتۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتتى. ال پاروحود كەڭسەسىندەگىلەر مۇنىڭ رەيكياۆيكتە ءوزىن قالاي ۇستاۋى، كىمدى ىزدەپ تابۋى، وعان نە ايتۋى، پاروحودقا مىنگەندە بيلەتتىڭ اقشاسىن كىمگە تولەۋى ءتيىس ەكەنىن ءبىر ساعات بويى ەجىكتەپ، ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىردى. الدەبىرەۋ بۇعان سيگارا ۇسىندى. ءبىراق بۇل ونىڭ ءدامى مەن يىسىنەن تەڭىز جاعاسىنا قۇسىپ جىبەردى. كوشەدە كەلە جاتقاندا مۇنى تالاي ادام ارنايى توقتاتىپ:
— ەي، بۇل سەنسىڭ بە.؟ — دەپ سۇرادى.
ءيا، بۇل سونىڭ ءدال ءوزى ەدى.
ايەلدەر تەرەزەنىڭ پەردەسىن ىسىرىپ تاستاپ، باستارىن سىرتقا شىعارا الدەبىر رومانتيكالىق تاڭدانىسپەن مۇنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن مۇقيات قاراۋمەن بولدى. ولار دا تانىعان سياقتى — ءيا، بۇل سونىڭ تاپ ءوزى عوي! بالالار ءۇي-ۇيدىڭ بۇرىشىنا تىعىلىپ تۇرىپ: "امەريكا! امەريكا عوي!" دەپ شۋىلداپ ايقايلاستى. ول وسىنداي داڭققا بولەنىپ، باسى اينالىپ جۇرگەندە ەكى كۇننىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەي دە قالدى. گۆەندۋر وزىنە پىشاق پەن ارقان ساتىپ الدى. ويتكەنى امەريكاعا بارعاندا وتە-موتە كەرەك بولادى. پاروحود ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەلۋى ءتيىس. جولعا ازىرلىكتىڭ ءبارى دە بىتكەن سياقتى. ءالى جارتى كۇن ۋاقىتى بار. "ەندى اۋستا سوۋلليلياعا بارۋىم كەرەك" دەپ شەشتى گۆەندۋر. ونى اقىرى ىزدەپ تاپتى. ءبىر بالىقشىنىڭ ءۇي قىزمەتشىسى بولىپ ىستەيدى ەكەن. قىزى بەس جاسقا تولىپتى.
— مۇنىڭ اتى — بورت، — دەدى اۋستا سوۋلليليا قىزىن كورسەتىپ.
— بۇل قىز جارىق دۇنيەگە كەلگەندە مەنىڭ ءوزىم دە ۇلكەن نارەستە سياقتى ەدىم. باسقا ات ويلاپ تابا المادىم. ءوزىنىڭ جاسىنا قاراعاندا الدەقايدا ەرەسەك كورىنەدى. ءىشىپ — جەم تاعامىمىز، قۇدايعا شۇكىر، جەتكىلىكتى. ءبىر كوزى قىليلاۋ، شەشەسىنە — مىنا ماعان تارتقان.
اۋستا قىزىن قۇشارلانىپ ءسۇيدى. ول كادىمگىدەي بويشاڭ جاس كەلىنشەك بولىپتى. اياقتارى وتە ۇزىن سياقتى. بالكىم، ەكى قارا سانىنىڭ شەكتەن تىس جۋان، ال ەكى يىعىنىڭ تىم قۋشيعاندىعىنان دا سولاي كورىنەتىن شىعار. ەڭسەسى ازداپ ەڭكىش تارتىپتى، ەكى ەمشەگى دە باياعى ون بەس جاسىنداعىداي كويلەگىنىڭ ءتوسىن كەرە تىرسيتىپ تۇرعان جوق. كوزدەرى كۇمىستەي اقشىل، قاستارى قارا، ءجۇزى سولىڭقى-سۇرعىلت تارتىپتى. بۇرىن ويماقتاي اۋىز ءپىشىنى وتە سۇلۋ ءارى جۇمساق كورىنەتىن ەدى، ەندى اۋستانىڭ بەت كەلبەتىنە ءبىرتۇرلى قاتالدىق بەرىپ تۇرعانداي. كۇرەك ءتىسىنىڭ بىرەۋى قارايىپتى، كوزىنىڭ قىليلىعى دا كۇشەيە تۇسكەن سياقتى. بالكىم، مۇنىڭ ءبارى دە شارشاپ-شالدىعىپ، قاجىپ جۇرگەننەن بولار. سۇيەگى ءبىلىنىپ تۇرعان بىلەزىگى مەن سالالى ساۋساقتارى بۇرىنعى سۇلۋلىعىن جوعالتا قويماپتى. ەكى يىعى قۋشيعان ارىق بولعانىمەن موينى جۇپ-جۇمىر ءارى اپپاق. داۋسى سالقىن ءارى قاتاڭ شىعادى-بۇرىنعى سىڭعىرلاعان نازىكتىگى جوق. اۋستانىڭ قوس بۇرىمىنىڭ بىرەۋى ۇنەمى ءبىر كوزىنە ءتۇسىپ تۇراتىن بولىپتى. ونىڭ بۇكىل سىرتقى تۇلعاسىنان الدەبىر قاجىرلى كۇشتىلىك پەن وسال السىزدىك — وزىنە تارتۋشىلىق پەن كوكىرەكتەن كەرى يتەرۋشىلىك سەزىمدەرى ءبىر مەزگىلدە قاتار بايقالاتىن سياقتى. وعان نازار اۋدارماۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ بەتى جۇزىنەن بىردە-بىر جىگەرسىزدىك بەلگىسى بايقالمايدى، ەكى كوزى جايناپ، ءۇن قاتىپ تۇرعانداي. اۋستانىڭ ءار قيمىلىندا ءوزىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى الدەبىر تەرەڭ سىر جاتقانداي. ءبىراق سولاردىڭ ءبارى دە بىرىنە-بىرى قاراما-قايشى كەلەتىندەي: قۋانىش پەن رەنىش، قورلىق پەن ماقتانىش قوسارلانا قاتار بايقالادى. ويتكەنى ونىڭ بۇكىل ءومىرى ۇزدىكسىز ءارى تەرەڭ قايعى-قاسىرەتتى جاعدايدا قالىپتاستى عوي. بۇعان بيارتۋردىڭ سونشالىقتى قامقور ءارى قايىرىمدى بولعىسى كەلگەن، سويتە تۇرا كەيىن ءبىرجولا بەزگىسى كەلىپ، قۋىپ شىققان. ودان سوڭ وعان قايتا ورالىپ، جاقسىلىق جاساماق نيەتى بولعان كەزدەرى دە كەزدەستى. ويتكەنى ول مۇنى جەتە تۇسىنبەدى، بالكىم، ءوزىن-وزى تۇسىنبەگەن دە بولار. گۆەندۋر اۋستانىڭ وزىمەن سالىستىرۋعا بولمايتىن الدەقايدا جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن بىردەن سەزىندى. ءقازىر مىنا تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان كىر كيىمدەردەن كوز الماي قىسىلا قاراپ تۇرعانى، بەينە ءبىر تۇتاس حالىقتىڭ مىڭداعان جىلدار بويى ادام توزگىسىز قورلىق كورىپ، ازاپ شەگىپ كەلگەن قارعىس اتقان ماسقارا كەزەڭىنىڭ بەلگىسىندەي بولعان البا-جۇلبا جىرتىق كيىم كيگەنى اۋستانىڭ كەمشىلىگى بولا المايدى. مىنە ول مۇنىڭ قاسىندا تىكەسىنەن تىك تۇرەگەپ تۇر. قارايىپ، بۇلىنگەن كۇرەك ءتىسى كورىنەدى. نەكەسىز تۋىلعان بالاسىنىڭ ءبىر قولىنان ۇستاپ تۇر... گۆەندۋردىڭ وعان تاڭ قالعانى — ءبىر كەزدە بۇلار جازعى مەكەندەگى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا قالاي بىرگە تۇرعان، ال اۋستا بۇلارعا قالاي اپكە بولعان؟
— مەن امەريكاعا كەتىپ بارا جاتىرمىن، — دەدى گۆەندۋر.
— الدە، بايعۇس بالا-اي! — دەدى اۋستا، وعان سەلقوس جاۋاپ قاتىپ، بالەندەي جاناشىرلىق تا بىلدىرە قويماي.
— ءقازىر مۇندا دا زامان جاقسارىپ كەلە جاتىر. ءبىراق وندا بارسام، الدەقايدا كوپ نارسەگە قول جەتكىزە الۋىما بولادى دەگەن سەنىمىم زور.
— سەنى ماعان جىبەرگەن كىم؟ سونى ايتشى.
— ەشكىم دە جىبەرگەن جوق. مەنىڭ سەنىمەن قوشتاسىپ كەتكىم عانا كەلدى.
اۋستا سالقىن جىميدى دا قويدى.
— مەن ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ ارامىزدا ەشكىمدى دە ساعىنبايتىن تەك قانا سەن بولاتىن شىعارسىڭ دەپ ويلاۋشى ەدىم. مەنىڭ ويىمشا، سەن ءوز ەركى وزىڭدەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز، دەربەس ادام بولۋىڭ، جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋردىڭ وزىنەن اينىماي قالۋىڭ كەرەك ەدى.
اۋستا "جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر" دەگەن ءسوزدى الدەبىر سۋىق كۇلكىلى سەزىممەن ءارى بەرىك سەنىممەن ايتتى. ول بۇرىنعىسىنان دا قاجىرلى بولا ءتۇستى، ەشقانداي سولقىلداق سەزىمگە بوي الدىرعان جوق.
گۆەندۋر اۋىر ويعا شومدى، اۋستانىڭ جۇزىنە تۋرا قاراۋدان تايسالدى. ويتكەنى ايتايىن دەگەن ويىمنىڭ جەلىسىن ءۇزىپ الارمىن دەپ قاۋىپتەندى.
— سەن بىلەسىڭ بە، اۋستا... الدەبىر سيقىرلى كۇش بار... سول كۇش ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى بيلەيدى، ءتىپتى ۋىسىنان شىعارماي، ءوز دەگەنىن ىستەتەدى. ءبىراق ونىڭ نە قىلعان كۇش ەكەنىن انىق بىلمەيمىن. مىسالعا، اكەمىزدىڭ مىنەزى قاتال، ەرىك-جىگەرى مىقتى، ءبىراق ءبارىبىر ءوز ەركى وزىندە ەمەس، بوستاندىعى جوق دەۋگە دە بولادى. ونىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا قاتال مىنەزدى، ەرىك-جىگەرى كۇشتى تاعى بىرەۋ بار. مىنە، سول ادام اكەمىزدى تىرپ ەتكىزبەيدى، ءوز ايتقانىنا ەرىكسىز كوندىرىپ كەلەدى.
اۋستا گۆەندۋردىڭ جۇزىنە مۇقيات قارادى. ونىڭ جان دۇنيەسىنە تەرەڭ ءۇڭىلىپ، سونشالىقتى كۇردەلى كوپ نارسەنى قالاي تۇسىنەتىنىن بايقاپ كورمەك بولدى.
— سەن، نەمەنە، كولۋمكيللي تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ول
— جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى گۆەندۋر، — ول ادامدارعا ەشقاشان مازا بەرمەيتىن، ۇدايى جۇمىس ىستەپ، تىنىم كورمەۋىن تالاپ ەتەتىن قوزعاۋشى كۇش قانا عوي.
— مەن سەنى تاني الماي تۇرمىن قالاي وزگەرىپ كەتكەنسىڭ ءوزىڭ؟ ءتىپتى باسقا گۆەندۋر سياقتى كورىنەسىڭ مەنىڭ كوزىمە.
— ونىڭ سەبەبى — ءقازىر مەنىڭ مول اقشام بار. اقشاڭ باردا دۇنيەگە ءتىپتى باسقا كوزبەن قاراي باستايدى ەكەنسىڭ.
— سەن ودان ءبارىبىر ەشقاشان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ.
— كىمنەن؟
— جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردان. سەن ونى قانشالىقتى جەك كورسەڭ دە سەنىڭ بويىڭدا ونىڭ قانى بار. ءسويتىپ سەن ءوزىڭدى-وزىڭ جەك كورىپ كەتەسىڭ عوي. ونى جامانداپ سوككەن ادام — ءوزىن-وزى جامانداپ سوگەتىن ادام.
گۆەندۋر اۋستانىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن تۇسىنە المادى
— ەگەر مەن الىس ەلگە كەتىپ قالسام، — دەدى ول — وندا بارىپ، مۇلدە جاڭا ءومىر باستاسام، كىم بىلەدى، بالكىم، ءوز ەركىم وزىمدەگى تاۋەلسىز دەربەس جانعا اينالارمىن.
اۋستا سونشالىق سالقىن داۋىستاپ، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— مەن دە تاپ سەن سياقتى ويلاعانمىن. مەنىڭ سەندەردەن ءبىرجولا كەتكەن ءتۇنىم بولاتىن. ول مەنى قۋىپ شىققان ەدى. ونىڭ مەنى سول ءتۇنى قۋىپ شىققانى ءۇشىن قۇدايعا مىڭ مارتە شۇكىرشىلىك جاساعان بولاتىنمىن. كەڭ-بايتاق يەن دالامەن جالاڭ اياق، جالاڭ باس تاڭ اتقانشا ءجۇرىپ وتىرىپ، ءتىپتى باسقا ەلگە كەتكەن ەدىم.
— سەن دە مە؟
— ءيا، مەن دە ءوز امەريكاما ساپار شەككەن بولاتىنمىن. ەندى سەن ءوز امەريكاڭا كەتىپ باراسىڭ. جولىڭ بولسىڭ ايتەۋىر.
— سەن دە تاپ مەنىڭ اكەم سياقتى ويلايسىڭ با؟ ول ماعان وندا بارعان سوڭ قاڭعىرىپ دالادا قالاسىڭ، ارەكەتىڭنەن ەشتەڭە شىقپايدى دەگەن ەدى.
— مەن ساعان ونداي اڭگىمە ايتىپ تۇرعان جوقپىن، جارقىنىم گۆەندۋر. مەنىڭ بار بىلەتىنىم سەنىڭ بويىڭدا جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ قانى بار. ونىڭ مىنەزى، مەن ونىڭ تۋعان قىزى بولماسام دا، مەنىڭ بويىمدا دا بار.
— سەن ءوزىڭ بىلەسىڭ بە، مۇنىڭ ءوزى جاقسى عوي، — دەدى گۆەندۋر. — اكەمىز — ەشقاشان ەشكىمنەن ايىلىن جيمايتىن ءارى ەشكىمنەن جەڭىلمەيتىن جان. جاقىندا وعان ون بەس مىڭ كرونا ۇسىنىپ كوردى. ءبىراق ول ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپ، الماي قويدى. ەگەر وسىنداي قاتال مىنەزىمەن تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا كەتسە، مىسالى، مالدىڭ سانى تەك قانا ءمۇيىزدى ءىرى قارامەن عانا سانالاتىن امەريكاعا بارسا، ناعىز ۇلكەن دە ماڭىزدى ادامعا اينالىپ شىعا كەلەر ەدى.
— سەن جاڭا عانا ءوزىڭ ايتتىڭ ەمەس پە: ونى بيلەپ العان، ۋىسىندا تىرپ ەتكىزبەي ۇستايتىن الدەبىرەۋ بار دەدىڭ عوي.
— مەن جاي عانا ايتا سالىپ ەدىم. مەن كولۋمكيللي بار دەگەنگە ءتىپتى دە يلانبايمىن عوي.
— ءيا، ول كۇشتىڭ يەسى ءتىپتى دە كولۋمكيللي ەمەس، — دەدى اۋستا. — ول كۇش — بۇكىل دۇنيەنى تۇگەل بيلەيتىن كۇش. ونى قالاي ايتساڭ، ولاي اتا، ءوز ەركىڭ ءبىلسىن، جارقىنىم گۆەندۋر.
— سوندا ول قۇدايدىڭ ءوزى مە؟
— ءيا. ادامنىڭ ولە — ولگەنشە قۇل سياقتى جۇمىس ىستەگەنىن جانە ونى ءومىردىڭ ءوزىنىڭ بەرەتىن نارسەسىنىڭ بارىنەن جۇرداي ەتۋدى قالايتىن قۇداي بولماعاندا باسقا كىم بولۋشى ەدى؟ قۇدايدىڭ تاپ ءوزى! ال، جارقىنىم گۆەندۋر، مەنىڭ سەنىمەن كوپ سويلەسىپ تۇرا بەرەتىن ۋاقىتىم جوق — جۇمىسىم توقتاپ قالدى.
— ءسال عانا تىڭداي تۇرشى، — دەدى گۆەندۋر، ونىڭ بۇل ءۇشىن ايتقان تەرەڭ ماعىنالى اقىل-كەڭەسىن تۇسىنە قويماي. — قوشتاسار ساتتە ساعان ءبىر نارسە ايتىپ كەتكىم كەلەدى... مەنىڭ وزىمە تيەسىلى باسىرە قويلارىمدى ساعان سىي ەتىپ قالدىرسام دەپ ەدىم.
اۋستا كەتىپ قالعىسى كەلىپ، قوزعالا بەرىپ ەدى، ءبىراق كىلت توقتادى دا، ونىڭ بەتىنە بۇرىلىپ قارادى. كوزقاراسىنان بۇعان قالتقىسىز شىن اياۋشىلىق بەلگىسى ءبىلىندى. اڭگىمە بارىسىندا اڭداماي سويلەپ، ءوزىنىڭ كىسى تاڭ قالارلىقتاي اقىماقتىعىن كورسەتكەن ادامدى عانا وسىلاي اياۋعا بولاتىن ەدى. ءسويتتى دە ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى.
— راحمەت ساعان، جارقىنىم گۆەندۋر. ءبىراق مەن ەشقانداي سىيلىق قابىلدامايمىن. ءتىپتى جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ وزىنەن دە قابىلداماس ەدىم. سەنىڭ كوڭىلىڭە كەلمەسىن، رەنجي كورمە، مەنىڭ سىيلىق اتاۋلىدان باس تارتۋىم ءبىر بۇل عانا ەمەس. بىلتىرعى قىستا ءبىر كۇنى ءبىز كىشكەنتاي قىزىمىز ەكەۋىمىز وسى فوردتاعى وت جاعىلماعان سۋىق جەرتولەدە جاۋراپ-جاسىناپ وتىرعانىمىزدا كەشكە قاراي وسى ولكەدەگى ەڭ باي، ناعىز شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس ادام سىرت كوزدەن جاسىرىن كەلىپ ماعان: "سەن مەنىڭ تۋعان قىزىمسىڭ" دەگەندى ايتتى. ول ماعان قىرۋار كوپ اقشا ۇسىندى. ماعان جانە كىشكەنتاي قىزىم بورتقا قالتقىسىز كومەك جاساپ تۇراتىنىنا سەندىرگىسى كەلدى. مەن وعان: "ءبىزدىڭ ءولىپ قالعانىمىز الدەقايدا ارتىق. كومەگىڭنىڭ قاجەتى جوق!" دەدىم. ءسويتتى دە اۋستا ساقىلداپ تۇرىپ كۇلدى، ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىردى. — ويتكەنى مەن دە، مەنىڭ بورتىم دا، ءوزىڭ كورىپ تۇرسىڭ، ءوز ەركىمىز وزىمىزدەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس جاندارمىز عوي. ءبىز دە وزىمىزشە بوستاندىق ەلى سانالامىز. ءبىز بوستاندىقتى بيارتۋردان، ايتپاقشى، مەنىڭ قىزىمنىڭ اتتاس ادامىنان، ءتىپتى دە كەم جاقسى كورمەيمىز. بىرەۋدىڭ بەرگەن قايىر — ساداقاسىنا كوز ءسۇزىپ ءومىر سۇرگەننەن ەمىن-ەركىن ولە سالعانىمىز كوپ جاقسى.
يەن دالا ارقىلى جاياۋ ءجۇرىپ، ەرتە كوكتەمنىڭ تاڭى بوزارىپ، ەندى اتىپ كەلە جاتقاندا وسى قالاعا كەلىپ جەتكەن مىنا ايەل قانداي قاجىرلى دا ءتوزىمدى ەدى. ول ءالى جاپ-جاس قىز كەزىندە، اياعى اۋىر بولسا دا، جالعىز ءوزى ءتۇنى بويى جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا ەڭ قاسيەتتى دە قىمبات ارمانىن ايالاۋمەن بولعان. تاڭعا قاراي اياق كيىمى جاراماي، جالاڭ اياق قالعان. سوندا ول دا ءوز امەريكاسىنان ءۇمىتىن ۇزگەن جوق بولاتىن. بالالىق شاقتى ارتتا قالدىرىپ، ءبىرجولا ۇمىتۋ، ەندى امال جوقتىقتان ەرەسەك ادام قاتارىنا قوسىلۋ — سوۋلليليانىڭ اشپاق امەريكاسى وسى ەدى. ەندى، مىنە، ول ءوزىنىڭ ونداي اتاقتى عاجاپتار ەلىنە ءالى دە جەتە الماي، بوسقا قيالداپ قانا جۇرگەن ءبىر كەزدەگى ءىنىسىنىڭ الدىندا وسىلاي ماقتاندى. ءيا، ول ءۇش قۇداي كۇنىنىڭ جاڭا اتقان تاڭى بولاتىن. اۋستاعا تەڭىزدىڭ استىنان بەينە ءبىر جاڭا ەلدەر كوتەرىلىپ كەلە جاتقانداي، ءىنجۋ قابىرشاقتارىن، جارقىراعان مارجان مونشاقتارىن جازعى تاڭنىڭ العاشقى نۇر شاشقان ساۋلەسىنە جۋا باستاعانداي بولىپ كورىنگەن ەدى. ال ەجەلدەن بار ەلدەردە جاپپاي جارىسا گۇلدەگەن الما اعاشتارىنىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىپ، وزگە تال-تەرەكتەردىڭ جاسىل جاپىراقتارى باياۋ سىبدىرلاپ قانا تۇرعانداي ەلەستەدى. ال تەڭىز جاعاسىندا جايقالعان جاسىل ورماننىڭ ورتاسىنداعى اشىق الاڭدا ونىڭ سۇيىكتى جىگىتىنىڭ "اقشاڭقان اق ورداسى" مەن مۇندالاپ، شاقىرىپ تۇرعان سياقتى ەدى. ءبىراق سول سالتاناتتى ساراي اقىرىندا توبەسى قارا ماي سىڭىرىلگەن البا-جۇلبا قالىڭ قاعازبەن جابىلعان وسى قارا لاشىق بولىپ شىقتى. تەڭىز جاققا قاراعان كىشكەنتاي تەرەزەنىڭ الدىندا گۇل وسىرۋگە ارنالعان توپىراق سالىنعان، سىرتىن توت باسقان ەكى قاڭىلتىر قۇمىرا تۇر.
لاشىقتىڭ توبەسىندەگى ءتۇتىن شىعاتىن مۇرجا ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىپ كەتىپتى. ەسىك سىرتىندا ەكى سىنىق تاس تەكپىشەك كورىنەدى. ال جايقالعان جاسىل ورمان دەگەنى تەڭىز تولقىنى جاعاعا شىعارىپ تاستاعان جاسىل بالدىر عانا ەكەن. تاياۋ جەردەگى قۇمدى جاعانى تەڭىزگە قاراي كەسىپ ءوتىپ، ەنى ءبىر قادامداي عانا كەلەتىن كىشكەنتاي وزەنشە اعىپ جاتىر. جاعاسىندا ەكى بالا ويناپ وتىر. ولار اعاش تاياقشامەن وزەن تۇبىنەن ءولى بالشىقتى سىرتقا شىعارۋمەن الەك. اۋستا وزەننىڭ جاعاسىنا جاقىنداپ باردى. جاس شاماسى وزىمەن قاتار، ءبىراق بۇعان قاراعاندا الدەقايدا ءالجۋاز، تىريعان ارىق قىز ەسىك الدىندا جىلاپ وتىرعان ەكى جاس بالانى جۇباتا الماي ءجۇر ەكەن. ەكى بالانىڭ دا قۇلاقتارىنان بۇلاق اعىپ، مازاسىن العانى كورىنىپ تۇر، تۇرلەرى بوپ-بوز بولىپ، ءتىپتى كوگەرە باستاپتى. تابالدىرىقتىڭ الدىندا ەمىزۋلى بالاسىن كوتەرگەن ءۇي يەسى ايەل تۇر. بەيشارا تاعى دا جۇكتى كورىنەدى. ءىشى اۋستانىڭ ءىشى سياقتى تومپايىپ تۇر. ول ءبىر نارسەگە قاپا بولىپ، وزىنە-وزى ۇرسىپ قويادى. تەك قانا ۇيقاس قۋۋشى اقىنداردىڭ، ادامداردى جان-تاندەرىمەن جەك كورەتىن سۋايت وتىرىكشىلەردىڭ اۋستا سوۋلليليا مەن مۇنىڭ سۇيىكتى جىگىتىنە ارناپ قايداعى جوق جالعان كىتاپتار جازاتىنى نەسى ەكەن وسى؟ نەمەسە ولاردا سۋرەتتەلەتىن كۇن نۇرىنا مالىنىپ تۇراتىن عاجايىپ ورماندارعا قول جەتكىزۋگە بولاتىن، التىن ساۋلەمەن جارق-جۇرق ەتىپ، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن پالما اللەيالارى قايدا؟ سونىڭ ءبارىن مىنا ءبىز سياقتى اڭقاۋ دا ادال ادامداردى الداپ، مازاق قىلىپ ماسقارا كۇلكى ەتۋ ءۇشىن جازاتىن بولعانى ما سوندا؟! مۇنىڭ سۇيگەن جىگىتىنىڭ وسىنداي ءتاتتى قيالداردان وزگە، ىشكىلىك ءىشىپ الىپ، ماس بولۋ قابىلەتىنەن وزگە ەش قاسيەتى جوق قوي.
گۆەندۋر وزىنە جۇكتەلگەن ءبىر امانات تاپسىرمانى ورىنداپ ۇلگەرمەگەنىن ايتىپ، اۋستانىڭ جانە ءبىر ءمينوت كىدىرە تۇرۋىن ءوتىندى.
— اكەم ساعان سالەم ايتتى. جازعى مەكەن ءالى سول قالپىندا تۇرعانىن، ءبىراق ول قالاي دا جاڭا ءۇي سالاتىنىن ايتا كەتەرسىڭ دەپ ەدى.
اۋستا جالت بۇرىلىپ قارادى دا، تاڭدانا ايقايلاپ جىبەردى:
— اكەڭ ساعان وسىلاي ايت دەپ شىنىمەن تاپسىردى ما؟
گۆەندۋر "سالەم ايت" دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان ابايسىزدا قالاي شىعىپ كەتكەنىن تەز تۇسىنە قويدى دا ءوز قاتەلىگىن تۇزەتۋگە اسىقتى:
— جوق، ول ساعان سالەم ايت دەپ ءوتىنىش جاساعان جوق. ءبىراق الگىندەي ءسوز ايتقانى راس. ول مەنەن ساعان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىن وقىپ بەرۋىمدى عانا سۇرادى.
گۆەندۋر جاتتاپ العان ولەڭدى وقىپ بەردى.
اۋستا تاعى دا كۇلدى.
— سەن وعان بىلاي دەپ سالەم ايت، — دەدى اۋستا، گۆەندۋردىڭ جازعى مەكەنگە ەمەس، امەريكاعا كەتىپ بارا جاتقانىن ەسىنەن شىعارىپ. — مەن ونىڭ قانداي قوي قورا سالاتىنىن ءقازىردىڭ وزىندە الدىن الا بىلەمىن. ال ونىڭ ءمان-ماعىناسىز ولەڭدەردى قالاي كۇشەنىپ-تىشانىپ بوسقا شىعاراتىنى ماعان بۇرىننان ءمالىم. مەن ءوزىمدى شىن سۇيەتىن ءبىر جاس جىگىتپەن نەكەگە تۇرىپ قويدىم. ول وسىنداعى مەكتەپتە وقىدى. ناعىز اقىن سول. ونىڭ ساندەيردا ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك تاماشا شاعىن ءۇيى بار. شەشەسىمەن بىرگە تۇرادى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن مەنىڭ وزىنە تۇرمىسقا شىعۋىما ۇسىنىس جاسادى. ءبىز نەكەمىزدى قيدىردىق. ول مەنى ەشقاشان دا ۇيىنەن قۋىپ شىقپايدى. ويتكەنى مەنى جانىنداي جاقسى كورەدى... جازعى مەكەن يەسى بيارتۋرعا، مىنە، وسىلاي دەپ ايت.
بۇل ونىڭ گۆەندۋرعا ايتقان ەڭ سوڭعى ءسوزى بولدى. مىنە، ول ءقازىر قانداي كەلىنشەك بولعان دەسەڭشى! ونىڭ سول جاق بەتى جەڭىپ شىعىپتى. بالكىم، ول ءوزىنىڭ سول ءبىر شىلدەنىڭ ءساتسىز ءبىر تۇنىندە جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋعا امالسىز توسقان دارمەنسىز وڭ جاق بەتىن ونىڭ شاپالاعىنان دۇرىس قۇتقارعان دا بولار.
الپىس بەسىنشى تاراۋ
امەريكا
— بۇل سەنسىڭ بە؟
— ءيا، بۇل مەنمىن.
بۇل ەكەۋىنىڭ تانىستىعى وسىلاي باستالدى.
ءتورت بۇرىشتى بيىك قىزىل مۇناراسى بار ءۇي كۇن ساۋلەسىنە مالىنىپ تۇر. ونىڭ اينالا توڭىرەگى — جايقالا وسكەن جاسىل ب ا ق. كۇن كەشكە اينالىپ بارا جاتقان كەز. باقتاعى جاسىل جەلەك باتار كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جالت-جۇلت ەتەدى.
— سەن مۇندا كەلگەنىڭە قۋانىشتىسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى قىز.
قىزدىڭ اياعىنا كيگەنى — تىزەسىنە دەيىن تار، ودان جوعارى كەڭ قونىشتى ەتىك. ونىڭ جەتەگىندە قىزۋ قاندى، اسىل تۇقىمدى، ەلىرە ۇركىپ كەلە جاتقان ەكى ءمىنىس اتى بار. ەكەۋى دە قوڭدى، سىرتىنان قاراعاندا ءجۇنى بەينە ءبىر جىبەك ماتاداي جالتىراپ كورىنەدى. باتۋعا بەت العان كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى مەن باياۋ سوققان سامال جەل قىزدىڭ سارى شاشىن، قوس بۇرىمىن التىنداي قۇلپىرتا تۇسەدى. جۇپ-جۇمساق جاس كەۋدەسى ىلگەرى-كەيىندى سۇيسىنە تارتىلادى. قىپشا بەلى تال شىبىقتاي بۇرالادى. ەكى قولى يىعىنا دەيىن جالاڭاش. قيعاش قاستارى ەمىن-ەركىن بەيقام كەرىلەدى. ال وتكىر كوزدەرى كوك اسپاندى جانە ونداعى شىرقاۋ بيىكتە سامعاپ ۇشىپ جۇرگەن كوك قارشىعانى قاتار ەلەستەتەدى. جۇزىنەن جاستىق شاققا ءتان ادەمى اپپاق اجار بايقالادى. ول دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىر ادەمى تۇسكە — جاڭا ساۋىلعان قويۋ ءسۇتتىڭ تۇسىنە ۇقسايدى. بىرەسە قىزعىلت، بالكىم، بىرەسە جاسىل تۇسكە ۇقساپ قۇلپىرا وزگەرىپ تە تۇراتىن سياقتى. قىزدىڭ ەركى تۇگەلدەي وزىندە كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە، ناعىز سۇلۋلىقتىڭ ءوزى دەرسىڭ! گۆەندۋر بۇدان اسقان سۇلۋدى بۇرىن-سوڭدى كورىپ — بىلگەن ەمەس. قىز ءسال عانا مۇرنىنان مىڭقىلداڭقىراپ سويلەيدى ەكەن. ءبىراق ءار سويلەمىن تومەنگى نوتامەن بەينە ءبىر اندەتە اياقتاعاندى ۇناتاتىن كورىنەدى. ول ءازىل ايتسا دا، سابىرمەن بايسالدى سويلەسە دە كۇلكى ارالاستىراتىن ادەتى ەكەن. گۆەندۋر ايتەۋىر ابىرجىپ، قىسىلىپ قالدى.
— سەنىڭ مۇندا، باقتىڭ ىشىنە كىرۋىڭە بولادى، — دەدى قىز.
گۆەندۋر شارباقتىڭ ەسىگىن اشىپ، ىشكە كىردى.
— مەن ۇيگە كىرىپ شىققانشا مىنا اتتاردى ۇستاي تۇر. — قىز وسىلاي دەدى دە جىم-جىلاس جوق بولىپ كەتتى.
گۆەندۋر اتتاردى شىلبىرىنان ۇستاپ تۇرا بەردى. اتتار اۋىزدىعىن شايناپ، تاعاتسىزدانا ىلگەرى ۇمتىلىپ، بىرىنە-بىرى سۇيكەنە ءتۇستى. بۇل ۇزاق كۇتتى. ال قىز ءالى كورىنبەيدى. گۆەندۋر ەندى ول قىز شىنىمەن-اق كەلمەيتىن شىعار دەپ ويلانا باستادى. ءبىراق ول كەنەتتەن كەلە قالدى.
— شوكولاد جەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى قىز. ءسويتتى دە وعان شوكولاد ۇسىندى. — تاعى بەرەيىن بە؟ — ول جانە ءبىر شوكولاد بەردى. — مەنىڭ سەنىمەن بىرگە كەتىپ قالۋىما دا بولار ەدى. امەريكانى كورۋگە قاتتى قۇمارمىن. سەن قالاي قارايسىڭ، سەنىمەن بىرگە كەتىپ قالسام قايتەدى؟
گۆەندۋر قىسىلعاننان قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. مىناداي كەرەمەت قىزدى، اي-شاي جوق، قالاي الىپ كەتپەك؟ بۇل قىلىعى ونشا دۇرىس بولا قويمايتىن شىعار؟ دەگەنمەن ونى وزىمەن بىرگە امەريكاعا الا كەتۋگە كونىپ قالدى. پاروحود بۇگىن تۇندە كەلەدى دە، ەرتەڭ ەرتەمەن كەتەدى. قىز قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. گۆەندۋردىڭ مۇنى وزىمەن بىرگە امەريكاعا الىپ كەتپەك بولعان نيەتى بار ەكەنىنە كۇلدى.
— سەن سونداي قايىرىمدى جاقسى جىگىت ەكەنسىڭ، — دەدى ول، كۇلكىسىن ءالى دە باس الماي. — ودان دا سالت اتپەن سەرۋەن قۇرىپ قايتايىق! سەن مىنا سارى اتقا جايداق ءمىن. راس، ونىڭ باسىندا جۇگەنى جوق، تەك نوقتاسى عانا بار. مەنىڭ ميريگە بارىپ، اجەم مەن اتامدى كورىپ قايتقىم كەلەدى. ەر-توقىمى جوق دەمە. مىنا تۇرعان جەر عوي. بار-جوعى ءبىر ميليا عانا.
ءيا، ءيا، بۇعان ءبارىبىر، جايداق اتپەن ءبىر ميليا ەمەس، ەلۋ ميليا بولسا دا جۇرە الادى. گۆەندۋر سارى اتقا بىردەن قارعىپ ءمىندى. بۇل ەكەۋى مىنگەن بويدا تىپىرشىپ تۇرعان جانۋارلار ىلگەرى قاراي ەكپىندەي زاۋلادى. قىز مىنگەن بوز بيە شوقىراقتاپ شابا جونەلدى. ودان سارى اتتىڭ دا قالعىسى كەلمەدى. شىلبىرىن تارتىپ توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، باسىن شۇلعىپ، نوقتانى وزىنە قاراي تارتا تۇسەدى. قىز اتتىڭ باسىن ساۋدا الاڭىنان باستالىپ، جوعارى قاراي تارتاتىن تاس جولعا قاراي بۇردى. سارى ات تا جەلە جورتىپ، شاۋىپ كەلەدى، ارا-اراسىندا پىسقىرىپ قويىپ، باسىن جۇلقىپ ىلگەرى سوزادى. بۇرىن-سوڭدى اۋىزدىق سالىنباعان سياقتى. قىز اندا-ساندا كەيىن قايىرىلىپ، جاس جىگىتكە قاراپ قويادى، كوڭىلدى كۇلكىسى تىيىلمايدى. كۇننىڭ التىن شۇعىلاسىنا شاعىلىسا جارقىراعان قوس بۇرىمىن جەل جەلبىرەتىپ بارادى. ال گۋدمۋندۋر گۋدبيار — تۋرسسون مىنا سارى ات سياقتى ەرتەگىلەردەگىدەي ەرەكشە ەلپىلدەپ ۇشىپ-قونىپ تۇرعان، ءبىراق باسى قاتتى اتتى بۇرىن-سوڭدى ءمىنىپ كورگەن جوق ەدى! ولار بيىك توبەنىڭ باسىنا ونىڭ ەداۋىر تىك قيا بەتىمەن تەگىس جەردەگىدەي ەكپىندەتە كوتەرىلدى. اتتار ەتى قىزا كەلە بۇراڭداعان قيسىق جولدىڭ ۇستىمەن جەلدەي ۇشىپ شابا جونەلگەندە جاس جىگىت قۇلاپ قالمايىن دەگەن قاۋىپپەن اتتىڭ جالىن قۇشۋعا ءماجبۇر بولدى.
سالت اتتىلار كوپ ۇزاماي ارشا وسكەن يەن دالانىڭ شەتىنە دە كەلىپ جەتتى. مىنا ءبىر جاردان تومەن تۇسسە، تاقتايداي تەپ-تەگىس جاسىل جىلعا باستالادى. بۇلار جاردىڭ جانىنا جەتە بەرگەندە بوز بيە كۇتپەگەن جەردەن جالت بۇرىلىپ، جاردىڭ ۇستىنەن جاسىل جىلعاعا ءبىراق قارعىدى. قىز جالپ ەتە قالىپ، ۇشىپ ءتۇستى. ول شالقاسىنان قۇلاعان ەكەن، ەكى اياعىن جوعارى كوتەرىپ ەربەڭدەتۋمەن بولدى. بوز بيەگە ەلىكتەگەن سارى ات تا ارتقى ەكى اياعىن قاتتى تىرەپ، بار كۇشىمەن ىلگەرى قارعىدى — اتتىڭ جالىن قۇشىپ كەلە جاتقان گۆەندۋر ونىڭ باسىنان اسا ۇشىپ ءتۇسىپ، وماقاسا قۇلادى. ويناقشىپ بوس كەتكەن اتتار جازىق جىلعادا شاۋىپ الا جونەلدى. ولار باستارىن شۇلعىپ، پىسقىرىپ ءبىراز جەرگە بارىپ توقتادى. وتقا باس قويدى، كوك ءشوپتى جۇلىپ جەي باستادى. ال قىز ءشوپتىڭ ۇستىندە ءالى دە كۇلكىسىن تىيا الماي جاتتى.
— سەن مەرتىگىپ قالعان جوقسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى گۆەندۋر، ورنىنان تۇرا بەرە.
قىز جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلە بەردى. ازدان سوڭ ول ءوز ومىرىندە مۇنداي وقيعا ەشقاشان كەزدەسپەگەنىن ايتتى. گۆەندۋر اتتاردى ۇستاپ، شىدەرلەپ كەلۋگە كەتتى. اتتار وقتىن-وقتىن پىسقىرىپ قويىپ، كوك ءشوپتى سۇيسىنە جەۋگە كىرىستى. بوز بيەنىڭ اۋىزدىعىنىڭ سىلدىرى عانا ەستىلدى.
گۆەندۋر قايتىپ ورالعان كەزدە قىز كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە جايعاسىپ الىپ، ۇيپالانعان شاشىن رەتكە كەلتىرىپ وتىر ەدى. سوناۋ تومەنگى جاقتا قۇس ۇشاتىن بيىكتەن قاراعانداعىداي بولىپ ساۋدا الاڭى، ونىڭ باقتاعى گۇل وسىرىلەتىن قارا قوڭىر كوفە تۇستەس ۇيمە توپىراقتارى، ۇيلەرىنىڭ توبەسى جابىلىپ، جاڭا عانا سىرلانعان تۇنىكە قاڭىلتىرلارى ايقىن كورىنەدى. ونىڭ ءبارى دە سوعىس جىلدارى حالىقتىڭ ءال-اۋقات دارەجەسى ارتا تۇسكەنىنىڭ بەلگىسى. وسى جەردەن تەڭىزدى دە كورۋگە بولاتىن. ونىڭ ايناداي جارقىراپ جاتقان تولقىنسىز تىنىق ايدىنى سوناۋ كوكجيەككە دەيىن سوزىلادى، بەينە ءبىر بەيبىت ماڭگىلىكتىڭ ءوزى سياقتى اسەر ەتەدى. وسى تەڭىزدىڭ ارعى جاعىندا ەشقانداي دۇنيە جوق دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى. وندا جاڭا دۇنيە، ءتىپتى ەڭ جاقسى دۇنيە بار. ءبىراق سونىڭ ءبارى دە شىن با ەكەن ءوزى؟
— سوناۋ الىس ەلگە تەڭىز ارقىلى ءجۇزىپ باراتىن قانداي باقىتتى ەدىڭ!
— مەن سەنى مەرتىگىپ قالدى ما دەپ، شوشىپ كەتتىم، — دەدى گۆەندۋر، سەرىلەرگە ءتان سىپايى مىنەز تانىتىپ. — اتتار قانداي قۇتىرىنعان قىزۋ قاندى ەدى!
— سول دا ءسوز بە ەكەن؟! كادىمگىدەي اتتار عانا. ودان دا امەريكاعا تەڭىز ارقىلى ءجۇزىپ بارعاندى ايتساڭشى. قانداي راقات!..
— سەنىڭ اتىڭ كىم وسى؟ — دەپ سۇرادى گۆەندۋر.
ءبىراق قىز اتىن ايتپادى. ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى. مارجانداي تىزىلگەن ادەمى اپپاق تىستەرىن كورسەتە قۇلاققا جاعىمدى اسەم اۋەنمەن كۇلدى.
— سەن ءوزىڭ امەريكاعا كەتىپ بارا جاتىرسىڭ. مەنىڭ اتىمدى سۇراۋدىڭ ساعان نە قاجەتى بار؟
— سوندا دا بولسا بىلگىم كەلدى.
— جوق، مەن اتىمدى ايتپايمىن. ءوزىڭ امەريكادان قايتىپ كەلگەنشە ايتپايمىن. سەن ماعان ايتشى: سەن امەريكاعا بارعاندا كىم بولاسىڭ ءوزىڭ؟
— ول جاعىن ءالى بىلە بەرمەيمىن، — دەدى، بۇل دا وزىنشە قۇپيا سىرىن بىلدىرگىسى كەلمەگەن ادام سياقتى.
— ودان دا ايتقىم كەلمەيدى دەسەڭشى.
— امەريكادا سەن ءوزىڭ كىم بولعىڭ كەلسە، سول بولا الاسىڭ. مىسالى، مەنىڭ امەريكاعا كەتكەن ءىنىمنىڭ كىم بولعانىن ءالى ەشكىم بىلمەيدى. ءبىر-اق بىلەتىنىمىز — وندا اقشا دەگەنىڭنىڭ ەسەبى جوق، وتە كوپ. ءبارى دە كوگىلدىر جاسىل قاعازدار. ول ماعان سونداي اقشانىڭ تۇتاس ءبىر بۋماسىن بەرىپ جىبەرىپتى. ونىڭ ۇستىنە، امەريكادا وراسان زور جاسىل ورماندارعا ورانىپ جاتقان ەلدەر دە بار. ول ورمانداردا جابايى اڭدار كوپتەپ وسەدى.
— جابايى اڭدار! — دەپ، تاڭ قالا قايتالادى قىز. — سەن جابايى اڭداردى اۋلايتىن بولاسىڭ با؟
— ارينە، اۋلايتىن بولامىن، — دەدى ول بۇل ءسوزدىڭ اۋزىنا ءساتتى تۇسە قويعانى قانداي جاقسى بولدى. گۆەندۋر شىنىندا دا جابايى اڭداردى اۋلاۋدى ارماندايتىن.
— سەن تىڭداشى، — دەدى قىز. — سەنىڭ امەريكاداعى سول ءىنىڭنىڭ فوتوسۋرەتى جوق پا؟
— گۆەندۋردا ونىڭ فوتوسۋرەتى جوق بولاتىن.
— ول ءوزى قانداي؟ كەلبەتتى دە سۇلۋ جىگىت پە؟ ول شىنىندا دا سونداي... ايتالىق، ناعىز ەرەكشە، ناعىز شەتەلدىك جىگىت سياقتى شىعار؟
— ول ۇزىن بويلى، — دەدى گۆەندۋر. — مەنەن دە ۇزىن. ونىڭ ۇستىنە، مەنەن الدەقايدا كۇشتى. ول ءان سالا الادى. سالعاندا قانداي! تىڭداۋشىلارىن تاڭ قالدىرىپ، بىردەن باۋراپ اكەتەدى. قاشان بولسا دا كەرەمەت جاقسى كيىنەدى. ونىڭ تەك مەرەكە كۇندەرى كيەتىن ەكى، ءتىپتى ءۇش جاڭا كوستيۋمى بار ەكەنىنە كۇمانىم جوق. ول وتە اقىلدى. اقىلدى ەكەنى كوزىنەن كورىنىپ تۇرادى. ءبىلىمى تەرەڭ، ۇشان-تەڭىز. وتە كوپ بىلەدى! ول وقىماعان عىلىم قالعان جوق! ول ءارقاشان ساپار شەككەندى وتە ۇناتادى.
— ول دا جابايى اڭدار اۋلاي ما؟
— ءيا، ورماننان بۇعى، ءىلبىسىن سياقتى اڭدار اۋلايدى. ونداعى ورماننىڭ ۇشى-قيىرى جوق. ءىنىم سول ورماننىڭ ورتاسىندا تۇرادى. مەن وعان ءبىر اي دەگەندە جەتەمىن.
— شىركىن-اي دەسەڭشى! امەريكاعا بارۋعا مەن دە وتە قۇمارتامىن.
جاس جىگىت ءوزىن ناعىز ەر ادامشا ۇستاي ءبىلىپ، مىناداي سۇلۋ قىزدىڭ بارلىق سۇراقتارىنا وڭاي ءارى جەدەل جاۋاپ قايتارعانىنا وزىنە-وزى قاتتى ريزا بولدى. ونىمەن سويلەسۋ سونداي ۇنامدى ەكەن. بۇرىن بۇل ەشكىممەن دە تاپ وسىلاي جاقسى سويلەسىپ، جانعا جايلى، جۇرەككە جىلى راقات سەزىمىنە بولەنىپ كورگەن ەمەس ەدى. سويلەسكەن سايىن ايتايىن دەگەن ويلارىن وپ-وڭاي جەتكىزۋگە بولاتىن سوزدەر تىلىنە ۇستى-ۇستىنە ورالا بەرەدى. مۇنىڭ قىزعا ايتىپ وتىرعان ءزابىر ءسوزى، ءتىپتى جاي عانا قاراپايىم ءسوزىنىڭ ءوزى دە، جۇپار ءيىسى اڭقىعان گۇل سياقتى سەزىلدى. ءبىراق ونىڭ ويىن ءبىر جاعداي كەنەتتەن ءبولىپ جىبەردى.
— مەن ءبىر نارسەگە تۇسىنبەيمىن، — دەدى گۆەندۋر: — سەنىڭ نەگە امەريكاعا كەتكىڭ كەلەدى؟ سەنىڭ مۇندا مۇنارالى ادەمى ءۇيىڭ بار، تۇتىنۋ قوعامىنىڭ دۇكەنىنەن جانىڭا نە قالاساڭ، سونىڭ ءبارىن دە قاجەتىڭشە ساتىپ الا الاسىڭ. سەنىڭ مىناداي تاماشا ەكى اتىڭ دا بار ەكەن...
قىز از عانا ويلانىپ، جىگىتتىڭ پىكىرىمەن كەلىستى.
— ءيا، ارينە، سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارى دە وتە دۇرىس. مەنىڭ قيالىم — جان تۇرشىكتىرەرلىك بوس مىلجىڭ عانا، — دەدى ول — مەنىڭ امەريكاعا بارعىم كەلمەيدى. بىرەۋلەر بارىپ قايت دەسە دە بارماس ەدىم. ەگەر بارا قالسام، تەك اكەممەن بىرگە بارامىن. ءبىراق امەريكاعا باسقا بىرەۋلەر كەتىپ بارا جاتسا، كوڭىلىم قوبالجىپ، ءوزىمدى-وزىم ۇمىتقانداي بولامىن، قىزىعىپ كەتەمىن. ويتكەنى امەريكا بۇل جەردەن وتە الىس. وعان ۇشى — قيىرى جوق ۇلكەن تەڭىز ارقىلى ءجۇزىپ بارعاندى وتە-موتە ۇناتامىن. مۇنىڭ ءبارى عاجايىپ قىزىق ەرتەگى سياقتى عوي... ال ول جاقتان قايتىپ ورالعانداردىڭ ءبارى دە قۇرمەتتى ازاماتتار، ناعىز ەركەكتەر بولىپ كەلەدى. مەن ءالى كىشكەنتاي كەزىمدە شەتەلگە تەك ۇلى ادامدار، مىسالى، مەنىڭ اكەم سياقتىلار عانا باراتىن شىعار دەپ ويلايتىنمىن. ولاي دەپ ويلاعانىم اقىماقتىق ەكەن. كىم بىلەدى، بالكىم، دۇرىس تا بولار؟ سولاي ەمەس پە؟ ال سەن امەريكاعا بارعان سوڭ مەنى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە.
— جوق، ۇمىتپايمىن، — دەدى ول، ەكى بەتى قىزارىپ كەتىپ ءارى قىزدىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماي. ءبىراق قىزدىڭ وزىنە سۇقتانا قاراپ وتىرعانىن سەزگەن ەدى.
— سەن ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى قىز. — مەن سەنىڭ ىنىڭە سىرتىنان عاشىق بولىپ قالدىم. ءىنىڭ تۋرالى كوبىرەك ايتا ءتۇسشى. ول بۇل جاققا ەندى قايتىپ ەشقاشان كەلمەي مە؟
— جوق، ەشقاشان قايتىپ ورالمايدى. ال مەنىڭ كايتىپ كەلۋىم عاجاپ ەمەس. ابدەن مۇمكىن. — ول ەداۋىر باتىلدانا ءتۇسىپ، بىلاي دەپ قوسىپ قويدى. — ارينە، سەن مەنىڭ كەلۋىمدى قالايتىن بولساڭ...
قىز گۆەندۋردى باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەل شولىپ شىقتى. ول مۇنىڭ قازىرگىسى مەن بولاشاعىنا، ناقتى ءومىر شىندىعى مەن ارمان-قيالىنا ويشا كوز جىبەرىپ، وزىنشە باعا بەرىپ وتىردى. ونىڭ ءبىر كوزىمەن جىگىتكە، ەكىنشى كوزىمەن ەرتەڭ ول ايدىنىندا ءجۇزىپ بارا جاتاتىن شالقىپ جاتقان تەڭىزگە قارادى دا وتىردى. ونىڭ بۇل جىگىتتى ءسۇيىپ قالعان سەبەبى — ەرتەڭ ول مىنا ۇشى-قيىرى جوق ۇلكەن تەڭىزدىڭ توسىندە الىپ كەمەدە ءجۇزىپ بارا جاتادى. جانە ءبىر سەبەبى — ەرتەڭ ول امەريكاعا بارعاندا قۇرمەتكە لايىق ۇلكەن ادام بولادى، تاعى ءبىر سەبەبى — بۇل ول جاقتاعى جابايى اڭداردى اۋلايتىن بولادى، ەڭ باستى سەبەبى — ناعىز ەر ازامات بولىپ، ەلگە قايتىپ ورالادى...
— مەن سەنىڭ قايتىپ ورالۋىڭدى كۇتەمىن، — دەدى ول اقىرىندا.
قىز جاس ەدى، ءالى وتە جاس بولاتىن. بالكىم، ون بەستە، ءتىپتى ون تورتتە شىعار. ايتەۋىر ودان ارتىق ەمەس. ءبىراق ونىڭ جاسىنىڭ قانشادا ەكەنىن تاپ ءقازىر وسى جەردە انىقتاپ الۋعا تىرىسۋ — كۇلكىلى جاعداي. ويتكەنى قىزدىڭ ءوزى ناعىز جاستىق شاق بولاتىن. مۇنداي جاستىق شاقتىڭ نە ەكەنىن جازعى مەكەن بالالارىنىڭ بىردە-بىرەۋى بىلگەن ەمەس. راس، شىنىن ايتۋ كەرەك، گۆەندۋر مۇنداي سۇلۋ قىزدى ەشقاشان كەزدەستىرىپ كورگەن جوق. شاماسى، ول دا مۇنداي كورىكتى جاس جىگىتتى كورىپ — بىلمەگەن بولۋى كەرەك.
— سەن قايتىپ ورالعان كەزىڭدە بۇدان دا بيىك بولاتىن شىعارسىڭ. ال مىنا جەرلەرىڭ قازىرگىسىندەي كەڭ قالپىندا قالۋى ءتيىس. — قىز جىگىتتىڭ كەۋدەسى مەن ەكى يىعىن ءوز قۇشاعىن كەرە كورسەتتى. — بالكىم، ءالى دە كەڭەيە تۇسكەنى دۇرىس. ارينە، ول كەزدە سەنىڭ ۇستىڭدە اقشىل — سۇر جازعى كوستيۋم، اياعىڭدا ءساندى قوڭىر تۋفلي بولادى. قالپاعىڭ دا جاراسىپ تۇرادى. جولاق كويلەگىڭ بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، مىس-مىس مول اقشا دا بولادى. سونداي-اق جاڭبىر وتپەيتىن ۇلكەن ماكينتوش كيگەنىڭ ءجون. سول كەزدە سەن امەريكادا جابايى اڭداردى قالاي اۋلاعانىڭ تۋرالى قىزىق اڭگىمەلەر ايتىپ بەرەتىن بولاسىڭ.
قىز باسىن كەيىن شالقايتا ءتۇسىپ، كوگىلدىر اسپاننان كوز الماي، الدە ءبىر ءتاتتى قيالعا بەرىلدى. ول راقاتتانا كۇلىپ، جاس جىگىتكە قاراي ەڭكەيە ءتۇستى. جىگىت قىزدىڭ كۇن شۇعىلاسىنا شاعىلىسىپ، التىنداي قۇلپىرعان سارعىش شاتىرىنىڭ اپپاق ايىرىعىن كوردى. قىز ونىڭ قۇشاعىنا ەنە ءتۇسىپ، ءبىر جامباستاپ جاتتى دا كوڭىلدى كۇلكىسىن توقتاتقان جوق. گۆەندۋر قاتتى قىسىلىپ، قىزارىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى تۇسىندە ەمەس، وڭىندە بولىپ جاتقانىنا قالاي سەنەرىن بىلمەدى. بۇل جاعداي نەگە بۇرىنىراق ەمەس، مۇنىڭ ءدال امەريكاعا كەتىپ بارا جاتقانىندا بولعانى نەسى ەكەن؟ جوق، بۇل الىس امەريكادان ءبارىبىر قايتىپ ورالۋىم كەرەك دەپ بەكەم بەل بۋدى.
قىز ءۇستى-باسىن قاعىنىپ، جينالا باستادى. ويتكەنى ۇيگە قايتاتىن ۋاقىت بولىپ قالدى. قىز كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە وتىرىپ، باسىن ءبىر يىعىنا قيسايتا ءتۇسىپ، شاشىن تاراۋعا كىرىستى. جاس جىگىت ودان كوزىن الا الماي، سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ، باسىن ءبىر جاعىنا قاراي قالاي قيسايتقانىن ءوزى دە بايقاماي قالدى.
— اتتاردى اكەلۋ كەرەك، — دەدى قىز.
اتتار اكەلىندى. ولار پىسقىرا ءتۇسىپ، جۇگەنى مەن نوقتاسىن سىپىرىپ تاستاعىسى كەلگەندەي. قىز بەن جىگىت اتقا قوندى. قىز تىزگىنىن، جىگىت نوقتانىڭ شىلبىرىن قولىنا الدى. قىز شالقىپ جاتقان تەڭىزگە تاڭدانا قىزىعىپ تاعى دا كوز جۇگىرتتى. مىنا جىگىت سول تەڭىزبەن ساپار شەگەدى-اۋ دەگەن ويدان ارىلا المادى. ال جىگىتتىڭ ەكى كوزى قىزدا بولدى — باسقا جاققا مويىن بۇرۋعا مۇرشاسى كەلمەدى.
— ءبىزدىڭ جولىمىز ايىرىلىسار كەز كەلدى، — دەدى قىز قاتتى مۇڭايىپ. ءسويتتى دە جىگىتكە بوز بيەنىڭ موينىنان اسىرا قولىن سوزدى — قوشتاسپاق بولدى. قىزدىڭ قولى سونشالىقتى جىلى، اپپاق ءارى جاپ-جاس، جۇپ-جۇمساق ەدى. گۆەندۋر ونىڭ قولىن ءۇن-تۇنسىز الدى. قىز ونىڭ ءالى دە بىرگە بولعىسى بار ەكەنىن، قيماي تۇرعانىن انىق بايقادى. ءارى كوڭىلدەنىپ، قۋاندى، ءارى مۇڭايىپ، جابىرقادى.
— ەلگە قايتىپ ورالعانىڭدا مەن سەنى قارسى الاتىن بولامىن — قىز بۇل ءسوزدى قالاي ايتىپ قالعانىن بايقاعان جوق. شاماسى، ءوزىن دە، ونى دا جۇباتىپ، كوڭىلدەرىن جادىراتقىسى كەلگەن بولۋى كەرەك.
گۆەندۋر ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى. قىز اتىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، ەداۋىر كىدىردى. ول بوز بيەنىڭ جالىن قۇشاقتاپ، جىگىتكە موينىن سوزا قاراي بەردى.
— اتتارىڭ تاماشا ەكەن، — دەدى گۆەندۋر، بوز بيەنىڭ ماڭدايىنان ەركەلەتە سيپاي ءتۇسىپ.
قىز تاعى دا كۇلدى: ەركەكتەردىڭ ءبارى بىردەي — ۋاقىتتان ۇتقىسى كەلسە، كەز كەلگەن نارسەنى سىلتاۋ ەتە قويادى.
— سەن ماعان وسى اتتارىڭدى ساتار مە ەدىڭ؟ — دەدى گۆەندۋر.
— سات دەيسىڭ بە؟ سەن كەتىپ بارا جاتقان ادامسىڭ عوي. ولاردىڭ ساعان ەندى نە قاجەتى بار؟
— مەيلى، مەنىڭ اتتارىم بولىپ قالا بەرسىن دەگەنىم عوي. مەنىڭ ولاردى ساتىپ الۋعا اقشام جەتەدى.
— جوق، مەن ساعان بۇلاردى ساتپايمىن. ءوزىڭ قايتىپ ورالعاندا سىيعا تارتامىن — ات مىنگىزگەن بولامىن.
— سونىمەن سەنىڭ اتىڭ كىم بولدى؟ .
— اتىمنىڭ كىم ەكەنىن ءوزىڭ قايتىپ كەلگەندە ءبىر-اق بىلەسىڭ.
— سەنىڭ اتىڭنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي كەتسەم، مەن وندا قالاي ءومىر سۇرە الماقپىن؟
— سەنىڭ ول جاقتان ماعان ارناپ حات جازعىڭ كەلەر، بالكىم؟
— ءيا، حات جازىپ تۇراتىن بولامىن.
— تاعى دا ءبىراز جەر ىلگەرى جۇرەيىك، — دەدى قىز. — ول جاعىن سويلەسە جاتارمىز.
ولار ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. اتتار يەن دالا ارقىلى باتىستى بەتكە الىپ، تاعى دا باس بەرمەي، شابا جونەلدى. الدا — بوز بيە، سوڭىندا — سارى ات. قۇرعاق جولدىڭ شاڭى كوتەرىلىپ، قاپتاعان بۇلتتاي ارتتا قالىپ جاتتى. الدارىنان جەل سوققانداي سەزىندى. ولار باتۋعا بەت العان كۇننىڭ سوڭىنان كوڭىلدى كۇلكىسىن جالعاستىرا قۋىپ كەلە جاتقان سەكىلدى. باسقاشا قاراعان ادامعا بۇلتتىڭ اراسىن جارىپ ءوتىپ، لاۋلاعان جالىنعا قاراي جارىسىپ بارا جاتقان الدەبىر قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە ۇقسايدى. مۇنىڭ ءوزى دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر عاجايىپ كوڭىلدى ساياحات ەدى. ولار ەندى اتتىڭ باسىن ەركىن جىبەردى، بىر-بىرىمەن سويلەسكەن دە جوق. الداعى سوناۋ الىستا يەن دالا توسىندە جارقىراپ جاتقان قول كورىندى. ونىڭ جاعالاۋىندا قاپ-قارا بيىك جارتاس بوي كورسەتىپ تۇر. سۇرعىلت مۇك، اعارىپ قۋارعان ەسكى ءشوپ پەن قىزىل بالشىق بايقالادى. وڭتۇستىك جاقتاعى الىستا اقشىل كوك ءتۇتىن تارىزدەس بۇلت تاۋدىڭ توبەسىن قىمتاپ الىپتى، ال ودان ەداۋىر ارىدا قار باسىپ جاتقان اپپاق مۇز قاباتتارى كورىنەدى. تەڭىز الدەقاشان كوزدەن عايىپ بولعان. كەش ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ۇرەيى ۇشقان دالا قۇستارى ۋلاپ-شۋلاپ اسپانعا كوتەرىلىپ، ۇرىككەن قويلار بەت-بەتىمەن قاشا جونەلدى.
ولار كولگە جەتە بەرگەندە قىز بوز بيەنىڭ تىزگىنىن بوساتىپ، ونىڭ قالاي قاراي جۇرۋىنە دە تولىق ەركىندىك بەردى. سارى ات ونىڭ سوڭىنان ىلەسىپ وتىردى. العاشقىدا مۇك باسقان تاستاق جەرمەن ءجۇردى، ودان سوڭ شالشىقتى بالشىقتى كەشىپ، كولدىڭ جاعاسىنداعى جەرگە جەتىپ توقتادى. كول بەتىندە قوس اققۋ ءجۇزىپ ءجۇر. قىز اتىنان سەكىرىپ ءتۇستى. گۆەندۋر دا سولاي جاسادى. بۇل ەكەۋى ەندى كولدىڭ جاعاسىنداعى بيىك جەرگە كەلىپ تۇردى. كۇن يەن دالانىڭ جيەگىنە جەتىپ جىعىلدى. سالقىن سوعا باستادى. قىزدىڭ ەرىنىڭ ارتقى قاسىندا ۇلكەن جىلى پلاشش بايلاۋلى ەدى. قىز ونى الىپ، ءوز يىعىنا جاپتى. قالتاسىنان ءتاتتى تاعامدار الىپ، گۆەندۋر ەكەۋى ءبولىسىپ جەدى. سودان كەيىن جاعالاۋعا جاقىن بارىپ جايعاستى.
— وتىر، — دەدى قىز. گۆەندۋر دا وتىردى. — اناۋ قوس اققۋعا قاراشى، — دەدى قىز تاعى دا. گۆەندۋر اققۋلارعا قاراۋىن قارادى. ءبىراق ۇندەگەن جوق. — سەن توڭىپ قالعان جوقسىڭ با؟ — دەدى قىز.
— جوق، توڭعان جوقپىن.
— سەن توڭىپ قالدىڭ، مەن كورىپ وتىرمىن عوي. كەل، جاقىنىراق وتىر. مىنا پلاششتى بىرگە جامىلىپ، جىلىنىپ الايىق. سەنىڭ ۇستىڭدەگى كيىمىڭنەن ءتۇتىننىڭ، قۇس ءجۇنىنىڭ ءيىسى شىعادى عوي، — دەدى قىز، گۆەندۋر جاقىنداپ وتىرا بەرگەندە ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ.
— نە دەدىڭ؟ ءتۇتىن مەن قۇس ءجۇنىنىڭ ءيىسى شىعادىڭ قالاي؟
— ءيا. ول ەشتەڭە ەتپەس، — دەدى قىز. — ونىڭ ەسەسىنە شاشىڭ قانداي ادەمى ەدى! — ءسويتتى دە قىز ونىڭ شاشىن سۇيرىكتەي اپپاق جۇمساق ساۋساقتارىمەن سيپاي باستادى. — سەنىڭ كەۋدەڭ كەڭ، جاۋىرىندارىڭ قاقپاقتاي عوي ءوزى. كوزىڭ دە ناعىز ەركەكتىڭ كوزىندەي سۇيكىمدى ەكەن — ويناپ تۇر.
قوس اققۋ كولدىڭ جيەگىنە جاقىن ءجۇزىپ كەلىپ، بۇل ەكەۋىن قۇتتىقتاپ، اقىرىن عانا سىبىرلاپ ءتىل قاتقانداي بولدى.
— اناۋ اققۋلارعا قاراشى. قانداي سۇلۋ، قانداي ادەمى جۇزەدى! ولاردىڭ ءار قيمىلى ادەمى.
— ءيا، — دەپ، جاي عانا ءۇن قاتتى گۆەندۋر. ول دا قوس اققۋعا قارادى. قىز نە كورىپ وتىرسا، سونىڭ ءبارىن دە كوردى. العاشقىدا اققۋلار بۇعان ادەتتەگى سۋ قۇستارى عانا سياقتى ەدى. سوڭىنان بارىپ ءتۇسىندى: ءبىرى ەركەگى، ەكىنشىسى ۇرعاشىسى ەكەن ولار جۇبىن جازبايتىن عاشىقتار ەكەن. قىزدىڭ تۇسپالداپ ايتقان سوزىندە الدەبىر تەرەڭ سىر جاتىر ەكەن-اۋ.
— بۇلار ءبىرىن-بىرى جاقسى كورەدى. ماحابباتتارىنا بەرىك، — دەدى ءسوزىن جالعاستىرا تۇسكەن قىز، قوس اققۋدان كوز الماي.
گۆەندۋردا ءۇن جوق، قىزدىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن ونىڭ بىلەگىنەن ءوز ەركىنەن تىس شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. وعان بۇدان ارتىق نە جاۋاپ قايتارۋدى بىلگەن جوق. قىزدىڭ جۇپ-جۇمساق قولىنىڭ قىزۋىن سەزدى. جۇرەگىنىڭ ءدۇرس-دۇرس سوعىپ تۇرعانىن دا بايقادى. مىنە، بۇل ناعىز ءومىردىڭ ءوزى! جىگىت قىزدىڭ قولىن جىبەرگىسى كەلمەيدى، قىز دا كەت ءارى ەمەس، قولىن كەيىن تارتا قويمايدى. گۆەندۋر بۇلاردىڭ جاندارىنان باياۋ ءجۇزىپ بارا جاتقان اققۋلاردان كوز اۋدارماي وتىرا بەردى.
— قاراشى، ولار ەرەكشە عاجايىپ سۇلۋ كورىنەدى ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادى قىز. ءسويتتى دە وزىنەن-وزى سەلك ەتە قالىپ، جاس جىگىتكە جابىسا ءتۇستى دە، ونىڭ قۇشاعىنا كىرىپ كەتتى. قىزدىڭ شاشى جىگىتتىڭ بەتىنە ءتيىپ، جاعىمدى جىبىرىمەن جاقسى قىتىعىن كەلتىردى. جىگىت ءوزىنىڭ ىستىق ەرىندەرىن قىزدىڭ بەتىنە تاقادى...
— سەن ەندى فوردقا قالاي جەتپەكسىڭ؟ — دەدى قىز، ونىڭ جۇزىنە شالدۋار مەكەرلىكپەن قۋلانا قاراپ.
— مەن ەندى ەشقايدا دا اسىقپايمىن — دەپ جاۋاپ بەردى گۆەندۋر. — الدىمىزدا ۇزاق ءتۇن بار. — سودان سوڭ بىلاي دەپ سىبىرلادى: — مەن سەنى ەس-تۇسسىز ءسۇيىپ قالدىم! "قايتا ورالىپ كەلگەنىڭشە كۇتەمىن" دەپ ۋادەڭدى بەرەسىڭ بە؟
— تسس... ءۇنىڭدى شىعارما، — دەدى دە، قىز جىگىتتىڭ ەرنىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. اۋەلى ءبىر رەت ءسۇيدى دە، سىقىلىقتاپ كۇلدى. سودان سوڭ ءۇستى — ۇستىنە قاتارىنان ەكى رەت ءسۇيدى. گۆەندۋردى بەينە ءبىر ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگى سياقتى ەتىپ قىزۋ قۇشتارلىقپەن قايتا-قايتا ۇزاق سۇيە تۇسكەن قىز ەداۋىر وكسىپ جىلاعانداي بولدى دا كوزىن راقاتتانا جۇمىپ جاتا بەردى.
ۋاقىتتىڭ قالاي تەز وتكەنى بەلگىسىز. گۆەندۋر ۇيقىسىنان ويانىپ، قىزدىڭ جىلى پلاششىنىڭ ىشىنەن كوتەرىلە بەرىپ قاراسا، كۇن الدەقاشان تاۋدان اسىپ كەتىپتى. سۋىق تۇسە باستاپتى. كولدەگى قوس اققۋ دا عايىپ بولىپتى. مۇمكىن مۇندا ەشقاشان ەشقانداي اققۋ بولماعان دا شىعار؟ بالكىم، سونىڭ ءبارى دە الدامشى ەلەس قانا بولار؟ مىنا ءتۇن دە كوكتەمنىڭ يەن دالانى تۇمشالاي جابا تۇسەتىن كادىمگى كوپ تۇندەرىنىڭ ءبىرى ەمەس پە ءوزى؟
قىز وعان اتتاردى تاۋىپ كەلۋگە ءامىر بەردى. ءسويتتى دە تەرىس اينالىپ، جىلى پلاششتى قىمتانا جامىلدى دا ۋماجدالىپ قالعان كويلەگىنىڭ قىرتىس — تىرىسىن جازدى، شاشىن تاراپ، تارتىپكە كەلتىرە باستادى. گۆەندۋردىڭ ويىنا ەشتەڭە دە كىرىپ-شىققان جوق. ول ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ نە ەكەنى جونىندەگى تۇسىنىگىنەن دە ايىرىلىپ قالىپتى. اتتار بۇلاردان ۇزاپ، كولدىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ كەتىپتى. سارى اتتىڭ باسىنداعى نوقتاسى ءتۇسىپ قالىپتى. ونى ۇستاۋ قيىن بولدى — جانىنا جولاتپاي، قاشا بەردى. ءسويتىپ جۇرگەندە گۆەندۋر شالشىقتى باتپاقتىڭ شۇقىرىنا ءتۇسىپ كەتتى، تىزەسىنە دەيىن ۇيىققا باتىپ كەتە جازدادى. اياعىنداعى جالت-جۇلت ەتىپ جارقىراپ تۇراتىن بايپاعى ابدەن بىلعاندى. ول اقىرىندا اتتاردى قىزدىڭ الدىنا الىپ كەلدى. قىز بوز بيەگە بىردەن قارعىپ ءمىندى دە، تىزگىنىن قولىنا الىپ، شابا جونەلدى، ونى ەكى بۇيىرىنەن بىردەي قامشىلادى. بەيشارا بوز بيە كەدىر-بۇدىرعا، تاۋ-تاسقا قاراماي، وقتاي ۇشىپ بارادى.
سارى اتتىڭ بابىن تابۋ بۇرىعىسىنان دا قيىن بولدى. جىگىت ونى شىلبىرمەن اۋىزدىقتاعاننان كەيىن ول شەڭبەر جاساپ، كوپكە دەيىن تىنىمسىز شاپقىلاۋمەن بولدى، موڭكي ءتۇسىپ، الۋان ءتۇرلى وجار قىلىقتار كورسەتتى. گۆەندۋر ەندى عانا ءتۇسىندى: ات ءالى ءجوندى باس بىلدىرىلمەگەن ەكەن. بۇل اقىرىندا زورعا دەگەندە جولعا شىققان كەزدە قىزدىڭ قاراسى ءار جەردەن ءبىر كورىنىپ، تىم ۇزاپ كەتىپتى. ءبىر توبەدەن سوڭ ءبىر توبەگە شاۋىپ شىعىپ، العا قاراي زىمىراپ بارادى. سارى ات ءبىر كىسىنەپ الدى دا بار كۇشىن سالا ونىڭ سوڭىنان وقتاي ۇشتى. ءبىراق ونشا ءتوزىمدى ەمەس ەكەن، ۇزاققا شابا المادى. ازدان سوڭ قارا تەرگە ءتۇسىپ، اق كوبىككە مالشىنعان سوڭ جەلە جورتۋعا كوشتى. ءبىر ەڭىسكە تۇسە بەرە ءسۇرىنىپ كەتىپ، وماقاسا جىعىلدى. ۇشىپ كەتكەن گۆەندۋر بەتى مەن قولىن جارالاپ الدى. قۇلاعان كەزىمدە ساعاتىم سىنىپ قالعان جوق پا ەكەن دەپ، قالتاسىنان الىپ كورىپ ەدى، — سىنباپتى. ساعات ەكى بولىپتى. قىز قاراسىن كورسەتپەي، ۇزاپ كەتە باردى. ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ بارادى. بۇلار قالادان تىم ۇزاپ كەتىپتى. جۇرت ۇيقىسىنان ويانعانشا بۇل فوردقا ارەڭ دەگەندە جەتۋى مۇمكىن. ال مىنا سارى اتتى قالاي ەتەدى؟ فوردكا جاياۋ تارتىپ كەتۋدەن بۇرىن بىرەۋدىڭ اتىن وزىنە تاپسىرۋى كەرەك قوي.
— ەي، ەي-ەي! — دەپ، ۇستى-ۇستىنە ايقاي سالدى.
ءبىراق كىز تىم ۇزاپ بارادى. ازدان سوڭ ءبىر توبەدەن اسىپ، ءبىرجولا كورىنبەي كەتتى. "قالاي دا قۋىپ جەتىپ، اتىن بەرۋىم كەرەك قوي" دەپ ويلادى گۆەندۋر. ەندى ول قىل شىلبىردى ەكى قاباتتاپ، سارى اتتى مىقتاپ اۋىزدىقتادى، وعان قايتادان قارعىپ ءمىنىپ، قىزدى قۋىپ جەتۋگە ارەكەت جاسادى.
— ەي! ەي! — دەپ، ايقايلاۋمەن بولدى ول. — مىنا اتىڭدى الا كەت!
ول يەن دالانىڭ باتىس جاق شەتىنە جەتكەن كەزدە بۇكىل اڭعار جازعى مەكەنگە دەيىن الاقانداعىداي ايقىن كورىندى. بۇل كەزدە ساعات ءۇش بولىپ، شىعىستان تاڭ ءبىلىنىپ كەلە جاتقان كەز ەدى. بوز بيەنىڭ تۇياعىنان كوتەرىلگەن شاڭ بۋداق-بۋداق بولىپ، الىستاي بەردى. قىز سوناۋ تومەندە، اڭعاردىڭ باتىس بولىگىندە قاراۋىتادى. بوز بيە بارعان سايىن ەكپىندەي شابادى. ەندى قۋىپ جەتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. ونىڭ ۇستىنە، باپتاپ سۋىتىلماعان سارى ات بولدىرىپ قالدى. ءبىراق بۇل سوندا دا اسىعا ءتۇسىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى، ۇياسىنداعى ۇيقىسىنان ويانعان بالشىقشى قۇستار وعان ءار جارتاستىڭ، ءار توبەنىڭ تۇبىنەن الدەبىر نارسەلەردى ايتقانداي شيقىلدايدى. نە ىستەۋ كەرەكتىگىن شەشىپ الۋعا تۋرا كەلدى. ەگەر بۇل سارى اتتى وسىندا قالدىرىپ، فوردقا جاياۋ تارتاتىن بولسا، پاروحودتىڭ جۇرەتىن ۋاقىتىنا دەيىن جەتىپ ۇلگەرۋى ەكىتالاي. پاروحود كەشىگىپ جۇرسە عانا ۇلگەرۋى مۇمكىن. ساعات ءۇش بولدى. جايداق اتتىڭ اۋىزدىعىمەن الىسىپ، شابا بەرۋدەن ابدەن شارشادى. قايتا-قايتا قۇلاۋدان قالجىرادى. ونىڭ ۇستىنە، قاتتى قارنى اشتى. بايقاپ قاراسا، كەشە تاڭەرتەڭ قوناق ۇيدە تاماق ىشكەننەن كەيىن ازىن-اۋلاق تاتتىدەن وزگە ءنار تاتپاپتى.
ەگەر ءقازىر ول سارى اتپەن فوردقا كەرى كەتىپ قالسا، پاروحودقا ۇلگەرە الار ما ەدى؟ مۇنداي لاجسىز قيىن-قىستاۋ جاعدايدا مۇنىڭ بۇل قىلىعىن قىز كەشىرەتىن دە شىعار، بالكىم؟ ول وسىلاي ويلانا-ويلانا باسىن قاتىردى. اقىرىندا تاۋەكەل ەتۋگە بەل بۋدى. مۇنى ارام ويمەن الداپ كەتتى دەپ ەشكىم دە ويلاي قويمايتىن بولار؟ ول سارى اتتىڭ باسىن فوردقا قاراي كەرى بۇرىپ ەدى، قىرسىققاندا اياعىن باسپادى، جۇرمەي تۇرىپ الدى. گۆەندۋر ەكى الاقانىمەن قانشا سارتىلداتا ۇرسا دا، ەكى بۇيىرىنەن تاقىمىمەن قىسسا دا، تەكپىلەسە دە ءمىز باقپادى — ورنىنان تاپجىلعان جوق. تەك الدىڭعى ەكى اياعىن اسپانعا كوتەرىپ، ءبىر ورىندا اينالسوقتاپ تۇرىپ الدى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ جەمدەس سەرىگىنىڭ باتىسقا قاراي قۇيعىتا شاۋىپ كەتكەنىن كورگەن ەدى. ەندى سارى اتتى شىعىسقا قاراي اياق باستىرۋ مۇمكىن ەمەس. اقىرىندا گۆەندۋر ءۇمىتىن ءۇزىپ، سارى اتتىڭ باسىن تارتپاي، ەركىنە جىبەرىپ ەدى، ول بوز بيە كەتكەن جاققا جازىق اڭعارمەن شابا جونەلدى. اۋزىنداعى شىلبىردان قۇتىلۋ ءۇشىن ونى تىستەلەي شايناپ، اندا-ساندا ءبىر كىسىنەپ قويىپ، وسقىرىنا پىسقىرىپ ىلگەرى ۇمتىلدى. جازعى مەكەننىڭ تۇسىنا جەتە بەرگەندە شالشىقتى بالشىق جاقتاعى ويپاڭعا تۇسكەن كەزدە باتىستاعى توبەلەردىڭ بىرىنەن بوز بيەنى قامشىلاپ، زاۋلاتىپ بارا جاتقان قىزدىڭ قاراسىن كورىپ قالدى. ونشا ۇزاپ كەتە قويماپتى. گۆەندۋر سارى اتتىڭ باسىن حۋتورعا قاراي بۇردى — كۇشپەن زورعا بۇردى. وندا بارعان سوڭ سارى اتتىڭ نوقتاسىن سىپىرىپ الىپ، بوساتىپ قويا بەردى. ول كوگال جەردە ازداپ تىنىستاعان سوڭ ءتورت اياعىن تىك باسىپ، ءبىر سىلكىنىپ الدى دا جانە ءبىر رەت پىسقىردى. بەيشارا اق كوبىك تەرگە مالىنىپ، ءالى دە ءدىرىل قاعىپ ءجۇر ەدى. كۇن شىقتى. حۋتوردىڭ سوزىلىڭقى ۇزىن كولەڭكەسى وراسان زور سارايدى كوزگە ەلەستەتكەندەي بولدى. بۇل جەردە تەك تاڭەرتەڭگىلىكتە، ءالى كۇن شىقپاي تۇرعاندا عانا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىققا بەينە ءبىر وزىندىك سۇلۋلىققا بولەنەتىن سالتاناتتى مينوتتەر ورنايدى. ءقازىر تاپ سولاي تامىلجىپ تۇر. ءبىر كەزدە قۇستاردىڭ سايراي باستاعان ءارى جۇمساق، ءارى نازىك ءۇنى ەستىلدى. كولدىڭ بەتى ايناداي جارقىرادى. وزەن كۇمىستەي سىڭعىر قاقتى. كوگىلدىر تاۋلار بۇل دۇنيەگە بەينە ءبىر ەشقانداي قاتىسى جوقتاي-اق اسپانعا اسقاقتاپ، كوككە عانا كوز تىگەدى. ەندى، مىنە، بۇكىل اڭعار ءوزىنىڭ سۇلۋلىعى تامىلجىعان تىنىشتىعى جاعىنان اقيقات ناقتى بولمىستان قول ۇزگەن، ونىمەن بەينە ءبىر ەشقانداي بايلانىسسىز سياقتى بولىپ كورىنەدى. ول ول ما، كەي-كەيدە سەنىڭ ءوزىڭنىڭ دە مىنا دۇنيەگە ەشقانداي قاتىسىڭ جوق سياقتى سەزىنەتىن كەزدەرىڭ بولادى. وندايدا ادام مىنا دۇنيەدە ءتىپتى ماڭگى ءومىر سۇرسە دە ءوزىن-وزى تۇسىنە الماعان بولار ەدى.
بۇل شارۋا مەكەنىندە ەشكىم ۇيقىسىنان ويانباعان ەدى. وعان دەيىن ەلى ءبىراز ۋاقىت بار. جاس جىگىت بۇگىن كوپ نارسەنى باسىنان كەشىردى. ول باقشانىڭ قورشاۋى جانىنداعى كوگالدا وتىرىپ، ۇزاق ويعا كەتتى. ويىندا — امەريكا. تەڭىزدىڭ ارعى جاعىندا جاتقان عاجايىپ ەل. ول ەلگە بارساڭ، كىم بولامىن دەسەڭ دە قولىڭنان كەلەدى! ءبىراق مۇنىڭ سونداي كەرەمەت مۇمكىندىكتەن شىنىمەن-اق ايىرىلىپ قالعانى ما؟ جارايدى، سونشالىقتى وكىنە قوياتىن دانەڭە جوق. ماحاببات ودان الدەقايدا جاقسى، الدەقايدا ماڭىزدى! ماحاببات دەگەنىمىز ناعىز عاجايىپ امەريكانىڭ ءوزى! مىنا قىزدىڭ شىن سۇيەتىنى راس پا ەكەن؟ ارينە، راس. شىن سۇيەدى. وسى دۇنيە قىزىق، وزىنە-وزى ۇقسامايتىن ونداي وزگە ەشتەڭە جوق. سوعان قاراعاندا، ول شىندىققا ۇقساي دا بەرمەيدى. بالكىم، ول قىز رەدسميريدەگى ەڭ جاقسى اتاقتى جىلقىنى مىنگەندىكتەن جەتكىزبەي، قارا ءۇزىپ كەتكەن بولار؟ الدە بۇرىنعى تۇراعىن اڭساعان باسى قاتتى بيەنى توقتاتا الماي كەتتى مە؟ وسى تەڭدەسى جوق ءتاتتى تاڭدا ونىڭ قيالى شىن شارىقتاعان ەدى. ەندى ءبىراز جىلدان سوڭ باي شارۋاعا، جازعى مەكەننىڭ يەسىنە اينالامىن. ال مىنا سۇلۋ قىز مەنىڭ كەلىنشەگىم بولادى. ەگەر ءبىزدىڭ العاشقى كەزدەسۋىمىز وسىلاي باستالعان بولسا، ارينە، وسىلاي اياقتالۋى ءتيىس ەمەس پە؟ ول ءوزىنىڭ باقىتىن تاپقانداي سەزىندى. ءبىراق ول باقىتىنىڭ وزىنەن ءبىر ءتۇرلى ۇزاپ، وزىپ كەتكەنىنە جول بولسىن؟ گۆەندۋر قىزدىڭ بۇل قىلىعىن قايتا-قايتا اقتاپ، وعان كىر جۇقتىرماۋعا تىرىستى. قىز شىنىندا دا باسى قاتتى بوز بيەنى توقتاتا الماعان بولار؟ بۇل ەندى امەريكاعا باراتىن اقشاسىنا اسىل تۇقىمدى ءبىر جاقسى ات ساتىپ الماق. سوندا بۇل كەلەشەكتە ءوزىنىڭ سۇيگەن قىزىنان قالىپ قويماي، ونىمەن قاتار قۇيعىتا شاباتىن بولادى. گۆەندۋر ءوز حۋتورىنىڭ جانىنداعى كوگالدا شالقاسىنان كوسىلىپ جاتىپ، كوك اسپانعا كوز تىگۋمەن بولدى، ءوزىنىڭ ماحابباتىن ەندى ءبىرجولا جوعالتىپ العان امەريكامەن قايتا-قايتا سالىستىرا بەردى. امەريكانى جولى بولىپ، العاش رەت اشقان باقىتتى لەيۆ تە جوعالتىپ العان جوق پا ەدى؟ ءبارىبىر، امەريكادان ماحاببات جاقسى! گۆەندۋر يەن دالاداعى ءبىر بەلەستەن كەيىن ءبىر بەلەسكە كوتەرىلە زىمىراپ بارا جاتقان عاشىعىن كوز الدىنا بەينە ءبىر جارىق تۇندەگى سۇلۋ ساعىمداي ەلەستەۋمەن بولدى. قىز مۇنىڭ قولىنا قونعان سۇلۋ قارشىعاداي بولىپ كورىندى. قىزدىڭ التىنداي جالت-جۇلت جارقىراعان شاشىن قارسى الدىنان سوققان جەل جەلبىرەتە تۇسەدى، ال ۇستىنە جامىلا كيگەن پلاششى بوز بيەنىڭ ەكى بۇيىرىنە جالبىراي سوعىلادى. قىز ءبىر بەلەستەن سوڭ ءبىر بەلەستى باسىپ ءوتىپ، كوگىلدىر كەڭىستىكتە كوزدەن عايىپ بولدى. ءسويتىپ جاتىپ گۆەندۋردىڭ ءوزى دە كوگىلدىر كەڭىستىكتىڭ قۇشاعىنا قالاي ەنگەنىن بايقاعان جوق. ويتكەنى ول ۇيقىعا كەتكەن ەدى.
الپىس التىنشى تارAۋ
ساياسات
ينگولۆ ارنارسوننىڭ تابىسقا جەتىپ، جولى بولا كەتكەنىنىڭ سىرى نەدە ەدى؟ ول سونشالىقتى مول كۇش-قۋاتتىڭ بيىك شىڭىنا قانداي تالانتىنىڭ، قانداي ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا ادام تاڭ قالارلىقتاي جىلدامدىقپەن قالاي تەز كوتەرىلدى؟ ول كەشەگى بەلگىسىز بىرەۋدەن بۇگىنگى داڭقتى ادامعا، كەشەگى كوزگە ىلىنگىسىز بىرەۋدەن بۇگىنگى وكىمەت ادامىنا قالاي اينالىپ شىعا كەلدى؟ ول شىنىندا دا سوناۋ جاس جىگىت كەزىنىڭ وزىندە ەلدىڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان بولاتىن، ساياسي ومىردەگى ىقپالدى تۇلعالاردىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن ەدى. التينگتە ءوز پارتياسىنا باسشىلىق ەتتى. ونىڭ پورترەتى گازەت بەتىنەن تۇسپەدى، ال ءاتى-جونى ۇلكەن ارىپتەرمەن تەرىلىپ، بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇردى. بالكىم، ول بۇرىنعى زاماننىڭ ۇلى ادامدارى سياقتى قاجىماي-تالماي ەڭبەك ەتۋدىڭ ارقاسىندا ءوسىپ، بەدەلگە بولەنگەن بولار؟ الدە قاي جەردەن قانداي زاتتى بولماشى ارزانعا الىپ، قاي جەرگە قىمباتقا ساتىپ، پايدا تابۋدىڭ كوزدەرىن كورەگەندىكپەن تابا ءبىلدى مە؟ مۇمكىن، ول قيىن-قىستاۋ اۋىر جىلداردا مۇندا دا، وندا دا كوپتەگەن جەر ساتىپ الىپ، ونى باعاسى كوتەرىلگەن كەزدە قايتا ساتۋمەن اينالىسقان شىعار؟ الدە كوكتەمنىڭ كوكوزەك شاعىندا شارۋالارعا قارىزعا پىشەن تاراتىپ، كەپىلگە قوي الىپ وتىرعان بولار؟ نەمەسە اشارشىلىق كەزىندە جۇرتقا نەسيە رەتىندە ازىق-تۇلىك نە اقشا بەرىپ، ءوسىمقورلىقتى، ۇستەمە پايىز الۋدى كاسىپ ەتتى مە ەكەن؟ الدە ەلسىز جەرلەردە جاسىرىنىپ جۇرگەن قاشقىن، قىلمىسكەر سياقتى اشتان بۇرالىپ، ىشىپ-جەمىن ۇنەمدەپ، بايىدى ما ەكەن؟ نەمەسە تاۋلىگىنە ون سەگىز ساعات بويى بەل شەشپەي جۇمىس ىستەپ، تىرىسىپ باسقا دا كوپەسكە قاشان بولسا دا قارىزعا بەلشەسىنەن باتۋدان كوز اشپاي، ەندى قايتىپ نەسيە المايتىن، ۇنەمى تۇلكىقۇرساق اش جۇرەتىن كەدەي شارۋانىڭ ەسەبىنەن قور جيناپ الدى ما ەكەن؟ بالكىم، ونىڭ ۇيىندە ءبىر عانا، ونىڭ ءوزى دە سىنىق ورىندىعى بار شىعار، نەمەسە تاقىر كەدەي نە باتىراق سياقتى البا-جۇلبا كىر-قوجالاق ەسكى كيىم-كەشەك كيىپ قانا جۇرە بەرەتىن وزىنە ءوزى ساراڭ بىرەۋ مە ەكەن؟ مىڭ-مىڭداعان قاعاز اقشانى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ساندىقتىڭ تۇبىنە سالىپ، مول جيناپ، قاشان ءوزى قارىز بەرە الاتىن كاسسا اشقانشا ەشكىمگە ءتيىستى ءوسىم پايىزىمەن دە اقشا بەرمەيتىن، نەسيە سۇراپ كەلگەن كەدەي-كەپشىكتەرگە "ساداعاڭ كەتسىن، اقشام جوق. اقشا تاۋىپ، بورىشىمنان قۇتىلۋ ءۇشىن ءوزىم دە جانىمدى ساتۋعا ءازىرمىن!" دەپ اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ، جىلاپ قويا بەرەتىن بارىپ تۇرعان وتىرىكشى ساراڭ با؟ جوق، ينگولۆ ارنارسون ونداي ادامداردىڭ بىرىنە دە ۇقسامايتىن. ول ءارقاشان بولسا دا قولى اشىق، جانى جومارت جان بولاتىن. بۇل قاسيەت ونىڭ شەشەسىنەن دارىعان ەدى. ال بۇلاي بولسا، بالكىم، ونىڭ مەنشىگىندە كەمە دە بار شىعار؟ كەدەي بالىقشىلاردى، ولاردىڭ ومىرىنە قاتەرلى جاعدايلارعا قاراماي، قالاي دا بالىقتى مول اۋلاۋعا ءماجبۇر ەتىپ كەلگەن بولار؟ ال ودان تۇسكەن قىرۋار پايدانى قالتاسىنا باسا بەرگەن شىعار؟ قىمبات باعالى قىزىل اعاشتان الۋان ءتۇرلى جيھازدار، مايلى بوياۋمەن سالىنعان تاماشا سۋرەتتەر ساتىپ العانى، ۇيىنە ەلەكتر جارىعىن جۇرگىزىپ العانى سونىڭ ناتيجەسىندە عانا مۇمكىن بولعان شىعار؟ ال بالىقشىلاردىڭ تاپقانى تاماعىنا جەتپەيتىن ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن الاتىنى دا سونىڭ سالدارى بولار؟
بالكىم، ول ادامدار اشارشىلىققا ۇشىراپ، قىرىلىپ جاتقان دانياعا نەمەسە ودان دا باسقا الىس ەلدەرگە استىق الىپ بارىپ ساتۋدان قىرۋار پايدا تاپقان بولار؟ مۇمكىن، ونىڭ ءوز دۇكەنى بار كوپەس شىعار؟ ءسويتىپ ءوز قويلارىنىڭ باعاسىن وزدەرى عانا بەلگىلەيتىن باي شارۋالاردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاۋعا ءماجبۇر شىعار — ويتكەنى ولار ءوز ايتقاندارىنا كونبەسە، باسقا كوپەسپەن ساۋدا جاسايتىن بولامىز دەپ بوپسالاپ قورقىتادى عوي! ال ءوزى قارىزدار كەدەي شارۋالاردى كوكتەم كەزىندە اشتان قاتىرىپ، ولاردىڭ ادام قاتارىنا قايتا قوسىلۋىنا قاساقانا مۇرشا بەرمەيتىن قىرسىق بىرەۋ مە ەكەن؟ جوق، ينگولۆ مۇنداي دا ادام ەمەس ەدى. ول ءوزىنىڭ اتاق-داڭق پەن سىي-قۇرمەتكە بولەنۋگە دەريەۆنياداعى ءوسىمقورلىقتىڭ جانە كوپەستىڭ قان ساسىعان سوقپاعىمەن دە ەمەس، ءادىل سوت پەن بۇكىل يسلانديا قوعامى باقىت پەن قۇرمەتكە بولەنۋدىڭ جولدارى دەپ وسى ۋاقىتقا دەيىن تانىپ كەلە جاتقان ۇيرەنشىكتى جولدارمەن دە ەمەس، ءتىپتى باسقاشا تاسىلمەن جەتكەن بولاتىن.
ينگولۆ ارنارسوندى ۇلى ادامدار قاتارىنا قوسقان ەڭ الدىمەن ونىڭ وزىق يدەيالارى — ادامزاتقا دەگەن مىزعىماس ماحابباتى، حالىققا ءومىر ءسۇرۋدىڭ جاقسى جاعدايلارىن تۋدىرۋ جانە ساۋاتىن اشۋ قاجەتتىگى تۋرالى بەرىك سەنىمى، ەلگە باسشىلىق جاساۋ جۇيەسىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ، ءسويتىپ ۇكىمەتتىڭ كوپەستەردىڭ قولىنداعى قاتاڭ وكىمەت بيلىگىنىڭ دارمەنسىز قۋىرشاق كومەكشىسى عانا بولىپ قالماي، حالىقتىڭ ءونىم ءوندىرۋشى ۇساق توپتارىنىڭ، اسىرەسە شارۋالاردىڭ ءال-اۋقات دارەجەسىن كوتەرۋ جولىنداعى كۇرەستە ەڭ قۋاتتى وداقتاسى بولۋ تۋرالى يدەيالارىنىڭ ارقاسى ەدى. ياعني اراداعى جەمقور دەلدالدار مەن باسقا دا ارامتاماق بىرەۋلەردىڭ شارۋالار ەسەبىنەن بايىپ شىعا كەلۋلەرىنە جول بەرمەۋدى جاقتادى. ينگولۆ شارۋالاردىڭ ءال-اۋقات دارەجەسىن جاڭا ساتىعا كوتەرە تۇسۋگە، ولاردىڭ ەڭبەگىن تەك ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، ناقتى ءىس جۇزىندە سىي-قۇرمەتكە لايىقتى ەتۋگە تىرىستى. وسىنداي ىزگى مۇراتتارى ءۇشىن شارۋالار ونى التينگتەگى، سونداي-اق وزدەرىنىڭ تاعدىرىن شەشۋگە قاتىسى بار باسقا دا ورگاندارداعى ءوز وكىلى ەتىپ ۇسىندى.
مۇنداعى سايلاۋ وكرۋگى كوپكە دەيىن مۇلدە ەلەپ-ەسكەرۋسىز قالىپ كەلگەن ەدى. ءبىراق برۋنيگە ارقا سۇيەگەن قارت دوكتور فينسەن التينگتە ءۇن شىعارمادى، ماسەلە كوتەرمەدى دەپ ايتۋعا بولمايتىن. ول حالىق "بىتپەيتىن ماسەلە" دەپ اتاپ كەتكەن ماسەلەنى ونداعان جىلدار بويى التينگتە قايتا-قايتا كوتەرۋمەن بولدى. ول "بىتپەيتىن ماسەلەنىڭ" ءمانى مەملەكەتتى فوردتا ايلاقتار جانە ولارعا كىرە بەرىس جەرلەردە ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن قۇرىلىستار سالۋعا ءماجبۇر ەتۋ بولىپ تابىلاتىن. ونداي قۇرىلىستار سالىنۋىن سالىندى-اق. ءبىراق كوكتەم كەلگەن سايىن ول قۇرىلىستاردى تەڭىزدىڭ تاسقىن سۋى شايىپ كەتىپ وتىردى. ماسەلە قايتا كوتەرىلەتىن. وسىلاي ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىل قايتالانا بەرەتىن.
ينگولۆ التينگكە دەپۋتات بولىپ سايلانعانعا دەيىن بۇل ماسەلە بىردە-بىر رەت قاعيداتتى تۇردە كوتەرىلمەگەن بولاتىن. ينگولۆ ونىڭ ەسەسىنە سايلاۋ وكرۋگىنىڭ حالىق نەعۇرلىم ءجيى تۇراتىن ەلدى مەكەندەرىنە باراتىن جولدار مەن كوپىر سالۋدى مىقتاپ قولعا الدى. ال بۇل يگى ءىستىڭ باستاماسى عانا ەدى. ەندى ول تىڭ جاتقان جاڭا جەرلەردى مول مولشەردە جىرتۋدى جانە حالىق ءۇشىن جاپ-جاقسى قولايلى تۇرعىن ۇيلەر سالۋدى ۇيىمداستىرۋعا كىرىستى. ول رەيكياۆيكتەگى حالىق بانكىن — بالىق ساۋداسىن جاساپ، بەلشەلەرىنەن پايداعا باتىپ قالاتىن ارامتاماق الىپ — ساتارلار ءۇشىن الۋان ءتۇرلى بەرەكە-بايلىقتىڭ تاۋسىلماس قاينار كوزىن جويۋدى، ءسويتىپ ونى مەملەكەتتىك اۋىلشارۋاشىلىق بانكى ەتىپ قايتا قۇرۋدى ماقسات ەتتى. ونىڭ ۇستىنە، مەملەكەت حالىقتىق بانكتىڭ قىرۋار مول مولشەردەگى قارىزدارىن وتەۋگە كەپىل بولىپ قالعان ەدى. ال جاڭادان قۇرىلاتىن اۋىلشارۋاشىلىق بانكى، ينگولۆتىڭ تۇپكى ويى بويىنشا، از عانا ءوسىم پايىزىن الۋ ارقىلى شارۋالارعا اۋىل شارۋاشىلىعىن قارقىندى جۇرگىزۋ جانە قۇرىلىس سالۋ ءۇشىن اقشالاي نەسيە بەرۋى ءتيىس بولاتىن. ول ول ما، ينگولۆ مەملەكەتتىڭ قارجىسى ەسەبىنەن ارناۋلى قور اشۋدى دا كوزدەدى. ونداي قور شارۋالاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىق قۇرال-جابدىقتارىن — تراكتورلار، سوقالار، تىرمالار، ءشوپ شاباتىن، ەگىن وراتىن ماشينالار، ءتىپتى توقىما ماشينالارى مەن ءسۇتتىڭ مايىن ايىراتىن سەپاراتورلار ساتىپ الۋى ءۇشىن ولارعا قارىز اقشا بەرۋى ءتيىس بولدى. قوعامدىق قارجىلار ەسەبىنەن قۇرىلاتىن جانە ءبىر قور شارۋالاردىڭ اۋلالارىندا كوڭ جينايتىن سيستەرنالار مەن تىڭايتقىش قوردالار ساقتايتىن باستىرمالار سالۋ ءۇشىن اقشالاي قارىز بەرۋى كەرەك: ويتكەنى ينگولۆ كوڭ-قوقىستاردى اشىق اسپان استىندا ۇيىپ-توگىپ، جيناپ قويۋعا نەمەسە قازۋلى ورلار مەن شۇقىرلاردا ساقتاۋعا قانى قاس، ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولاتىن. سونداي-اق جانىنا جاقىن، جاقسى كورەتىن جۇمىسى دەريەۆنيانى ەلەكترلەندىرۋ بولاتىن. ءبىراق ونىڭ بۇل جوسپارى بۇلدىر بولاشاققا ىسىرىلىپ قالۋمەن كەلە جاتتى. ينگولۆ ەڭ ءزارۋ اۋىل شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىن تۇندە تۇسىنەن، كۇندىز ەسىنەن شىعارمايتىن. ول ءالى دە تۇتىنۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تابىلسا دا، ءوزىنىڭ تۇراقتى مەكەن-جايى فوردتا دەپ سانالسا دا، مۇندا ول بەينە ءبىر قۇرمەتتى قوناق سياقتى عانا بولىپ كەتەتىن، جىل بويى ۋاقىتىنىڭ كوبىن استاناداعى جۇمىستارمەن اينالىسىپ ءجۇرىپ وتكىزەتىن: ءوز پارتياسىنىڭ گازەتىن شىعارۋعا زور كوڭىل بولەتىن، سەسسيالار اراسىندا كوميتەتتەردىڭ جۇمىسىنا باسشىلىق ەتەتىن، سونداي-اق وزىنە شارۋالار سەنىپ تاپسىرعان قىزمەت تۇرلەرىمەن اينالىساتىن. ال تۇتىنۋشىلار وداعىندا ءوزىنىڭ ورىنباسارى بولاتىن، ارنارسون ەشقاشان ءوز قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، وڭاي ولجا تابۋدى كوكسەمەيتىن. قىسقاسى، قازىرگى جاڭا زاماننىڭ شىن مانىندەگى ناعىز ادال ادامى ينگولۆ ارنارسون ەدى. ونىڭ ءبىر عانا وزگەشەلىگى ەندى يوۋنسسون دەپ اتالۋىندا بولاتىن.
الداعى كوكتەمدە جاڭا سايلاۋ وتەتىن بولدى. ينگولۆتىڭ التينگكە تاعى دا سايلاناتىنىنا ەشقانداي كۇمان جوق سياقتى. ونىڭ ورنىنا باسقا بىرەۋدىڭ ۇسىنىلىپ، ءوتىپ كەتپەۋى تۋرالى ءسوز ەتۋدە قيسىنسىز نارسە سياقتى ەدى. ءبىراق جاعداي اياق استىنان وزگەرىپ شىعا كەلدى. الىپساتار ساۋداگەرلەر مەن كاپيتاليستەردىڭ قاسارىسا كورسەتكەن كۇشتى قارسىلىعىنا تويتارىس بەرۋ وڭاي ەمەس. ەڭ بولماسا ولار، كەيبىر جەرلەردە جەڭىلىسكە ۇشىراۋى ءتيىس قوي.
سوڭعى جىلدارى بەرەكەلى زامان ورناعان كەزدە، ساۋدا-ساتتىق ءورىس العان قالالاردا اركىم ءوز قارا باسىنىڭ قامىن ويلاعان باعىت ءتىپتى كۇشەيە تۇسكەن بولاتىن. ال بۇل سايلاۋ وكرۋگىندا ونداي ەكى قالا — فورد پەن ۆيك بار ەدى. ولاردا كەمە يەلەرىنىڭ، ۇساق قولونەرشىلەر مەن ساۋداگەرلەردىڭ، سونداي-اق جاڭادان پايدا بولعان قۋاتتى كوممەرسانتتىڭ ىقپالى زور بولاتىن. ول ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە دەريەۆنياداعى جانە قالالارداعى ءوز ەرىكتەرى وزدەرىندەگى دەربەس جانداردى بىرىكتەرگەن-دى، ءتىپتى شارۋانىڭ قىزىنا — تاۋ كورولىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن-دى. ءبىراق جۇرت الگى كوممەرسانتتىڭ ءبىر كەزدە بارىپ تۇرعان كادىمگى الاياقتىڭ ءوزى بولعانى، ول ءۇشىن ءتيىستى جازاعا دا تارتىلعانى تۋرالى الىپقاشپا اڭگىمەنى دە گۋلەتىپ جىبەردى.
ۆيكتە شەتەلدەن كەلگەن، سوسياليزم دەپ اتالاتىن ءبىر ءىلىمنىڭ ىقپالى بارعان سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتقان كەز ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ارنايى تاپسىرمامەن جىبەرىلگەن ارانداتۋشىلار بىرىمەن-بىرى جانتالاسا جارىسىپ، بالىقشى لاشىقتارىنىڭ شىن مانىندەگى تۇرعىندارى مەن ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق قاڭعىباس بەيشالاردى قۇدايعا دا، ادامدارعا دا قارسى قاتار ايداپ سالدى. قۇدايدىڭ دا، ادامداردىڭ دا بۇعان دەيىن ولاردى ولەردەي وشپەندىلىكپەن جەك كورمەي، بەينە ءبىر جارىلقاپ كەلگەنى سياقتى اڭگىمەلەردى سۋداي ساپىردى.
وندايدا ارنارسون بىلاي دەيتىن:
— سوسياليزم دەگەنىمىز باستان-اياق قىپ-قىزىل وتىرىك. سوسياليستەر ادامزاتتى قۇدايدىڭ ءوزى جارىلقاپ، جەتىلدىرمەيىنشە ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس شەكسىز ۋادەنى ۇيىپ-توگىپ بەرۋ ارقىلى بەيشارا ادامداردىڭ باسىن اينالدىرىپ بىتەدى. ال ولاردىڭ شىن مانىندەگى تۇپكى ماقساتى — ەل بايلىعىن تالان-تاراجعا سالىپ توناۋ مەن كىسى ءولتىرۋ.
ءبىراق ينگولۆ ارنارسونعا ءقاۋىپتىسى سوسياليستەر ەمەس ەدى. قاۋىپ-قاتەر وعان باسقا جاقتان ءتونىپ تۇرعان بولاتىن. كاپيتاليزم ينگولۆكە قارسى باسقا ءبىر بالاما ۇمىتكەردى ۇسىندى. ال ول ۇمىتكەردىڭ قۋاتتى قولداۋشىسى تۇتاس ءبىر بانك ەدى. ول بانك اتاقتى حالىقتىق بانكتىڭ تاپ ءوزى بولاتىن. ونى ينگولۆ تۇپ-تامىرىمەن جويىپ جىبەرىپ، ورنىنا شارۋالارعا قىزمەت ەتەتىن ءارى ءوزىنىڭ جاقتاستارىنىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولاتىن مەملەكەتتىك بانك قۇرماق ەدى. ول ءۇشىن ءتيىستى وكىلدىك الۋى عانا كەرەك بولاتىن. رەيكياۆيكتەگى الاياقتار وزدەرىنىڭ ءىنجىلىن دەريەۆنيادا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن سەنىمدى ادامىن ءحالى قىل ۇستىندەگى ءقاۋىپتى جاعدايدا تۇرعان حالىقتىق بانك ديرەكتورىن جىبەردى. "سونىمەن نە بولدى؟" دەڭىز. كاپيتاليزمنىڭ ەشقانداي قاعيدات ۇستانبايتىن وسى ءبىر اردان بەزگەن قارابەت وكىلى وتىرىكتى قارداي بوراتتى: شارۋالارعا ينگولۆ ارنارسون ۇسىنىپ جۇرگەن ىزگىلىكتى نارسەلەردى عانا ەمەس، ودان دا ارتىق ءارى مول جاقسىلىق جاسايمىن دەگەن وتىرىك ۋادەنى ۇستى-ۇستىنە ۇيىپ-توكتى. ەڭ تاياۋداعى ۋاقىتتا سايلاۋ وكرۋگى اۋماعىنداعى شارۋالاردىڭ بارلىق اۋلاسىندا، تەك بۇل سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋماعىندا عانا ەمەس، بۇكىل ەلىمىز بويىنشا ەلەكتر جارىعى جارقىراپ تۇراتىن بولادى دەپ ءبوستى-قۇرعاق ۋادەگە قارىق قىلدى.
بۇعان ينگولۆ ارنارسون بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردى:
— بۇل اردان بەزگەن قارابەتتىڭ ۇيىپ-توككەن ۋادەلەرى مەن سوسياليستەردىڭ بەرگەن ۋادەلەرىنىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماسى اقىلعا قونىمسىز سۋايتتىعىنىڭ قايسىسى قاي دارەجەدە كۇشتىرەك بولاتىندىعىندا عانا. راس، بانك ديرەكتورى ەشكىمدى كوزبە-كوز توناۋدى نەمەسە ءولتىرىپ كەتۋدى ۇسىنا قويمايدى. ءبىراق ول — ءبىزدىڭ ەلىمىزگە حالىق قونىستانىپ، مەكەندەي باستاعان سوناۋ ەرتە زاماننان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامداردى قانىن سورا اياۋسىز توناپ، قاجەت بولسا، قىرىپ-جويىپ ءولتىرىپ كەلگەن ات توبەلىندەي بايلارمەن بايلانىسىن كۇشەيتىپ، جەمتىكتەس بولىپ العان جاعىمسىز سۇمىرايدىڭ ءدال ءوزى. بۇل رەتتە وعان ءسوسياليزمدى ۋاعىزداۋدىڭ ەش قاجەتى دە جوق.
بانك ديرەكتورى شارۋالارعا ينگولۆ ارنارسون بۇعان دەيىن ۇسىنعان يگىلىكتەردىڭ جانە وعان قوسىمشا تاعى دا ءبىرقاتار الدەبىر جاقسىلىقتار جاساۋدىڭ باعدارلاماسى بويىنشا ۇيىپ-توگىپ ۋادە بەرگەن سوڭ، ەگەر التينگكە سايلانا قالسا، مۇنىڭ ءبارىن دە ەڭ تاياۋ كەزدە جۇزەگە اسىراتىن بولامىن دەپ انت-سۋ ىشكەندەي بولعان سوڭ ەندى ساۋدامەن اينالىساتىن قالا تۇرعىندارىن ۇگىتتەپ، ناسيحات ايتۋعا كوشتى. اتاپ ايتقاندا، ول ۆيك تۇرعىندارى ءۇشىن قالادا ۇلكەن بانك جانە كەمە جولدارى قاتىناسىنىڭ كەڭسەسىن سالىپ بەرمەك، ال فوردتا سۇيەك ۇنىن تارتاتىن ديىرمەنى بار زاۋىت جانە كومىر شاحتاسىن اشپاق بولدى. تەڭىز جاعاسىندا تۇراتىن سايلاۋشىلاردىڭ جانىنا ونىڭ بۇل ۋادەلەرى مايداي جاقتى. بانك وكىلى ولاردىڭ قولداۋىنا ءسوزسىز نە بولعانىنا كوز جەتكىزدى. ەندى سايلاۋ جاقىنداعان سايىن ءار ءمينوت قىمبات بولا باستادى. ينگولۆ ارنارسوننىڭ جاعدايى ناشارلاي ءتۇستى. ەندى بۇل قانداي امال جاساۋى ءتيىس؟ جوق، اسا قۇرمەتتى سايلاۋشىلار، ينگولۆ ارنارسون الدەبىر اڭقاۋ اقىماق ەمەس، ول ءوزى ۇسىنعان تارتىمدى ساياسي ۋادەلەردى باسقا بىرەۋدىڭ پايدالانىپ كەتۋىنە جول بەرە المايدى!
سوندا بۇل نە ايتتى؟ بالەندەي جاڭالىق ايتقان جوق. وزىنەن بۇرىنعى دوكتور فينسەننىڭ ۇيرەنشىكتى بولعان سۇيىكتى ءىسى — ءقازىر ۇمىت بولعان اتىشۋلى "ماڭگىلىك ماسەلەنى" — ايلاققا كىرەبەرىس قۇرىلىستار سالۋدى قايتا قولعا الاتىنىن ايتتى. ول عانا ەمەس. ەگەر التينگكە قايتا سايلاناتىن بولسا، تەك ايلاق پەن وعان كىرەبەرىس قۇرىلىستار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار فوردتا جالپى قۇنى كەمىندە جارتى ميلليون كرونا تۇراتىن وتە ۇلكەن ايلاق سالۋعا ۋادە ەتتى. ونداي كەڭ كولەمدى قۇرىلىس باعدارلاماسى جۇزەگە اساتىن بولسا، فوردتىڭ تۇرعىندارىنا عانا ەمەس، ونىمەن كورشىلەس ۆيكتىڭ دە جۇمىسشىلارىنا قاجەتتى جۇمىس ورىندارى جەتكىلىكتى بولادى. ۇلكەن ايلاق سالىنىپ بولعاننان كەيىن مەملەكەت باسقا دا كوپتەگەن قۇرىلىستار سالۋعا كىرىسەدى. ولاردىڭ ءبارىن ءتىزىپ ايتىپ شىعۋدىڭ ءوزى وڭاي تيمەيدى — كوپ ۋاقىت الادى. تەڭىزدەگى قۇرىلىس جۇمىستارىن قولعا الۋ بۇدان بۇرىن ءدال قازىرگىدەي وتە شۇعىل دا ءزارۋ ماسەلە رەتىندە كۇن تارتىبىنە قويىلىپ كورگەن ەمەس. ارنارسون بانك ديرەكتورى سالىپ بەرۋگە ۋادە ەتكەن سۇيەك ۇنى زاۋىتىن ۆيككە اۋىستىراتىن بولدى. ال بانك ديرەكتورىنىڭ قولىنداعى كۇشتى كوزىرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن ءىرى كەمە كەڭسەسىن اشۋدىڭ ورنىنا ۆيكتەگى ۇساق كەمە يەلەنۋشىلەردىڭ كومپانياسىنا مەملەكەت ەسەبىنەن وراسان زور مولشەردە قارجى بولگىزۋگە ۋادە بەردى، باسقا دا ارتىقشىلىقتار جاساي الاتىنىن ايتتى. كومپانيانىڭ تەز ءوسىپ، گۇلدەنەتىنىنە، ءسويتىپ بۇكىل حالىق ەڭ سوڭعى كەدەيگە دەيىن بايىپ شىعا كەلەتىنىنە، ياعني ولاردىڭ ءال-اۋقات دارەجەسىنىڭ نەعۇرلىم جوعارى ساتىعا كوتەرىلەتىنىنە كەپىلدىك بەردى. كومىر شاحتاسىن ەكى قالاعا تەڭ بولەتىن بولدى. ارينە، ول شاحتالاردا شىنىندا دا ناعىز ساپالى كومىر وندىرىلە قالسا. ال جاي عانا قوڭىر كومىر، قۇرعاق قۇم نەمەسە تەك توپىراق شىققان جاعدايدا ماسەلە باسقاشا بولادى. ءىس ابدەن شيەلەنىسىپ، كىمنىڭ كوبىرەك ءارى جاقسى ۋادەلەردى ۇيىپ-توككەنىن ايىرىپ ءبىلۋ مۇمكىن بولماي قالعان كەزدە سايلاۋدىڭ قانداي ناتيجە بەرەتىنى ونداي قىرۋار كوپ ۋادەلەرگە ەمەس، كىمنىڭ شەشەندىك ونەرى قانشالىقتى كۇشتى شىعاتىنىنا، ءسويتىپ سايلاۋشىلاردىڭ جۇرەگىنە قالاي تۋرا جول تاۋىپ، اسەر ەتە الاتىنىنا بايلانىستى بولىپ قالدى. تۇراقتى جۇمىس الاتىن بولدىق دەگەن ۇمىتكە قارىق بولعان كوپتەگەن جۇمىسشىلار ەندى سوسياليزمنەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى دەگەن اڭگىمە گۋلەپ كەتتى. ولار، شاماسى، اۋقاتتى ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، الدەبىر كومپانيادان نەمەسە فيرمادان پاي ۇلەستەرىن ساتىپ الاتىن بولارمىز دەپ دامەلەندى.
— بۇل ءىستىڭ نەمەن تىناتىنىن ءالى ەشكىم بىلمەيدى، — دەدى تاۋ كورولى. — جوق، بۇل ىستە تىم ءبىر جاقتى كەتۋ جاقسىلىققا الىپ بارىپ سوقتىرمايدى. اسىرەسە، ساياسات ماسەلەسىنە ساق بولۋ كەرەك. ينگولۆ ارنارسون — ارينە، قابىلەتتى جىگىت. ونىڭ بۇكىل اۋلەتى قابىلەتتى جاندار. شەتتەرىنەن شەشەن. سويلەر سوزگە اعىپ تۇر. ءبىراق ونىڭ وسى جولى كوپ داۋىس جوعالتىپ الاتىنىن مەن بىلتىر-اق سەزگەنمىن. ويتكەنى تەڭىز جاعالاۋىندا تۇراتىنداردىڭ ءبارى دە جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى باستاما كوتەرۋ جونىندە ءبىر اۋىزدان ءسوز ەتۋدە ەكەن. سوندىقتان دا مەن تۇتىنۋشىلار قوعامىنان شىعاتىنىمدى بىلتىر-اق جاريالاپ قويعانمىن. بۇل جەردە ماسەلە مەنىڭ جەكەمەنشىك ىسىمدە ەمەس. ويتكەنى ساياسات جەكەمەنشىك ىسكە جاتپايدى. مەن مۇنى جەكە ادام رەتىندە ايتىپ تۇرعان جوقپىن. ال، ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا، مەنىڭ ءوز ءىسىمدى ۆيكتەگى كۇيەۋ بالاما تۇگەلدەي تاپسىرىپ قويعانىما تاڭ قالۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ بۇل ارەكەتىم ارقىلى مەن رەدسميري تۇرعىندارىن كەمسىتەيىن دەگەن ويدان مۇلدە اۋلاقپىن. ينگولۆ ارنارسوننىڭ ۇيىپ-توگىپ بەرگەن ۋادەسىن تىڭداساڭ، اۋزىڭنان سىلەكەيىڭ شۇبىرىپ قويا بەرەدى. "ال ەگەر ول سايلانباي قالسا نە بولماق؟" دەپ سۇراق قويۋىما رۇحسات پا؟ ەگەر ونىڭ پارتياسى جەڭىلىپ قالسا شە؟ كوپ ادامنىڭ اۋىزى وسىلاي دەپ كۇنى بۇرىن قيسايىپ وتىر. مىنە، مۇنداي جاعدايدا كوڭ-قوقىس ساقتايتىن سيستەرنالار مەن ءىس توقيتىن ماشينالاردى كۇتە-كۇتە كوزىمىز تالىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل؟! سونداي-اق جايلى ۇيلەردى كىم سالىپ بەرەدى؟ ءسويتىپ ينگولۆكە داۋىس بەرگەندەردىڭ جاعدايى قالاي بولار ەكەن، ءسىرا؟ ويتكەنى كوپ نارسەنىڭ شەشۋى بانك ديرەكتورىنا بايلانىستى عوي. استانالىق شونجارلاردى اياعىنان شالىپ ءسۇرىندىرۋ وڭاي ءىس ەمەس. ال ونداي ۇلكەن ادامداردىڭ ساعان جاقسى قاتىناستا بولعانىنىڭ ەشقانداي ارتىقتىعى دا، زيانى دا جوق.
ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق ەدى: تاۋ كورولى تۇتىنۋشىلار قوعامىندا بولعان كەزىندە قازىرگى ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسىنىڭ كومەگىنە ارقا سۇيەپ، بۇگىنگى تاڭدا قولعا الىپ وتىرعان شارالارىنا بارۋعا ءتىپتى دە باتىلى جەتپەس ەدى. ءقازىر ول ءۇي سالۋعا بەكەم بەل بۋدى. وعان بىرنەشە جۇك ماشيناسى اعاش جانە سەمەنت تاسىدى — ماۋسىم ايىنا دەيىن ءۇي دايىن بولادى.
بيارتۋر وعان كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ قويدى دا بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:
— ءى-ىم، قىزىن ساۋداگەرگە بەرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.
— وي، جارقىنىم بيارتۋر-اي، سەندەردىڭ ەشقايسىسىڭ رەدسميريدەگى وتباسىمەن قۇدا جەكجات بولا قويعان جوقسىڭدار ما؟ — دەدى تاۋ كورولى. — ولاي بولسا، مەن سەنىڭ ولاردان نەگە ايىرىلماي جۇرگەنىڭە ءتىپتى دە تۇسىنبەيمىن!
— ماعان ولارمەن تۋىس بولۋىمنىڭ نە قاجەتى بار؟ مەن وزىممەن ىستەس بولىپ جۇرگەن ادامعا داۋىس بەرەمىن، — دەدى ەداۋىر نامىستانىپ، شامدانعانداي بولعان بيارتۋر. — مەن وعان ءىستى ادال جۇرگىزگەن كەزىندە ءاردايىم داۋىس بەرەمىن. سەنىڭ استانالىق شونجارمەن ارالاس-قۇرالاس بولۋىڭا بالكىم، الدەبىر سەبەپتەر بولعان شىعار؟ سەن سونى ماقتانىش كورەسىڭ. ال مەندە ونداي سەبەپ تە، ىقىلاس تا جوق.
— جۇرت سەنى ءۇي سالادى دەي مە وسى؟
— ەگەر ءۇي سالعىم كەلگەن كۇننىڭ وزىندە وعان ساياساتتىڭ نە قاتىسى بار؟
— نە قاتىسى بار دەگەنىڭ قالاي؟ — دەپ، سۇراق قويا جاۋاپ بەردى تاۋ كورولى. — مەنىڭشە، ەگەر ءۇي سالعىڭ كەلسە، وندا بانككە ارقا سۇيەۋدىڭ ەشقانداي زيانى جوق.
— ەگەر ماعان قاجەت بولىپ جاتسا، تۇتىنۋ قوعامىنان قۇرىلىس ماتەريالدارىن ساتىپ الۋ قيىن بولا قويادى دەپ ويلامايمىن.
— ءبىر عانا قۇرىلىس ماتەريالدارىن الۋمەن ۇزاققا بارا المايسىڭ، قىمباتتىم بيارتۋر، — دەپ قارسى بولدى تاۋ كورولى. — جۇمىسشىلارعا اقى تولەۋ ءۇشىن اقشانى قايدان الاسىڭ؟ اعاش ۇستالارى مەن تاس قالاۋشىلار ءالى قۇدايى نەسيەگە جۇمىس ىستەمەيدى. ءۇي سالار بولساڭ، قولىڭدا بىرنەشە مىڭ كرونا تۇرعانى دۇرىس.
— وي، ماعان اقشا تابۋ وپ-وڭاي، — دەدى بيارتۋر. — وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن كەلگەن ءبىر ۇلكەن ادام ماعان كاسسادان كەز كەلگەن مينوتتە قاجەتىڭشە قارىز الۋىڭا بولادى دەپ ۋادە بەرىپ كەتتى.
— ءيا، نەسيەگە قارىز بەرەتىن كاسسا عوي، — دەپ، ءىلىپ الا جونەلدى تاۋ كورولى. — ونداي كاسسا تۋرالى مەن ەشقانداي جامان پىكىر ايتپايمىن. ويتكەنى رەدسميريلىك يوۋن سوعىسقا دەيىنگى كوپ جىلدار بويى پريحود كەڭەسىندە مىنا مەنىمەن بىرگە قاتار وتىردى عوي. نە ايتارى بار — ول وتە تاماشا ادام! ەگەر قايداعى ءبىر كەزدەيسوق سەنىمسىز ادامدار اۋەلى ونىڭ جولىن توسىپ، اياعىنا ورالا جىعىلىپ، اقشا سۇراپ الىپ، سوڭىنان ونىمەن سوتتاسامىن دەپ قوقان-لوققى جاساپ كەلگەن بولسا، وندا يوۋننىڭ ەشقانداي كىناسى جوق. ولار نە ءۇشىن سوتتاسپاق بولدى؟ يوۋننان وزدەرىنىڭ كەلىسكەن شارتتارى بويىنشا قارىزعا اقشا العانى ءۇشىن بە؟ ءوز باسىم ونىڭ بانك اشقانىنا ءتىپتى دە تاڭ قالمايمىن. ويتكەنى ونىڭ اقشاسى ۇنەمى اينالىمدا بولادى. ول ءۇشىن وزىنە ءتيىستى نەبارى التى پايىزدىق زاڭدى ءوسىم الىپ وتىرادى. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ الدەبىرەۋلەردەن وكىمەت ورىندارىنىڭ نازارىنان تىس الاقان جايىپ، قارىز سۇراپ جۇرگەنىنەن الدەقايدا جاقسى عوي. راس، ول ءبىر كەزدە ون ەكى پايىزدان جيىرما پايىزعا دەيىن ءوسىم الىپ كەلگەن بولاتىن. ءبىراق ونداي قىلىعى ءۇشىن تۇرمەدەن ءبىر-اق شىعۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ال نەسيە بەرەتىن بانك — سەنىمدى ءارى سالماقتى ءىس. قاجەت بولا قالاتىن ازىن-اۋلاق سومانى قارىزعا بەرە قوياتىن ونداي نەسيە كاسساسىنىڭ ءوز پريحودىندا بولعانى قانداي جاقسى! ءبىراق ازىن-اۋلاق سومانى، سونىڭ ءوزىن وتە قاجەت بولىپ، قىسىلعان جاندارعا عانا بەرگەن دۇرىس. ونىڭ ۇستىنە، نەسيە كاسساسى قوياتىن شارتقا سايكەس ەشكىم دە مول مولشەردە قارىز الا المايدى. كىمدە-كىم قۇرىلىس سالاتىن بولسا، قىرىق جىلعا دەيىنگى ۇزاق مەرزىمگە بەرىلەتىن قارىزدى ەڭ ۇلكەن بانكىدەن عانا الۋدى دۇرىس كورەدى.
— ماعان ونداي ۇزاق مەرزىمگە قارىز الۋدىڭ قاجەتى نە؟ بىر-ەكى جىلدىڭ وزىندە-اق قايتارىپ بەرەمىن. سوعىس توقتاپ، بەيبىت زامان ورناعان بويدا باعانىڭ ءبارى تومەندەپ كەتەدى دەپ بوسكەندەر از بولعان جوق ەدى. ءبىراق ءجۇننىڭ باعاسى تاپ بيىلعى كوكتەمدەگىدەي ەشقاشان جوعارى بولعان ەمەس. مەنىڭ سەنىمدى بىرەۋلەردەن ەستىگەنىمدەي، الداعى كۇزدە قويدىڭ باعاسى دا قىمباتتاي تۇسەتىن كورىنەدى.
تاۋ كورولى ويلانىپ قالدى، الدەبىر كۇدىكپەن ساقالىن سيپاي بەردى. ول ءوزىنىڭ ويىن اتپاي تۇرىپ، ادەتتە ساقالىن ولاي دا، بىلاي دا سيپاۋمەن بولاتىن. ونىڭ كوزىنە ءاربىر وي شىن جازباشا تۇردە قاعاز بەتىنە تۇسكەننەن كەيىن عانا، ياعني رەسمي قۇجاتقا اينالعاننان كەيىن عانا كۇشىنە ەنەتىندەي كورىنەتىن. ويتكەنى ول تىم ۇزاق جىلدار بويى شەنەۋنىك بولىپ كەلگەن ەدى. ونىڭ قامقورلىعىندا جانۋارلار دا، ادامدار دا، ءتىپتى ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزدەرى دە بولعان-دى. سوندىقتان دا ول تىم ءاتۇستى اسىعىس قورىتىندىلاردىڭ جاسالۋىنا جول بەرمەيتىن.
— ءيا، ءيا، — دەدى ول ەداۋىر ۋاقىتتان سوڭ، — جارقىنىم بيارتۋر، مەنىڭ ساعان، وزىمە تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا، ءبىر دوستىق كەڭەس بەرگىم كەلەدى. ءبىراق سەن مۇنى رەسمي تۇلعا رەتىندە ايتۋ ءۇشىن كەلدى ەكەن دەپ ويلاپ قالما. ەكىنشىدەن، مەن سەنى سەندىرىپ، كوزىڭدى جەتكىزۋ ءۇشىن جاي عانا جەكە تۇلعا رەتىندە دە سويلەسپەۋگە تىرىسامىن. جوق، مەنى ونداي دا، ونداي ەمەس تە دەپ تانى. سەنىڭ ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ، مەن كووپەراتيۆتىك قوزعالىسقا دۇرىس نارسە ەكەن دەپ ەشقاشان تولىق قولداۋ كورسەتكەن جان ەمەسپىن. دەگەنمەن دە ونىڭ كوپتەگەن پايدالى جاقسى جاقتارى بار ەكەنىن بىلەمىن. مەن ونىڭ جاقسى تۇستارىن رەدسميريلىكتەردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ەڭ الدىمەن فرۋدىڭ جەكە ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتتەرىنەن ايقىن كورىپ، ءارقاشان ءبىرىنشى بولىپ تانىپ، قىزۋ قولداۋ كورسەتىپ كەلدىم. راس، مەن قاشان بولسا دا ءىستىڭ التىن ارالىعىن قولداۋعا تىرىستىم. سوندىقتان دا ماسەلەنىڭ ەكى جاعىن دا دۇرىس دەپ تابۋىما مۇمكىندىگىم مول بولدى. قالاي دەگەندە دە ءىستىڭ قاي جاعىنىڭ دۇرىس ەكەنى تولىق دالەلدەنىپ، جەڭىپ شىققانعا دەيىن سونداي ۇستانىم جاسايمىن. ال تاپ ءقازىر مەن جوعارى دارەجەلى ادامدار سەنىم بىلدىرگەن وكىل رەتىندە، — راس ول جونىندە قولىمدا ءالى جازباشا قۇجاتىم جوق، — ساعان وتە ءتيىمدى شارتتارمەن نەسيە قارىز ۇسىنام با دەپ تۇرمىن. ەگەر سەنىڭ شىنىمەن قۇرىلىس سالۋ نيەتىڭ بار بولسا، استانالىق بانكتەن قىرىق جىلدىق ۇزاق مەرزىمگە يپوتەكالىق قارىز رەتىندە قارجى الىپ بەرە الامىن. ءبىر عانا شارت قويامىن ول تۇسىنىكتى دە. سەن ءوز ەركى وزىڭدەگى، وزگە ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس دەربەس ادامسىڭ، — مەن سەنىڭ قاڭىنا سىڭگەن ونداي قاسيەتتىڭ بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. — قازىرگى زاماننىڭ بىزدەن نەنى تالاپ ەتەتىنىن تۇسىنەتىن بولۋىڭ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سەنىڭ ءقازىر قاي جاققا قاراي باعىت ۇستاۋعا اقىلىڭ جەتەتىن بولۋى ءتيىس.
الپىس جەتىنشى تاراۋ
CAلT MIHETIH AT
بۇل كوكتەمدە جازعى مەكەن تۇرعىنى گۆەندۋردىڭ ەسىمى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اۋزىنان تۇسپەدى. ونىڭ سەبەبى: بىرىنشىدەن، امەريكاعا كەتپەك بولعانى، ەكىنشىدەن، ءتىپتى بايگەگە قوساتىن ات ساتىپ الۋى! ول مۇنداي اتتى الدەبىر الىس پريحودتان كەلگەن ادامنان قىمبات باعاعا ساتىپ الدى. جۇرت گۆەندۋردى كۇلكىگە اينالدىردى. بۇل اقىماق جىگىت ينگولۆ ارنارسوننىڭ جالعىز قىزىنىڭ سوڭىنان قالماي، ءتۇنى بويى سالپاقتاپ ءجۇرىپ، پاروحودتان قالىپ قويىپتى. بۇعان ىشەك-سىلەڭ قاتا كۇلمەگەندە قايتەرسىڭ؟! بىرەۋلەر بۇل جىگىت اقىلىنان اداسقان بولۋى كەرەك دەستى. ەكىنشى بىرەۋلەر ساتىپ العان اتى تۇككە تۇرعىسىز ناشار، كارى-قۇرتاڭ بىردەڭە دەگەندى ايتتى. وسىنداي دا اقىماق بولادى ەكەن-اۋ! ەندى ول بارشا جۇرتقا، بارلىق جەرگە اقىلىنان اداسقان ەسۋاس بىرەۋ رەتىندە بەلگىلى بولدى. الدەبىر شەت ايماقتاردىڭ بىرىندە جينالىس بار ەكەن دەگەندى ەستىسە، اتىنا مىنە سالىپ، سوندا تارتىپ وتىراتىندى شىعاردى.
شارۋالار ونى بەينە ءبىر وشپەندىلىكپەن مازاق ەتىپ، ءماز بولىستى. ال قالا تۇرعىندارى ونى دەريەۆنيانىڭ قولاپايسىز جىگىتى رەتىندە كۇلكى ەتتى. قىمباتقا ساتىپ العان اتىنان تۇسپەي، بارلىق بازاردى ارالاپ جۇرەتىنىن، التينگ دەپۋتاتىنىڭ جالعىز قىزىنىڭ سوڭىنان قالماي، ءتۇنى بويى اۋرە-سارساڭعا تۇسكەنىن مازاق ەتىستى. پايداكۇنەم ساۋداگەرلەر ونى جول بويىندا توقتاتىپ، اتىنىڭ ءتىسىن اشىپ كورىپ، كەلەمەج ەتتى. بۇل اتتى وزدەرى ساتىپ الىپ، يەسىنە بۇدان دا ناشار اتتى الداپ تىقپالاۋعا تىرىستى.
جازدىڭ ورتا شەنىندەگى جەكسەنبىنىڭ ءبىرى ەدى. پريحود تۇرعىندارى سايلاۋ الدىنداعى جينالىسقا ۋتيرەدسميريگە شاقىرىلدى. پاستور بۇل جاعدايدى پايدالانىپ قالۋعا — جينالىس الدىندا تۇسكى ناماز وقۋ ءراسىمىن وتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. الدەبىرەۋ تىم ەرتە كەلگەن ەكەن — قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ نامازىنا قاتىسىپ ۇلگەردى. الايدا ساياساتقا ىنتا قويۋدىڭ كۇشەيىپ كەتكەنى سونشا، ءتىپتى جاي قاراپايىم ادامداردىڭ وزدەرى دە ەسكى نانىمدارىنان باس تارتا بەزىنىپ، وزدەرىنە كۇشتى باسشىلىقتىڭ الىستاعى اسپاننان ەمەس، جاقىنداعى جەردەن جاسالىپ وتىرعانىن تۇسىنە باستادى.
گۆەندۋر ءوزىنىڭ اتىن سالت مىنە سالىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ نامازىنا ەكپىندەتە شاۋىپ جەتكەن ەدى. ات بايلاناتىن ورىننىڭ جانىندا دەريەۆنيانىڭ ءبىر توپ جاستارى تۇرعان بولاتىن. ولار گۆەندۋردى ادەتتەگىدەي مازاق ەتكەن كۇلكىمەن قارسى الدى: امەريكاعا نەگە كەتىپ قالماعانىن ايتىپ، نارازى ەكەندىكتەرىن ءبىلدىردى، ال كەيبىرەۋلەرى ونىڭ اتىن اينالدىرا قاراپ شىعىپ، سونشالىقتى سالقىن ءارى قولداماعان پىكىر ءبىلدىردى. گۆەندۋر از-كەم كىدىردى دە ەكى قاباتتى ۇلكەن ۇيگە جاسىرىن تۇردە تەز كوز جۇگىرتتى. اسىرەسە ونىڭ ەكىنشى قاباتىنىڭ توبەسىنە سالىنعان شاعىن ۇيشىككە قايتا-قايتا قاراي بەردى. ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك اتىن سالت ءمىنىپ، شاۋىپ كەلگەنىن بايقاعان ەشكىم بار ما ەكەن دەگەن ۇمىتپەن قارايدى. ءبىراق بۇل اتاقتى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن ءار جاقتان جينالعان قاعىلعان-سوعىلعان توبىرعا كوز سالا قوياتىن ەشكىم جوق ەدى. اقىن ايەلدىڭ قىش قۇمىرالاردا ماپەلەپ وسىرگەن ءساندى وسىمدىكتەرىنىڭ كۇن ساۋلەسىنە ۇمتىلعان گۇل جاپىراقتارى عانا كورىنەدى. جاس جىگىت ستاروستانىڭ وتباسى مۇشەلەرى شىركەۋگە كەتىپ قالعان بولار دەپ ويلادى. ءسويتىپ ءوزى دە سولاي قاراي بەت الدى. ول شىركەۋدىڭ ەسىگى الدىنا جايعاسىپ الىپ، ىشتە وتىرعاندارعا اينالا كوز جۇگىرتۋمەن بولدى. قىز الدىڭعى قاتارداعى سكامەيكادا، امۆوننىڭ جانىندا وتىر ەكەن. ول قىزىل قالپاق كيىپتى. گۆەندۋر مەن قىزدىڭ ەكى اراسىن بىرنەشە قاتار وتىرعان ادامدار ءبولىپ تۇر. سوندىقتان دا ول وسىنشا كوپ باستىڭ اراسىنان قىزىل قالپاقتى قايتا-قايتا ىزدەستىرەدى. گۆەندۋر تۇلا بويىمەن ەلەكتر توگى ءجۇرىپ وتكەندەي سەزىندى — وكپەسى القىنىپ، ۇلكەيە تۇسكەندەي، ال جۇدىرىقتاي جۇرەگى تىم كىشىرەيىپ كەتكەندەي بولدى. ساز ۇنىنە ەرەكشە سەزىمتالدىق تانىتتى. پسالوم-دۇعانىڭ ۇنىنەن قۇلاعى ءبىتىپ قالا جازدادى، ەكى كوزىنىڭ الدى تۇماندانىپ سالا بەردى. ۋاقىت سوزىلا ءتۇستى، ال پسالوم-دۇعا وقۋدىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن داۋىستاپ جىلاپ-سىقتاۋدىڭ ءالى اياقتالار ءتۇرى جوق. مۇندايدا قىزعا قالاي جاقىن بارا الارسىڭ؟ وڭاشا شىعىپ كەت دەپ قالاي ايتا الارسىڭ؟ شاماسى، دۇعا وقۋ اياقتالىپ، قىز ءوزىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە ونى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالىپ، قۇلاعىنا "كوشەگە شىققان سوڭ بۇرىشتىڭ ارعى شەتىندە كۇتە تۇر" دەپ سىبىرلاعانى ءجون شىعار؟ جوق، مۇنىسى دۇرىس بولمايدى. قىزدى شىركەۋ ىشىندە كىدىرتۋ — ادەپسىزدىك. ونىڭ ۇستىنە، قانداي قىزدى دەسەڭشى! بۇرىشتىڭ ارعى شەتىندە كۇتە تۇر، وڭاشا كەزدەسەيىك دەمەك بولعانى نە دەگەن ماسقارا!؟ ەگەر ونى ات قورا جاققا بارىپ، ءوزىنىڭ ساتىپ العان بايتالىن تاماشالاۋعا شاقىرسا، ءبىر ءجون بولار ەدى. ءبىراق گۆەندۋرعا تاعى ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى. شىركەۋدىڭ ىشىندە جىلقى تۋرالى ءسوز ەتۋ ەرسى بولماس پا ەكەن؟ ويتكەنى كيەلى كىتاپتىڭ قايسىسىن الىپ قاراساڭ دا جىلقى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز كەزدەسپەيدى، تەك ەسەكتەر تۋرالى ايتىلادى. گۆەندۋر كوزى بۇلدىراپ، بوزعىلت تۇماننىڭ اراسىنان پاستوردىڭ التاردان شىققان، مەحراپتا تۇرىپ تاعى ءبىر ۇزاق پسالوم-دۇعانى داۋسىن سوزا باستاپ جىبەرگەنىن كوردى. جۇرتتىڭ ءبارى دە وتىرعان ورىندارىنان تۇردى. قىز دا تۇرەگەلدى. گۆەندۋر ونىڭ ۇستىندە كوگىلدىر پالتوسى بار ەكەنىن بايقادى. بۇل دۇنيەدە ونىڭ ەكى يىعىنداي سۇلۋ يىق ەشكىمدە جوق شىعار ءسىرا؟ ءيا ول يىققا سالماق سالۋعا ءتىپتى دە بولمايدى. قىزىل قالپاعىنىڭ استىنان التىنداي سارى قوس بۇرىمى كورىندى. قىزدىڭ كيگەنى وتە قىمبات قالپاق ەدى. ول بۇلاردىڭ بۇگىنگى سالتاناتتى كەزدەسۋىنىڭ ءساتتى مينوتىنە وتە-موتە جاراساتىن سياقتى. ءبىراق بۇگىن قىز بۇعان سونشالىقتى قاتال ءارى تىم مەنمەن بولىپ كورىندى. مۇنىڭ جاعىنا ەڭ بولماسا ءبىر رەت مويىن بۇرىپ قاراسا، نەسى كەتەدى؟ سوندا مۇنىڭ تولقىن اتا تاسقىنداعان ماحاببات سەزىمى وعان قالاي دا جەتەر ەدى. ءبىراق، امال قانشا، ول قىزدىڭ باسقا بىرەۋدىڭ بايتالىن قىزىقتايتىن قۇلقى بار دەيسىڭ بە؟ ال ەگەر بۇل ءوزىنىڭ وسى بايتالىن قىزعا سىيلىق رەتىندە بەرىپ كەتە سالسا، قايتەر ەدى؟ ويتكەنى بۇل بايتال دا قىمبات تۇرادى — مىڭ كروناعا جاقىن. دەگەنمەن دە ول قىز مۇنىڭ سىيلىعىن قابىل الا قويار ما ەكەن؟ ەگەر قابىلداسا، بۇل ۇيىنە قۋانا-قۋانا جاياۋ قايتار ەدى. ەگەر قىز قالاۋىن ءبىلدىرىپ، ۇيىڭە دەيىن جەر باۋىرلاپ، ەڭبەكتەپ بار دەپ بۇيىرسا، سولاي ەتۋگە دە ءازىر. گۆەندۋر دا وسىنىڭ ءبارىن تاپ بۇگىن اشىق ايتۋعا دەگەن قۇشتارلىق كۇشەيە ءتۇستى. ويتكەنى بۇل قىزدى ءبىرىنشى كورگەن قاس-قاعىم ءساتتىڭ وزىندە-اق ونىڭ قۇلاق كەستى ادال قۇلىنداي سەزىنگەن ەدى. سوندىقتان ول قىز بۇعان نە بۇيىرسا دا — سالت اتقا ءمىنىپ ءجۇر دەسە دە، جاياۋ كەتە بەر دەسە دە، ءتىپتى ۇيىڭە دەيىن جەر باۋىرلاپ، ەڭبەكتەپ جەت دەسە دە ءسوزسىز ورىندالاتىن ەدى. گۆەندۋر بۇل قىزدىڭ جولىنا ەڭ ۇلى وراسان زور مەملەكەتتىڭ ءوزىن قۇرباندىق ەتتى ەمەس پە؟! ال ول ەلدە ادامنىڭ كىم بولامىن دەسە دە ءوز ەركىندە بولاتىن، ادام ءومىر باقي تىنىمسىز ءارى ءمان-ماعىناسىز جۇمىس ىستەي بەرۋگە ءتىپتى دە ءتيىس ەمەس ەدى... ءيا، بۇلار دا قول جاعاسىندا ەمىن-ەركىن وڭاشا ويناپ-كۇلىپ جاتقان بولاتىن. سوندا قول بەتىندە ماحابباتتىڭ سيمۆولىنداي قوس اققۋ ءجۇزىپ جۇرگەن. ءقازىر ولار قايدا ەكەن؟ بالكىم، ءبىرجولا ۇشىپ كەتكەن بولار؟ الدە ولار بۇلاردىڭ كوزىنە كورىنگەن بوس ەلەس قانا ما ەدى؟ جو-جوق، بوس ەلەس ەمەس! ول قىز مۇنى شىن سۇيگەن بولاتىن. سودان سوڭ ءوزىنىڭ بوز بيەسىنە ءمىنىپ، بۇعان جەتكىزبەي، كوگىلدىر كەڭىستىكتىڭ الىس تۇكپىرىنە ەنىپ، كورىنبەي كەتكەن...
— حريست قاۋىمىنداعى قىمباتتى اعا-ىنىلەرىم مەن اپا-قارىنداستارىم، مەنىڭ سەندەردى اعا-ىنىلەرىم مەن اپا-قارىنداستارىم دەپ باتىل ايتۋىما تولىق نەگىزىم بار. سەندەر سوناۋ بيىك اسپانعا شارىقتاپ شىعا الاتىن ءۇش ءارىپتى، كىشكەنتاي عانا ءۇش ءارىپتى بىلەسىڭدەر مە؟
پاستور اقىرىندا امۆونعا كوتەرىلدى. ەندى ول ۇزاق — سونار تاعى ءبىر پسالوم-دۇعا وقۋعا كىرىسسە ەكەن. سوندا بۇل جاس جىگىت جىگەرلەنگەن شابىتى كەلىپ، الدەبىر باتىل شەشىم قابىلداپ تا قالار ەدى...
— قانە، قىمباتتى اعا-ىنىلەرىم مەن اپا-قارىنداستارىم، ءبىزدىڭ بارىمىزدەن جوعارى تۇراتىن سول ءۇش ءارىپ، نەبارى ءۇش كىشكەنتاي ءارىپ تۋرالى تەرەڭ ويلانىپ كورىڭدەرشى...
ءيا، بۇل سۇيگەن قىزىنا استىنداعى اتىن سىيلاۋعا ءبىرجولا بەل بۋدى. ءبىراق ول مۇنىڭ سىيلىعىن قابىل الا ما الدە قابىل الماي ما — ول جاعى ءالى بەلگىسىز. ەگەر قابىلداي قويسا، بۇل وعان ولە-ولگەنشە ريزا بولار ەدى، ءتىپتى ءومىر بويى قارىزدار بولىپ قالار ەدى. قىزدىڭ بىلاي دەۋى دە مۇمكىن-اۋ: "نەمەنە مەنى اتى جوق دەپ ويلايسىڭ با؟ مەندە ات دەگەنىڭ جەتىپ ارتىلادى. ات قورادا تولىپ تۇر!" ءبىراق گۆەندۋر ءالى ءۇمىتىن ۇزگەن جوق. بالكىم، قىز مىناداي سوزدەر ايتىپ قالار: "مىناۋ ءبىر كەرەمەت جاقسى ات ەكەن. بۇرىن-سوڭدى ءوزىم كورمەگەن سۇلۋ جىلقى! مەن مۇنى زور ريزاشىلىقپەن قابىل الامىن ويتكەنى ءوز قولىڭمەن سەن سىيلاپ تۇرسىڭ عوي! سەن ءوزىڭ دە سۇلۋ جىگىتسىڭ، كۇشتىسىڭ، كەۋدەڭ قۇشاق جەتپەستەي كەڭ، جاۋىرىنىڭ قاقپاقتاي جالپاق... ءبىراق سەن ءوزىڭ اتسىز قالاسىڭ عوي. ۇيىڭە جاياۋ قايتاسىڭ با؟" سوندا بۇل وعان: "ەشتەڭە ەتپەيدى. ماعان جاياۋ كەتۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءتورت اياقتاپ، جەر باۋىرلاپ، ەڭبەكتەپ كەتۋگە دە بارمىن! ول ول ما، يت بولىپ ءۇر دەسەڭ دە ءازىرمىن. تەك سەنىڭ قالاۋىڭ ءبىلسىن. مەن كوپ ۇزاماي، جازعى مەكەننىڭ يەسى بولامىن. جاقىندا قۇرىلىس سالۋعا كىرىسەمىز. رەدسميريدەگى سياقتى ۇلكەن، ەكى قاباتتى، ەكىنشى قاباتىنىڭ ۇستىندە ۇيشىگى بار ادەمى ءۇي تۇرعىزاتىن بولامىز. ءبىراق ءبىز ونى سەندەر سياقتى اعاش پەن تەمىردەن عانا ەمەس، تاماشا تاستان سالاتىن بولامىز..." دەپ جاۋاپ قايتارار ەدى. ە، قۇداي، ءوزىڭ كەشە گور: شىركەۋدە جىلقى تۋرالى ەمەس، تەك ەسەكتەر تۋرالى ءسوز ايتۋ كەرەك ەدى-اۋ!
— قانە، كىمدى كىم شىعارىپ جىبەردى؟ — دەپ، پاستور داۋسىن سالتاناتپەن سوزا ءتۇسىپ، سۇراق قويدى. جازعى مەكەننەن كەلگەن جىگىت ادامدى ەمەس، الدەبىر اتتى شىعارىپ جىبەرگەن بولار دەپ ويلادى جانە سولاي بولىپ شىقسا ەكەن دەپ بۇكىل جان-جۇرەگىمەن قالادى. پاستور امۆوننىڭ ۇستىنەن تومەنگە ەڭكەيە ءيىلىپ قارادى
— ءسويتىپ ونى شىعارىپ جىبەردى، — دەدى پاستور بار ەكپىندى "ونى" دەگەن سوزگە ءتۇسىرىپ.
وكىنىشكە وراي، جاس جىگىت اڭگىمە كىم تۋرالى ەكەنىن ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ وتىرىپ ەستي العان جوق ەدى.
— قانە ايتىڭدارشى كىمدى كىم شىعارىپ جىبەردى؟ — دەپ سۇرادى پاستور. بۇل جولى ول ەداۋىر ۇزاق ءۇزىلىس جاساپ، شىركەۋدە عيبادات ەتىپ وتىرعانداردى تۇگەل شولىپ شىقتى.
"بالكىم، بۇل سۇراققا مەنىڭ جاۋاپ بەرۋىمە تۋرا كەلسە، قايتەمىن؟" دەگەن وي كەلگەن كەزدە گۆەندۋردىڭ زارە-قۇتى قالماي، قاتتى دەگبىرسىزدەندى. قۇداي جارىلقاپ، پاستور ءوز سۇراقتارىنا ءوزى جاۋاپ بەرە باستادى:
— ونى پيلاتتىڭ جاۋىنگەرلەرى شىعارىپ جىبەردى. ولار ونى قاشان شىعارىپ جىبەردى؟ ولار ونى ساعات بەستىڭ كەزىندە شىعارىپ جىبەردى. قايدا شىعارىپ جىبەردى؟ اشىق اسپان استىنا شىعارىپ جىبەردى. ونى نەگە شىعارىپ جىبەردى؟ ويتكەنى ول جەردە قالدىرۋعا رۇقسات ەتىلمەدى.
جاس جىگىت ۋھ دەپ ەندى عانا ەركىن دەم الدى.
ەگەر ءقازىر بۇل قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ۋاعىزىنىڭ اياقتالۋىن كۇتپەي-اق، اقىرىن-اقىرىن سىتىلىپ، شىركەۋدەن شىعىپ كەتسە قايتەر ەدى. بۇل ەڭ سوڭعى قاتارداعى سكامەيكانىڭ شەت جاعىندا وتىر عوي — كىم بايقاي قويار دەيسىڭ؟ تىزەسىن بۇگە ەڭكەيىپ، ەسىككە جاقىن بارسا، سىرتقا شىعىپ كەتۋ قيىن ەمەس. ءسويتىپ ات بايلايتىن اۋلا جاققا بارىپ، ءوزىنىڭ اتىن جەتەكتەپ الىپ كەلەدى. قۇدايعا عيبادات ەتۋ ءراسىمى اياقتالعانشا شىركەۋدىڭ ەسىگى الدىندا اتىن تىزگىنىنەن ۇستاپ، كۇتە تۇرادى. ال قىز شىركەۋدەن شىققان بويدا تىزگىندى ونىڭ قولىنا بەرە قويادى دا: "مىنە، بۇل ەندى سەنىڭ اتىڭ بولادى!" دەيدى. وسىلاي ويلاعان كەزدە ونىڭ ەسىنە مىنا قاپتاعان حالىق تۇسە كەتتى. سوندا بۇكىل پوسەلكە حالقى بۇل تۋرالى نە ايتپاق؟
كەدەي شارۋا ۇلىنىڭ ۋتيرەدسميريدەگى باي يوۋننىڭ نەمەرەسىنە ات سىيلاعانى ەرسى بولماس پا ەكەن؟ مۇنى ماسقارا ەتىپ، مازاق ەتسە، نە ىستەمەك؟ وسىنشالىق ورەسكەل باتىلدىعى ءۇشىن بۇعان قىزدىڭ ءوزى دە رەنجىپ جۇرمەي مە؟ "ءسويتىپ جالپى جۇرتتىڭ كۇلكىسىنە قالمايمىن با؟" دەگەن وي كەلگەندە جىگىتتىڭ ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق قارا تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. ول ويلانعان سايىن ەندى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەي، شاتاسا بەردى، شاتاسا بەردى.
— حريست قاۋىمىنداعى قىمباتتى اعا ىنىلەرىم مەن اپا-قارىنداستارىم، — دەدى پاستور. — ۋاقىت زۋلاپ ءوتىپ بارادى. — وسى ءبىر تەرەڭ ماعىنالى ءسوزدى ايتقاننان سوڭ ول ەداۋىر ۇزاق ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ الدى. العا قاراي ۇمتىلا ەڭكەيىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ وتىرعانداردى تۇگەل شولىپ شىقتى دا، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە بارىنشا ءجىتى ۇڭىلە تۇسكەندەي بولدى. اسىرەسە جازعى مەكەننەن كەلگەن گۆەندۋرعا ەرەكشە شۇقشيا قادالعان سياقتى. — ءيا، ۋاقىت زۋلاپ ءوتىپ بارادى، — دەپ قايتالادى ول الگى ءسوزىن. — ويلاپ قاراڭدارشى. كەشە سەنبى ەدى. بۇگىن جەكسەنبى كەلدى. ەرتەڭ دۇيسەنبى بولادى. سودان سوڭ سەيسەنبى كەلىپ جەتەدى. وسىدان از عانا بۇرىن ساعات ءبىر ەدى. ءقازىر ەكى بولىپتى. ەندى ءبىر ساعاتتان سوڭ ءۇش بولادى. ودان سوڭ ءتورت...
وسى ءبىر تەرەڭ ويلانىپ ايتىلعان، ءمان-ماعىناعا تولى سوزدەردى گۆەندۋر ەڭ الدىمەن وزىنە ارنالعانداي قابىلدادى. ويلاپ قاراسا، شىنىندا دا ۋاقىت زۋلاپ ءوتىپ بارادى ەكەن. ال بۇل ءالى ءبىر شەشىمگە توقتالعان جوق. جۇرەگى قىسىلىپ، ءدۇرس-دۇرس سوققان سايىن ماڭدايىنان سۋىق تەر تامشىلايدى. قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءراسىمى دە اياقتالىپ كەلەدى. ءبىراق قىزىل قالپاقتى قىز ءوزىنىڭ تۇرعان ورنىنان قوزعالار ەمەس. باسىن ءسال عانا كەيىن شالقايتتى. ويتكەنى پاستوردىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى جان دۇنيەسىنە تەرەڭ ءسىڭىرۋ ءۇشىن وعان قادالا قاراپ تۇرىپ تىڭداۋعا تىرىسقان ەدى. ال گۆەندۋر بەيشاراعا پاستوردىڭ كەيبىر ءسوز تىركەستەرى شالا-شارپى ەستىلۋدەن اسپادى. ونىڭ ۇستىنە، جاس جىگىتتىڭ باسى وزىندىك شىم-شىتىرىق ويلارعا تولى بولاتىن.
— وسى كەزدە تاۋ ەكى جارىلدى، حريست قاۋىمىنداعى قىمباتتى اعا-ىنىلەرىم مەن اپا-قارىنداستارىم. شىركەۋدەگى قاسيەتتى پەردە جوعارىدان تومەنگە دەيىن قاق ايىرىلىپ ءتۇستى. دۇنيە قاپاس قاراڭعىلىق قۇشاعىندا قالدى، بارلىق جەردە قاراڭعى تۇنەك ورنادى.
ءيا، شىن مانىندە قاراڭعى تۇنەك ورناعانداي بولدى. قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءراسىمى اياقتالىپ كەلەدى. مىنە، اياقتالىپ تا قالدى. سوڭعى پسالوم-دۇعا وقىلدى. گۆەندۋردىڭ كوزى بۇلدىراپ، ەشنارسەنى ءجوندى كورە المادى، قۇلاعى دا ناشار ەستىگەندەي بودى. جۇرتتىڭ ءبارى ورىندارىنان تۇردى. بۇل دا كوتەرىلدى. قىزىل قالپاق مۇنىڭ جانىنا جەتىپ، قاباتتاسا بەرگەنشە وسى ورىندا تاپجىلماي تۇرا بەرگەنى دۇرىس پا الدە جۇرتپەن بىرگە سىرتقا قاراي جىلجي بەرگەنى ءجون بە؟ ءبارىبىر كۇتىپ تۇردى. ول مۇنىڭ جانىنا جەتە بەرگەندە بەتىنە قاراپ، ءوزىنىڭ بۇكىل ماحاببات سەزىمىن بىلدىرۋگە تىرىسىپ كورمەك. جوق، تۇنجىراعان كوزدەرىن ءۇن-تۇنسىز قاداپ، موليگەن ءمۇساپىر كەيىپ تانىتادى. شاماسى، وسىلاي ەتكەنى دۇرىس بولار؟ مىنە بۇل وعان الىستان قادالا قارادى. ماحاببات جالىنىن قالاي جەتكىزسەم ەكەن دەگەن ويمەن باسىن قاتىردى... مىنە ەندى عانا ايقىن كوردى — قىزىل قالپاق ءتىپتى دە بۇل قيالداعان قىز ەمەس، وسى پوسەلكەدەگى جاسامىس ايەلدىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. ول وسىنداعى بىرەۋدەن نەكەسىز بالا تاۋىپ العان ايەل ەدى. اتاپ ايتقاندا، گيتەلگالىق ءتوۋريردىڭ ورتانشى قىزى بولاتىن. ەندى بۇل ءوزى ىنتىعا كۇتىپ تۇرعان قىزىل قالپاقتان قاتتى جەرىندى. گۆەندۋر اقىرىندا ەسىن زورعا دەگەندە جيدى. ءبىراق بۇعان دەيىن اتتاي تۋلاپ، تىنىم تاپپاي تۇرعان جۇرەگى ەندى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، تىم-تىرىس بولا قالدى. ءبارى دە بوس اۋرەشىلىك ەكەن. اينالا توڭىرەگى دە قاڭىراپ بوس قالعانداي سەزىلدى. گۆەندۋر مانادان بەرى پسالوم-دۇعالار اندەتە وقىلىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ۋاعىزى ۇزاق ايتىلىپ جاتقاندا شىركەۋدىڭ ىشىندە تەككە وتىرىپ، ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن بوسقا قيناعان بولىپ شىقتى.
قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءراسىمى اياقتالعاننان كەيىن جۇرت شىركەۋدەن اعىلا شىعىپ، جينالىس وتەتىن ورىنعا قاراي بەتتەدى. اۋلادا، ستاروستانىڭ تەرەزەسى الدىندا، ايناداي جارقىراعان سۋ جاڭا اۆتوموبيل تۇر. جۇرت وعان قىزىعا تاڭ قالىپ، اينالا قاراپ وتۋدە. بىرەۋلەر ونىڭ تەرەزەسىن بۇگىلگەن ساۋساعىنىڭ سۇيەگىمەن قاعىپ كورىپ، الدەبىرەۋلەر دوڭگەلەگىنىڭ رەزيناسى قانشالىقتى قاتتى، ءتوزىمدى ەكەنىن بايقاۋدا. گۆەندۋر دا ماشينانىڭ تەرەزەسىن تىقىلداتىپ، دوڭگەلەگىنىڭ سىرتقى رەزيناسىن كۇشپەن باسىپ كوردى. التينگ دەپۋتاتى مۇندا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءراسىمى ءوتىپ جاتقان كەزدە كەلىپ، اكە-شەشەسىنىڭ قوناق كۇتەتىن بولمەسىندە وتىرعان بولاتىن. بۇل ۇيگە ماشينا مىنگەن بانك ديرەكتورى دا كەلىپ جەتتى. ول ءوزىنىڭ جاقتاستارىن بىرگە الا كەلىپتى. كولىگى ەسىك الدىنداعى كوگالدى الاڭنىڭ ءبىر شەتىنە جەتىپ توقتاپتى. ستاروستا ونى قارسى الۋعا ارنايى شىقتى. ۇستىنە كيگەنى — دال-دالى شىققان ەسكى كەۋدەشە. يت قورادا ءبىر جىل بويى جاتقان جىرتىق توسەنىش پە دەپ ويلاپ قالۋعا بولادى. ستاروستانىڭ بۇگىنگى سالتاناتتى جاعدايدا ارنايى كيىپ شىققان كيىمىنىڭ ءتۇرى وسى. ونىڭ ىرسيعان تۇيمەسىز جاعاسىن اعىلشىن تۇيرەۋىشىمەن ىلگەكتەپ قويىپتى. شالبارىنىڭ بالاعىن ۇزىن قونىشتى توقىما شۇلىعىنىڭ ىشىنە سالىپتى. شۇلىعىن قايتا-قايتا جوعارى ءتۇرىپ قويادى. كەلىستى پالتو كيگەن، اق جاعالى قۇرمەتتى قوناقتار وزدەرىن قۇتتىقتاپ قارسى الىپ تۇرعان ونى قايىرشى ما دەپ قالىپ، قالتالارىنا ەرىكسىز قول جۇگىرتۋدە. ءسويتىپ ونىڭ قولىنا ءارقايسىسى بەس ەيرير ۇستاتىپ جاتتى. جينالىسقا كەلگەندەرگە زالعا كىرىپ، جايعاسىپ وتىرۋ، از عانا كۇتە تۇرۋ ۇسىنىلدى. ويتكەنى كانديداتتار جينالىسقا كوفە ءىشىپ، كوڭىلدەرىن جايلاپ بولماي، بارا قويمايدى. گۆەندۋر ءبىر بۇرىشتاعى سكامەيكاعا جايعاستى، باس كيىمىن ەكى تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويدى. الدەبىر جىگىت ناسىباي يىسكەتىپ، سىپايىگەرشىلىك جاساپ ەدى، بۇل شىداي الماي، قاتتى تۇشكىرىپ جىبەردى. مىنە كانديداتتار دا كەلدى. ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسون. مۇنداي جاقسى ادامدى بۇل دۇنيەدەن ىزدەپ تابا المايسىڭ. قۇداي ۇمىت قالدىرعان مىنا كەڭ اڭعارعا كەدەي شارۋالارعا ارناپ تاماشا جولدار سالدىرعان وسى ادام. ونىڭ بەتى-جۇزى، كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان جارقىراعان ءومىرلى، وكتەم كوزقاراسى قانداي! كۇيكى تىرشىلىكتەن ارىپ-اشىپ، قالجىراپ بىتكەن كەدەي شارۋالارعا بەينە ءبىر توبەلەرىنەن قۇيىلىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىندەي عوي. ول سىڭعىرلاعان سۇلۋ ۇنىمەن ەمىن-ەركىن، ەشقانداي قىسىلىپ-قىمتىرىلماي سويلەدى. ونىڭ اپپاق قارداي جەڭ ۇشى ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇرعان كىشكەنتاي قولدارىنىڭ سونشالىقتى جاتىق تا جاراسىمدى قيمىلى قانداي تاماشا! وعان قىزىعا قارايمىن دەپ وتىرعاندا ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا نازار اۋدارۋدىڭ ءوزى قاجەت بولماي قالادى. ونىڭ قولىنىڭ سيقىرلى قيمىلىنان كوز الماي، قاراپ وتىرۋدىڭ ءوزى ابدەن جەتكىلىكتى. جازعى مەكەننەن كەلگەن جاس جىگىت ونىڭ ايتقان سوزدەرىمەن جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ نەگە بىردەن كەلىسە كەتپەيتىنىنە تۇسىنە الماي-اق قويدى. ءبىراق ءوزىنىڭ جۇرەگى تاعى دا اتتاي تۋلاپ، ونىڭ قىزىن سۇيەتىنى قايتادان ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندە وسى ءبىر قۇدىرەتتى ادام، سىرتتا، تەرەزە الدىندا جارقىراپ تۇرعان عاجايىپ ءاۆتوموبيلدىڭ يەسى، شىنىندا دا ءوزىنىڭ تۋعان قايىن اتاسى سياقتى كورىنگەن ەدى.
جينالىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. حالىق مۇددەسى ءۇشىن ەڭ ءزارۋ، ەڭ قاجەتتى، ماڭىزدى ماسەلەلەر كوتەرىلۋمەن بولدى. ولاردىڭ شەگى جوق كوپ سياقتى: تۇتىنۋ قوعامدارى جانە شارۋالار تۋرالى: كوپەستەردىڭ جانە الىپساتار ساۋداگەرلەردىڭ وزبىرلىعى، بانكتەردىڭ كۇيرەۋى جانە كەمە قوزعالىسى كومپانيالارىنىڭ شەككەن زيانى تۋرالى: شارۋالارعا بەرىلەتىن نەسيەلەر تۋرالى، اگرارلىق رەفورما جوبالارى تۋرالى، قۇرال-سايماندار سالۋعا كومەكتەسىپ، قول ۇشىن بەرەتىن قورلار تۋرالى، كۇل-قوقىس ساقتايتىن سيستەرنا ىدىستار تۋرالى، تەلەفون جەلىلەرى تۋرالى، ەكسپورت ماسەلەلەرى تۋرالى، جول جانە كوپىر قۇرىلىستارى تۋرالى، جاڭا جەرلەردى جىرتىپ، كەڭىنەن يگەرۋ تۋرالى، حالىققا ءبىلىم بەرۋ تۋرالى، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى تۋرالى، دەريەۆنيالاردى ەلەكترلەندىرۋ تۋرالى سياقتى بولىپ جالعاسا بەرەدى. ينگولۆ ارنارسون ورنىنان قايتا-قايتا تۇرىپ، كەۋدەسىن ىلگەرى قاراي ۇمتىلا كەرىپ، كانىگى ارتىستەر سياقتى ەكى قولىن كەزەكپە-كەزەك سىلتەپ، ءوزىنىڭ باسەكەلەس قارسىلاسىن باس يزەپ كورسەتىپ قويىپ، الۋان ءتۇرلى ماسەلەلەردىڭ شەشىمى قالاي ەتسە دۇرىس بولاتىنىنا بۇلتارتپاس دالەلدەر كەلتىرۋدەن جالىققان جوق. ول ەلدەگى بانكتەردىڭ وراسان زور مولشەردە ويسىراي زيان شەگىپ وتىرعانىنا، حالىقتىڭ اقشاسىن سۇرقيا ساۋداگەرلەردىڭ تالان-تاراجعا سالىپ جىبەرگەنىنە، قارجى توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايدىڭ ءورشي ءتۇسىپ كەلە جاتقاندىعىنا، مۇنىڭ ءوزى كەمە قوزعالىسى كومپانيالارىنىڭ شاش ەتەكتەن پايدا تاۋىپ، وڭاي ولجاعا كەنەلۋىنە، حالىقتىڭ اراسىندا قۋ تاقىر كەدەيلەردىڭ ەجەلدەن الەۋمەتتىك ەنشىسى بولىپ كەلە جاتقان وكپە اۋرۋىنىڭ ەتەك الۋىنا، ولاردىڭ شۇرىق تەسىك لاشىقتاردا بارىنشا تىعىز تۇرىپ، اۋىر ءومىر سۇرۋلەرىنە، كرونا باعامىنىڭ قۇلدىراپ تومەن ءتۇسىپ كەتۋىنە، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىن ار-ۇياتتان بەزە توناپ، كۇيزەلتىپ كەلە جاتقانىنا، حالىققا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى قازىرگى ساياساتتىڭ وڭباي وتىرعانىنا، ءسويتىپ، يسلانديالىقتاردىڭ قايداعى ءبىر مەشەۋ دامۋ ساتىسىنداعى قارا زاڭگىرلەردىڭ (نەگرلەردىڭ) دەڭگەيىندە قالۋىنا وزىمەن باسەكەلەس وسى ۇمىتكەر ارىپتەسى عانا كىنالى دەگەن ايىپتاۋلاردى قارداي بوراتىپ، ونىڭ ءبىر باسىنا ۇيىپ-توكتى. شارۋالار ەندى-ەندى باستارىن بىرىكتىرىپ، وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن جانە تۇرمىس جاعدايلارىن جاقسارتۋ سالاسىنداعى ازىن-اۋلاق قول جەتكەن تابىستارىن باياندى ەتىپ، ساقتاپ قالايىن دەسە، تاعى دا تاپ وسى ادام — مەنىڭ باسەكەلەس ۇمىتكەر ارىپتەسىم — ولاردىڭ جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الىپ، كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر دەگەندى ايتتى. ءسويتىپ بۇل ادام ەلىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن ءزىل-باتپان اۋرىتپالىقتى مىڭ جىل بويى ءوز يىعىمەن كوتەرىپ كەلە جاتقان جانە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى تولىپ جاتقان دۇشپاندارىمىزدىڭ تاراپىنان جاسالعان قاستاندىقتاردان قىزعىشتاي قورعاپ، ساقتاپ كەلە جاتقان شارۋالار سوسلوۆيەسىن ماسقارالاپ، سۇمدىق قورلىققا دۋشار ەتپەك.
گۆەندۋر ينگولۆ ارنارسوننىڭ بۇل ايتقاندارىمەن تۇگەل كەلىستى. ويتكەنى ءوزىن ءالى دە ونىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسىمىن دەپ ءبىلدى. ونىڭ جول جانە كوپىر سالۋمەن اينالىسىپ قانا قويماي، ەندى اركىمنىڭ وزدەرىنىڭ قالاۋىنشا قولايلى جاقسى ۇيلەردە تۇرۋى ءۇشىن كۇش سالعىسى كەلەتىن كەرەمەت كەمەڭگەرلىگىن وزىنە زور ماقتانىش تۇتتى. ال، سولاي بولا تۇرسا دا، كەيبىرەۋلەردىڭ ينگولۆتىڭ قارسىلاسى — تىم سەمىز، ونىڭ ۇستىنە ءسوز سويلەۋگە دە ونشا شەبەر ەمەس، ءوزىن شاشىنان كوپ قىلمىستارى بولا تۇرا ار-ۇياتتان بەزىپ، سونشالىقتى ءمىز باقپاي، سالماقتى ۇستايتىن ادامنىڭ ايتقاندارىنا سونشا نەگە قۇمارتا قۇلاق قوياتىنىن ءتىپتى دە تۇسىنبەدى. ينگولۆ وعان بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، ءاربىر كىنا تاققان سايىن قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانۋ ورنىنا بەينە ءبىر ءماز بولىپ، ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلەتىنىن قايتەرسىڭ؟! ول وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە تۇرمەنىڭ تۇبىندە ءشىرىپ كەتپەگەن؟ تاڭ قالۋعا بولادى! اقىرىندا التينگ دەپۋتاتتىعىنان ۇمىتكەر ەكى كانديدات تا ەلدى جانە حالىقتى قيىن-قىستاۋ جاعدايلاردان قالاي الىپ شىعاتىنى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ بولعاننان كەيىن ەندى ايتاتىن ەشتەڭە دە قالمادى. جينالىس جابىق دەپ جاريالاندى. الگى بىر-بىرىمەن بىتىسپەس قاس دۇشپاندار سياقتى كورىنگەن باسەكەلەس ەكى بالاما كانديدات الدەبىر نارسەلەر تۋرالى شۇيىركەلەسە اڭگىمەلەسىپ، باقتىڭ ىشىمەن قول ۇستاسا قاتار كەتىپ بارا جاتتى. بىرىمەن ءبىرى سىرلاس ءارى قيماس دوستار سياقتى قارق-قارق كۇلىپ قويادى. جينالىس كەزىندە كوپ ادامنىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ءماز بولىپ قالعان ەدى. ءبىراق مىنا ەكەۋى سياقتى قاتتى قۋانعان وزگە ەشكىم بولعان جوق. ال ولارعا العاشقىدا سىرتىنان قاراعان ادامدار ەندى بۇل ەكەۋى كوزدەرىنە قان تولعان اشۋ-ىزامەن بىرىمەن ءبىرى جاعالاسا كەتەر، قىزىل الا قاندى توبەلەس بولار دەپ كۇتكەن ەدى. سويتسە ءبارى دە بەكەر ەكەن. ولار قاقپا الدىنا جەتە بەرە ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى قايتا-قايتا شىن جۇرەكتەن قۇشىرلانا قىسىپ، ۇزاق قوشتاستى، بەينە ءبىر قۇپيا كەزدەسىپ، ەندى قوشتاسۋعا قيماي تۇرعان كوڭىلدەس اشىنا ەركەك پەن ايەل سياقتى ءبىرىنىڭ كوزىنە ءبىرى ۇزاق قاراپ، تەلمىرىپ تۇرىپ الدى. ءبىر كەزدە بانك ديرەكتورى ءجۇرىپ كەتتى. جۇرت جەلكەلەرىن قاسىپ قالا بەردى. ازدان سوڭ الگى جينالىسقا قاتىسقاندار دا تارقاي باستادى. ولار ات قورادان اتتارىن الىپ شىعىپ، توپ-توبىمەن شاۋىپ الا جونەلدى. گۆەندۋر ءار نارسەنى ءبىر سىلتاۋ ەتىپ، ستاروستانىڭ ءۇيىن توڭىرەكتەپ كوپكە دەيىن ءجۇرىپ الدى. تەرەزەگە ۇرلانا كوز تاستاپ قويادى. ول ءتىپتى ءار ءتۇرلى ويعا كەتتى. ءۇيدىڭ سىرت جاعىنا بارىپ، ارتقى ەسىكتى قاقسا قايتەر ەدى؟ اتىمدى تاعالاپ الايىن دەپ، بالعا مەن قالىپ سۇراسام قايتەدى؟ الدە ءبىر ستاقان سۋ سۇراعانى دۇرىس پا؟ ءبىراق بۇدان نە شىعادى؟ قاعىلعان ەسىككە ءۇي قىزمەتشىسى شىعادى عوي. ال ول بارلىق ءىستى بۇلدىرەدى. اقىرىندا اياق استىنان ءبىر وي ساپ ەتە قالسا بولار ما؟! بۇل ەندى ءوزىنىڭ قامشىسىن ات قورانىڭ ءبىر قۋىسىنا تىعىپ قويادى دا ونى ءتۇسىرىپ العان بولىپ، وسىناۋ توبەنىڭ باسىنا جەتكەن جەرىنەن مۇندا قايتىپ كەلەدى. ءسويتىپ ەسىك قاعادى دا ەگەر وسىنداعى بىرەۋلەر ونىڭ جوعالعان قامشىسىن تاۋىپ قالعان جاعدايدا ونى ءوزى تاعى بىردە ورالعانشا تىعىپ قويا سالۋىن وتىنەتىن بولادى. سوندا ستاروستانىڭ ۇيىندە بولاتىن اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە، كىم بىلەدى، مۇنىڭ اتى اتالىپ، وسىندا بولىپ كەتكەنى ايتىلىپ تا قالار. بالكىم، الدەبىرەۋلەر مۇنىڭ قامشىسىن ىزدەۋگە جاسىرىنىپ شىعاتىن بولار. ءساتى تۇسسە قىزدىڭ ءوزى تاۋىپ الۋى دا عاجاپ ەمەس. گۆەندۋر قامشىنى قابىرعاعا قالانعان تاستاردىڭ تەرەڭ ءبىر قۋىسىنا تىقتى دا ءوز جونىمەن كەتە بەردى. جاڭا ءوزى ويلاعان توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلگەن كەزدە اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرادى دا، تومەن ءتۇسىپ، رەدسميريگە جول تارتتى. گۆەندۋر اۋلاعا كەلىپ جەتكەندە ات بايلايتىن قورا الدەقاشان قاڭىراپ بوس تۇر ەكەن — جۇرتتىڭ ءبارى بەت-بەتىمەن تاراپ كەتىپتى. ول اتىنان ءتۇستى دە تۇپ-تۋرا ۇيگە بەتتەدى. كوشە جاقتاعى ۇلكەن ەسىك بىردەن اشىلدى. كەڭ پالتو كيگەن ينگولۆ ارنارسون شەشەسىمەن بىرگە ەسىك الدىنا شىعىپ كەلە جاتتى. ول شەشەسىمەن ءسۇيىسىپ قوشتاستى دا اۆتوموبيلگە وتىردى. سوڭىنان ىلە-شالا قىزى دا شىقتى. ۇستىندە كوگىلدىر كويلەگى بار، پالتوسىن بىلەگىنە ىلە سالىپتى. سارى شاشى جالت-جۇلت ەتەدى. ول اتاسىنىڭ موينىنا ورالىپ، ءسۇيىسىپ قوشتاستى. ءسويتتى دە تەكپىشەكتى باسپالداقپەن جۇگىرە ءتۇسىپ، اۆتوموبيلدەگى اكەسىنىڭ جانىنا بارىپ وتىردى. قىز ءوزىنىڭ اق ورامالىن بۇلعاپ، اجەسىمەن جانە اتاسىمەن قيماي قوشتاسقانداي بولدى. گۆەندۋر ءاۆتوموبيلدىڭ تەرەزەسىنەن ونىڭ ماز-مەيرام بولىپ شاتتانعان كۇلكىسىن عانا كورىپ قالدى. وسىنىڭ ءوزى دە عاجايىپ سيقىرلى كورىنىس بولدى. موتور زىر ەتە قالدى دا اۋەلى تىق-تىق ەتكەن قاتاڭ، سوڭىنان جۇمساق ءۇن شىعاردى. اۆتوموبيل ورنىنان قوزعالا بەرگەندە قىز اكەسىنە قاراپ كۇلىپ قويدى. ولار گۆەندۋردىڭ جانىنان زۋلاپ وتە شىققاندا كۇن ساۋلەسى ءاۆتوموبيلدىڭ تەرەزەلەرىنە، لاك جاعىلعان بوياۋلارىنا جارقىراي شاعىلىستى. جاس جىگىتتىڭ مۇرنىنا بەنزيننىڭ جاعىمدى جاقسى ءيىسى سەزىلدى. ال اۆتوموبيلدە وتىرعاندار مۇنى كوزدەرىنە دە ىلگەن جوق، كورمەي وتە شىقتى. گۆەندۋر لاكتى بوياۋى جالت-جۇلت ەتكەن ماشينا قاشان ۇزاپ كەتكەنشە ودان كوز الماي قاراپ، شىركەۋ الدىنداعى بوس الاڭدا جاپادان جالعىز قالا بەردى. ول بۇعان دەيىن ەشقاشان تاپ مۇنداي جالعىزسىراپ، كوڭىلى قۇلازىپ كورگەن ەمەس ەدى. ول قوراعا تىققان قامشىسىن تاۋىپ الدى دا، اتىنا ءمىنىپ، شاۋىپ الا جونەلدى. اۆتوموبيل توبەدەن اسىپ كورىنبەي كەتىپتى. ءبىر مينوتتەن سوڭ بيىك اسۋدان ءوتىپ بارا جاتتى... قىزعا ات سىيلايمىن دەگەنىم قانداي ەسۋاستىق ەدى! ونىڭ استىنداعى اتىنا قاتتى قامشى باسقانى سونشا، بەيشارا شىداي الماي، شىڭعىرا كىسىنەپ جىبەردى. ءيا، بۇل شىنىندا دا كارى-قۇرتاڭ ناشار ات بولىپ شىقتى. ەش نارسەگە جارايتىن ءتۇرى جوق. ەندى مۇنى ساتىپ الاتىن اقىماق بىرەۋ تابىلا قالسا، تەزىرەك قۇتىلعانىم ءجون ەكەن دەپ بەرىك بايلام جاسادى.
* * *
— قىزىم، سەن ازىراق كۇتە ءتۇر، — دەدى التينگ دەپۋتاتى. — مەن انا ءبىر لاشىققا كىرىپ شىعايىن. ونداعى ءبىر قارت اداممەن سويلەسۋىم كەرەك. — ءسويتتى دە ءاۆتوموبيلدى جولدىڭ شەتىنە شىعارا بەرىپ توقتاتتى دا، موتوردى ءوشىردى. — الدە سەن دە بىرگە باراسىڭ با؟
— جوق، — دەدى قىزى. — بارمايمىن. ءتۋفليىم بىلعانادى.
قىز اكەسىنىڭ سوڭىنان قاراپ وتىرا بەردى. ول حۋتورعا بارىپ كىردى. اكەسى تىم سىمباتتى، ەكى جاۋىرىنى قاقپاقتاي كەڭ ەكەن. ەندى بايقادى.
بيارتۋر قوتاندا ءجۇر ەدى، مۇنىڭ الدىنان شىعىپ قارسى الدى. ول مۇنى "جارقىنىم، ينگە" دەپ اتادى. ۇيگە كىرۋگە شاقىردى. ءبىراق ينگولۆ ارنارسون وتە اسىعىس ەكەنىن ءوزىنىڭ ەسكى دوسىنا جانە وكىل اعاسىنا ءبىر مينوتكە عانا قايىرىلا كەتۋدى ءجون كورگەنىن ايتتى. ءسويتىپ ونى يىعىنان قاعىپ قويدى. جينالىسقا نەگە بارماعانىن سۇراپ ەدى، بيارتۋر ءوزىنىڭ جينالىس ىزدەپ بارىپ، كىم-كورىنگەننىڭ سۋداي ساپىرعان نەشە ءتۇرلى جالعان سوزدەرىن تىڭداۋعا زاۋقىم سوقپايدى دەپ جاۋاپ قاتتى.
— قايدام، مەن سەنى تۇسىنبەدىم، — دەدى التينگ مۇشەسى. — مەنىڭشە، قازىرگى اسا ماڭىزدى ءارى قاجەتتى ماسەلەلەر تۋرالى پىكىر تالاسىن تىڭداۋ كىمگە بولسا دا پايدالى. ادامنىڭ ساناسى سەرگيدى، ويى تازارادى.
— ال مەن ايدىڭ امانىنداعى تاپ بۇگىنگىدەي تاماشا جەكسەنبى كۇنى ادامداردىڭ بىرىنە-بىرى: "سايتان السىن سەنى!" دەپ، قايتا بەت كورىسپەستەي سالعىلاسىپ جاتقانىن اسا ماڭىزدى ءارى قاجەتتى ماسەلە پىكىر تالاسى دەپ بىلمەيمىن. بۇرىنعى زامانداردا مۇنداي داۋ-داماي پىكىر تالاسى دەپ سانالمايتىن. ول كەزدە تەك ەرلىك جاساۋ عانا بولاتىن. حالىق اراسىندا نەشە ءتۇرلى ناعىز باتىر، ۇلى ادامدار ءبىرىن-بىرى جەكپە-جەك سايىسقا شاقىراتىن نەمەسە جەر قايىسقان قول جيىپ، قاپتاعان قالىڭ جاۋعا قارسى قاندى شايقاسقا شىعاتىن.
ال التينگ دەپۋتاتىنىڭ ەجەلگى ەسكى داستانداردا جىرلاناتىن كوزسىز باتىرلىق كورسەتۋ ساياساتى تۋرالى اڭگىمە تىڭداپ تۇرۋعا ۋاقىتى جوق ەدى. ول تىكەلەي ىسكە كوشتى. ءوزىنىڭ بىرەۋلەردەن جازعى مەكەندەگى بيارتۋردىڭ قۇرىلىس سالۋمەن اينالىساتىن نيەتى بار ەكەن دەگەنىن ەستىگەنىن ايتتى. ەگەر وسى ءسوز راس بولسا، وندا قۇرىلىستى قاشان باستاماقشى — سونى بىلمەك ەكەن.
— باستاعىم كەلگەن كەزدە باستايمىن. ونىڭ ساعان قاجەتى قانشا؟ — دەدى بيارتۋر.
— ەگەر قۇرىلىستى وسى جازدا باستار بولساڭ، وندا وسى باستان قام جەپ، الدىن-الا كەلىسىپ الۋىمىز كەرەك. ويتكەنى وسى اپتانىڭ ورتاسىندا مەن ءىس-ساپارعا كەتىپ قالامىن. ودان، شاماسى، سايلاۋدان كەيىن عانا ورالاتىن شىعارمىن.
— ال سەن، سۇيىكتى ينگە، ماعان باسقا بىرەۋلەردىڭ سەنەن گورى اناعۇرلىم ءتيىمدى شارتپەن ۇسىنىس جاساپ قويماعانىنا كامىل سەنىمدىسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— مەن ساعان ەشقانداي شارت ۇسىنايىن دەپ كەلگەن جوقپىن. ولاي دەپ ويلاساڭ، قاتەلەسەسىڭ، — دەپ جاۋاپ قايتاردى التينگ دەپۋتاتى. — تۇتىنۋشىلار قوعامى ۇساق-تۇيەك ساتاتىن شاعىن عانا دۇكەن ەمەس. ءبىزدى الدەبىر كوپەستىڭ: "بىزدەن مىناداي تاۋارلار ساتىپ الىڭدار!" دەپ زار قاعىپ تۇراتىن ساۋداگەر ايەلدەرى سياقتى ەكەن دەپ ويلاپ قالما. تۇتىنۋشىلار قوعامى — سەنىڭ ەڭ باستى مۇددەڭدى كوزدەيتىن ۇيىم. سەن وندا ءوز شارتتارىڭدى ءوزىڭ ۇسىناتىن بولاسىڭ. بوگدە بىرەۋلەر ءتىپتى دە ارالاسپايدى. سەمەنتتىڭ دە، باسقا قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ دا باعاسىن باسقا ەشكىم ەمەس، تەك ءوزىڭ انىقتايسىڭ. قانداي تولەم جاساۋدى دا وزىڭنەن-وزىڭ تالاپ ەتەتىن بولاسىڭ. مەنىڭ سەنەن سۇراپ بىلەيىن دەپ تۇرعانىم — ماعان بەرەتىن قانداي بۇيرىقتارىڭ بار؟ مەنى ءوزىمنىڭ قىزمەتشىم دەپ ءبىل قانداي قۇرىلىس ماتەريالدارىن قاي كەزدە العىڭ كەلەدى؟ كاسسادان قانشا نەسيە الۋىڭ كەرەك ەكەنىن مەن ەسەپتەپ بەرەيىن بە الدە ونى ءوزىڭ-اق ەسەپتەپ شىعارا الاسىڭ با؟
— نەسيە بەرەتىن كاسسادان قارىزعا اقشا الۋ ءتيىمسىز. ودان كادىمگى ۇيرەنشىكتى بانكىدەن سۇراعانىم الدەقايدا جاقسى.
— ءيا، قۇرمەتتى بيارتۋر، كادىمگى ۇيرەنشىكتى بانكتىڭ الدەقايدا ءتيىمدى ەكەنى سونشا، ەندى سەن قارا دا تۇر، ەگەر ءبىزدىڭ تاۋ كورولىمىز الداعى روجدەستۆو مەرەكەسىنە دەيىن ءوزىنىڭ حۋتورىنان جانە بۇكىل مال-مۇلكىنەن ايىرىلىپ شىعا كەلسە، مەن وعان ءتىپتى تاڭ قالماس ەدىم. ءسويتىپ ول ءوز كۇيەۋ بالاسىنىڭ باتىراعىنا اينالادى ءالى. ال مەن ونىڭ كۇيەۋ بالاسىن قاي كۇنى تۇرمەگە تىعىپ جىبەرگىم كەلسە، ول تاپ سول كۇنى تۇرمەنىڭ تۇبىنەن تابىلاتىنىنا كۇماندانبا. ماعان سەنە بەر، وسى جاز اياقتالماي جاتىپ، حالىقتىق بانكتىڭ بۇكىل تاعدىرى تەك مەنىڭ اشسام الاقانىمدا، جۇمسام جۇدىرىعىمدا بولادى. سوندا مىنا الدامشى الاياقتاردىڭ جەمقور توبى تۇگەلدەي بەلشەلەرىنەن باتقان قارىزدارىن وتەي الماستاي زيان شەگىپ، بانكروتقا ۇشىراماسا، وندا مەنىڭ اتىمدى ينگولۆ ارنارسون ەمەس، باسقاشا قويىڭدار! مىنە، سوندا مەنىڭ وسى ءسوزىمدى ەستەرىڭە تۇسىرەسىڭدەر. الدامشى الاياقتارعا سەنىپ قالىپ، وزدەرىنىڭ تاعدىرىن سولاردىڭ قولىنا تاپسىرعاندار ءالى-اق بارماقتارىن شايناپ، ولەردەي وكىنەتىن بولادى. ال ءبىزدىڭ نەسيە بەرەتىن كاسسامىز، جارقىنىم بيارتۋر، ۇزاق مەرزىمدى نەسيە بەرە المايتىن بولعانىمەن، وتە سەنىمدى. ۇزاق مەرزىمدى نەسيەدەن نە پايدا بار؟ ەگەر حۋتور ۇزاق مەرزىمدى يپوتەكالىق قارىزىنان قاشان قۇتىلامىن دەگەنشە ول ءوز يەسىنىڭ تەك قاعاز جۇزىندەگى عانا مەنشىگى بولىپ قالا بەرەدى. قولىڭنان كەلەر شاراڭ جوق!
بۇل ءوزى قارىزعا قاتىستى وتە كۇردەلى ماسەلە ەدى. بيارتۋر ەكى ويلى بولىپ، قوبالجي باستادى. ول قاراپايىم عانا شارۋا بولاتىن.
بۇعان دەيىن تابيعاتتىڭ قاتال كۇشتەرىمەن دە، سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىمەن دە قۇر قولىمەن كۇرەسىپ كەلدى. بۇكىل ءبىلىمىن ەجەلگى ەسكى جىرلار مەن ساگالاردان عانا سارقىپ العان بولاتىن. ال ولاردا ادامداردىڭ بوسقا ارتىق ءسوزدى شىعىن ەتپەي-اق بىر-بىرىمەن كەسكىلەسكەن اشىق شايقاسقا شىعاتىنى، قاندى قىرعىننان سوڭ ادامداردىڭ تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن مايىتتەرى عانا قالاتىنى ايتىلاتىن.
— بىزدەگى قۇرىلىس ماتەريالدارى ۆيكتەگى باعامەن سالىستىرعاندا ۇشتەن ءبىر ەسە ارزان، — دەپ ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى ءتوراعا. — ءبىزدىڭ قوعام جازدىگۇنى سەمەنتتى شەتەلدەردەن تىكەلەي ساتىپ اكەلدى. مۇنداي قولايلى جاعداي بارلىق ۋاقىتتا بىردەي قايتالانا بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، الداعى كۇزگە قاراي قويدىڭ باعاسى ەلۋ كروناعا دەيىن كوتەرىلەتىن سياقتى.
— سەندەردىڭ، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە سەنىڭ، قاشان وتىرىك سويلەيتىندەرىڭدى، قاشان شىن سويلەيتىندەرىڭدى ادام ءبىلىپ بولمايدى، — دەدى بيارتۋر. — ال، مەنىڭشە، سەندەر بارلىق ۋاقىتتا دا وتىرىك ايتاسىڭدار. مەن سولاي دەپ ويلايمىن.
التينگ دەپۋتاتى ونى يىعىنان قاقتى دا قارق-قارق كۇلدى. سودان سوڭ كەتۋگە اينالدى.
— سونىمەن مەن ساعان سەمەنتتىڭ العاشقى بولىگىن كۇنى ەرتەڭ جىبەرەتىن بولامىن، — دەدى ول — قالعان ءىس وزىنەن-وزى ءجۇرىپ كەتەدى. سەن سىزبا جوسپارمەن مەنىڭ ورىنباسارىما بارىپ تانىسا الاسىڭ. تاس قالاۋشىلار مەن اعاش ۇستالارى بىزدە جەتىپ ارتىلادى. قالاعانىڭشا شاقىرۋىڭا بولادى. ال ساعان قانشا مولشەردە نەسيە كەرەك ەكەنىن ءبىز شامالاپ ءبىلىپ وتىرمىز. بىزگە ەرتەڭ نەمەسە بۇرسىگۇنى كەلىپ، جولىعىپ كەت، قالعان ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەنى سوندا جالعاستىرامىز.
اۆتوموبيل جازعى مەكەننىڭ الدىنان وتەتىن جولدىڭ ۇستىندە تۇر ەدى. استىنداعى مىنگەن اتى ودان ۇركىپ، قوس قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، ويناقشي باستاعان سوڭ گۆەندۋر تاقىمىن بارىنشا قاتتى قىسا ءتۇستى. اقىرىندا جاياۋ ءتۇسىپ، اتىن شىلاۋىنان ۇستاپ، جەتەككە الدى. باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ ساۋلەسىمەن جارقىراي كورىنگەن ماشينا بەينە ءبىر قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىندەگى ادام تاڭ قالارلىق كەرەمەتتىڭ ءدال ءوزى سياقتى. ول ءوزىنىڭ ەرەكشە عاجايىپ بەينەسىمەن قورشاعان تابيعاتتى سۇلۋلىق سالىستىرۋعا شاقىرىپ تۇرعانداي. گۆەندۋر اتىن جەتەكتەگەن بويى وعان تىم جاقىن باردى. اشىق تەرەزەدەن كوگىلدىر ءتۇتىن بۋداقتايدى. الدىڭعى ورىندا — جالعىز قىز. ول تەمەكى شەگىپ وتىر ەكەن. جاس جىگىتتىڭ كوزى اۋەلى ونىڭ ەكى يىعىنا، الماداي جۇمىر اپپاق موينىنا، التىنداي ساپ-سارى قوس بۇرىمىنا، وڭ جاق بەتىنە ءتۇستى. گۆەندۋر تىم تاياۋ كەلىپ قالسا دا قىز وعان مويىن بۇرىپ قاراعان جوق. اشىق تەرەزەدەن بۇرىنعىسىنشا ساقينا تارىزدەنىپ دوڭگەلەنە شىعىپ جاتقان كوگىلدىر ءتۇتىن جوعارىعا باياۋ كوتەرىلەدى. گۆەندۋر ماشيناعا وتە جاقىن كەلىپ:
— قايىرلى كەش، بيكەش! — دەدى.
قىز سەلك ەتە قالدى دا قولىنداعى پاپيروسىن جاسىرا قويدى. ءبىراق ونى ىلە-شالا اۋزىنا قايتا جاقىنداتتى.
— مەنى سونشا قورقىتقانىڭ قالاي؟ — دەدى ول، ازداپ مۇرنىنان مىڭگىرلەگەن اۋەزدى ۇنىمەن.
— ساعان ءوزىمنىڭ اتىمدى كورسەتەيىن دەپ ەدىم، — دەدى ىرجيا كۇلىپ.
— اتى نەسى؟ — دەپ، سونشالىقتى نەمكەتتىلىكپەن سامارقاۋ سۇراق قويدى قىز، ونداي جانۋار تۋرالى بەينە ءبىر بۇرىن-سوڭدى ەستىپ-بىلمەگەندەي-اق.
— ءيا، — دەدى جىگىت ءوزىنىڭ اتىن كورسەتىپ. قانشاعا ساتىپ العانىن دا ايتتى. ويتكەنى بۇل وكرۋگتاعى ەڭ قىمبات اتتىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرتتى.
— سولاي دە، — دەدى قىز، اتقا كوز قيىعىن دا سالماستان. — ال مەنىڭ وندا قانداي جۇمىسىم بار دەپ ويلايسىڭ؟
— سەن مەنى شىنىمەن-اق تانىماي وتىرعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى جىگىت.
— قايدا كورگەنىم ەسىمدە جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى قىز، الداعى سوزىلىپ جاتقان جولعا قاراعان بويى. ال گۆەندۋر ەكى كوزىن قىزدان سوندا دا ايىرار ەمەس.
اقىرىندا قىز مويىن بۇرىپ، بۇعان سونشالىقتى وكتەم مەنمەندىكپەن جەركەنىشتى قارادى. گۆەندۋر بەينە ءبىر ونىڭ جەكە باسىن قورلاعان ادام سياقتى كورىندى. ءسويتىپ تىم سالقىن سارىنمەن ءۇن قاتتى:
— سەن نەگە امەريكاعا كەتپەي قالعانسىڭ؟
— مەن سول ءتۇنى پاروحودقا جەتىپ ۇلگەرە المادىم، كەشىگىپ قالدىم.
— ال سودان كەيىنگى پاروحودپەن نەگە كەتپەدىڭ؟
— مەنىڭ مىناداي ات ساتىپ العىم كەلدى.
— ات ساتىپ العىم كەلدى؟..
جىگىت باتىلدانا ءتۇستى دە بىلاي دەدى:
— مەن سەنىمەن كەز بولىپ، تابىسقاننان كەيىن وسىندا ءجۇرىپ تە ءتاۋىر ادام بولا الاتىن شىعارمىن دەپ ويلادىم.
— قاڭعىباس نەمە! — دەدى قىز.
جىگىتتىڭ بويىن اشۋ — ىزا كەرنەگەندەي سەزىم پايدا بولىپ، قىزارىپ كەتتى. الگىندەگى كۇلكىسىنىڭ ءىزى دە قالمادى. تەك ۇستىڭگى ەرنى زورلانا قالتىراپ، دىرىلدەي بەردى.
— مەن قاڭعىباس ەمەسپىن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول — مەن ساعان مۇنى دالەلدەيمىن! سەن ءالى مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلەتىن بولاسىڭ!
— ەگەر سەن ويىڭا العان ارمانىڭدى جارتى جولدا قالدىرىپ كەتكەن بولساڭ، وندا ناعىز قاڭعىباس جانسىڭ. قاڭعىباستىڭ تاپ ءوزىسىڭ! ءشوپ باسىن سىندىرمايتىن جالقاۋسىڭ! قويان جۇرەك قورقاقسىڭ! ءيا، سۋ جۇرەكسىڭ! مەنىڭ ساعان كوز قيىعىن سالعانىم ۇيات-اق. ال سويلەسىپ تۇرعانىم ودان سايىن ماسقارا!
گۆەندۋر ءبىر ادىم كەيىن شەگىندى. ونىڭ كوزىنەن وت شاشىرادى. قىزدىڭ قىلىعىنا قاراي بۇل دا قالىسپاي مىنەز كورسەتتى:
— وسىدان قارا دا تۇر. ءبىز دە تاپ رەدسميريدەگى سياقتى، بالكىم، ءتىپتى ودان دا جاقسى، ودان دا كوركەم ءۇي سالىپ الاتىن بولامىز.
قىز بۇعان مۇرنىنان مىڭگىرلەگەن جەركەنىشپەن كۇلدى دە قويدى.
— سەندەر، رەدسميريدەگىلەر، — دەپ، تاعى دا ايقايلاپ جىبەردى گۆەندۋر، — ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە اياقتارىڭنىڭ استىندا تاپتاپ تاستاماق بولاسىڭدار! ءيا، سولاي دەپ ساناپ كەلدىڭدەر، سولاي دەپ ءالى دە ويلايسىڭدار! — جىگىت قايتادان جاقىن كەلىپ، جۇدىرىعىن تۇيە قىزدىڭ تۇمسىعىنا تاقاپ، ىزالى سەس كورسەتتى. — مەن سەندەرگە كورەسىنى كورسەتەمىن!
— مەنىڭ سەنىمەن سويلەسكىم دە كەلمەيدى، — دەدى قىز. مازامدى الماي، جوعال ءارى!
— بىرنەشە جىلدان سوڭ مەن جازعى مەكەننىڭ ناعىز يەسى بولامىن. باي شارۋاعا اينالامىن. سەنىڭ اتاڭ سياقتى دۇرىلدەيمىن. بالكىم، ودان اسىپ كەتكەن باي بولارمىن! مىنە، سوندا كورەسىڭ مەنى!
قىز اۋزىنداعى ءتۇتىندى دوڭگەلەنگەن ساقينا ءتارىزدى ەتىپ سىرتقا شىعاردى. كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، جىگىتتى باسىنان اياعىنا دەيىن جۇگىرتە شولىپ شىقتى.
— مەنىڭ اكەم كوپ ۇزاماي بۇكىل ەلدى بيلەپ-توستەيتىن بولادى. — ول ەندى كوزىن بادىرايتا اشىپ، ەڭكەيە ءتۇستى دە، بەينە ءبىر قاۋىپ-قاتەرگە تولى قوقان-لوققى جاساپ قورقىتقانداي ءتۇر تانىتتى. — ءبىلدىڭ بە، بۇكىل يسلاندياعا بيلىك جۇرگىزەدى، بۇكىل ەلگە بيلىك جۇرگىزەدى!
گۆەندۋر ءبىر ءتۇرلى ۇرپيە قالعانداي كوزىن تومەن ءتۇسىردى.
— سەن ماعان بۇگىن نەگە وسىنشا قاتىگەز بولا قالدىڭ؟ مەنىڭ امەريكاعا ساعان بولا بارماي قالعانىمدى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ عوي. سەن مەنى شىنىمەن سۇيەتىن شىعارسىڭ دەپ ويلاپ قالىپ ەدىم.
— سەن اقىماق ەسەكسىڭ! — دەدى قىز. — ەگەر سەن امەريكاعا كەتىپ قالعانىڭدا وندا، بالكىم، ازداپ سۇيگەن دە بولار ەدىم. — ءدال وسى كەزدە قىزدىڭ ويىنا ءبىر تاپقىر جاۋاپ ساپ ەتە قالدى. — اسىرەسە سەن مۇندا قايتىپ ورالمايتىن بولعانىڭدا! وي، اكەم كەلە جاتىر. قاراڭدى باتىر ەندى! — قىز پاپيروسىنىڭ تۇبىرتەگىن جول بويىنداعى شۇقىرعا لاقتىرىپ جىبەردى.
— سەن بىرەۋمەن اڭگىمەلەستىڭ-اۋ دەيمىن، قىزىم؟ — دەدى ينگولۆ ارنارسون. — جۇعىمدىلىق — جاقسى قاسيەت.
اكەسى ماشيناعا وتىرعان بويدا سيگارەتىن تۇتاتتى.
— مىنا جىگىت وسى حۋتوردىڭ تۇرعىنى، — دەدى قىز. — بۇل امەريكاعا كەتپەك بولعان ەكەن، ءبىراق...
— ءا، بۇل سول جىگىت ەكەن عوي، — دەدى التينگ دەپۋتاتى، ستارتەردى باسا بەرىپ. — بالا، امەريكاعا كەتىپ قالماي، وتە دۇرىس ىستەگەن ەكەنسىڭ. بىزگە وسىندا، ءوز وتانىمىزدا كۇرەسەتىن قيىنشىلىقتار دا جەتىپ ارتىلادى. بىزگە قاجىماي-تالماي كۇرەسۋ كەرەك، قالاي دا جەڭىپ شىعۋ قاجەت. ءوزىڭنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىڭە دەگەن سەنىمىڭ بولسىن — ەتكەن ەڭبەگىڭ سوندا عانا جانادى. ءبارى يسلانديا ءۇشىن! ايتپاقشى، سەنىڭ جاسىڭ قانشادا؟
گۆەندۋردىڭ جاسى ءالى ون جەتىدە عانا ەدى — سايلاۋدا داۋىس بەرۋگە ءالى قۇقىعى جوق بولاتىن.
التينگ دەپۋتاتى مۇنى بىلگەن بويدا بۇل جىگىتكە دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن بىردەن توقتاتا قويدى دا، ماشينانى جۇرگىزەتىن تەتىكتى تەزىرەك باسۋعا تىرىستى. بۇل ونىمەن قوشتاسقان بەلگى بەرگەندەي ءبىر ساۋساعىن ابايسىزدا قالپاعىنىڭ ءبىر شەتىنە تيگىزىپ ۇلگەردى، بالكىم، قالپاعىن جاي عانا ازداپ تۇزەتىپ كيگىسى كەلگەن دە بولار.
ولار ءجۇرىپ كەتتى. جولدىڭ شاڭى بۇرقىراي كوتەرىلىپ، بىرتە-بىرتە شۇباتىلا ارتتا قالىپ جاتتى.
الپىس سەگىزىنشى تاراۋ
وسى زامانعى پوەزيا
قانداي شيەلەنىسىپ، بىلىققان ءىس بولسا دا ايتەۋىر ءبىر رەتتەلىپ، وزىنەن-وزى جۇيەگە كەلەدى. دەگەنمەن دە بۇعان كوپتەگەن ادام قاشان كەزى كەلىپ، كوزى جەتكەنشە سەنە بەرمەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، اڭساعان ارماندارىمىزدىڭ قالاي ورىندالعانىن بىلمەي دە قالامىز. اسىرەسە ونداي ارمانعا جەتۋ ءۇشىن ءوزىمىز ەشنارسە جاساي قويماعان كەزىمىزدە ءجيى-جيى سولاي بولادى. بيارتۋر ءالى ويلانىپ-تولعانىپ، بەلگىلى ءبىر شەشىم قابىلدايمىن دەگەنشە سەمەنتتىڭ بىرنەشە توننا العاشقى پارتياسى اۋلاعا ءتۇسىرىلىپ جاتتى. ادام وزىنە لايىق ەڭ جاقسى ۇيدە تۇراتىن كەزىم كەلىپ جەتتى-اۋ دەگەن كەزدە ونداي ءۇي جەر استىنان ءوزى ءوسىپ شىعا كەلگەندەي نەمەسە اسپاننان تۇسە قالعانداي بولادى ەكەن ءوزىمىز نە نارسەگە لايىق بولساق، ءومىر سونىڭ ءبارىن دە وپ-وڭاي بەرە سالادى. مۇنىڭ تەك جەكە ادامدارعا عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر حالىققا دا قاتىسى بار. مىسالى، كەشەگى سوعىستى الىپ قارايىق. ول كەيبىر ادامدار مەن كەيبىر حالىقتاردى، ولاردىڭ وزدەرى ەشقانداي كۇش-جىگەر جۇمساپ، قينالماسا دا، شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ اكەتتى. يسلاند حالقىنا ەڭ كۇشتى دەگەن كەمەڭگەر ساياسي قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى جاساي الۋى ەكىتالاي وتە-موتە كۇماندى جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن دە ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن جىراق الدەبىر جاقتا اياق استىنان بۇرق ەتە قالعان ءبىر عانا الاپات سوعىس ۇيىپ-توگىپ ارتىعىمەن بەرە سالدى. ءقادىرلى ادامدار قاتارىنا قوسىلعان بيارتۋر ءوزىنىڭ جازعى مەكەنىندە نەشە ءتۇرلى قيىن-قىستاۋ جاعدايلار بولىپ وتكەنىن مويىنداۋعا بەيىمدەلە باستادى. نەسى بار، جاماندىق كورمەي، جاقسىلىققا جەتە المايسىڭ. ءبىراق ەڭ جاقسىسى — ءبۇل الاقان جايىپ، باسقا بىرەۋدىڭ نەسىبەسى ەسەبىنەن تاماق اسىراپ كورگەن جوق. باسقا بىرەۋدىڭ نەسىبەسى — ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام ءۇشىن بارىپ تۇرعان قاتەرلى ۋ. باسقا بىرەۋدىڭ نەسىبەسىنە قاراپ، الاقان جايۋ — ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس جاندى شىن مانىندەگى قىمبات بوستاندىعىنان ءبىرجولا جۇرداي ەتەتىن بىردەن-بىر سۇمدىق نارسە. ءبىر كەزدە بىرەۋلەر بيارتۋرعا ساۋۋلى سيىر سىيلاماق بولعان. ءبىراق ول ءوز دۇشپاندارىنان سىيلىق الا سالاتىن ادام ەمەس. ەگەر بيارتۋر سول سيىردى ءبىر جىلدان كەيىن-اق سويىپ تاستاعان بولسا، ونىڭ سەبەبى مۇنىڭ الدىندا نەعۇرلىم جوعارى، نەعۇرلىم ابزال مىندەتتەردىڭ تۇرعاندىعىندا عانا ەدى. ءبۇل سول كەزدىڭ وزىندە-اق ايتقان بولاتىن: بولماشى نارسەگە بولا، سيىردىڭ جەم-سۋى ءۇشىن اقشا شاشا بەرەتىن نيەتى جوق ەكەنىن، ونداي اقشا بولاشاقتا قاجەت بولاتىنىن جاسىرعان جوق. بالكىم، سالتاناتتى ساراي سالىپ الۋدى ويلاعان شىعار. ەندى مىنە ول تۇتىنۋ قوعامىنىڭ دۇكەنىندە تۇرىپ تا سول ويىن ايتتى: ءۇي سالعان سوڭ ونى سالعان سياقتى ەتىپ سالۋ كەرەك: ول ەكى قاباتتى، ەڭسەلى، ەكىنشى قاباتىنىڭ ۇستىندە جانە ءبىر ۇيشىگى بار عاجايىپ ءۇي بولۋى ءتيىس. الايدا بيارتۋردى بۇل ويىنان قايتۋعا ازەر كوندىردى — ءۇيدى كادىمگىدەي ءبىر قابات ەتىپ سالۋ دا جامان ەمەس، ونىڭ دا ۇستىندە شاتىرى، استىندا جەر تولەسى بولادى. سوندا ول دا ءۇش قابات ۇيگە اينالىپ شىعا كەلەدى. بيارتۋر نەسيە بەرەتىن كاسسادان اقشا الدى. قۇرىلىس سالىنباعان جەر ۇزاق مەرزىمدى نەسيە الۋعا كەپىل بولا المايدى دەپ سانالادى ەكەن. سوندىقتان دا ازىرشە نەسيە ءبىر جىلعا عانا بەرىلەتىن بولىپتى. سونداي-اق سالىناتىن قۇرىلىس ءۇشىن جۇمسالاتىن نەسيە مولشەرىنىڭ العاشقىدا وتىز پايىزى كەپىل رەتىندە ۇستاپ قالىناتىنى دا ايتىلادى. سونىڭ وزىندە تۇتىنۋ وداعى تاراپىنان كەپىلدىك تاپسىرىلۋى شارت كورىنەدى. ال تۇتىنۋ قوعامى سالىناتىن قۇرىلىس ءۇشىن جۇمسالاتىن نەسيەنىڭ ەكىنشى كەزەگىن الاردا تاعى دا كەپىل اقشا قالدىرۋدى تالاپ ەتەدى ەكەن سونىمەن كاسسا بيارتۋرعا نەسيەنىڭ ەكىنشى بولىگىن الداعى كۇزدە بەرۋگە كەلىستى. ول كەزگە دەيىن ءۇي تولىق سالىنىپ ءبىتۋى شارت. ءۇي سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن كەزدەگى جۇمسالاتىن ەكىنشى نەسيە مىنە، سوندا عانا بەرىلەدى. ءبۇل نەسيەنىڭ ەسەبىنەن قۇرىلىس ماتەريالدارىن العانى ءۇشىن تۇتىنۋ قوعامىنا قايتارىلۋى ءتيىس قارىزدار وتەلۋى كەرەك. جوعارى دەڭگەيدەگى قارجىگەرلەردىڭ ويلاپ تاپقان باس قاتىرارلىق كۇردەلى مەحانيزمى، مىنە، وسىنداي ەدى. وسىنداي قىزمەت گۇرلەرىن كورسەتپەك بولعانى ءۇشىن حۋتور تۇرعىنى بيارتۋر سايلاۋدا ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسون ءۇشىن داۋىس بەردى. ويتكەنى ول حالىق ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى التينگتە تالقىلاپ شەشۋ كەزىندە بۇلاردىڭ سەنىمدى وكىلى رەتىندە قاتىسۋى كەرەك. تۇتىنۋ قوعامىنىڭ وكىلى التينگكە تاعى مۇشە بولىپ ءوتتى. ءسويتىپ كوپەستەر قاۋىمىنا ەسەڭگىرەتە اۋىر سوققى بەرىلدى.
ەندى تۇتىنۋ قوعامىنىڭ وكىلى ءۇشىن داۋىس بەرگەندەر ماز-مەيرام بولىپ، شاتتىققا بولەندى، ال بانك ديرەكتورى ءۇشىن داۋىس بەرگەندەردىڭ ۇنجىرعالارى تەمەن ءتۇسىپ، ولەردەي وكىنۋمەن بولدى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، بانكتىڭ ىرگەتاسى قاتتى شايقالىپ، جاعدايى ناشارلادى، ەندى ونىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا بانكروتقا ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن: ال، ەكىنشىدەن، بانك ديرەكتورىن جاقتاۋشىلار رەدەميري قوجايىندارىنا اشىقتان-اشىق جاۋ بولىپ شىعا كەلدى. ويتكەنى وزدەرىنىڭ باستارىنا وزدەرى تىلەپ العان قيىن-قىستاۋ قاتەرلى جاعداي تۋا قالعان كەزدە بۇلار ەندىگى جەردە كىمنەن كومەك كۇتە الماق؟ وسىنىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنە، شەتەلدىكتەردىڭ بىر-بىرىمەن ودان ءارى سوعىسا بەرۋگە مۇرشالارى قالماعان بولىپ شىقتى. سوندىقتان دا ەندىگى جەردە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ باعاسى كەز كەلگەن مينوتتە كۇرت تومەندەپ كەتكەلى ءتۇر.
ءۇيدىڭ ىرگەتاسى قالاناتىن قازان شۇڭقىر تەبەنىڭ ءدال ۇستىنەن قازىلدى. بۇرىنعى ەسكى جەر ءۇيدىڭ وڭتۇستىك جاعىنا تامان جاپ-جاقىن. تاس قالاۋشىلار، اعاش ۇستالارى كەلىپ، جەرتولەنىڭ قۇرىلىسىن بىردەن باستاپ جىبەردى. جەرتولە ەتە تاماشا بولىپ شىقتى. جۇمىس ءبىر اپتا بويى توقتاتىلعاننان كەيىن تۇرعىن ءۇي قاباتىنىڭ قابىرعالارى شۇعىل تۇردە قالانا باستادى. وندا تورت بولمە جانە اس ءۇي بولادى دەپ جوسپارلانعان. ەندىگى جەتپەي تۇرعانى جاس بالالار عانا. اۋلادا اسىر سالىپ، تىنىم تاپپاي، سەكىرىپ ويناپ جۇرەتىن كىپ-كىشكەنتاي، ءار نارسەنى بىلۋگە قۇمار بالالار-اۋلانىڭ ءسانى عوي. ءبىر كەزدە، وسىندا قوي قورانىڭ قابىرعالارى قالانا باستاعان كەزدە اسىر سالا ۋلاپ-شۋلاپ، ويناپ جۇرگەن جاس بالالار قانداي سۇيكىمدى ەدى. ءقازىر مۇندا سول كەزدەگىدەن دە قىزىق بولار ەدى. ويتكەنى قىزىقتى نارسە وتە كوپ — اعاش پەن بەتوننىڭ ءيىسى بۇرقىرايدى، تارس-تۇرس سوعىلعان بالعالاردىڭ ءۇنى مەن بەتون ارالاستىرعىش قوندىرعىلاردىڭ ۋ — شۋى قۇلاق تۇندىرادى. ءجۇمىسشىلار دا، ماشينالار دا، اتتار دا كوپ. قۇم مەن كيىرشىق تاس تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. بۇرىنعى كەزدە تەرەزەنىڭ كوزدەرى ەكى قابات ەتىپ سالىنباۋشى ەدى، تەمىر — بەتون دەگەنىڭ دە قولدانىلمايتىن. ءۇيدىڭ قابىرعالارى قاراپايىم تاسىلمەن قالانا سالاتىن، ءبىراق وتە قالىڭ بولاتىن. پىشەن شابىلاتىن كەز كەلگەندە ءۇيدىڭ شاتىرىن قالاۋ مەن توبەسىن جابۋ عانا قالدى. بۇعان دەيىن اقشا دا تاۋسىلىپ بىتكەن ەدى. بيارتۋردىڭ قالاعا بارۋىنا تۋرا كەلدى — نەسيە بەرەتىن كاسسادان تاعى دا قارىز الۋ كەرەك بولدى. ءبىراق ءبۇل كەزدە ينگولۆ ارنارسون استانادا ءجۇر ەدى. كاسسا بيارتۋرعا نەسيە بەرۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى — قالعان نەسيەڭدى تەك كۇزگە قاراي عانا الا الاسىڭ دەگەندى ايتتى. كوكتەمدە تۇتىنۋشىلار قوعامىندا ءۇيدىڭ توبەسىن جاباتىن شيفەر مەن تەرەزەلەرگە كوز سالاتىن اينەكتەر جوق بولاتىن. ويتكەنى ءۇي سالۋشىلار وتە كوبەيىپ كەتكەندىكتەن ونداي ماتەريالدار ءتىپتى دە جەتىسپەيتىن. دۇكەن ەندى تەرەزەگە كوز سالاتىن اينەكتەردىڭ كەزەكتى پارتياسىن الداعى جىلدىڭ جازىندا، ال شيفەردى سودان سوڭ، كۇزدە كۇتىپ وتىرعاندارىن ايتتى. ونداعىلار "كۇزدە قويدىڭ باعاسى قانداي بولاتىنىن ءبىلۋدى كۇتەتىندەرىن دە جاسىرمادى. ءسويتىپ بيارتۋر باستاپ جىبەرگەن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى جاز بويى توقتاپ قالدى. قارا جولمەن ارى-بەرى وتكەن-كەتكەن جولاۋشىلارعا ءبۇل ءۇيدىڭ قۇرىلىسى بەينە ءبىر كوزگە شىققان سۇيەلدەي وتە سيىقسىز كورىندى. ولار ءبۇل جەردە جاراسىمدى جايلى ءۇي جاسىل جەلەككە بولەنىپ تۇراتىن شىعار دەپ ويلايتىن. ەندى مىنە الدەبىر دۇلەي داۋىلدان كەيىن قيراپ قالعان ۇيىندىلەردىڭ جيىنتىعىنا ۇقساس جۇپىنى ءۇيدىڭ سۇلدەرى عانا تۇرعان قوراش كورىنىستىڭ كۋاسى بولۋدا. الايدا بيارتۋر ەندى ءبۇل ءۇيدىڭ قۇرىلىسىن بىتىرە الماي، وسىلاي قالدىراتىن شىعار دەپ ويلاعاندار قاتتى قاتەلەسكەن ەدى. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن اياقتالعان سوعىس كۇزگە قاراي باعانى بۇرىنعىدان دا شارىقتاتا قىمباتتاتىپ جىبەردى. مۇنداي باعانى يسلانديادا بۇرىن-سوڭدى ەشكىم كورمەك تۇگىلى، ەستىگەن دە ەمەس. كۇزدىگۇنى ايەلدەر وداعىنىڭ استانادا وتكەن ءبىر جينالىسىندا رەدەميريدەن بارعان فرۋدىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان "يسلانديا شارىقتاپ كوككە كوتەرىلگەن ەل" دەگەن قاناتتى ءسوزى بۇكىل ەلگە تاراپ كەتتى.
ءبىر قويدىڭ باعاسى ەلۋ كروناعا دەيىن جەتتى. استانالىق گازەتتەر شارۋالاردىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى مادەنيەتىنىڭ ارتىقشىلىعىن تىلدەرى جەتكەنشە اسىرا ماداقتاۋمەن بولدى. شارۋالاردىڭ وعان تىكەلەي وزدەرى قوسقان ۇلەسىنە ۇلكەن ءمان بەرىلدى. بيارتۋر كاسسادان تاعى دا اقشا الدى. اعاش ماتەريالدارى، تەرەزەگە كوز سالىناتىن اينەك، ءۇيدىڭ توبەسىن جاباتىن شيفەر جەتكىزىلدى. ءجۇمىسشىلار دا كەلتىرىلدى. كۇزگە قاراي جاڭا ءۇيدىڭ توبەسى جابىلدى. سىرتتان قاراعاندا ءۇي دايىن بولىپ قالعان سياقتى كورىندى. الايدا شاتىردى ەندى جاۋىپ بولا بەرگەندە جانە ءبىر قىرسىق كەز بولدى: دەسياتنيك جەرتولەنىڭ قابىرعالارى بىرنەشە جەرىنەن جارىلىپ تۇرعانىن مالىمدەدى. ءبۇل، ونىڭ ويىنشا، جەر استى ءدۇمپۋىنىڭ سالدارى كورىنەدى. ءبىراق بيارتۋر بيىلعى جازدا ەشقانداي دا جەر سىلكىنىسى بولماعانىن ايتىپ، ونىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەدى.
— كورەيادا جەر سىلكىنىسى بولدى عوي، — دەدى دەسياتنيك. — جالپى العاندا ونداي جارىلعان جەرلەردەن كەلەتىن قاۋىپ-قاتەر جوق — ولاردى جاي سىلاقتىڭ وزىمەن-اق وپ-وڭاي بىتەي سالامىز.
ونداي جارىقتارى بولا تۇرسا دا ءۇي يەسى ءبۇل عيماراتتىڭ كەلەشەكتەگى عاجايىپ كورىنىستەرىن كوز الدىندا ماقتانىشپەن سۇيسىنە ەلەستەتۋدەن راقات سەزىمىنە بولەنىپ ءجۇردى. وعان قايتا-قايتا سۇيسىنە قاراۋدان جالىقپايدى، وزىنە-وزى الدەبىر نارسەلەردى ايتىپ كۇبىر-كۇبىر ەتۋمەن بولدى.
تاۋداعى قويلاردى جيناپ، ايداپ قايتقان ساپاردان كەيىن بيارتۋر بالاسى مەن ەكەۋى ەكى سالت اتقا ءمىنىپ، فوردقا بارىپ قايتپاق. ءۇيدىڭ قۇرىلىسى ءۇشىن ءالى دە تولىپ جاتقان ۇساق-تۇيەك نارسەلەر كەرەك ەكەن. بيارتۋر جول بويى ءۇن-تۇنسىز كەلە جاتتى. ال يەن دالانىڭ شىعىس جاق شەتىنە جەتە بەرگەندە گۆەندۋرعا مىناداي سۇراق قويدى:
— كوكتەمدە سەن اۋستا مەنىڭ ولەڭدەرىمدى انشەيىن سۇيكەي سالعان ناشار نارسەلەر دەپ ايتتى دەگەن جوق پا ەدىڭ؟
— ءيا، ونىڭ وسى ءتارىزدى ءبىر نارسە ايتقانى راس بولاتىن، — دەپ جاۋاپ بەردى گۆەندۋر.
— سوندا قالاي، ونىڭ دوستارى قازىرگى جاڭاشا پوەزيانى جاقسى كورە مە ەكەن؟
— سولاي-اۋ دەيمىن، — دەدى بالاسى. — ول الدەبىر جاس اقىنمەن نەكەلەسكەن كورىنەدى.
— جارايدى. ولەڭدى قازىرگى اقىندار سياقتى جازۋدىڭ تۇك تە قيىندىعى جوق، — دەدى بيارتۋر. — لاقىلداعان قۇسىق سياقتى اقتارا بەرەدى. ىشكى ىرعاقتان جۇرداي. تەك سوڭعى سوزدەرى ۇيقاسسا بولدى.
گۆەندۋر ءوزى ولەڭ جازا المايتىن. سوندىقتان دا ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى.
از عانا ۇنسىزدىكتەن سوڭ اكەسى بىلاي دەدى:
— ەگەر سەن قالادا اۋستا سوۋلليليانى تاعى دا كەزدەستىرە قالساڭ، مەنىڭ قازىرگى جاڭا پوەزيا تاسىلىمەن جازىلعان ءۇش شۋماق ولەڭىمدى وقىپ بەر. ول ويلاپ جۇرگەن شىعار: مەن جاڭاشا ولەڭ جازا المايدى دەپ. تىڭداپ كورسىن قانە!
— مەن ول ولەڭدى جاتتاپ الا السام، — دەدى گۆەندۋر.
— جاتتاپ الماي، نەسى بار؟! نەبارى ءۇش شۋماق ولەڭدى جاتتاي المايمىن دەگەن ءسوزىڭدى بۇدان بىلاي ەشكىمگە ەسىتتىرە كورمە! — بيارتۋر ءوز ىشىنەن الدەبىر نارسەلەردى كۇبىر-كۇبىر ەتتى. — بۇل سوعىس تۋرالى ءۇش شۋماق ولەڭ ەدى:
بۇل دۇنيە اجال توكتى
ون ميلليون ادامعا —
ءولىم ءدامىن تاتتى ءبارى.
وندا مەنىڭ ءىسىم قانشا —
جولى بولسىن، كەتسىن ءارى!
تاۋداعى الىپ جارتاستاردىڭ
جانىنداعى جەكپە-جەك
سۇمدىق ەدى سۇراپىل،
كوكتەمگى گۇل تاپتالعاندا
تابىلمادى قايىرىمدى ءتىرى جان،
"قوي!" دەپ ايتا الاتىن تەك ءبىر اقىل.
سودان بەرى جىرلارىمنىڭ ءنارى جوق،
ەڭبەگىم — ەش، تۇزىم — سور،
ءۇمىت ەتكەن قۋانىشىم ءارى جوق!
اقشا، مۇلىك، دۇنيە — بايلىق
ەندى ماعان قاجەت ەمەس، ءوزىڭ ءبىل،
ءوز ۇيىمدە وسپەگەن سوڭ لالا گۇل!
— وعان ءوزىڭ بارىپ، وقىپ بەرگەنىڭ جاقسى بولماس پا ەدى؟ — دەپ سۇرادى گۆەندۋر.
— مەنىڭ ءوزىم؟ — دەپ تاڭ قالدى اكەسى. — جوق! مەنىڭ ونداي ادامداردى كورگىم دە كەلمەيدى.
— قانداي ادامداردى؟
— مەنىڭ سەنىمىمنەن شىقپاي، الداپ كەتكەن ادامداردى! ونداي ادامداردىڭ وزدەرى كەلىپ، اياعىما جىعىلا كەشىرىم سۇراسىن ال مەنىڭ ولاردىڭ الدىندا باس ۇرىپ، كەشىرىم سۇرايتىن جايىم جوق. ونىڭ ۇستىنە، — دەپ، قوسىپ قويدى بيارتۋر، — مەنىڭ اۋستاعا ەشقانداي دا تۋىستىعىم جوق. ءۇش قايناساق، سورپامىز قوسىلمايدى.
— ءبارىبىر وعان سەنىڭ بارىپ شىققانىڭ دۇرىس بولار ەدى، — دەدى جاس جىگىت، وز ايتقانىنان قايتپاي. — ارينە، اۋستاعا قيىن تيەتىنىنە كۇماندانبايمىن. ونى ەكىقابات بولىپ قالدىڭ دەپ، ۇيدەن قۋىپ جىبەرگەن ءوزىڭ ەدىڭ عوي.
— مەنىڭ كىمدى قۋىپ جىبەرگەنىمدە سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن! ءوزىڭدى قۋىپ جىبەرمەگەنىمە تاعدىرىڭا ريزا بولىپ، شۇكىرشىلىك ەت. ەگەر سەن ادەپسىز قىلىق كورسەتە بەرەتىن بولساڭ، سەنى دە قۋىپ جىبەرۋدەن تايىنبايمىن.
— ال سەن اۋستاعا كىرىپ شىعاتىن بولساڭ، ول بەيشارانىڭ قۋانىپ قالاتىنى ءسوزسىز.
بيارتۋر اتىنىڭ تىزگىنىن تەز جۇلقىپ سىلكىدى دە، بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:
— جوق، مەن كوزىمنىڭ تىرىسىندە وعان ەشقاشان دا بارمايمىن، ءتىپتى اياق باسپايمىن. — سودان سوڭ ازداپ ءۇنسىز قالدى دا ۇلىنا ونىڭ يىعىنىڭ ۇستىنەن مويىن بۇرا قاراپ، بىلاي دەدى: — ەگەر مەن ولە قالسام، سەن وعان سالەم ايت: مەنى جەرلەۋگە كەلىپ قايتسىن — توپىراق سالسىن.
اۋستا سوۋلليليا تاياۋدا عانا ساندەيردەگى كۇيەۋىنىڭ ۇيىنە كوشىپ بارعان ەدى. ول شاعىن عانا ءۇي بولاتىن. ونى ءۇي دەپ ايتۋدان گورى توبەسى گوفريرلەنگەن قاڭىلتىر تەمىرمەن جابىلعان جەرتولە دەۋگە كوبىرەك كەلەتىن. ول ورتالىق افريكادا تۇراتىن زاڭگىلەردىڭ لاشىقتارىنا ۇقسايتىن. تەرەزە الدىنداعى تابانشا تاقتادا قۇمىرا رەتىندە قويىلعان توت باسقان ەكى قاڭىلتىر ىدىستىڭ بىرەۋىندە الدەبىر گۇل وسىمدىگىنىڭ ساباعى جوعارى ۇمتىلا ءتۇسىپ، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جانتالاسا كۇرەسەتىن ءتارىزدى. بولمەدە ەكى كەرەۋەت ءتۇر: بىرەۋى — اۋستا مەن كۇيەۋىنىڭ، ال ەكىنشىسى قارت ەنەسىنىڭ كەرەۋەتى. ءۇي يەسى وسى كەمپىر ەكەن بالاسى جۇمىسسىز جۇرگەن كورىنەدى. اۋستا سوۋلليليا ءىنىسىن كادىمگىدەي جىلى جۇزبەن قارسى الدى. ءبىراق ونىڭ سول كوزى وڭ كوزىنە قاراعاندا ەداۋىر بادىرايىپ كەتكەندەي كورىندى. ءوڭى بوپ-بوز، جۇدەپ كەتىپتى. بۇرىنعىسىنا قاراعاندا مۇنى ەداۋىر جاتىرقاپ قالعانداي ما قالاي؟ اۋىرىپ بۇلىنگەن ءتىسىن جۇلدىرىپ تاستاپتى، ورنى ۇڭىرەيىپ ءتۇر. ول ىنىسىمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسە قويمادى. ونىڭ امەريكاعا نەگە بارماي قالعانىن دا سۇراعان جوق. شاماسى، ونداي الىس ساپاردان باس تارتۋدا تۇرعان تاڭ قالارلىق ەشتەڭە جوق دەپ ويلاسا كەرەك. ويتكەنى امەريكا كىمدى بولسا دا جارىلقاي قويادى دەگەنگە ونشا يلانبايتىن. گۆەندۋر ونىڭ ەكىقابات ەكەنىن بىردەن بايقادى. اۋستانىڭ سۇيرىكتەي ۇزىن ساۋساقتارىنىڭ، ونداعى ومىرلىك كۇشتىڭ مولدىعىنا سۇيسىنە قارادى. ءبىراق سونىمەن قاتار ەكى يىعى قۋشيىپ، ارىقتاپ كەتكەنىن، قۇرعاق جوتەلدەن قينالىپ جۇرگەنىن دە بايقادى.
— سەن، نەمەنە، سۋىق تيگىزىپ العانسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى گۆەندۋر.
اۋستا سۋىق تيگىزىپ الماعانىن ايتتى. ءبىراق وسى ءبىر قۋ جوتەلدەن قۇتىلا الماي ءجۇر ەكەن. تاڭەرتەڭ قاقىرعاندا قان تۇكىرەتىنىن دە جاسىرعان جوق. گۆەندۋر ەندى ونىڭ نەكەسى رەسمي تۇردە قاشان قيىلاتىنىن سۇرادى. ءبىراق اۋستا ءبۇل جولى الداعى بولاتىن ۇيلەنۋ تويى تۋرالى كوكتەمدە بيارتۋردىڭ ۇلىنا ايتقانىنداعىداي، ءبىر جاس اقىنعا تۇرمىسقا شىعاتىن بولدىم دەپ حابارلاعان كەزىندەگىدەي ماقتانىش سەزدىرە قويعان جوق.
— مەنىڭ قالاي تۇرىپ جاتقانىمدى ءبىلۋدىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ — دەدى ول
— بۇگىن تاڭەرتەڭ اكەم ءوزىنىڭ ساعان ارناعان ءۇش شۋماق ولەڭىن وقىپ بەر دەپ ءامىر بەرگەن ەدى. سونى وقىپ بەرسەم، قايتەدى؟
— قاجەتى جوق، — دەدى اۋستا. — مەن ءۇشىن تۇك تە قىزىق ەمەس.
— مەنىڭ ويىمشا، وقىپ بەرگەنىم ارتىق بولا قويماس، — دەدى دە، گۆەندۋر ءۇش شۋماق ولەڭدى تۇگەل وقىدى.
اۋستا تىڭداپ شىقتى. تىڭداعان سايىن ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى، ءوڭى دە جۇمسارا ءتۇستى. ەندى بولماسا ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرۋگە ءسال-اق قالدى. الدە ىزا بولىپ، بۇلقان-تالقان اشۋ شاقىرار ما ەكەن؟ ءبىراق ەشتەڭە دەمەدى. ويىندا نە بولسا دا جۇرەگىنە تاس ءتۇيىن ەتىپ ءتۇيىپ الدى دا، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
— جاڭادان سالىپ جاتقان ءۇيىمىزدىڭ توبەسىن جاۋىپ ۇلگەردىك، — دەدى گۆەندۋر. — كۇزگە قاراي كىرىپ الامىز.
— سولاي ما ەدى؟ — دەدى اۋستا. — ال مەنىڭ وعان قاتىسىم قانشا؟
— اكەمنىڭ وسى ۇيگە بايلانىستى ءوز جوسپارىنىڭ بولۋى ءتىپتى دە عاجاپ ەمەس، ەگەر سەن قايتىپ باراتىن بولساڭ، ۇلكەن ءبىر بولمەنى ساعان بەرەتىنىنە كامىل سەنىمدىمىن.
— مەن بە؟ — دەپ سۇراق قويا جاۋاپ قاتتى. اۋستا باسىن كەۋدەسىنەن تەز كوتەرىپ الدى دا، ماقتانىشپەن بىلاي دەدى: — مەن ءوزىمدى جان-تانىمەن سۇيەتىن تالانتتى جاس اقىنمەن نەكەلەسىپ قويعان اداممىن!
— دەگەنمەن دە سەنىڭ بىزگە كەلگەنىڭ دۇرىس بولار ەدى، — دەدى گۆەندۋر.
— سەن سوندا مەنى ءوزىمدى جان-تانىمەن سۇيەتىن ادامدى ءبىرجولا ۇمىتىپ، تاستاپ كەتە الادى دەپ شىنىمەن-اق ويلايسىڭ با؟
پەشتىڭ جانىندا مانادان بەرى تۇرعان كەمپىر وسى كەزدە سوزگە ارالاسپاي قالا المادى:
— ولاي بولسا، سەن مەنىڭ بەيشارا بالاما نەگە از دا بولسا قايىرىمدىلىق جاسامايسىڭ؟ سەن ۇيدە بولعان كەزىڭدە سورلى بالاعا كۇن كورسەتكەندى قويدىڭ عوي!..
— وتىرىك ايتاسىڭ! — دەدى اشۋ — ىزاعا بۋلىققان اۋستا، كەمپىرگە جالت قاراپ. — مەن ونى وتە جاقسى كورەمىن، سۇيەمىن. ءبۇل دۇنيەدە ودان ارتىق سۇيەتىن ەشكىمىم جوق. باسقا بىرەۋلەردىڭ كوزىنشە سەنىڭ مۇنداي سوزدەر ايتۋعا قانداي قۇقىعىڭ بار؟ مەنى وعان قاتالسىڭ، كۇن كورسەتپەيسىڭ دەگەنىڭ قاي ساسقانىڭ؟ ۇيات قايدا؟! مەن وعان شامادان تىس ارتىق قامقورلىق جاساپ ءجۇرمىن! مەنىڭ قۇرساعىمداعى نارەستە ونىكى ەمەس دەپ ايتىپ كورشى قانە! ءتىلىڭدى كەسىپ الايىن سەنىڭ! ال ەگەر جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر مەنەن كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن جەر باۋىرلاپ، ەڭبەكتەپ كەلىپ، اياعىما باس ۇرسا دا وعان ءىشىم جىلىمايدى. ونىڭ ماعان جاساعان زۇلىمدىعىندا شەك جوق. جارىق دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن العاشقى مينوتتە-اق دۋشار بولعانمىن ول زۇلىمدىققا! مەن ونىڭ اتىن دا ەستىگىم كەلمەيدى، ءۇيىن دە كورمەۋگە انت ەتەمىن. ونداي وي ميىما كىرىپ تە شىقپايدى. مەن ەندى ول جاققا قاراي ءبىر قادام دا جاسامايمىن! كورمەگەنىم بيارتۋر مەن جازعى مەكەن بولسىن! سەن وعان وسىنى ايتىپ بار، گۆەندۋر. مەن ءتىرى جۇرگەندە ونى ءتىپتى دە كورگىم كەلمەيدى. ال ولە كەتسەم، مەنىڭ ءمايىتىمدى جەرلەۋگە كەلەمىن دەسە، ونى ءوزى ءبىلسىن.
الپىس توعىزىنشى تاراۋ
ادامنىڭ بويداق كەزىندە
جاڭا ءۇيدى سالىپ بولعانشا دىڭكالەپ شارشايسىڭ. ءبىر قىزىعى — ەزىڭ ارمانداعان قۇتتى مەكەنگە ءسۇيسىنىپ، ونى راقاتتانا تاماشالاۋ ورنىنا وعان قاشان كىرىپ العانشا اسىعاسىڭ. بيارتۋردىڭ جاڭادان سالىپ العان ءۇيى تۋرالى ءالى نە ايتۋعا بولادى؟ ول تۋرالى تىم جەتكىلىكتى ايتىلدى. جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، كورەيادا جەر سىلكىنىپ، مۇنداعى قابىرعالاردا جارىقتار پايدا بولعانىنا قاراماي، ءۇي سالىنىپ ءبىتتى. تەرەزە جاقتاۋلارى دا، وعان كوز سالاتىن اينەكتەر دە، ءۇيدىڭ توبەسىن جاباتىن تۇنىكە تەمىرلەر دە، ءتۇتىن شىعاتىن مۇرجانىڭ قۇبىرلارى دا، اس ۇيگە قويىلاتىن ەداۋىر ارزان باعاعا تۇسكەن ءۇش كامفورالى گاز پليتاسى دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى توقتاۋسىز كەلىپ جاتتى. ەڭ سوڭىندا ۇيگە كىرىپ-شىعۋ ءۇشىن ەسىك الدىنا ورناتىلاتىن بەس اياق باسقىش ساتىسى بار ەداۋىر بيىك قوندىرعى دا جەتكىزىلدى. ەندى اۋىز ءۇي سالۋعا كىرىستى. ويتكەنى، ارينە، ءار ءۇيدىڭ اۋىز ءۇيى بولۋى ءتيىس. جاڭا عيماراتقا كۇزگە قاراي كىرىپ الامىز دەپ شەشتى. ەڭ ۇلكەن بولمەنىڭ قابىرعالارى اشەكەيلەپ ويىلعان جۇقا تاقتايلارمەن جابىلدى. بىرەۋلەر ونى بوياپ قويۋدى، ال ەندى بىرەۋلەر، قالاداعى ۇيلەردە جاسالىناتىنى سياقتى ەتىپ، وعان شەتەلدىك گازەتتەردە جاريالانعان سۋرەتتەردى كوپتەپ جاپسىرىپ، جەلىمدەپ تاستاۋدى ۇسىندى. ءبىراق بيارتۋر ولاردىڭ ايتقاندارىنىڭ بىرەۋىن دە ىستەگىسى كەلمەدى — ءۇيدىڭ ءىشىن تەككە ىبىرسىتا بەرۋدى ۇناتپادى. كۇز تۇسىسىمەن-اق شىعىستان داۋىلدى جەل سوقتى، قار دا جاۋىپ كەتتى. ءۇيدىڭ ىشىندە جەل گۋلەدى. ونىڭ كۇشى سىرتتاعى جەلدەن ءتىپتى دە كەم ەمەس دەرلىك. نەگە بۇلاي بولدى ەكەن؟ سويتسە ەسىكتەرگە كۇنى بۇرىن توپسا سالۋدى، ىلگەك ورناتۋدى، قالقا جاساۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. ەندى كەش — ويتكەنى اعاش ۇستالارى فوردقا كەتىپ قالعان. ولاردىڭ الداعى قىسقا شۇعىل ازىرلىك جاساۋعا بايلانىستى جۇمىستارى باستارىنان اسادى، ياعني ەندى قولدارى تيمەيدى.
— بىرنەشە تاقتادان قالقا جاساپ كورشى، — دەدى بيارتۋر اعاش ۇستاسىنا.
بۇعان ول: "تاستان سالىنعان ءۇيدىڭ ساڭىلاۋى بار ەسىكتەرىنەن كەلەر پايدا جوق — سۋىق جەل بارلىق بولمەگە ءبارىبىر ءوتىپ كەتەدى" دەپ، كونە قويمادى. ونىڭ ەسەسىنە، ءوزى كەتكەنشە ولاردىڭ تابالدىرىقتارىن تاماشا ەتىپ بيىكتەتىپ بەرۋگە كەلىستى.
— ءبىراق ساعان قويار ءبىر شارتىم بار — دەدى ول، — ونداي تاماشا بيىك تابالدىرىق ءۇشىن ەڭ جوعارى ساپالى، ەرەكشە قىمبات باعالى اعاشتان جاسالعان ەسىكتەر كەرەك. ولاردىڭ توپسالارى دا بەرىك بولۋى ءتيىس.
— تەمىر ۇستاسىنا ىلگەك جاساي سالۋ تۇك تە ەمەس، — دەدى بيارتۋر.
— جوق، — دەدى وعان اعاش ۇستاسى. — ەسىككە ىلگەك جاساۋعا بولمايدى. ول قول ساندىق ەمەس قوي! ەسىككە ەڭ تاماشا توپسا قاجەت. زامان جاقسارعان كەزدە ءبارى دە بەرىك توپسامەن بەكىتىلەتىن بولۋى ءتيىس.
— سايتان السىن ماشاقاتى كوپ مۇنداي ءۇيدى! توزاق وتىنا نەگە ورتەنىپ كەتپەيدى دەسەڭشى! — دەپ، داۋىستاپ جىبەردى كۇيىپ كەتكەن بيارتۋر. ول وسى ءبىر تاستان قالانعان قۇرىلىس اقشاعا تويمايتىن قۇبىجىق بولعانىنا ىزىلاندى.
ەسىك دەگەنىمىز ءالى ەشتەڭە ەمەس. راس، ءۇيدىڭ توبەسى جابىلىپ ءبىتتى. ءبىراق ۇيگە ۇيدەي مول نارسەنىڭ ءوزى دە جەتپەيدى. سول جابدىقتاردىڭ ءبارى بىردەي بولماسا، ول ءۇيدى ءۇي دەۋ قيىن! ال ءبۇل شارۋانىڭ ءالى ءتىپتى كەرەۋەتى دە جوق. ەسكى لاشىعىندا قابىرعاعا قوسا قاعىپ ورناتىلعان ساكى-توسەكتەر عانا بولاتىن. ولاردى مۇندا الىپ كەلۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى ۇستەلدەردىڭ ءوزى دە ءجوندى جونىلىپ تەگىستەلمەگەن بىرنەشە تاقتايدان قۇراستىرىلا سالعان ءارى تەرەزەنىڭ تابان اعاشىنا مىقتى شەگەلەرمەن بەرىك بەكىتىلىپ تاستالعان ەدى. ونى ۋاقىتتىڭ ءوزى جونىپ، تەگىستەگەن-دى-كوپكە دەيىن ىسكە اسىپ كەلدى. تاقتايلارى ەسكىرىپ، قارايىپ كەتكەن بولاتىن. ونى ۇستەل دەۋگە دە كەلمەيتىن. جاي عانا تاقتايلار ەدى. شكاف تا جوق. Ac ۇيدەگى ەسكى سورەلەر دە قابىرعاعا قوسا قاعىلعان-دى. سول قابىرعامەن قوسا ءشىرىپ بىتكەن. ال ورىندىقتار شە؟ جازعى مەكەندە ەشقاشان جەكە ورىندىق نەمەسە ۇزىنشا وتىرعىش بولىپ كورگەن ەمەس. ال تەرەزە پەردەلەرى نەمەسە قۇتقارۋشىنىڭ، حاتلگريم پەتۋرسسونىڭ نەمەسە ورىس پاتشاسىنىڭ بەينەلەرى سالىنعان پورترەتتەر سياقتى ءسان-سالتاناتتى زاتتار تۋرالى سوز ەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق ەدى. فارفور كۇشىكتەر دە جوق بولاتىن. قىسقاسىن ايتقاندا، كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلاتىن نەمەسە ناعىز تۇرعىن ءۇيدىڭ ءسان-سالتاناتىن كىرگىزەتىن زاتتار جازعى مەكەندە مۇلدە جوق ەدى. ءسويتىپ ادام وركەنيەتتىڭ بيىك ساتىسىنا ەندى كوتەرىلدىم-اۋ، ءتاۋىر ءۇي سالىپ الامىن-اۋ دەگەن كەزدە ونىڭ الدىندا قىرۋار قيىندىقتار پايدا بولادى. جەتپەيتىن نارسە تەك ەسىك قانا ەمەس ەكەن. سونىمەن بيارتۋر تاعى ءبىر قىستى ەسكى جەرتولەدە وتكىزبەك بولدى. ونىڭ ۇستىنە، بيىل سۋىق تا ەرتە تۇسەتىن سياقتى. ءسويتىپ ەسىك ورناتىلاتىن تەسىكتەردى تاقتايمەن جاۋىپ، شەگەلەپ تاستادى. توبەنىڭ باسىندا بوي كوتەرىپ تۇرعان ءۇي بۇكىل دۇنيەگە ءوزىنىڭ قاس بەتىن قاسقايتا كورسەتىپ، الدەبىر عاجايىپ زاماننىڭ ەلەسىندەي كورىنىپ، بوسقا قاڭىراپ تۇردى دا قويدى.
ەندى ءۇي شارۋاسىمەن اينالىساتىن قىزمەتشى ايەلدەر تۋرالى ازىن-اۋلاق ءسوز ەتۋىمىز عانا قالدى. ونداي ايەل تابۋ وتە قيىن ەدى. ولار كۇيەۋى بار ءۇي يەسى ايەلدەن مۇلدە وزگەشە: كۇيەۋى بار ايەلدەر كەلىسە كەتۋگە مىندەتتى ماسەلەگە كەلگەندە ولار قيسىق مىنەزدى، قىڭىر كەلەدى. ۇدايى الدەبىر نارسەلەردى تالاپ ەتۋمەن بولادى. ال كۇيەۋى بار ايەلدەر ءتىپتى ەشنارسە الماعان كۇننىڭ وزىندە دە العىسىن ايتادى. ءۇي شارۋاسىمەن اينالىساتىن قىزمەتشى ايەلدەرگە قاشان دا ءبىر نارسە جەتىسپەيدى ايتەۋىر، ال كۇيەۋى بار ايەلدەر قاناعاتشىل كەلەدى. قىزمەتشى ايەلدەر ءوز مىندەتىنەن تىس كەيبىر جۇمىس تۇرلەرىن اتقارۋدان كۇڭك-كۇڭك ۇرسا ءجۇرىپ، باس تارتسا، ءبۇل اجەپتاۋىر اڭگىمە بولادى. ال كۇيەۋىنە باقىرىپ-شاقىرىپ، كۇن بەرمەيتىن ايەلدىڭ قىلىعىنا ەشكىم دە ءمان بەرمەيدى. قايتا ول كۇيەۋى بار ايەلدىڭ وزىنە جامان. كوڭىل-كۇيى بۇزىلىپ، ءوزىن-وزى جامان سەزىنەتىنى تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ال قىزمەتشى ايەل وزىنە ءبىر نارسە ۇناماي قالسا، ءۇي يەسىنە مازا بەرمەيدى، ونىڭ قۇلاعىنىڭ قۇرت ەتىن جەيدى. مۇندايدا ونداي ايەلدىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ ءۇشىن وعان ۇيلەنىپ العاننىڭ ءوزى ارتىق سياقتى كورىنەدى. "ءبىر قىزمەتشى ايەل بولعانىنان ءوزىڭنىڭ زاڭدى نەكەدە تۇراتىن ءۇش ايەلدىڭ بولعانى جاقسى" دەيتىن كەي-كەيدە بيارتۋر. ءبىراق ءبۇل ءسوزىنىڭ ۇدەسىنەن شىعا المايتىن بولعان سوڭ ايتەۋىر ءبىر قىزمەتشى ايەل ۇستاۋدى دۇرىس كوردى. ول ەندى قىزمەتشى ايەل قانشالىقتى ۇرىسقاق، بەياۋىز بىرەۋ بولسا دا شىداپ باقتى. بىر-بىرىنە جامان سوزدەردى قارداي بوراتىپ، بالاعات سوزدەر ايتىسىپ جۇرە بەرەتىن دە بولدى.
العاشقى ءۇش جىلدا ول بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءۇش قىزمەتشى ايەل ۇستادى. جىل سايىن اۋىسىپ تۇردى. ءبىرىنشىسى جاس ەدى، ەكىنشىسى ورتا جاستاعى ايەل، ال ءۇشىنشىسى كەمپىر بولاتىن. جاس ايەلمەن ءتىل تابىسۋ قيىن ەدى. ورتا جاستاعى ايەلمەن ءتۇسىنىسۋ ودان الدەقايدا قيىن ءتيدى. ال كەمپىرمەن جۇمىس ىستەۋ بارىنەن دە اۋىر ازاپقا اينالدى. اقىرىندا بيارتۋر جاس مولشەرى بەلگىسىزدەۋ ءبىر قىزمەتشى ايەلدى تاپتى. ونىمەن ءتىل تابىسۋ ونشا قيىن بولمادى. ونىڭ اتى برۋنگيلدا ەكەن. ءبىراق، نەگە ەكەنىن قايدام، ونى جۇرتتىڭ ءبارى برۋنيا دەپ اتاپ كەتىپتى. برۋنيانىڭ جۇمىس ىستەگەنىنە ەكى جىل بولىپ قالدى. وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا مۇنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى — ءۇي يەلەرىمەن ءتۇسىنىسىپ، شىن ىقىلاسپەن جۇمىس ىستەيتىندىگىندە. ءبۇل بۇرىنعى جاس قىزمەتشى ايەل سياقتى ءدامدى تاعامنىڭ جىلى-جۇمساعىن جۇرتتان جاسىرىپ باتىراق جىگىتتەردىڭ اۋزىنا توسپايدى، ءتۇنى بويى ولارمەن كوڭىل كوتەرىپ، كۇلىپ-وينامايدى. بيارتۋردى باتىراق جىگىتتەردىڭ ەرتەڭىنە دەنەلەرىن اۋىرسىنىپ، جۇمىسقا قولدارى بارماي، زاۋىقسىز جۇرۋىنەن قۇتقاردى. ءبۇل سونداي-اق بۇعان دەيىنگى ورتا جاستاعى قىزمەتشى ايەل سياقتى ۇستامالى قويانشىق اۋرۋى بار ادامداي-اق اۋزىنان اق كوبىگى اعىپ، ءوزىنىڭ تاعدىرى وسىلاي قالىپتاسقانى ءۇشىن قۇدايدى دا، ادامداردى دا ايىپتامايدى، بالاعاتتاپ تىلدەمەيدى. ءبۇل بۇرىنعى قىزمەتشى كەمپىر سياقتى بيارتۋردىڭ ارىنا ءتيىپ، قورلامايدى. جازعى مەكەننىڭ تامشى اعىپ تۇراتىن توبەسىن پاستوردىڭ تاماشا ءۇيىنىڭ ءبۇتىن توبەسىمەن سالىستىرمايدى، "وندا تۇرعاندا بۋىن-بۋىنىمنىڭ سارىپ اۋرۋى قينايدى-اۋ دەپ قاۋىپتەنبەۋشى ەدىم، ءوزىمدى حريستوستىڭ قامقور قولتىعىنداعىداي سەزىنۋشى ەدىم" دەگەندى ايتا بەرمەيدى. جوق، جاڭا قىزمەتشى ايەل بيارتۋردى قۇرمەت تۇتادى، ءوز قوجايىنى تۋرالى ەشقاشان ارتىق ءسوز، وسەك-وتىرىك ايتۋدى بىلمەيدى. ءبىراق ءبۇل دا جالپى ايەل جىنىستىلارعا ءتان ۇساق-تۇيەك كۇدىكتەنۋشىلىكتەن قۇرالاقان ەمەس. بارلىق ايەلدەر سياقتى برۋنيا دا: "قۇداي مەنى اۋەل باستان-اق جارىلقاپ جارىتپادى. جۇرت قاتارلى مەنىڭ دە ودان ءبىراز نارسەنى تالاپ ەتەتىن قۇقىعىم بار ەمەس پە؟" دەپ سانايتىن. ونىڭ ۇستىنە، ءبۇل ءوزىن ەشكىم تۇسىنبەيتىندەي كورەتىن. وزگەلەر مۇنى ۇرلىق جاسايدى دەپ ويلايدى-اۋ دەپ، وزىنەن-وزى ۇدايى كۇدىكتەنەتىن دە جۇرەتىن. جۇرت ماعان ادىلەتتى قارامايدى دەپ بىلەتىن. سوندىقتان دا ءارقاشان مەيلىنشە ساق جۇرەتىن، شابۋىلعا الدىمەن ءوزى شىعۋعا ءازىر بولاتىن.
بيارتۋر تاڭەرتەڭ كوفە ىسىتىپ بەرە قويۋدى سۇراعان كەزدە برۋنيا:
— تۇنگى كوفەنىڭ تۇنباسى بۇزاۋلارعا جاقسى جەم بولىپ كەتكەن، — دەپ جاۋاپ قاتتى.
ال بيارتۋر تۇندە جەگەن بالىقتىڭ تاڭەرتەڭگە قالدىرعان قۇيرىعىن سىپايى تۇردە سۇراعان كەزدە ول:
— ەندى تۇسىنىكتى بولدى. شاماسى، ونى مەن ۇرلاپ العان شىعار دەپ وتىرعان شىعارسىڭ؟ — دەدى ول.
ال ەگەر بيارتۋر تاڭەرتەڭگى سيىرلاردى ەرتەرەك ساۋىپ الۋ كەرەك دەپ ەسكەرتۋ جاساي قالسا، ول:
— نەمەنە، وسى جۇرت مەنى الدەبىر تاكاپپار بايبىشە سياقتى ماڭعازدانىپ توسەكتە كەرىلىپ جاتىر دەپ ويلاي ما ەكەن؟! — دەيتىن
برۋنيا ەشقاشان كۇيەۋگە ءتيىپ كورمەگەن ايەل ەدى. جۇرتتىڭ الىپقاشپا اڭگىمەسىنە قاراعاندا، بۇنىڭ قىز كەزىندە الدەبىر ەركەكپەن امپەي — جامپەي قارىم-قاتىناسى بولعان كورىنەدى. ءبىراق ونىڭ ايەلى، بالا-شاعاسى بار بولىپ شىعىپتى. ال ءبۇل سوندا دا ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇمىتا المايتىن كورىنەدى. قىز بايعۇس سودان بەرى بۇكىل ءومىر بويى جۇمىس ىستەپ، جيناپ-تەرگەن اقشاسىن بانككە سالا بەرىپتى. جۇرت مۇنى باي قالىڭدىق دەپ اتاپ كەتىپتى. مۇنىڭ ءالى باس ءبىلدىرىپ مىنىلمەگەن سارى بيەسى بار ەكەنىن، ال ونى مۇنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىنىن بىلەتىن. وسى وكرۋگتاعى باسقا دا ەڭبەك ادامدارىنان تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى بولاتىن — مۇنىڭ بۇكتەلەتىن، جازىلاتىن جانە ءبىر ورنىنان ەكىنشى ورىنعا وپ-وڭاي جىلجىتىلاتىن كەرەۋەتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەرەمەت قولايلى جيھازى بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جۇمساق ماتراس-توسەنىشى دە بار بولاتىن. ونى جىل سايىن جازدىڭ العاشقى كۇنى دالاعا جايىپ، ءيىس-قوڭىسىن كەتىرىپ الاتىن. سونداي-اق ماتراس-توسەنىشىنىڭ ۇستىنە توسەلەتىن ەكى پار اق جايماسى مەن جۇمساق قۇس ءجۇنى سالىنعان جۇقا جامىلعىسى بار ەدى. ال تاماشا قۇس جاستىعىنان "قايىرلى ءتۇن!" دەگەن جازۋدى وقۋعا بولاتىن. جالپى العاندا، ءبۇل وتە سەنىمدى، الىپ دەنەلى جانە ەر ازاماتقا ءتان كۇش-جىگەرى بار ايەل ەدى. ول ءوزىن مىسىق سياقتى سونشالىقتى تازا ۇستاۋعا بەيىم بولعانىنا جانە ءوز ايتقانىنىڭ ءارقاشان دۇرىس ەكەندىگىن دالەلدەپ، نە نارسەنى بولسا دا تالاپ ەتە الاتىندىعىنا قاراماي، ەشقانداي جۇمىستان جەركەنىپ، باس تارتپايتىن — قانداي كوڭ-قوقىستى بولسا دا كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي تاسي بەرەتىن. قولدارى قاشان بولسا دا سويىلعان قويدىڭ سۋىققا ۇسىگەن قىزىل-كوك ۇشاسىنداي دومبىعىپ كەتكەندەي كورىنەتىن دە جۇرەتىن. كەۋدەشە كويلەگى ءارقاشان تىرسيىپ، تارتىلىپ تۇراتىن. بەلدى قىسىپ تۇراتىن بەلبەۋ تاقپايتىن. سوندىقتان دا ءارقاشان وتە تولىق دەنەلى، بەينە ءبىر كۇشتى جۇمىس اتى سياقتى ەدى. جەل قاققان بەتتەرىندە ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمدى قىزىل شىرايلى ءوڭ بايقالاتىن، ال ەگەر دەنەسىن سۋىق الىپ، جاۋراي باستاسا، بىرتە-بىرتە ازداپ كوگىلدىر تۇسكە ەنەتىن. كوزدەرى تۇنىق، ايقىن دا اشىق بولاتىن. ەكى ەزۋىندە ەڭبەكسۇيگىش جان ەكەنىن بايقاتاتىن ەلەۋلى سىزىقتار بار ەدى. برۋنيانىڭ وي-پىكىرى مەن سەزىمى وسى زامانعا ءتان سىنشىلدىقتان مۇلدە ادا سياقتاناتىن. ول ادەتتە الدەبىرەۋدىڭ جالا جابۋىمەن سوتقا تارتىلىپ تۇرعان ادامداي بارىنشا باتىل ءارى سالقىنقاندىلىقپەن سويلەيتىن، ال جان دۇنيەسىندە ءوزىن ءارقاشان سونشالىقتى ءجابىر كورىپ، قورلانعان جان سياقتى سەزىنەتىن.
ايازدى كۇندەردىڭ اياعى كەنەت جاڭبىر مەن جىلىمىققا ۇلاستى. جازدىگۇنى جاڭا عيماراتقا كىرىپ الامىز دەۋمەن جۇرگەندە جەر ءۇي جوندەۋسىز قالعان ەدى. بولمەنىڭ توبەسىنەن سورعالاپ تامشى اقتى. شاماسى كەلگەنشە شىداپ باققان بيارتۋر اقىرىندا تومەنگى بولمەگە تۇسۋگە ءماجبۇر بولدى. ال حالبەرا كەمپىر قاسارىسقان بويى تومەنگە تۇسپەي قويدى. ويتكەنى ول قانداي دا بولسىن وزگەرىس اتاۋلىنى ۇناتپايتىن. قاشان اۋا رايى قالپىنا كەلىپ، كۇننىڭ كوزى اشىلعانشا قاپشىق جامىلعان بويى قيمىلداماستان جاتىپ الدى. ءبىر كۇنى كەشكە قاراي بيارتۋر تومەنگى بولمەدە وتىر ەدى. قىزمەتشى ايەل وعان بوتقا ءپىسىرىپ اكەلدى. ءۇي يەسى كەشكى اسىن ءىشىپ بولعانشا ول تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، ودان كوزىن الماي، قايتا-قايتا قاراي بەردى. بيارتۋر بوتقا سالىنعان توستاعاندى تىزەسىنە قويىپ وتىرعان. ول تاماعىن جەپ بولا بەرگەن كەزدە برۋنيا ادەتتەگىسىنشە وعان ارقاسىن بەرە تەز تەرىس اينالدى دا، بەينە ءبىر قابىرعاعا ءۇن قاتقانداي بولىپ الدەبىر نارسە دەپ كۇڭك ەتە قالدى.
— ۇلكەن ساۋلەتتى ءۇي سالعانىڭدى قايتەيىن؟! ءوزى ەسكى، ءوزى تار ۇيشىكتە جۇرەڭنەن وتىرىسىڭ مىناۋ. توبەڭنەن سورعالاپ تۇرعان تامشى اناۋ! وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ كىنامنان بولسا، قانشاما كۇشتى ايقاي-شۋ تۋار ەدى، — دەدى ول
— مەنىڭشە، توبەدەن تامعان تامشىنىڭ اناۋ ايتقان زيانى جوق — بۇل دەگەن تاپ-تازا سۋ عوي. ەگەر ەسىكتەر ءازىر بولماسا، قولدان كەلەر قايران جوق. جالپى مۇندايدا نە ىستەي قويارسىڭ!؟
— ەگەر ماعان كۇنىلگەرى بۇرىن ەسكەرتىپ، ءوتىنىش جاساعاندا مەن وزىمە ءتيىستى اياداي بولمەمە ارنالعان ەسىككە الدەقاشان اقشا تولەپ قويعان بولار ەدىم.
— ءيا، مەن سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭدى تۇسىنەمىن. ءبىراق ءۇي مەنىكى بولعان سوڭ ونىڭ ەسىكتەرىنىڭ ءبارى دە مەنىڭ ەسەبىمنەن جاسالۋى ءتيىس قوي، — دەدى بيارتۋر. — ونىڭ ۇستىنە، جەتپەي تۇرعانى تەك ەسىكتەر عانا ەمەس، مەن ءالى ۇلكەن ۇيگە لايىق جيھازدار ساتىپ الۋعا دا كىرىسكەن جوقپىن. ەندى، مىنە، قىس تا كەلىپ قالدى.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن جيھازسىز دا جامان تۇرىپ كەلگەن جوقپىز عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى برۋنيا. — ال ەگەر قاجەت بولسا، مەن ءوز اقشاما-اق ەكى ورىندىق ساتىپ العان بولار ەدىم. ال كەرەۋەتتى بىرەۋدەن ۋاقىتشا الا ءتۇرۋ دا قيىن ەمەس. نەمەسە وسى ۇيدە وزىممەن ءبىر كەرەۋەتتە جاتا كەتۋگە كەلىسەتىن ءتىرى جان تابىلسا، وعان دا كەلىسۋدەن قاشپاس ەدىم.
— ءى-ىم، — دەدى بيارتۋر. ءسويتتى دە قىزمەتشى ايەلگە ويلانا قاراپ قالدى.
مۇنداي تۇلعاسى كەلىستى، ءىستى جاپىرىپ جىبەرەتىن ەپتى، اقىل-ەسى ءبۇتىن، داڭعوي مىنەزى مەن مانساپقورلىعى جوق، قىڭىرلىق قىلىق تانىتپايتىن امبەباپ ايەلگە ۇيلەنىپ الۋدان قانداي ەركەك باس تارتۋشى ەدى؟ وسىلاي دەپ ويلاعان بيارتۋردىڭ وعان ۇيلەنىپ العىسى دا كەلدى نەمەسە، ونىڭ ءوزى ەداۋىر ەرسى ءارى قولايسىز تۇردە ۇسىنىس جاساپ تۇرعانىنداي، توسەك قىزىعىن بىرگە ءبولىسىپ جۇرە بەرسە، قايتەدى؟ مۇنىڭ مىزعىماس بەرىك جارتاس سياقتى مىقتى، كوپتەگەن اۋىر جىلدار جىگەرىن مۇقالتا الماعان ءبۇل ايەلگە رەنجىپ كورگەن ەمەس، وعان ايقايلاپ سويلەۋدىڭ دە رەتى بولعان ەمەس — ەشقانداي كەمشىلىگى جوق ەدى. بيارتۋر وزىنەن-وزى مىناداي ويعا كەلدى: وسى مەنىڭ ءبۇل ايەلدىڭ ەڭبەگىنە اقى تولەپ جۇرگەنىم ءارى ءتيىمسىز، ءارى اقىماقتىق نارسە ەكەن-اۋ. ودان دا ونىڭ وسى وكرۋگتاعى تاماشا كەرەۋەتتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن توسەگىنە كىرىپ العانىم ارتىق ەمەس پە؟ ءبۇل ءوزى ونداي كەرەۋەتكە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاتىپ كورگەن ەمەس قوي! ونىڭ ۇستىنە، برۋنيانىڭ بانكىدە اقشاسى بار.
— سەن بەرى قاراشى، قىمباتتى برۋنيا، — دەدى بيارتۋر. — ەگەر مەن وسى كۇزدە جاڭا ۇيگە كوشىپ كىرە الماعان بولسام، ءبۇل جەردە وعان اقشانىڭ ەشقانداي دا قاتىسى جوق. مەنىڭ ەسىكتى دە، كەرەۋەتتى دە، ورىندىقتاردى دا جەتكىلىكتى ەتىپ ساتىپ الۋعا شامام كەلەدى.
ءتىپتى، قاجەت بولسا، قۇدايدىڭ ءوزىنىڭ جانە ورىس پاتشاسىنىڭ بەينەلەرى سالىنعان، قابىرعاعا ءىلىپ قوياتىن سۋرەتتەرىن دە ساتىپ الا الامىن.
— مەن نەگە ەكەنىن سۇراماي-اق قويايىن، — دەدى قىزمەتشى ايەل تەرىس قاراپ تۇرىپ قابىرعاعا سويلەگەندەي بولىپ. — كەيبىر ەركەكتەر ءوزىن تۇسىنبەيتىن، ءتىپتى تۇسىنگىسى دە كەلمەيتىن بىرەۋلەرگە ولەڭ ارناپ اۋرە بولادى. ءبىراق ولاردان ءبىر اۋىز جىلى لەبىز ەستي المايتىنى قىزىق. ال باسقا ءبىر ايەلدەردىڭ ماڭدايىنا ولاردىڭ ءبۇل ومىردەن الاتىن سىباعاسى سول عانا سياقتى توبەدەن سورعالاعان تامشىلار عانا جازىلادى.
— توبەدەن اققان تامشىنىڭ ەشكىمگە دە زيانى جوق، — دەپ قايتالادى بيارتۋر ءوز ويىن. — قۇداي ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندەگى جۇيكەنى جۇقارتار تامشىدان ساقتاسىن — دۇنيەدە سول جامان!
ادامنىڭ بويداق كەزىندە كەيدە ونىڭ قىزمەتشى ايەلدىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىن الۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى تۇسپالداپ سوز ايتۋىنا تۋرا كەلەدى ەكەن.
جەتپىسىنشى تاراۋ
پايىزدار پروبلەماسى
جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر جاڭا ءۇيدى بەكەر سالدى دەپ قالىپتاسقان پىكىرگە تاڭ قالۋدىڭ قانداي رەتى بار؟
ال ءسىز تاۋ كورولىنىڭ جاعدايىن سۇراپ كوردىڭىز بە؟ مۇمكىن ونىڭ جولى بولعان شىعار؟ جوق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس. شىنىن ايتقاندا، بيارتۋر تاۋ كورولىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا باقىتتى بولىپ شىقتى.
ويتكەنى بيارتۋردىڭ سالعان ءۇيى كاسسادان العان نەسيەسىنىڭ، ونىڭ ءوسىم پايىزىن وتەۋگە كەتىپ جاتقان قويلاردىڭ ارقاسىندا قالقايىپ تۇر. راس، قاڭىراپ بوس تۇر. ءىشى جيھاز، جابدىقتان جۇرداي، ەسىك-تەرەزە ورناتىلماعان. ال تاۋ كورولى ءۇيىنىڭ ىرگەتاستارى وپىرىلىپ، قۇلاپ ءتۇستى. ول ءۇي بارىنشا مۇقيات ارلەندىرىلگەن، جاقسى جيھازدارمەن تولىق جابدىقتالعان ەدى، رەدسميريدەگى ۇيدەن ءتىپتى دە كەم ەمەس-تى. ونداي ۇيدە كەز كەلگەن وركەنيەتتى جانداردىڭ ۇيالماي تۇرۋىنا ابدەن بولاتىن ءبىراق تاۋ كورولىنىڭ ول ءۇيدى تاستاپ شىعۋىنا تۋرا كەلدى. سويتسە باي شارۋانىڭ دا ءتىپتى ەل امان، جۇرت تىنىش جاقسى زاماننىڭ وزىندە ادامدارعا لايىقتى تۇرۋى ءۇشىن قارجىسى جەتىسپەيتىن كەزدەرى بولادى ەكەن. بۇل ءوزى بۇرىن دا وسىلاي بولعان، بۇدان بىلاي دا وسىلاي بولا بەرەدى. قاتارداعى قاراپايىم ادامداردىڭ شاعىن لاشىقتاردا تۇرۋعا عانا شاماسى كەلەدى جانە ولار ورتالىق افريكاداعى زاڭگىلەردەن ارتىق تۇرا المايدى.
سونىڭ ءوزى دە كوپەستەر ونىڭ ءومىرىنىڭ ءوشىپ بارا جاتقان شوعىن امان الىپ قالۋعا كومەكتەسكەن جاعدايدا مۇمكىن بولماق. يسلانديانىڭ حالقى مىڭ جىل بويى وسىلاي ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. ءوز باسىننان ءوزىڭ جوعارى سەكىرە المايسىڭ. بۇرىنعى كەزدە كوپەستەن كوتەرە قارىز الۋ ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى ءىس بولاتىن. ال ەگەر قارىزىڭ تىم كوبەيىپ بارا جاتسا، نەسيە الۋ قۇقىعىنان ايىرىلاتىنسىڭ. ادامدار اشتان ءولىپ جاتسا دا ەشكىم ەشقانداي شۋ شىعارمايتىن. قايتا مۇنىڭ ءوزى بەيشارالار قيىندىقتان تەز قۇتىلعان، ءساتى تۇسكەن ءىس بولدى دەپ سانالاتىن. قالاي دەگەندە دە ونىڭ ءوزى، ءقازىر ءجيى-جيى كەزدەسەتىنىندەي، بانكىنىڭ شىرماۋىنا تۇسۋدەن جاقسى ەدى. ول كەزدە شارۋالار ەشكىمگە تاۋەلسىز، ءوز ەركى وزىندەگى دەربەس جاندار بولاتىن. ولار اشتان ءولىپ جاتسا دا باس بوستاندىقتارى بار ادامدار دەپ ەسەپتەلەتىن. الايدا ولاردىڭ قاتەسى مىناۋ ەدى: بانكتەردىڭ ايقارا اشقان قايىرىمدى قۇشاعى قاۋىپ-قاتەرسىز ءارى تىپ-تىنىش بولاتىن شىعار دەپ ويلادى. ال، شىن مانىنە كەلگەندە، ول بانك قارىزى باستارىنان اسىپ جاتاتىن — كەمىندە ءبىر ميلليوننان بەس ميلليون كروناعا دەيىن قارىزى بار ادامدار ءۇشىن عانا ءقاۋىپسىز بولاتىن. بيارتۋر جۇمىسشىلارعا اقشا تولەۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى ءسۇتتى سيىرىن ساتقان، قارىزىن وتەۋ ءۇشىن مىڭ كرونا اقشانى كاسساعا قۇيعان، ال نەسيەنىڭ ءوسىم پايىزىنان قۇتىلۋ ءۇشىن قوي ساتىپ، التى ءجۇز كرونا تولەگەن كەزدە تاۋ كورولى ءوزىنىڭ حۋتورىن ونىڭ ءوزى كەپىلگە قويىلعان سوماعا زورعا دەگەندە ساتىپ جىبەرىپ، قالاعا كوشىپ كەتتى. ول ءتىپتى وسىلاي وپ-وڭاي قۇتىلعانىنا قۋاندى. حالىق بانكى ينگولۆ ارنارسوننىڭ قولىنا ءوتىپ، ۇكىمەتتىڭ انگليادان العان وراسان زور مولشەردەگى قارىزىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك بانككە اينالدى. تەك ميلليونداعان كرونا مولشەرىندەگى سومالار تۋرالى ءسوز بولماسا، قارىزداردى تولەۋدىڭ مەرزىمىن ۇزارتۋ نەمەسە قارىزدارعا كەشىرىم جاساۋ جونىندە ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى.
ال اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ باعاسى تەز ءارى تىم تومەندەپ كەتتى. ءيا، جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ ءۇيى سالىنعانىنا ءبىر جىل تولعان كۇزدە باعا وسىلاي كەنەتتەن ارزانداپ شىعا كەلدى. دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ساۋدا-ساتتىق پەن ونەركاسىپكە بەرەكەلى يگى ىقپالىن تيگىزۋدەن قالدى. ەندى شەتەلدىكتەر ءبىرىن-بىرى قىرىپ-جويۋدى قويا سالىپ، قوي اسىراۋمەن وزدەرى دە اينالىسا باستادى. وكىنىشكە وراي، يسلانديادان جەتكىزىلەتىن ەت ەندى دۇنيەجۇزىلىك رىنوكتا ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى. يسلاندياداعى قويدىڭ جۇنىنە دە ەشكىم كوڭىل اۋدارا قويعان جوق. شەتەلدەردەگى قويلاردىڭ ءوز ءجۇنى دە جەتكىلىكتى ەدى. بيارتۋر جۇز-جۇزدەگەن يسلانديالىق بەيشارا قويلاردىڭ ءوسىم پايىزدارى جونىندەگى قارىزدار مەن الىنعان نەسيەلەردى وتەۋ جولىندا جويىلىپ كەتىپ بارا جاتقانىن باقىلاۋمەن ءجۇردى. ءبىراق ول مۇنداي "قان الدىرۋ" شارالارىنا بۇرىنعىسىنشا، سوناۋ اشارشىلىق جىلدارىنداعىداي تاباندى توزىمدىلىكپەن شىداپ باقتى. ول ەشكىمگە شاعىم جاساعان جوق ونىڭ قارىزدارىنان قالانعان تۇرمەنىڭ قابىرعالارى بارعان سايىن قالىڭداي ءتۇستى، ال وندىرەتىن ونىمدەرىنىڭ باعاسى ۇدايى تومەندەي بەردى. ءبىراق بيارتۋر باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوعىپ، بارلىق قيىنشىلىققا اقىرىنا دەيىن قارسى تۇرۋعا بەكەم بەل بۋدى. ونىڭ بوستاندىق جولىنداعى تاۋسىلماس كۇرەسىنىڭ جاڭا كەزەڭى — "قالىپتى" ەكونوميكا جاعدايىنداعى كۇرەس كەزەڭى تۋدى. سوعىستىڭ تابيعاتتان تىس باقىتى اياقتالعان كەزدەگى جاعدايلاردىڭ قايتالانباۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىندى. الايدا كەدەي شارۋانى، شاماسىنا قاراتپاي، جاقسى ۇيلەردە تۇرۋعا قۇلشىندىرا تۇسكەن، اقىلعا قونا بەرمەيتىن، ءتاتتى قيالعا تولى شەكتەن تىس ءوپتيميزمنىڭ ەندىگى جەردە ءىزى دە قالعان جوق.
ابىر-سابىر، ايقاي-شۋ اياقتالعان كەزدە بيارتۋر سوناۋ اۋىر جىلداردىڭ وزىندە اينالىپ ءوتىپ، تالاي رەت امان كەتىپ جۇرگەن تارتپالى مي باتپاققا ەندى تاپ بولدى. ول اشارشىلىق جىلدارى ءوزىنىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز بوستاندىعىن ساقتاپ قالا بىلگەن ەدى، ەندى مىنە جاقسى جىلداردىڭ وزىندە ءوسىم پايىزىنىڭ تۇتقىنىنداعى قۇلعا اينالدى. سايىپ كەلگەندە، اۋىر دەگەن جىلداردىڭ وزىندە بالالارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءولىپ، وزدەرى شىمتەزەكپەن جابىلعان جەرتولە ۇيدە تۇردى، ءارى اشارشىلىقتان كوز اشپادى دەمەسەڭ، ەشكىمگە قارىزدار بولىپ كورگەن جوق بولاتىن. ول كەزدە جالپى ءومىر ءسۇرۋ قازىرگى نەسيە بەرگىش ۇشقالاق تويىمسىز مەكەمەلەرى بار، جانتالاسا جاپپاي قۇرىلىس سالۋ ەتەك العان بەرەكەلى زامانداعىدان الدەقايدا جەڭىل ەدى.
ينگولۆ ارنارسون يسلانديا مەملەكەتىنەن — ياعني لوندون بانكتەرىنىڭ بىرىنەن — الىنعان بىرنەشە ميلليون كرونا مولشەرىندەگى اكسيونەرلىك كاپيتالدىڭ كومەگىمەن حالىق بانكىن مەملەكەتتىك بانك ەتىپ قايتا قۇرعاننان كەيىن فوردقا تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە كەلدى. "باستان-اياق بىلىققان، شەشۋىن تابۋ مۇمكىن ەمەس شىم-شىتىرىق شيەلەنىسىپ جاتقان، استان-كەستەڭى شىققان دۇنيە! دەپ اشۋ-ىزامەن ءسوز سويلەدى ول ءىستىڭ جايىمەن كوبىرەك تانىسقان سايىن ونىڭ ىزاسى كۇشەيىپ، قاھارلانا ءتۇستى. قارىز مولشەرى شەكتەن تىس كوبەيىپ كەتىپتى. — بۇل نە قىلعان باسسىزدىق! شۇعىل تۇردە مەيلىنشە قاتاڭ شارالار قابىلداۋ كەرەك!". العان قارىزدارى ءوزىنىڭ مۇلكىنىڭ قۇنىنان اسىپ كەتكەندەر بىردەن بانكروت دەپ جاريالاندى — ويتكەنى ولار قارىزدارىن وتەي المايدى دەپ تابىلدى. ال ولار وسىلاي وڭاي قۇتىلىپ كەتە الاتىنى ءۇشىن قۇدايلارىنا مىڭ مارتەبە شۇكىرشىلىك ەتۋى ءتيىس. ءالى دە بولسا ايتەۋىر ءبىر نارسەسىن ءوندىرىپ الۋعا بولاتىنداردى بەرەشەك قارىزىنىڭ تۇزاعىندا ۇستاپ، بارعان سايىن قىلعىندىرا ءتۇستى. ويتكەنى بۇلاردان ءوسىم پايىزىمەن قوسا قانىن دا سورا ايىز قاندىرۋعا بولاتىن ەدى، ال مۇنداي جاعدايعا دۋشار بولۋ بانكروتقا ۇشىراپ، بار مال-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، قاڭعىپ كەتكەننەن دە جامان سياقتى. تۇتىنۋشىلار قوعامىنداعى بيلەپ-توستەۋشىلەر ونداي قارىزى بارلاردى ولمەس تاماق بەرىپ، ءوز قامقورلىعىنا الدى — سەبەبى ولار ءتيىستى ءوسىم پايىزىن وتەپ كەتۋى كەرەك. ولارعا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اسا قاجەت ازىق-تۇلىكتى شىم-شىمداپ بەرىپ وتىردى. سوندا ولار ءوسىم پايىزىن تولەپ قۇتىلۋ ءۇشىن قايىرشىلىق جاعدايدا جارىپ تاماق تا ىشە الماي، ايتەۋىر ءومىر سۇرە بەرەدى. كەيدە ولارعا ەڭ قاجەتتى دەگەن ازىق-تۇلىكتىڭ از عانا مولشەرىنىڭ ءوزىن بەرۋ ءۇشىن باسقا ءبىر باي شارۋانىڭ كەپىلدىگىن اكەلۋ تالاپ ەتىلەتىن بولدى. كوفە مەن قانت كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. ولار بايلاردىڭ عانا ىشىپ-جەۋىنە ارنالعان سياقتى. بيداي مىسىقتىڭ تۇمسىعى كوتەرە الاتىنداي از مولشەردە بوساتىلدى، ال كەيبىرەۋلەرگە ءتىپتى ەشتەڭە تيمەدى، قۇر الاقان قالا بەردى. ۇساق-تۇيەك تاۋارلار مۇلدە ساتىلمايتىن بولدى. كيىم-كەشەك ساتۋعا، اسىرەسە وعان وتە مۇقتاج ادامدارعا ساتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى. الايدا تەمەكى ونىمدەرىن ساتۋعا كەلگەندە ۇكىمەت ەرەكشە جومارتتىق تانىتتى: شارۋالارعا تەمەكىنى مەملەكەت ەسەبىنەن تەگىن تاراتۋ جونىندە زاڭ قابىلداندى — ويتكەنى قويدى قوتىر مەن ىشەك قۇرت اۋرۋلارىنان امان ساقتاۋ ءۇشىن الدىن الا شارالار قابىلداۋ قاجەت ەدى. ارينە، بۇل عاجايىپ شيپالى ءدارىنى اۋىزعا سالىپ، ەزىپ شايناپ، ءسولىن جۇتۋ ارقىلى دا، سىرتتاي قولدانۋ ارقىلى دا پايدالانا بەرۋگە بولادى. تەمەكىنىڭ بۇلاي تەگىن تاراتىلۋى جۇرتشىلىق تاراپىنان قاتتى ريزاشىلىقپەن قولداۋ تاپتى. ونى "حالىق قازىناسى" نەمەسە "ىشەك قۇرتتىڭ شيپالى ەمى" دەپ اتاپ كەتتى. تەمەكىنى ستاروستانىڭ ءوزى دە شەگەتىن بولدى: قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ اۋىر كەزەڭدە ۇنەم جاساۋ ءۇشىن نە جاساساڭ دا جاراسا بەرەدى-مىس!
— مەنىڭشە، بۇل تىم ارتىق تالاپ! — دەدى بيارتۋر، وزىنە بەرىلەتىن ازىق-تۇلىك مولشەرىن بىلگەننەن كەيىن بۇل وعان جاڭا ءۇي سالعاننان كەيىن قىستىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ولمەس تاماق بولسىن دەپ بەلگىلەنگەن ازىق-تۇلىك ۇلەسى بولاتىن. — مەنىڭ ءوز ەركىم وزىندەگى تاۋەلسىز جان رەتىندە دۇكەننەن نە ساتىپ الۋىم كەرەك ەكەنىن شىنىمەن-اق ءوزىم شەشە المايتىن بولعانىم با؟ ەگەر مەن وزىمە قاجەتتى نارسەنى بۇل دۇكەننەن تابا الماسام، باسقا ءبىر جاقتان-اق ساتىپ الامىن عوي.
— ول — سەنىڭ ءوز ەركىڭدەگى جۇمىسىڭ! — دەپ جاۋاپ قاتتى دۇكەندەگى ساتۋشىلار. — وندا ءبىز سەنىڭ مال-مۇلكىڭدى ساتۋىڭا زاڭ ارقىلى تىيىم سالامىز.
— سوندا مەنىڭ كىم بولعانىم — بۇرالقى ءيتپىن بە الدە قۇلاق كەستى قۇلمىن با؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— كىم ەكەنىڭدە جۇمىسىمىز جوق، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ولار. — ءبىز زاڭ بويىنشا ارەكەت ەتەتىن بولامىز.
بيارتۋر جارتى قاپ قارا بيداي ۇنىن، سونشا س ۇلى ۇنىن، تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ قويمالارىندا قوقسىپ جاتقان بالىق قالدىقتارىنىڭ ەداۋىر مول بولىگىن، "حالىق قازىناسى" تەمەكىسىنىڭ ۇلكەن ءبىر بۋماسىن الدى. بيارتۋر ءوز ەركى وزىندەگى ەشكىمگە تاۋەلسىز ادام بولعالى بەرى ونىڭ قوناق كەلىپ قالعاندا ءبالىش ءپىسىرۋ ءۇشىن كەرەك بولاتىن قوس ۋىس اق ۇن ساتىپ الۋىنا ءبىرىنشى رەت رۇقسات ەتىلمەدى. كوفە مەن قانت تۋرالى ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى — ولاردى قولما-قول ناقتى اقشاعا عانا ساتىپ الۋعا بولادى. بۇرىن بيارتۋر كەدەي شارۋانى كەمسىتىپ، قىسپاققا العىسى كەلەتىندەردىڭ جانىنا باتاتىن قاتتى سوزدەردى تاڭداپ ايتۋعا كوپ ويلانىپ جاتپايتىن. ءبىراق تاپ ءقازىر كىمدى بالاعاتتاۋعا بولادى؟ زاڭدى بالاعاتتاي ما؟
دەگەنمەن دە كۇزدىگۇنى ول، ەشنارسەنىڭ دە، ەشكىمنىڭ دە كەدەرگىسىنە قاراماي، جاڭا ۇيگە كىرىپ الدى. راس، بۇل ۇيگە ءالى دە كوپ نارسە جەتىسپەيتىن. ەكىنشى قاباتتاعى ەڭ ۇلكەن بولمە مەن اس ءۇيدى عانا ەداۋىر تارتىپكە كەلتىرگەن بولدى. ءۇش ەسىك — ءبىر سىرتقى، ەكى ىشكى ەسىك — ورناتىلدى. ءبارىنىڭ دە قىمبات باعالى ءتاۋىر توپساسى جانە تۇتقاسى بار. بيارتۋر فوردقا بارىپ، وزىنە جانە گۆەندۋرعا ارناپ، ءبىر ۇستالعان كونە كەرەۋەت ساتىپ الدى. ەنەسىنە ەسكى تاقتايدان قۇراستىرىپ كەرەۋەت جاساپ بەردى. سونداي-اق ول ءوز قولىمەن تاقتايدان ۇستەلگە ۇقساس ءبىر زات پەن ۇزىنشا ورىندىق تا جاسادى. ونىڭ اعاش ۇستاسى رەتىندە قولىنىڭ ءتاپ-تاۋىر ەبى بار ەكەنىنە بۇعان دەيىن دە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيتىن. مىنە ەندى جاڭا ۇيگە جايعاستى. ءبارى ءبىر بولمەدە. قىرسىققاندا جانە ءبىر كەمشىلىك تابىلا كەتتى — پەش دۇرىس سالىنباپتى، ءتۇتىن تارتپايدى. ءۇيدىڭ ءىشىن ءتۇتىن مەن ىس قاپتايدى دا كەتەدى. ءارتۇرلى بىلگىر شەبەرلەر شاقىرىلدى. ولار ءوزارا كەڭەسە كەلە ادام تاڭ قالارلىق سانالۋان تەوريالار تۋرالى ءسوز قوزعادى. ءبارىنىڭ ايتاتىنى ءبىر-اق نارسە — پەشتىڭ مۇرجاسى دۇرىس ەمەس: بىرەۋلەرى ونى ءالى دە بيىكتەتە ءتۇسۋ كەرەك دەپ ساناسا، ەكىنشى بىرەۋلەرى، ولارعا كەرىسىنشە، مۇرجانى قىسقارتۋ قاجەت دەپ سوقتى، جانە بىرەۋلەر مۇرجانىڭ ءتۇتىن شىعاتىن قۋىسى تىم كەڭ دەسە، بۇلارعا قارسى بولعاندار دا تابىلدى — مۇرجانىڭ قۋىسى تار، ءتۇتىن سوندىقتان شىقپايدى دەپ دالەلدەپ باقتى. ال تاعى بىرەۋلەر گازەتتەردە جازىلعان عىلىمي تەوريالارعا سىلتەمە جاسادى: ەگەر پەشتىڭ مۇرجاسى تەڭىزدىڭ سۋى كوتەرىلىپ، جاعاعا سوعىپ جاتقان كەزدە قالاناتىن بولسا، وندا ءتۇتىننىڭ تاۋقىمەتىن تارتۋدان قۇتىلا المايتىن كورىنەسىڭ. مۇرجانىڭ مىنا تۇرىنە قاراعاندا، ول تاپ سونداي ءساتسىز كەزدە قالانسا كەرەك. وسىنداي ءارتۇرلى ءپالساپالىق ايتىس-تارتىس قىزعان سايىن بولمەنىڭ ءىشى كوز اشتىرماي اشىتاتىن بۋداق-بۋداق كوك تۇتىنگە بۇرىنعىسىنان دا كوبىرەك تولا ءتۇستى. اقىر اياعىندا مىناداي تياناقتى بەرىك بولجام جاسالدى: پەشتىڭ مۇرجاسىن جوندەۋ ءۇشىن ۇيگە تىم قىمباتقا تۇسەتىن جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. ءبىراق ونداي كوپ شىعىنعا بارۋدىڭ ءتىپتى دە ءمان-ماعىناسى جوق. ونىڭ ۇستىنە، پەشكە جاعاتىن وتىننىڭ وزىنە دە قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن مول قارجى جۇمسالاتىن ءتۇرى بار ەكەن.
سونىمەن بيارتۋر تاماق ءپىسىرىپ ءىشۋ ءۇشىن بىرەۋدىڭ توزىعى جەتكەن ەسكى پريمۋسىن ساتىپ الدى. ال ءۇش جەرىندە قاقپاقتى قازاندىق ويىعى بار تەمىر پەش اس ۇيدە سانگە قويىلعان اشەكەيلى زات رەتىندە بوستان-بوس تۇرا بەردى.
جەتپىس ءبىرىنشى تاراۋ
كۇزدىگۇنگى الىپتار
ءۇي قىزمەتشىسى برۋنيانىڭ ءار كۇز سايىن ءوزىنىڭ بيەسىن ءمىنىپ، قالاعا باراتىن، وندا ونى — مۇنى قاجەتتى زاتتار ساتىپ الاتىن ادەتى بار بولاتىن. ءبىر اپتا بويى جوق بولىپ كەتەتىن. ويتكەنى ءوزىنىڭ ءتيىستى دەمالىسىن الاتىن ەدى. جۇرت سياقتى ونىڭ دا تانىستارى بار بولاتىن. ادەتتە بەتىنە قان جۇگىرىپ، قىزارا تۇسەتىن، تۇلعاسى كەلىستى ول ءوزىنىڭ سارى بيەسىن جەلدىرتە ءتۇسىپ، ۇيگە كوڭىلدى ورالاتىن. ەردىڭ ۇستىنە اسىرا سالىنعان بىرنەشە تۇيىنشەك زاتتارى بولاتىن. ولارى: كادىمگى ۇساق-تۇيەك تاۋارلار، شىت كەزدەمە، ينە-جىپ، سالتاناتتى ساتتەردە تىسكە تالعاجاۋ ەتەتىن، قۇرمەتتى ادامدارىنا سىيلايتىن ازىن-اۋلاق پەچەنە، كوفە، قانت سياقتى ازىق-تۇلىك تۇرلەرى. بۇل جولى برۋنيا سارى بيەگە سالت مىنبەي، ونى جەتەگىنە الىپ، جاياۋ كەلدى. ويتكەنى ەردىڭ ۇستىنە ۇيىپ-توگىپ ارتقان زاتتارى تىم كوپ ەكەن. ءۇي قىزمەتشىسى بۇرىنعى قاي كەزدەگىسىنەن دە كوڭىلدى ورالدى. بيارتۋردى شاقىرىپ، اتتىڭ ۇستىندەگى جۇكتەردى ءتۇسىرىپ، ۇيگە كىرگىزۋگە كومەكتەسۋدى ءوتىندى.
— وسىنشا كوپ زاتتى ساتىپ الا بەرۋىڭە جول بولسىن؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— وي، ۇساق-تۇيەك قاجەتتى نارسەلەر عوي! نە زاتتار ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق، — دەپ جاۋاپ قايتاردى برۋنيا.
برۋنيانىڭ مۇنىڭ ءبارى قانداي زاتتار ەكەنىن بىردەن ايتقىسى كەلگەن جوق. ول ەداۋىر ماڭعازدانۋدى قالادى. ءوزىن ازداپ بولسا دا باقىتتى ءارى ماقتانىشتى سەزىندى. بالكىم، ول يەن دالامەن جاياۋلاتىپ كەلە جاتقاندا شىن نيەتىمەن ءۇمىت ارتا قۋانعان دا بولار؟ ويتكەنى بيارتۋر مىنا ۇيىپ-توگىپ الىپ كەلە جاتقان زاتتارىمنىڭ نە ەكەنىن ەگجەي-تەگجەيلى قىزىعا سۇراستىراتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدى. ءبىراق بيارتۋر ەشقانداي دا قىزىعۋشىلىق نىشانىن تانىتپادى — ونىڭ نە ساتىپ الا بەرگەنىن سۇراستىرعان جوق. ال برۋنيا ونىڭ ءتۇرلى سۇراقتار بەرىپ، بىرەۋدىڭ مازاسىن الۋدى ۇناتپايتىن ادەتى بار دەپ ويلادى دا قويدى. ول مۇنىڭ ساتىپ اكەلگەن زاتتارىن اۋىز ۇيگە جيىستىرىپ قويدى دا، سارى بيەنى شالشىقتى بالشىق جاققا جۇدىرىعىمەن ءبىر يتەرىپ، بوساتىپ جىبەردى. كۇزگى كەشتىڭ قاراڭعىلىعى قويۋلانا ءتۇستى.
بيارتۋر اۋلادا وزىنە ءبىر جۇمىس تاۋىپ الدى دا، ۇيگە جۇرت ۇيقىعا جاتار الدىندا عانا كىردى. ونىڭ ۇستىنە، ۇيگە ەرتەرەك كىرسەم، قىزمەتشى ايەل ماعان پەچەنە ۇسىنىپ بالە بولار دەپ ويلاعان ەدى. ويتكەنى برۋنيا ءار دەمالىسىندا قالادا بولىپ قايتقاننان كەيىن بۇعان پەچەنە سىيلاپ، ءدام تاتقىزاتىن. ءبىراق بيارتۋردىڭ تاپ بۇل جولى پەچەنە جەۋگە بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن بولسا دا زاۋقى جوق ەدى. مۇنىڭ اياعى الدەبىر ايتىس-تارتىس اڭگىمەگە ۇلاسىپ كەتەر دەپ قاۋىپتەنگەن دە بولاتىن. ءبىراق ۇيگە كىرگەن بويدا ءوزىن-وزى توقتاتا الماي، بالىق مايىمەن جاناتىن شامدى جاعىپ، برۋنيانىڭ ساتىپ الىپ كەلگەن زاتتارىن قاراي باستادى. ولاردىڭ اراسىندا جارتى قاپ اق ۇن، قاعاز قاپشىققا سالىنعان جارما، شاقپاق كوك قانتتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى، كوفە، مەيىز سياقتى باسقا دا باكالەيا تاۋارلارىنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعان جاشىك بار ەدى. بۇل تاۋارلاردىڭ قاي-قايسىسىن دا قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان ءوز ەرىكتەرى وزىندەگى، تاۋەلسىز دەربەس ادامداردىڭ قازىرگى بوستاندىعى بار ەلدە ساتىپ الۋىنا تىيىم سالىنعان بولاتىن. بيارتۋر جاشىكتىڭ اۋزى جابىلعان قاقپاق تاقتايشانىڭ بىرەۋىن جۇلىپ الىپ، ىشىنە قاراپ ەدى، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى... مىناۋ نە بولدى ەكەن؟ سويتسە شايناپ-شايناپ، ءسولىن سوراتىن حوش ءيىستى تەمەكى جاپىراعى ەكەن!؟ "حالىق قازىناسى" اتالىپ كەتكەن تەمەكىدەن باسقا ءبىر اي بويى ەشتەڭە تاتىپ كورمەگەن ادامنىڭ اشۋ-ىزاسى كەلدى. ەندى بۇل جاشىكتىڭ ىشىندە تاعى نە بار ەكەنىن بىلگىسى دە كەلگەن جوق! بيارتۋر شامدى تەز ءوشىردى دە بولمەگە كىردى.
كەمپىر بايعۇس ۇيقىعا كەتىپتى. گۆەندۋر دا جاتىپ قالعان ەكەن، ەندى ىرگەگە قاراي ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ، تەرىس اينالدى. برۋنيا ءوز كەرەۋەتىندە ءبىر ءوزى وتىر ەدى. ۇستىندە مەرەكەدە كيەتىن ءساندى كويلەگى بار. الدەبىر تۇيىنشەكتىڭ اۋزىن شەشىپ، ونداعى ءارتۇرلى زاتتاردى ءوزى عانا قىزىعا قاراپ وتىر. ءبىراق ءبىر نارسەدەن كوڭىلى قالىپ، تۇڭىلگەندەي كەيىپپەن ولاردى كەيىن ىسىرىپ قويادى. ول بيارتۋرعا بۇرىلىپ قاراعان جوق. وسىدان ءبىر ءمينوت قانا بۇرىن ءبىر ءتۇرلى ماقتانىشپەن ماڭعازدانا ءتۇسىپ، كوڭىلدى وتىر ەدى، ەندى ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەندەي تۇنەرە قالدى — مانادان كۇتىپ وتىرعان قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
— شامنىڭ مايىن سونشا شىعىنداۋدىڭ نە كەرەگى بار وسى؟! — دەدى دە، بيارتۋر ونىڭ بىلىگىن جارىقتى ەكى رەت كەم بەرەتىندەي ەتىپ بۇراپ قويدى.
برۋنيا، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىنە قاراماي، ەش نارسە دەپ ءۇن قاتپادى. تەك ءبىراز ۋاقىت وتكەندە بارىپ، ونىڭ اقىرىن عانا وكسىپ-وكسىپ جىلاعانى ەستىلىپ جاتتى. بيارتۋر باتىڭكەسىنىڭ باۋىن اعىتا باستادى. برۋنيا پەچەنە سىيلايمىن دەگەنشە تەز شەشىنىپ، مامىق كورپەنى باسىنان اسىرا جامىلعان بويدا ءۇن-تۇنسىز جاتىپ ۇلگەرەرمىن دەپ ويلادى. ول برۋنيا جاققا كوز سالۋدان قاشقاقتادى. ءبىراق ونىڭ مىنا قىلىعى تۋرالى سان ءتۇرلى ويعا كەتتى. "مىناۋ ءوزى ەسىنەن اداسقاننان ساۋ ما؟" دەپ ويلادى. قاشان كورسەڭ دە اقىل-ەسى ءبۇتىن ايەل سياقتى ەمەس پە ەدى؟! قاراپ تۇرساڭ، جەلىگى باسىلماعان جاس ايەل ەمەس. ءبىراق سويتە تۇرا وعان وسىنشا ىسىراپشىلدىق پەن جەڭىلتەكتىككە بارۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟ ءومىر بويى تىرنەكتەپ جيعان-تەرگەن قارجىسىن ورىنسىز شاشىپ-توگىپ جۇمساۋدان بارىنشا تارتىنىپ، ساراڭ مىنەز تانىتىپ كەلگەن، جەكە باسىنىڭ مۇقتاجىنا جىلىنا ءبىر رەت ءبىر فۋنت پەچەنە ساتىپ الۋدان وزگە ارتىق شىعىن جاساي قويمايتىن ايەلدىڭ مۇنىسىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ەندى، مىنە، بيارتۋردىڭ ۇيىنە، ەسكى ۇيىنە دە ەمەس، جاڭا ۇيىنە نەشە ءتۇرلى تاۋار تۇرلەرىن ۇيىپ-توگىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ الىپ كەلگەنىنە سۇيسىنە قۋانىپ، ماز-مەيرام بولۋ ورنىنا تۇسىنىكسىز تاڭ قالعان سەزىمدە قالعانى ءۇشىن كوڭىلى قابىرجىپ، ءبىر ءتۇرلى بۇرتيىپ وتىر. ارينە، ول ءوز ىسىنە شىن بەرىلگەن، مەيلىنشە ادال ايەل، ءتىپتى دە ماقتانشاق بوسپە ەمەس. ونى ەشقانداي جاماندىققا قيمايسىڭ، وعان ءبىر اۋىز ارتىق ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى دە رەتسىز. تەك وتكەن جىلى ونىڭ وزىنە قاتىسى جوق ىسكە ءبىر رەت ورىنسىز كيلىككەنى عانا بار. ءوزى دەنە ءبىتىمى كەلىستى، تۇلعاسى جاراسىمدى، بويىندا كۇش-جىگەرى جەتكىلىكتى، قىزىل شىرايلى ءجۇزى دە سۇيكىمدى، ءتانى دە كوز تارتارلىق ايەل ەگەر كوزىنە ءساندى قارا كوزىلدىرىك كيگىزە قويساڭىز، رەدسميريدە وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن كۇش-جىگەرى تولىسىپ، ناعىز كەمەلىنە كەلگەن فرۋدىڭ تاپ ءوزى سياقتى بولىپ شىعا كەلەتىنى كۇمانسىز. ءتۇر-تۇلعاسى كورنەكتى دە كەلىستى. باس بايبىشەنىڭ وزىنە ۇقسايدى. ونىڭ ۇستىنە، برۋنيا ءۇستى-باسىنا كىر جۋىتپايتىن. تازالىقتى وتە-موتە جاقسى كورەدى. ونىڭ جىرتىعى بار كيىم كيىپ جۇرگەنىن دە كورە المايسىز. ءۇي جيناعاندا سىپىرىندى قوقىر-سوقىردى ءبىر بۇرىشقا ءۇيىپ، قالدىرا سالمايدى. تاعامدى دا ءدامدى پىسىرەدى. جۇمىس ىستەۋدەن جالىقپايدى، كوڭ-قوقىردى كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي تاسي بەرۋگە بار. ونىڭ توسەكتە جاتىپ الىپ، ناۋەتەكتەنەتىن، الدەبىر ماڭىزدى بايبىشە سياقتى قىلىق كورسەتەتىن ادەتى جوق. ونىڭ ۇستىنە، ەداۋىر داۋلەتتى — بانككە سالىپ قويعان اقشاسى، كاپيتالى بار. راس، سارى بيەسى تىم ويناقشىپ تۇراتىن سەرگەك جىلقى ەمەس. بيەنىڭ اتى قاشان دا بيە عوي. ال برۋنيانىڭ كەرەۋەتىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى دەسەڭشى! ونداي كەلىستى كەرەۋەت كوزدىڭ جاۋىن الادى. بيارتۋردىڭ جاڭا ۇيىندەگى ەڭ تاماشا زات سول عانا. بالكىم، ونداي جۇمساق توسەككە رەدسميريدەگى باس بايبىشەنىڭ ءوزى دە جاتىپ كورمەگەن شىعار، ءسىرا؟..
جوق، شاماسى، برۋنيانىڭ بۇل جولى بيارتۋرعا پەچەنە ۇسىنعىسى كەلگەن نيەتى بولماعان-اۋ. ءبىراق ول ەكى قولىن ەكى تىزەسىنىڭ ۇستىنە سالىپ، كەرەۋەتىنىڭ ۇستىندە ۇزاق وتىردى. ىستەيتىن جۇمىسى جوق كەزدە بۇل ەكى قولدىڭ دا دارمەنسىز كورىنۋى كىسى تاڭ قالارلىق نارسە ەدى. بيارتۋر جارتىلاي جارىقتا وعان قايتا-قايتا كوز جۇگىرتىپ جاتتى.
برۋنيانىڭ جۇزىندە الدەبىر قارا كولەڭكە جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى. اقىرىندا ول ءوزىنىڭ ساتىپ اكەلگەن بازارلىعىنىڭ ءبارىن دە ءبىر جەرگە ءۇيىپ قويدى دا ولاردى ەندى ەشقانداي قاجەتى جوق نارسەلەر سياقتى بىر-بىرىمەن ارالاستىرا ساندىققا سالا باستادى. ءسويتتى دە اقىرىن عانا ءبىر كۇرسىنىپ الدى. توسەكتىڭ ۇستىندەگى جامىلعىنى الىپ، ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن مۇقيات بۇكتەپ بىلاي قويدى. قىزىل شارشىلى ادەمى تىسپەن قاپتالعان مامىق كورپە مەن اپپاق قارداي اقجايمانىڭ ءبىر شەتىن ىسىرا كوتەرىپ اشتى دا، كەرەۋەتىڭ شەتىنە وتىرىپ، شەشىنە باستادى. انە ول كوكىرەكشە لىپاسىنىڭ، كەۋدەشە كويلەگىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، بەلدەمشە كويلەگىن شەشتى. ولاردى مۇقيات جيناستىرىپ، بۇكتەگەن قالپىندا ساندىققا سالدى. ەندى ونىڭ ۇستىندە ءوزى قولدان جۇننەن توقىپ كيگەن قالىڭ ءىش كويلەگى عانا قالدى. دەنەسىنە قونىمدى كيىمدەرىن شەشىپ تاستاعاننان كەيىن ونىڭ تۇلعاسى تولىسا ءتۇسىپ، جايىلىپ سالا بەرگەندەي بولىپ كورىندى. ەرەكشە مىقتى، قايراتتى بوكسەسى بۇلت-بۇلت ەتىپ، يكەمدى قيمىلدايدى، شاماسى، ونىڭ بالا تۋۋ قابىلەتى ءالى دە ساقتالعان سياقتى. قۋاتتى قوس تىزەسى مەن ەكى سانى جالت-جۇلت ەتەدى، موينى جۇپ-جۇمىر ءارى مىقتى. ءتوسى ءالى دە بوي جەتكەن قىزدىڭ توسىندەي — قوس الماسى كەۋدەسىن سەرىپپەدەي كەرىپ، ءدىر-دىر ەتەدى. ول ەندى ءىش كويلەگىن دە شەشتى. ءيا، بۇل ناعىز الىپ ايەلدىڭ تاپ ءوزى ەكەن. ءبىراق بيارتۋردىڭ ءوزى دە ەشكىمنەن كەم ەمەس، الىپ ازاماتتىڭ ءبىرى ەمەس پە؟ ەكى يىعىنا ەكى جىگىت مىنگەندەي، كەڭ جاۋىرىندى. ونىڭ الىپ كەۋدەسى ءزىل باتپان سالماقتى كوتەرىپ كەتە بەرەتىندەي. برۋنيا تۇندە توسەكتە جاتقاندا كيەتىن ءىش كويلەگىن كيىپ بولعاننان كەيىن عانا شامدى ءوشىردى. ول جاتا بەرە كەرەۋەت سىقىرلاپ قويا بەردى.
بيارتۋر كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. ءبىر بۇيىرىنەن ەكىنشى بۇيىرىنە قايتا-قايتا اۋدارىلىپ، دوڭبەكشي بەردى. مانادان بەرى قورىلداپ جاتقان ۇلىنىڭ ۇيقىسىنا قىزىقتى. وزىنە ۇيقى بەرمەي، مازالاۋمەن بولعان قايداعى ءبىر پايداسىز ءتاتتى قيالدارعا بەرىلگەنىنە وزىنە-وزى ىزالانىپ، كەيبىر بالاعات سوزدەردى دە اقىرىن عانا بىرنەشە رەت قايتالادى. ەندى ونىڭ ناعىز تازا تەمەكى شەككىسى كەلدى! ءبىراق ونداي تەمەكەنى ءدال ءقازىر قايدان تابا قوياسىڭ! "قارعىس اتقىر" "حالىقتىق قازىنا"، — دەپ ويعا شومدى ول. — قارعىس اتقىر نەسيە بەرەتىن كاسسا، قارعىس اتقىر جاڭا ءۇي!" بۇل جاڭا ۇيدە الدەبىر جەركەنىشتى جامان ءيىس بار — بيارتۋر ءوزىن سودان تۇنشىعىپ ءولىپ قالاتىنداي سەزىندى. ەگەر تاپ ءقازىر مىنا سايتان العىر "حالىق قازىناسىنىڭ" ورنىنا ازداعان ناعىز تەمەكى بولسا عوي! ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇرىنعىنىڭ ادامدارى "ۇيقىڭ قاشسا، ولەڭ وقى!" دەپ كەڭەس بەرەدى ەكەن بۇل دا الدەبىر ولەڭدى مىڭگىرلەپ وقۋعا كىرىستى:
قاسىرەت ەمى — ۋلى ىشكىلىك.
ۇزاق تاڭعا جان قينالىپ،
ازاپ شەكتىمىشتىم ونى!
ۇلىلاردىڭ ۋلى بالىن
سىمىرەدى سوندىقتان دا
شەرگە تولى مەنىڭ جانىم.
وسىدان كەيىن بيارتۋردىڭ ويىنا قايداعى ءبىر ادەپسىز ۇيات سوزدەرگە تولى ولەڭ جولدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورالا بەردى، ورالا بەردى. ولار اسا كۇردەلى كەلىستى ىرعاقتارمەن جازىلعان جاقسى ولەڭدەردىڭ وزدەرىن دە ەسىنەن شىعارىپ، اۋزىنا تۇسىرمەي قويدى.
بولمەدە جاتقانداردىڭ ءبارى دە الدەقاشان ۇيىقتاپ قالدى. ال بيارتۋردىڭ كوزى ىلىنبەي-اق قويدى، توسەكتە دوڭبەكشي بەردى. ول ماحاببات مۇڭىنا بەرىلىپ، قاتتى قاجىعاندىقتان ءبىراز بىلاپىت سوزدەردى دە ايتىپ جىبەردى. تاعى دا ناعىز تەمەكىگە اڭسارى اۋىپ، شىدامى تاۋسىلايىن دەدى. "سايتان العىر تۇگە! اۋىز ۇيگە شىعىپ، تەمەكى تاقتاسىنىڭ ءبىر بولىگىن سىندىرىپ الىپ، شايناپ-شايناپ، سىلەكەي ءسولىن جۇتقاننان باسقا امالىم جوق. جانىم سوندا عانا جاي تاباتىن شىعار!"
ول دامبالىن تارتا كيىپ، دىبىس شىعارماۋعا تىرىسىپ، توسەكتەن اقىرىن عانا ءتۇستى دە، اياعىن كون كەبىسىنىڭ باسىنا سۇقتى. ءبىراق كۇزگى تۇندە بولمەنىڭ ءىشى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاس قاراڭعى. ال مۇنىڭ تەزىرەك ەسىككە جەتۋى كەرەك. ەسىككە بارا جاتقان جولىندا ونىڭ قولىنا دومالانعان الدەبىر كىشى شار ءتارىزدى ءبىر نارسە ىلىكتى. اپىر-اي، بۇل نە بولدى ەكەن؟ قولىن ودان ءارى سوزا بەرىپ ەدى، برۋنيانىڭ بەت-جۇزىنە ىلىكتى. شاماسى، الگى شار ءتارىزدى نارسە مۇنىڭ كەرەۋەتىنىڭ باس جاعىنداعى اشەكەيلى ويۋدىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك.
— بۇل كىم؟ — دەگەن سىبىر قاراڭعىدان انىق ەستىلدى.
— مەن سەنى ۇيقىڭنان وياتىپ جىبەردىم بە؟ — دەدى بيارتۋر، ونى الدەقاشان ۇيىقتاپ قالعان بولار دەگەن ويىنان قايتپاي.
— بۇل سەنىڭ ءوزىڭ بە؟ — دەپ سىبىرلادى برۋنيا.
وسى كەزدە ونىڭ كەرەۋەتى سىقىر ەتە قالدى. شاماسى، برۋنيا بۇعان قاراي اۋناپ ءتۇسىپ، بۇرىلعان بولۋى كەرەك. ەندى ول ورنىنان كوتەرىلمەك تە ەدى.
— ءى-ىم، — دەدى بيارتۋر. — جو-جوق. اۋرە بولما!
بيارتۋر قاراڭعىدا كەرەۋەتتىڭ بويىمەن قارمالاي سيپاپ ءجۇرىپ، اقىرىندا ەسىككە جەتتى-اۋ ايتەۋىر. ونىڭ مۇرنىنا قىمبات باعالى ءارى ءدامدى باكالەيا تاۋارلارىنىڭ حوش ءيىسى كەلدى. ءوزىنىڭ تەمەكى ىزدەپ شىققانىن ۇمىتىپ تا كەتتى. ەندى ويىنان شىقپاي قويعان ءبىر-اق نارسە بولدى. ول — مۇنىڭ ۇيىنە بوتەن ءبىر ايەلدىڭ وسىنشاما تاۋار ساتىپ اكەلگەنى. سوندا بيارتۋردىڭ كىم بولعانى: يت پە، قۇل ما؟ ماسقارا! مۇنىڭ ۇيىنە، بوتەن بىرەۋدىڭ نەسىبەسى ءبىرىنشى رەت اكەلىندى.
بيارتۋر اۋلاعا شىقتى. جاياۋ بۇرقاسىن سوعىپ تۇر ەكەن. كۇن وتە سۋىق. ءبىراق ول مۇنى سەزەتىن ەمەس. ۋچاسكەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا جەڭىل-جەلپى شارۋاسىن ءبىتىرىپ الىپ، كون كەبىستىڭ باسىن قوڭىلتاياق كيە سالعان بويى جۇقا دامبالمەن تۇرا بەردى. ءۇيدىڭ ءىشىن قاپتاعان زاك پەن كىرپىشتىڭ قولقا قابار اۋىر يىسىنەن كەيىن دالاداعى تازا اۋانى قۇشىرلانا راقاتتانىپ جۇتتى. جاڭا ءۇيدىڭ اۋاسى شىن مانىندە وتە اۋىر، دەنساۋلىققا جاعىمسىز ەدى. وزىنە دە وبال جوق — وسى ءۇيدى سالىپ نەسى بار ەدى؟!
مىنە ول تازا اۋا جۇتىپ، ءبىراز تۇرعان سوڭ دەنەسى توڭازىپ سالا بەردى. ەندى ۇيىقتاۋ كەرەك. ول ۇيگە قايتىپ ورالدى، بەس تەكپىشەكتى قاراڭعىدا قابىرعانى قارمالاپ سيپاي ءجۇرىپ، اۋىز ۇيگە كىردى. مۇرنىنا باكالەيا تاۋارلارىنىڭ ءيىسى تاعى دا كەلدى — قولما-قول ناقتى اقشاعا ۇيىپ-توگىپ مولىنان الىپ كەلگەن تاۋارلاردىڭ اڭقىعان حوش ءيىسى. جوق، مۇنىڭ ۇيىنە بوگدە بىرەۋدىڭ نەسىبەسىن كىرگىزۋدىڭ الدى دا، ارتى دا وسى بولۋى ءتيىس.
تاڭەرتەڭ بيارتۋر ادەتتەگىسىنەن دە ەرتە تۇردى. سىرتقا شىعىپ، ەداۋىر جۇمىس ىستەپ، قايناعان ىستىق سۋ ءىشۋ ءۇشىن ۇيگە كىردى. برۋنيا بۇعان ۇلكەن ىدىسپەن كوفە ۇسىنباق. ءدامدى سۋسىننىڭ بۇرقىراعان حوش ءيىسى مۇرىن جارا باستادى. شىنىن ايتقاندا، بيارتۋردىڭ بۇرىنعى ايەلدەرىنىڭ بىردە-بىرەۋى كوفەنى برۋنيا سياقتى وتە ءدامدى قايناتا المايتىن. بيارتۋردىڭ پىكىرىنشە، بۇل وڭىردە كوفەنى ەڭ جاقسى ازىرلەي الاتىن ايەل — تەك برۋنيا عانا. مۇنىڭ پىسىرگەن تاعامدارىنىڭ ءبارى دە وتە-موتە ەرەكشە ءدامدى، اۋزىڭنان سىلەكەيىڭدى شۇبىرتادى. ءقازىر ول بيارتۋرعا سىرتىن بەرىپ، تەرىس قاراپ تۇر ەدى. تەك كوفە ۇسىنعان كەزدە عانا قاس-قاعىم ساتكە بۇرىلىپ قارادى. ايتپاقشى، بۇل ءوزى بيارتۋردىڭ "قايىرلى تاڭ!" دەگەن سوزىنە جاۋاپ قاتتى ما؟ مۇمكىن، بۇل بۇگىن "قايىرلى تاڭ!" دەگەن ءسوزدى ايتپاعان دا بولار؟ بيارتۋر كوفە قۇيىلعان ىدىستان كوز الماي، ەداۋىر ءۇنسىز تۇردى... ءيا، ول كوفەنى وتە جاقسى كورەتىن. ءبىراق كوفەنىڭ ءدامىن دە تاتپاستان، ىدىسىمەن قويا سالدى دا، ەشقانداي تۇسپالداپ سويلەمەي-اق، ءسوزىنىڭ تۋراسىن بىردەن ايتتى:
— برۋنگيلدا، مەن سەنىڭ بۇل ۇيدەن ءبىرجولا كەتكەنىڭدى قالايمىن.
برۋنيا وعان جالت قارادى. "ءبىرجولا كەتكەنىڭدى قالايمىن" دەدى مە؟ ونىڭ ءوڭى ءالى جاس كورىنەتىن، ونشا كورىكسىز دە ەمەس ەدى. كادىمگى جاس كەلىنشەكتىڭ بەتى-جۇزى سياقتى بولاتىن. ول الگى سوزدەن شوشىپ كەتىپ، بيارتۋرعا قادالا قاراپ قالدى.
— سەن مەنىڭ بايقاۋىمشا، ويلايتىن بولۋىڭ كەرەك... — دەپ، الدەبىر نارسەنى باياۋ بىلدىرلاپ ايتپاق بولدى دا، كەنەت ول ويىنان قايتىپ، ەشتەڭە دەمەي قويا سالدى...
الىپ — ايەل بەينە ءبىر اۋىر سوققىدان جاسقانعانداي بولىپ، بۇرىسە ءتۇستى، ءوڭى بۇزىلىپ سالا بەردى. ول بەتى-جۇزىن قوس الاقانىمەن جاۋىپ، كىشكەنتاي قىز سياقتى بارىنشا داۋىستاپ، وكىرە جىلاپ جىبەردى. بيارتۋر ەسىكتى تارس جاۋىپ، سىرتقا ءوز جۇمىسىنا كەتتى.
بۇل كۇنى برۋنيا كۇنى بويى جىلاپ، كولدەگەن كوز جاسىن تىيا المادى. بەتى ءىسىپ كەتتى. اقىرىندا ءۇن-تۇنسىز ءجۇردى. كەلەسى كۇنى ول ءبىرجولا كەتىپ تىندى.
جەتپىس ەكىنشى تاراۋ
مۇراتتار جۇزەگە اسقاندا
ينگولۆ ارنارسوننىڭ مۇراتتارى شىنىمەن-اق ەشقاشان جۇزەگە اسىپ كورگەن جوق پا؟ قالاي جۇزەگە اسقان جوق! ونىڭ مۇراتتارى ءارقاشان جانە بارلىق سالادا جۇزەگە اسىپ كەلەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى تۋرالى زاڭ جۇزەگە استى. ادامدار eگic كولەمىن ارتتىرىپ، ونى وڭدەگەنى ءۇشىن مول مولشەردە سىيلىقتار الىپ جاتتى. ءتىپتى اياداي از عانا جەردى جىرتقانى ءۇشىن دە بىرنەشە كرونا الدى. بەتوننان سالىنعان تاماشا مال قورالارى مەن پىشەن ساقتايتىن سارايلار ءۇشىن دە سىيلىق بەرىلدى. قىمبات باعالى اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارىن — تراكتورلار، سوقالار، تىرمالار، ەگىن وراتىن، ءشوپ شاباتىن، ءتىپتى ءىس توقيتىن ماشينالار ساتىپ الۋشىلارعا اقشالاي جاردەم كورسەتىلدى. كوڭ ساقتايتىن سيستەرنالار تۋرالى ماسەلە دە وپ-وڭاي شەشىلدى — شارۋالارعا ونداي تاماشا سەستەرنالار سالىپ الۋى، تىڭايتقىش قوردالار قۇياتىن شۇڭقىرلار قازىپ الۋى ءۇشىن قارجى ءبولىندى. حالىق بانكىندە ارنايى ءبولىم اشىلىپ، ول دەريەۆنيادا تۇرعىن ۇيلەردىڭ قۇرىلىسىن سالامىز دەۋشىلەرگە نەسيە بەرۋمەن بولدى. التينگتىڭ كوپتەگەن دەپۋتاتى قۇرىلىس سالۋعا نەسيە بەرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن بولامىز دەپ بەرگەن ۋادەلەرى ءۇشىن عانا سايلانعان-دى. شارۋالارعا شىنىندا دا شامالى عانا ءوسىم پايىزىمەن ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەر بەرىلە باستادى. ءبىراق ولارعا مىناداي شارت قويىلدى: ولار وزدەرىنىڭ جەر ۋچاسكەلەرىندە وسى زامانعى عاجايىپ تۇرعىن ۇيلەر سالۋعا ءتيىس بولدى. ول ۇيلەردىڭ قابىرعالارى بەرىكتىگى كۇشەيتىلگەن بەتوننان ەكى قاباتتى ەتىپ قالاناتىن بولۋى كەرەك. ول قابىرعالاردىڭ بەتتەرى فانەر تاقتالارمەن جابىلۋى شارت. ەدەندەرگە لينولەۋم توسەلۋى ءتيىس. سۋ قۇبىرلارى تارتىلىپ، كاناليزاسيا، ءبىر ورتالىقتان جىلىتۋ جۇيەلەرىنىڭ ىسكە قوسىلۋى، ءتىپتى ەلەكتر جارىعى جەلىسىنىڭ جۇرگىزىلۋى مىندەتتى تۇردە ورىندالۋى قاجەت بولدى. ساپاسى وتە جوعارى ۇيلەر عانا سالۋ ۇسىنىلدى. ويتكەنى، تاجىريبەنىڭ كورسەتىپ بەرگەنىندەي، ارزانعا تۇسەتىن، ناشار جابدىقتالعان تۇرعىن ۇيلەر مۇلدە ءتيىمسىز بولادى-مىس. اقىرىندا شارۋالاردىڭ مول مولشەردە قارىزعا العان نەسيەلەرىنىڭ تولەم مولشەرىن جۇيەلى تۇردە ۇدايى كەمىتىپ وتىرۋ تۋرالى زاڭ دا قابىلداندى. يەلىگىندە جەرى مول شارۋالاردىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي ەدى. ولار وزدەرىن باقىتقا بولەنگەندەي سەزىندى — وراسان مول مولشەردە نەسيە-قارىز الا الاتىن بولدىق دەپ قۋاندى. تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ ءىسى وڭعا باسىپ، بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. ولار باۋىرلاستىق نەگىزدە قۇرىلعان ساۋدا كاسىپورىندارى بولعاندىقتان بۇرىن ءونىم وندىرۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن ارامتاماقتىقپەن كۇن كورىپ، ولاردىڭ قانىن سورا قاناپ كەلگەن الىپساتار ساۋداگەرلەر مەن دەلدالداردى ماڭايىنا دا جولاتپادى. ال شارۋالاردىڭ وزدەرىنە ولاردىڭ تاپسىرعان ونىمدەرىنىڭ مولشەرىنە قاراي بىرنەشە كرونادان مىڭ كروناعا دەيىن سىيلىقتار بەرىلدى. مىسالى، ۋتيرەدەميريدەگى ستاروستا بىرنەشە مىڭ كرونا مولشەرىندە مول سىيلىق الدى. وعان اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ناۋقاندى جۇمىستاردى ۇلگىلى جۇرگىزگەنى ءۇشىن دە قىرۋار سىيلىق تولەنىپ تۇردى. ول جىرتىلعان جەر كولەمىن كوبەيتىپ، ەگىستىك القاپتى ۇلعايتا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە، تاماشا ۇلگى بويىنشا مال قورا دا سالىپ الدى. وعان اۋىلشارۋاشىلىق قورىنان جاردەم كورسەتىلىپ، جاڭا تراكتورلار، سوقالار، تىرمالار، ەگىن وراتىن، ءشوپ شاباتىن ماشينالار، تاعى باسقا دا قىمبات باعالى قۇرال-جابدىقتار، ءتىپتى ءىس توقيتىن ماشينالار ساتىپ الۋىنا مول مۇمكىندىك تۋعىزىلدى. وعان كوڭ-قوقىس ساقتايتىن سيستەرنالار قۇرىلىسى قورىنان دا جاردەم بەرىلىپ، بۇكىل پريحودتا تەڭدەسى جوق تاماشا سيستەرنالار سالىپ الدى. سودان كەيىن ونىڭ وتىرعان ءۇيى ءىرىپ-شىرىپ بۇزىلا باستاعان بولىپ شىقتى. ءسويتىپ ستاروستا "قۇرىلىس قورىنان" دا نەسيە الىپ، وراسان زور ءارى مىقتى ۇلكەن ءۇي سالدى. ونىڭ جەر تولەسىنىڭ ءوزى دە تاماشا بولىپ شىقتى. ءۇي ەكى قاباتتى، ال ەكىنشى قاباتىندا قوسىمشا تاعى شاعىن بولمەسى بار ەدى. ءۇيدىڭ قابىرعالارى بەرىكتىگى كۇشەيتىلگەن بەتوننان ەكى قاباتتى ەتىپ قالاندى، ولاردىڭ بەتتەرى فانەر تاقتايلارمەن جابىلدى، ەدەنگە لينولەۋم توسەلدى. بۇل ۇيدە فرۋدىڭ جەكە وزىنە ارنالعان ۆاننا بولمەسى دە بولدى. ءۇي ورتالىق جىلۋ جۇيەسىنە قوسىلدى. وعان ىستىق جانە سۋىق سۋ ۇزدىكسىز كەلىپ تۇردى. ەلەكتر جارىعى دا جەتكىلىكتى. تاپ وسى ستاروستا نەمەسە تاۋ كورولىن تۇرمەدەن قۇتقارىپ قالعان الگى ءبىر الاياق سياقتى ادامدار — ۇلتىمىزدىڭ ناعىز ماقتانىشى! ونى الاياق دەۋگە بولا ما؟ جوق، ءتىپتى دە الاياق ەمەس. ول وزىنە ەندى تەك اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ كەرەك دەگەن وي دەر كەزىندە ساپ ەتە قالعان ناعىز وسى زامانعى قابىلەتتى قارجىگەر عانا! ال اناۋ تاۋ كورولى قولىنان ەشتەڭە كەلە قويمايتىن، ەشنارسەنىڭ شەگىن بىلمەيتىن قىرسىز بىرەۋ بولاتىن. ول "ءار نارسەنىڭ التىن ورتاسى بار" دەپ ۇدايى قايتالاي بەرۋدى سۇيگەنىمەن ءوزى ەشقاشان قارجىگەر بولىپ كورگەن ەمەس ەدى. ەندى جاسى جەتىپ، قارتايعان شاعىندا قالاعا بارىپ، كۇيەۋ بالاسىنىڭ قولىندا تۇرىپ، ءار جەردە ءبىر كۇندىك جۇمىس ىستەۋمەن اينالىسادى. زورعا دەگەندە تاماعىن تاۋىپ ءجۇر. جو-جوق، تاۋ كورولى ءۇيىنىڭ قازىرگى يەسى ءتىپتى دە الاياق جان ەمەس. ول پريحود كەڭسەسىنە بىردەن بارىپ، وسى زامانعى اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن جاردەم اقشا سۇرادى. ونى الىپ بولعاننان كەيىن وسى زامانعا لايىق تاماشا مال قوراسىن سالىپ، ۇلكەن سىيلىققا يە بولدى. كوڭ-قوقىس ساقتايتىن سيستەرنا سالۋ ءۇشىن جاردەم اقشا، ءوزى ءوندىرىپ، تاپسىرعان ونىمدەرى ءۇشىن سىيلىق الدى. ءسويتىپ تاۋ كورولىنىڭ بۇرىنعى ۇيىنە ەلەكتر جارىعىن كىرگىزدى. ونداي ادامدار تۋرالى ويلاي قالساڭ-اق، دۇنيە جۇزىلىك سوعىس تەكتەن-تەك بولعان جوق ەكەن-اۋ دەگەن قورىتىندىعا ءسوزسىز كەلەسىڭ.
ال بيارتۋردىڭ جانە ونىڭ دوستارىنىڭ جاعدايى نە بولدى؟
اڭگىمەنى اۋەلى گيلتەيگالىق توۋريردەن، كەزىندە ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇقا، سالا قۇلاش ۇزىن شۇلىقتارعا قۇمار بولعان كوڭىلدى قىزداردىڭ اكەسى كادىمگى توۋريردەن باستايىق. ونىڭ جاعدايى قاي جاعىنان بولسا دا جۇرت كۇتكەندەگىدەن الدەقايدا جاقسى بولىپ شىقتى. كەنجە قىزى ءبىر اۋقاتتى ادامعا تۇرمىسقا شىقتى دا قالادا تۇردى. ال توۋرير وزىنە ۇلكەن ادامداردىڭ قاتارىنا قوساتىن تىم ۇلكەن نەسيە قارىز الا قويعان جوق بولاتىن. ءبىراق جيعان-تەرگەن مال-مۇلكىن كەپىلگە قويىپ، اكۋسيونداعى باسەكە ساۋداعا سالىپ، بالعانىڭ ءبىر سوققانىنان-اق ايىرىلىپ شىعا كەلەتىندەي مولشەردەگى نەسيە — قارىزدان كەم دە ەمەس ەدى. سوعىس اياقتالعان كەزدە ول ورتا شارۋا دارەجەسىنە جەتكەن-دى. پوسەلكە تۇرعىندارى ونى تاۋ كورولى ەتىپ سايلادى. ول تاۋ ارالاپ جۇرگەندە قويلار مەن يتتەردى ۇستاپ ەمدەۋمەن اينالىستى. ويتكەنى مۇنىڭ ءوزى وعان جۇكتەلگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ەدى ءارى قوسىمشا تابىس كوزى بولاتىن. توۋرير شىركەۋدەگى كىشى ءدىن قىزمەتكەرى بولىپ تا سايلاندى. ول ءوز مىندەتتەرىن مۇقيات ءارى جاقسى اتقاردى. ايەلدەردىڭ جەڭىلتەك مىنەزىن جاقتىرمايتىن ادەتىن قويدى، ءتىپتى ونداي ايەلدەردى پريحود كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە وتكىزۋدى دە ويلاپ ءجۇردى. ءبىر تاڭ قالارلىق نارسە — كەشەگى قيىن-قىستاۋ اۋىر جىلداردا وعان ۇلكەن كومەك كورسەتىپ، قاۋىپ-قاتەردەن قۇتقارىپ قالعان جاندار ونىڭ تەرىس جولعا ءتۇسىپ كەتكەن قىزدارى بولدى. ولار ءارتۇرلى سىلتاۋ-سەبەپتەرمەن اكەسىنىڭ ۇيىندە قالىپ كەلگەن ەدى. سوعىس جىلدارىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپ، توۋريرگە قولعابىسىن تيگىزدى، ءتىپتى وزدەرىنىڭ جاس بالالارىن دا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر ەتتى. اكەسى ءوزىنىڭ بالا-شاعاسىنا ارناپ سالتاناتتى ساراي سالعان جوق — وعان تاۋەكەلى جەتپەدى. ونىڭ بار سالعان قۇرىلىسى قوي قورا عانا بولدى. ونىسى دۇرىس تا ەدى. ويتكەنى جۇرتتىڭ باسىنان كەشىرگەن ازاپتى اۋىر تاجىريبەسىنىڭ كورسەتىپ بەرگەنىندەي، ەڭ دۇرىس نارسە وزىڭە ەڭ جاقىن جاندارعا جاقسىلىقتى بارىنشا از جاساۋ كەرەك ەكەن.
ال بيارتۋردىڭ باسقا دوستارى شە؟ ولاردىڭ مويىندارىنان باياعى ەسكى قامىتى تۇسپەي-اق قويدى. سالىق تولەۋدەن. جەمشوپ ساتىپ الۋعا جۇمسالاتىن شىعىنداردان، قارىزعا الىنعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرى ءۇشىن تولەنەتىن تولەمدەردەن كوز اشپادى. جەر جىرتىپ، ەگىن سالعانى، ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردان قولدارىنداعى مالىنىڭ قىرىلىپ قالعانى، ادامداردىڭ دا اۋرۋ-سىرقاۋعا دۋشار بولىپ، ولىم-جىتىمگە ۇشىراعانى سالدارىنان — قىسقاسى، — ينگولۆ ارنارسون يدەيالارىنىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ سالدارىنان ازاپ شەگىپ، قينالۋدان قۇتىلا المادى. مۇمكىن بولعان بارلىق يگىلىك پەن جەڭىلدىك اتاۋلى تەك باي شارۋالاردىڭ توبەلەرىنەن اياعىنا دەيىن تاۋسىلماس قازىنا رەتىندە قۇيىلىپ جاتتى.
يستادالدىق وۋلاۆيۋر ءوزىنىڭ حۋتورىن باسقا بىرەۋدىڭ يەلىگىنە وتكىزۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويعان بولاتىن. سوندىقتان دا سول باياعى ەسكى، توبەسى شىمتەزەكپەن جابىلعان شۇرىق تەسىك لاشىعىندا تۇرىپ جاتتى. مۇنىڭ ءوزى ايەلى مەن بالالارىنىڭ ولىمىنە دۋشار ەتتى. كەدەي شارۋانىڭ ءومىرى ونىڭ اۋقاتتى شارۋاعا اينالۋى ءۇشىن تىم قىسقالىق جاسايدى. مۇنىڭ ءوزى كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدىك ءبىر عالىمنىڭ جازعان كىتابىندا دا باياندالعان كورىنەدى.
كەلدتەگى حرودلوگۋر ستاروستادان جالعا العان حۋتوردا ۇزاق ۋاقىت تۇردى. اقىرىندا، حالىققا يگىلىكتى بولعان سوعىس اياقتالعان كەزدە، ءتىپتى ونى ساتىپ الىپ تىندى. ەندى ونىڭ دا، ءوسىم پايىزىن تولەپ قۇتىلا الماي، باسى قاتىپ ءجۇر. ءتىپتى قۇرىلىسىن باستاپ تا ۇلگەرگەن جوق. ول ءۇشىن تاعى ءبىر يگىلىكتى سوعىستىڭ بولۋىن كۇتۋىنە تۋرا كەلدى. بالكىم، وعان دەيىن ستاروستا ونىڭ حۋتورىن تولەپ ۇلگەرە الماعان ءوسىم پايىزدارىنىڭ وتەمى رەتىندە تارتىپ الىپ قويۋى دا عاجاپ ەمەس. دەگەنمەن ءبارى دە ءوز كەزەگىمەن جۇرە بەرگەنى دۇرىس. حرودلوگۋر تابيعي نارسەنى تابيعاتتان تىس قۇبىلىستاردان ايىرا ءبىلۋدى ۇيرەنە الماي-اق قويدى، ءوزىنىڭ ماڭدايىنا نە جازىلسا، سونىڭ ءبارىن دە قارسىلىقسىز قابىلداي بەرەدى — ءتىپتى قايىرشىلىق حالگە تۇسەتىن جاعدايدان دا باس تارتپايدى.
ۋنديرحليدتاعى ەينار سوڭعى بىر-ەكى جىلدىڭ بەدەلىندە قارىزىنىڭ مولشەرىن ەداۋىر كەمىتكەن بولدى. ءبىراق ءبىر حۋتورعا يە بولا العان جوق — ءۇي سالىپ الا المادى. ءسويتىپ جۇرگەندە قارىزدارى قايتادان وسە ءتۇستى. ەگەر ەندىگى جەردە قوي ساتۋدان تۇسكەن قارجىسى سالىعىن تولەۋگە جانە جەمشوپ ساتىپ الۋعا جەتەتىن بولسا، سونىڭ وزىنە بوركىن اسپانعا اتا قۋانار ەدى. دارى-دارمەك العانداعى قارىزدارىن ازىرشە تولەمەي قويسا دا بولادى — شىداي تۇرادى. بالىقتىڭ قالعان-قۇتقان قالدىقتارىن ساتىپ الۋدان تارتىنا تۇرسا دا بولادى — ونشالىقتى قاجەتى جوق. ادام ءومىرى دەگەنىمىز ادام ءومىرى عوي. ونى باعالاۋ كەرەك. ايتەۋىر بىرەۋ ولگەن سايىن ەينار، ءوزىنىڭ داعدىلى ەسكى ادەتى بويىنشا، وعان ارناپ تاماشا ەسكە الۋ ولەڭىن شىعارادى. وندا ول جاراتقان يەمىز شارۋالارعا بۇل دۇنيەدەگىمەن سالىستىرعاندا و دۇنيەدە سوعۇرلىم مەيىرىمدى بولادى، سوندا بۇلار بارلىق يگىلىكتىڭ راقاتىنا بولەنەدى دەگەن كامىل سەنىم بىلدىرەدى. ادامداردىڭ ءتانى ولگەنىمەن جانى ولمەيدى، ماڭگى تىرشىلىك ەتىپ، عاجايىپ ءومىر سۇرەدى دەپ بىلەتىن.
ينگولۆ ارنارسون مۇراتتارىنىڭ جۇزەگە اسىپ، ورىندالعانىنان قاتارداعى قاراپايىم ادامداردىڭ ۇلەسىنە تيەر قايىرىمدىلىقتىڭ شىنىمەن-اق جوق بولعانى ما؟ بۇعان نە دەرسىڭ؟ شىنىن ايتقاندا، بارلىق ماسەلە مىنادا بولاتىن: قانداي دا بولسىن كەدەي-شارۋاعا ونىڭ تراكتور نەمەسە ەگىن وراتىن وسى زامانعى ماشينا ساتىپ الۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك كاسسادان جاردەم اقشا الۋدى ۇسىنۋ ەشقانداي دا ءمان-ماعىناسى جوق، اقىلعا قونىمسىز بوس اۋرەشىلىك ەدى؛ ولارعا قابىرعالارى ەكى قابات قالاناتىن، ونىڭ بەتى فانەر تاقتالارمەن جابىلاتىن تاس ۇيلەر سالۋعا، ولاردىڭ ەدەنىنە لينولەۋمدەر توسەۋگە، ەلەكتر جارىعىن كىرگىزۋگە دەپ ۇزاق مەرزىمدى نەسيە-قارىز بەرۋدىڭ دە قاجەتى جوق بولاتىن؛ شارۋالاردىڭ وزدەرى ءوندىرىپ وتكىزگەن ءونىمى ءۇشىن، جاڭادان جەر ۋچاسكەلەرىن جىرتىپ، ەگىس كولەمىن ارتتىرعانى ءۇشىن، نەمەسە قوراسىنداعى جالعىز-جارىم سيىرىنىڭ كوڭ-قوقىرىن ساقتايتىن تاماشا سيستەرنا ورناتقانى ءۇشىن سىيلىق بەرۋ دە قاجەتى جوق نارسە ەدى. ياعني، باي ادامداردان وزگە كىم-كورىنگەنگە جەڭىلدىكتەر جاساپ، ارتىقشىلىقتار بەرۋدىڭ كەرەگى جوق-تىن. ونداي جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتار باي ادامدارعا عانا جاراسادى. ونى سولار عانا الۋى ءتيىس. كەدەيلىكتىڭ وزىنە ءتان ءبىر بەلگىسى — باي ادامداردىڭ توبەسىنەن اياعىنا دەيىن جومارتتىقپەن قۇيىلىپ جاتقان قازىنانى قابىل الۋعا قابىلەتسىز. كەدەي شارۋا بولۋ دەگەنىمىز ساياسي قايراتكەرلەر ۇسىناتىن نەمەسە ۇيىپ-توگىپ ۋادە ەتەتىن يگىلىكتەر مەن جەڭىلدىكتەردى پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرىنە ەشقاشان قول جەتكىزە الماۋ بولىپ تابىلادى. ال مۇنىڭ تۇپكى ءمانى بايلاردى بايىعان ۇستىنە بايىتا تۇسەتىن، ال كەدەيلەردى ودان سايىن قايىرشىلىق حالگە دۋشار ەتەتىن "مۇراتتار" بيلىگىنە باس يە بەرىلۋدە جاتىر.
بيارتۋر قىستا دا، جازدا دا ءوزىنىڭ جاڭا ۇيىندە تۇرىپ جاتتى. ءبىراق ول ءۇي دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ناشار جانە ادام ايتسا نانعىسىز ەڭ سۋىق ءۇي ەدى. روجدەستۆو مەرەكەسى قارساڭىندا حالبەرا ورنىنان تۇرا المايتىن حالگە دۋشار بولدى. بيارتۋر ونى كەرەۋەتىمەن قوسا قاڭىراپ بوس تۇرعان قوي قوراعا جايعاستىردى. ويتكەنى بايعۇس ۇيدەگى سۋىققا ءۇسىپ، ءولىپ قالماسىن دەگەندەگىسى ەدى. ازىناعان سۋىق بيارتۋردىڭ ءوزىن دە قاتتى قيناپ جۇرگەن. ول قارتايىپ قالعانىمنىڭ بەلگىسى وسى بولدى عوي دەپ شوشىنعان-دى. ءبىراق كۇش-قۋاتى تاسىپ، ناعىز كەمەلىنە كەلگەن ۇلى گۆەندۋردىڭ دا تاپ وزىندەي بولىپ قاتتى قينالىپ جۇرگەنىن كورگەندە بارىپ، ءوزىن-وزى جۇباتىپ، شۇكىرشىلىك ەتىپ قوياتىن بولدى. بولمەنىڭ ءىشى ەشقاشان قۇرعاق بولىپ كورگەن ەمەس. ساقىلداعان سارى ايازدى كۇندەرى ءۇيدىڭ ءىشىن تۇگەلدەي مۇز قۇرسايتىن. ال ونىڭ ەرۋىنەن ءۇمىت ەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ويتكەنى ءۇيدىڭ ىشىندە سۋىق جەل ۇدايى گۋلەپ تۇرادى. بولمەگە ءتىپتى ءۇرىندى قار دا كىرىپ كەتەتىن. بيىلعى قىستا اكەلى-بالالى ەكەۋى تاماقتى وزدەرى ازىرلەپ ىشەتىن بولدى. بۇل جاعداي ولاردى ونشا قۋانتا قويعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە، حۋتوردا كۇڭكىلدەگەن ءسوز ەستىلۋدەن قالدى. ەشكىم دە ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ، قىزىل كەڭىردەك بولعان جوق.
جاز شىعا بيارتۋر ءوزىنىڭ قويلارىنا ارناپ ءشوپ شاپتىرۋ ءۇشىن تاعى دا بىرنەشە ادام جالدادى. ءبىراق سوڭعى كەزدە دۇنيە جۇزىندە يسلانديالىق تۇقىمداس قويدىڭ ەتىنە دەگەن سۇرانىس مۇلدە قالعان جوق ەدى. ونى تەك تاۋ تۇلكىلەرى مەن ىشەك قۇرت قانا قورەك ەتەتىن بولعان. كۇزگە قاراي قوي ونىمدەرىنىڭ باعاسى بارعان سايىن تومەندەپ، كۇرت ءتۇسىپ كەتتى. يسلانديا قويلارى ەندىگى جەردە ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى. ءيا، ولار بۇرىن دا كەرەك بولىپ جارىتپاعان. ۇكىمەت حالىقتىڭ قالىڭ توبىنىڭ نەگىزگى قورەك كوزى بولىپ تابىلاتىن بالىق شارۋاشىلىعىنا ەداۋىر باسىم، ارتىقشىلىق قۇقىق بەرۋدەن باس تارتتى. ونىڭ ەسەسىنە شەتەلدىكتەر تۇزدالعان بالىقتىڭ قىرۋار مول بولىگىن بوشكە-بوشكەسىمەن ساتىپ العان ەدى. ءبىراق ولار بورسىپ، يىستەنە باستاعان بولىپ شىقتى. جەۋگە جارامسىز بولىپ، ءشىري باستاعان سوڭ ولاردى تەڭىزگە تاستاپ، زورعا دەگەندە قۇتىلدى. بيارتۋردىڭ قوي وسىرۋدەن تاپقان بۇكىل تابىسى جالدانعان قىزمەتكەرلەردىڭ اقىسى مەن مۋنيسيپالدى كەڭەستىڭ سالعان سالىعىنا ازەر جەتتى. نەسيە-قارىزدى قايتالاۋعا، ونىڭ ءوسىم پايىزىن وتەۋگە ەشنارسە قالمادى. ەگەر ول قولىنداعى قويلارىن تۇگەل ساتىپ جىبەرگەن كۇننىڭ وزىندە دە الاتىن اقشالارىنىڭ مولشەرى قارىزىمەن سالىستىرعاندا تەڭىزدەگى تامشىداي عانا بولار ەدى. ول نەسيە بەرەتىن كاسساعا بارىپ، قارىزىن وتەۋ مەرزىمىن كەيىنگە قالدىرا تۇرۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساپ كورمەك بولدى. ءبىراق وندا سويلەسەتىن ادام تابىلمادى. سوزىلمالى قۇرت اۋرۋىنان ابدەن قاجىپ، قالجىراپ بىتكەن، ساۋدىراعان قۇر سۇيەگى عانا قالعان بىرەۋ بۋحگالتەريانىڭ قالىڭ كيىز كىتابىن پاراقتاپ وتىر ەكەن. ول ەشكىمنىڭ دە قارىزىن وتەۋ مەرزىمىن كەيىنگە قالدىرۋعا ءوزىنىڭ رۇقسات بەرە الاتىن قۇقىعىنىڭ جوق ەكەنىن ايتتى. سونىمەن ماسەلە مىناعان تىرەلدى: حالىق بانكى كەلەسى كۇزگە قاراي ۆيكتە ءوز فيليالىن اشاتىن كورىنەدى، فوردتاعى نەسيە بەرەتىن كاسسا سوعان قوسىلاتىن سياقتى. سوندىقتان دا قارىزدى وتەۋ مەرزىمىن كەيىنگە قالدىرۋدى بانك ديرەكتورى ينگولۆ ارنارسوننىڭ ءوزى عانا شەشە الادى ەكەن. الگى قىزمەتكەر بيارتۋرعا بارىنشا سامارقاۋ كەڭەس بەردى: "رەيكياۆيككە بارىپ، ديرەكتوردى ىزدەپ تاۋىپ، سونىمەن عانا سويلەسىپ كورۋ كەرەك. باسقا ەشقانداي جول جوق". بيارتۋر "ويلانىپ كورۋ" ءۇشىن ۇيىنە قايتىپ كەتتى. مۇمكىن، ويلانىپ كورۋدىڭ قاجەتى جوق تا شىعار. قالاي ويلانساڭ، ولاي ويلان، حالىقتىڭ قانىن سۇلىكتەي سوراتىن كاززاپتار ءبارىبىر الداماي تۇرمايدى. بيارتۋر وسىلاي ويلانىپ-تولعانىپ جۇرگەندە بۇكىل ەلگە ماڭىزدى حابار تەز تارادى: ينگولۆ ارنارسون حالىق بانكى ديرەكتورى قىزمەتىن تاستاپ، ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترى بولىپتى.
جەتپىس ءۇشىنشى تاراۋ
يتتەر، ادام جانى جانە باسقالار
"اۋكسيون. وسى ارقىلى مىنانى حابارلايمىز: حالىق بانكىنىڭ ۆيكتەگى فيليالىنىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا رەدسميري پريحودىنداعى جازعى مەكەن حۋتورى قارىزداردى تولەۋ، سونداي-اق نەسيەنىڭ ءوسىم پايىزى مەن ساۋدا شىعىندارىن وتەۋ ماقساتىمەن اۋكسيوندا ساتىلاتىن بولدى. اۋكسيون 29 مامىر كۇنى تۇسكى ساعات ۇشتە باستالادى.
ۋەزدىك سوتتىڭ ءتوراعاسى ".
بۇل حابارلاندىرۋ كوكتەمنىڭ باس كەزىندە-اق ۆيكتە دە، فوردتا دا جەر-جەرگە جاپپاي ىلىنگەن بولاتىن. "زاڭ حابارشىسىندا" دا باسىلدى. جازعى مەكەننىڭ الداعى كەزدە اۋكسيوندا ساتىلاتىنى تۋرالى سودان ەداۋىر كەيىن بارىپ بيارتۋرعا بىرنەشە رەت حابار بەرىلدى. ادەتتە ايىرىلىپ قالعان نارسەسىنە ەشقاشان وكىنبەيتىن ول ەشقانداي قارسى ءسوز ايتپادى — ونداي ادەتى جوق بولاتىن. "ەگەر وزىڭدە بار نارسەڭنىڭ ءبىرازىن جوعالتىپ العان بولساڭ، قولىڭدا قالعانىن قاناعات تۇت" دەيتىن دە جۇرە بەرەتىن. بيارتۋر قويدان ايىرىلماي، ونى نەعۇرلىم ۇزاق ۋاقىت ۇستاۋدىڭ ءتاسىلىن جاقسى ءبىلدى. ونىڭ ءالى دە ءجۇز قويى، ەكى سيىرى، ءۇش جۇمىس اتى، سونداي-اق ءوزىنىڭ العاشقى قانشىعى جاعىنان ەسەپتەگەندە ونىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى بولىپ تابىلاتىن سارى قانشىعى بار ەدى.
بۇل كەشتە ەسكى قوي قوراعا كىرگەن بيارتۋر حالبەرا كەمپىر جاتقان كەرەۋەتتىڭ جانىنا بارىپ توقتادى دا وعان بىلاي دەدى:
— قۇرمەتتى بەرا، سوناۋ سولتۇستىكتەگى ساندگيل يەن دالاسىندا ءبىر كەزدە حۋتورىڭ بولعانى ەسىڭدە مە؟
— حۋتور دەيسىڭ بە؟ — كەمپىر بۇل سۇراققا تياناقتى انىق جاۋاپ بەرە المادى. ول كوپ نارسەنى الدەقاشان ۇمىتىپ قالعان بولاتىن.
— قالاي دەگەندە دە ول حۋتور ءالى كۇنگە دەيىن سول ورنىندا تۇر عوي، ايتەۋىر؟ — دەدى بيارتۋر.
— ءيا، ءيا، ول ءوزى جاپ-جاقسى-اق حۋتور بولاتىن. مەن وندا قىرىق جىل بويى تۇرعانمىن، — دەدى حالبەرا. — وندا ەشقانداي توتەنشە وقيعا بولا قويمايتىن. ال مۇندا نەشە ءتۇرلى بالەدەن كوز اشا المايسىڭ — ايتەۋىر ءبىر نارسە بولادى دا جاتادى.
— ەندى ءبىزدىڭ جازعى مەكەنمەن ءبىرجولا قوشتاساتىن كەزىمىز كەلدى، — دەدى بيارتۋر.
— ءوزىم دە وسىلاي بولاتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى حالبەرا.
— الگى قارعىس اتقان جىن-شايتان بۇل جەردى باياعىدان بەرى جايلاپ العان، ءالى دە سولاي قالا بەرەدى. بۇل حۋتوردىڭ يەسىن اتىشۋلى كولۋمكيللي ءوزىنىڭ قاندى شەڭگەلىنەن شىعارىپ كورگەن ەمەس. ال مەن بولسام، جازعى مەكەندى ءوز ءۇيىم ەكەن دەپ ەشقاشان ەسەپتەگەن ەمەسپىن.
ءبىراق بيارتۋر سيقىرلى زۇلىم كۇش ەلەستەرى تۋرالى اڭگىمەنى قولداي قويعان جوق. ويتكەنى ونىڭ ءوز باسى ەشقانداي سيقىرلى زۇلىم كۇشتەرگە دە، تابيعاتتان تىس قۇبىجىقتارعا دا سەنبەيتىن. ول تەك پوەزياداعى قۇبىجىق كۇشتەردىڭ بولعانىنا عانا يلاناتىن. ءسويتتى دە ول دەرەۋ سوزدەن ىسكە كوشتى:
— قىمباتتى بەرا، سەن ماعان ۋدارسەلدى بيىلعى كوكتەمدە تۇرا تۇرۋىمىز ءۇشىن جالعا بەرە الار ما ەدىڭ؟ بۇعان قالاي قارايسىڭ؟ ويلانىپ كورشى.
— ۋدارسەلدە كۇننىڭ باتۋى قانداي ادەمى ەدى دەسەيشى! — دەپ، كەمپىر ءوز الدىنا سويلەپ كەتتى. — جارقىن ءجۇزىڭنىڭ ەلەسىنەن اينالايىن توۋرارين مەرەكەدە كيەتىن ءساندى كويلەگىن كيىپ الىپ، اتقا ءمىنىپ الا سالا يەن دالامەن قۇيعىتا شاۋىپ ءجۇرىپ، قاشاعان قويلاردى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ۇستاپ الىپ، تاپ سول جەردە ءجۇنىن قىرقا قوياتىن. راس، ونىڭ جاقسى ءارى جۇيرىك يتتەرى دە بولاتىن.
— ءيا، قىمباتتى بەرا، ونىڭ — مارقۇم ءتوۋراريننىڭ جاقسى يتتەرى بار ەدى، — دەدى بيارتۋر. — مەن ونىڭ قوڭىر توبەتىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان جوقپىن. ناعىز توبەت دەپ سونى ايت، شىركىن! باسقا يتتەر كۇندىز عانا كورە الاتىن نارسەنى ول تاس قاراڭعى تۇندە دە جاقسى كورە بەرەتىن. سيرەك كەزدەسەتىن قىمبات قازىنا ەدى. مەنىڭ دە جاقسى يتتەرىم بولعان، قىمباتتى بەرا. ولار ماعان شىن بەرىلگەن يتتەر ەدى، وزىمە وپاسىزدىق جاساپ كورگەن جەرى جوق. بىردە مەنىڭ سارى قانشىعىم بولدى. قازىرگى قانشىعىمنىڭ ءۇش ۇرپاعىنىڭ ارعى ولەكشىنى ەدى. ونداي ءيتتى ءقازىر تاپا-تال تۇستە قولىڭا شام الىپ ىزدەسەڭ دە تابۋ قيىن. ول ماعان كەي كەزدەرى ومىرگە دە، ولىمگە دە باس يمەيتىن تاۋەلسىز يت سياقتى بولىپ كورىنەتىن.
قالاي دەگەندە دە ادام جاقسى ءيتتى ۇمىتا المايدى، ول ءارقاشان ەسىڭدە قالادى. ونى ەشكىم دە ۇمىتتىرا المايدى. ءتىپتى كەشەگى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس تا، ءبىر ۇلى ادامنىڭ ونىڭ اياعىن الا ىلە-شالا قۇيىنداي بۇرقىراتا جالعاستىرىپ اكەتكەن، بەيشارا شارۋانىڭ كوز جەتەر كوكجيەگىن بۇلدىراتا تۇمشالاي تۇسكەن "ىزگىلىك مۇراتتارى" دا كوزدەن تاسا، كوڭىلدەن شەت ەتە العان جوق.
— ءيا، قىمباتتى بيارتۋر، زامان وسىلاي وزگەرىپ شىعا كەلەدى عوي، — دەدى بىردە گيلتەيگالىق توۋرير. ونىڭ ۇنىنەن الدەبىر وكىنىشتىڭ سارىنى بايقالدى.
ەرتە كوكتەم ەدى. بىرنەشە شارۋا قوتاننىڭ قورشاۋى جانىندا وتىرعان بولاتىن. ولار وزدەرىنىڭ قويلارىنا ەن سالۋدى ەندى عانا اياقتاعان-دى. قولدارىنا قان جۇعىپ قالعان. قويلار ولاردىڭ اياقتارى اراسىندا وجەتتىكپەن اشىنا ماڭىراۋمەن بولعان.
— كەلەسى كەزەك سەنىكى، — دەدى بيارتۋر. — ءبىراق ءبىز سەنىڭ يتتەردى ەمدەۋشى بولعانىڭنان بىرەۋگە تيگىزگەن كومەگىڭدى كورە الماي-اق قويدىق قوي وسى.
— قايدام، قىمباتتى بيارتۋر، — دەدى توۋرير، ەداۋىر اشۋلى كەيىپ تانىتا. — مەن يتتەر ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن. ءبىراق ماعان مىناداي وي كەلەدى: ەڭ باستىسى — قانداي قيىن جاعداي تۋسا دا ءوز بالالارىڭا ءوزىڭنىڭ سەنۋىڭ كەرەك. مەن ءوزىم ولارعا ءارقاشان كامىل سەنىپ كەلدىم. مەنىڭ بالالارىمنىڭ باسىنا قانداي قيىن جاعداي تۋسا دا ولاردى ۇيىمنەن قۋىپ جىبەرىپ كورگەن ەمەسپىن. ولار مەنىڭ پايداما دا، ءوز پايدالارىنا دا جۇمىس ىستەدى. ءوز بالالارىڭا سەنۋ — ءوز وتانىڭا سەنۋمەن پارا-پار ءىس.
ءيا، ول ورتا شارۋاعا اينالىپ ۇلگەرگەن ەدى. مۇنىسى قازىرگى ءسوز ساپتاۋىنان دا سەزىلىپ تۇردى. ونىڭ ەل قاتارىنا قوسىلعانىنا ەڭ الدىمەن قىزدارى كومەكتەستى. ولار نەكەسىز بالالار تاۋىپ، اكەسىنىڭ ۇيىندە تۇرا بەردى. ءسويتىپ ونى اتا اتاندىردى. سوعىس جىلدارىندا توۋريردە تەگىن جۇمىس قولى جەتكىلىكتى بولدى. ول تابىسى مولايعان سايىن ەل اراسىندا سىي-قۇرمەتكە بولەنە باستادى. ونىڭ وتانعا دەگەن سەنىمى وسىلاي قالىپتاسىپ، "ءبارى دە يسلانديا ءۇشىن!" دەگەن ۇرانعا قوسىلدى.
— سەن ءوزىڭ نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ مەنىڭ بالالارىم مەنى ەشقاشان ۇياتقا قالدىرعان ەمەس، — دەدى بيارتۋر. — ولار مەنىڭ بالالارىم، ەز ەرىكتەرى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز جاندار.
وتىرعان شارۋالار اڭگىمەنىڭ قالاي-قالاي بەت الىپ بارا جاتقانىن تەز تۇسىنە قويدى. ەندى ءسال شىداسا، جاعداي ۋشىعىپ، ءىستىڭ ناسىرعا شاباتىن ءتۇرى بار. اقىرى جاقسىلىققا الىپ بارمايدى. اۋىر ۇنسىزدىك ورىن الدى. وسى كەزدى شەبەر پايدالانا بىلگەن يستادالدىق وۋلاۆيۋر ءبىر ءسوزدى قىستىرا قويدى. ول مۇنداي قولايلى ساتتەن ايىرىلىپ قالسا، قايتادان قولىنا تۇسە قويمايتىنىن ءوز تاجىريبەسىنەن جاقسى بىلەتىن.
— جالپى العاندا مەن بىلاي دەپ سانايمىن، — دەدى ول — قازىرگى اۋمالى-توكپەلى زاماندا، بۇل عانا ەمەس، بۇرىنعى قاي كەزدە بولسا دا، وزىڭە جاقسى ءۇي سالىپ الۋ دەگەنىمىز سەنىڭ ەز ەركىڭ وزىڭدە، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس جانعا اينالدىڭ دەگەندى ءتىپتى دە بىلدىرمەيدى. يسلاندياعا ەل العاشقى قونىستانا باستاعان كەزدەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاتارداعى قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ وزدەرىنە ارناپ ءۇي دەپ اتارلىق باسپانا سالىپ العانىن كورگەن ەشكىم جوق. ءقازىر دە تاپ سولاي. ونداي ارەكەتتەن تۇك تە شىقپايدى! بىزگە جەرتولە دە جەتىپ ارتىلادى. ءيا، جالپى العاندا، وندا تۇرعان نە بار، — ءومىر بويى جەرتولەدە تۇرا بەرۋگە ابدەن بولادى. ويتكەنى ءومىر دەگەنىمىز، ەگەر ونى شىن مانىندە ءومىر دەپ ايتۋعا بولسا، وتە قىسقا. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا-اق وتە شىعادى. ەگەر ءبىز ولمەيتىن، ماڭگى جاسايتىن جاندار بولساق، ءىس باسقا — وندا الدەبىر ءتاۋىر ءۇي سالۋدىڭ ءمان-ماعىناسى بولار ەدى.
ۋنديرحليدتىك ەينار بىلاي دەدى:
— ارينە، مەن وۋلاۆيۋر ەمەسپىن. ەگەر ىلۋدە ءبىر رەت ءوز ويىمدى ايتا قالسام، ونى عىلىمي دالەلگە نەگىزدەپ بايانداي المايمىن. مەن ءوزىم تۋرالى نە ويلاي السام، سونى عانا ايتامىن. مەنىڭ بىلەتىنىم — اركىمنىڭ جانى بار. ول ماڭگى ءومىر سۇرەدى. تاپ سوندىقتان دا جانىمىز جەر بەتىندە قينالىپ، جاپا شەگەتىن از عانا ۋاقىتتا جەرتولەدە تۇرا بەرۋىمىزگە دە بولادى. ماعان ءبارىبىر — ءوزىم سولاي دا تۇرا بەرەمىن. ەگەر ءومىرىمىز كەدەي، ءۇيىمىز تار، قارىزىمىز شاشىمىزدان كوپ ءارى اۋىر، قالتامىز جۇقا، تويا تاماق ىشۋگە قارجىمىز جەتكىلىكسىز بولسا دا، ءتۇرلى اۋرۋ — سىرقاۋعا دۋشار بولۋدان قۇتىلا الماساق تا، جاننىڭ اتى جان ەمەس پە، ول ءبارى ءبىر ولمەيدى، ماڭگى جاسايدى. وعان لايىقتى ورىن جەر بەتىندە ەمەس، جوعارىدا — ەڭ جاقسى جۇماقتا، جانناتتى جايدا بولۋى ءتيىس.
— جان تۋرالى وتتاعان بىلشىلىڭمەن قوسا سەنى سايتان السىن! كوزىمە كورىنبەي، جوعالشى ءارى! — دەپ، مەيلىنشە جەك كورگەن وشپەندى ءۇن قاتقان بيارتۋر قورشاۋدىڭ ارعى جاعىنا سەكىرىپ ءوتتى.
كەلدتەن كەلگەن حرودلوگۋر ەندىگى اڭگىمەنى قويدىڭ ىشەك قۇرتىنا قاراي بۇردى.
جەتپىس ءتورتىنشى تاراۋ
ساگانىڭ سوڭى
ۇرلانعان نان
بيارتۋر ۋدارسەلدەگى جەر ءۇيدى ءبىر كۇنى ويىنا قۇداي ءوزى سالا قويعان ۇلگىمەن قايتا جوندەپ بىتىرگەن كوكتەمدە ۋتيرەدسميريدەگى ستاروستا ءوزىنىڭ بۇرىنعى قىستاۋىنا ول حۋتور كەپىلگە قويىلعان سوماعا ساتىپ الا قويدى. مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى دە ءساتى تۇسكەن ساۋدا بولدى دەپ سانادى. ستاروستا ونى تۇلكى وسىرەتىن پايدالى ءىرى ورىنعا اينالدىرۋدى ويلادى. ويتكەنى ءقازىر ادام ءۇشىن ەڭ زۇلىم قاسكۇنەم جاۋ تۇلكى ەمەس، قوي ەكەنى بەلگىلى بولدى. بيارتۋر ءوزىنىڭ قويلارىن سولتۇستىكتەگى يەن دالا ساندگيلگە ايدادى، دۇنيە-مۇلكىن دە تاسىپ اكەتتى. قيراعان ەسكى جۇرتتا حالبەرا كەمپىر عانا قالدى. بياتۋر ونى قالاعا بارىپ قايتقاننان كەيىن سولتۇستىككە الىپ كەتپەك بولدى. ءسويتىپ ول "ۋردارسەلدەگى بيارتۋر" دەگەن اتپەن قالاعا تۇڭعىش رەت جول تارتتى. قاسىندا ۇلى دا بولدى. بيارتۋردىڭ تۇتىنۋشىلار قوعامىنا قارىزىنىڭ كوبەيىپ كەتكەنى سونشا، ەندى بۇل ودان ءوز اتىنا قوس ۋىس قارا بيداي ۇنىن دا الا المادى. ويتكەنى بۇعان بۇدان بىلاي ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن مارقۇم يوۋننىڭ قىزى، ءقازىر قولىنداعى ەنەسى، جەسىر كەمپىر حالبەرانىڭ اتىنا عانا، سونىڭ وزىندە ونىڭ بەرگەن سەنىم حاتىن كۋالاندىرۋ ارقىلى الۋعا رۇقسات ەتىلەتىن. اشۋىن باسىپ، ىشتەگى شەرىن تارقاتۋ ءۇشىن دوق كورسەتىپ، قوقان-لوققى جاساۋدىڭ، بىلاپىت سوزدەرمەن بالاعاتتاۋدىڭ ەشقانداي ءمان-ماعىناسى قالماعان بولاتىن. ويتكەنى، ءبارىبىر، ونى تىڭداپ جاتقان ەشكىم جوق. ەشكىمنىڭ دە تىڭدايتىن، وعان جاۋاپ قايتاراتىن ۋاقىتتارى جوق. ەستيتىن ەڭ جاقسى جاۋابى — قويماداعى جاس بالانىڭ: "ءوشىر ءۇنىڭدى. قارىستىر جاعىڭدى!" دەگەن سوزدەرى عانا. بىرەۋگە جۇدىرىق جۇمساۋدان دا قايران قالمادى. ونىڭ ۇستىنە، جۇدىرىعىڭ جاڭىلىس ءتيىپ جۇرسە، كايتىپ قۇتىلا الماس بالەگە قالاسىڭ. بيارتۋر ءقازىر ەكى جاقسى اتىن ۋدارسەلدەگى ەسكى بولمەنى جوندەۋگە قاجەتتى ماتەريالدار الۋ ءۇشىن ساتىپ جىبەردى. ەندى ونىڭ قولىندا جالعىز اتى — جيىرما التى جاستاعى جاسامىس، كوتەرەم بلەسي عانا قالدى. ءبىز بۇل جانۋاردى سوناۋ ءبىر جىلى جازعى مەكەندەگى جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسقان كەزدەگىدەن بەرى بىلەمىز. سودان بەرى قانشاما كوپ ۋاقىت ەتتى دەسەڭىزشى! ءبىراق كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىمىزدا. قىستىڭ قىتىمىر سۋىق كۇنى ەدى. ەسىكتىڭ بوساعا جاقتاۋىنا بايلاۋلى تۇرعان بلەسي قوي قورا جاقتان كەز المايدى — قايتا-قايتا موينىن سوزىپ، قاراي بەرەدى. ال نيدۋركوتتىق توۋردۋر پسالوم-دۇعا وقىپ تۇردى. جىلقى جارىقتىق ءتوزىمدى تۇلىك قوي. وسى بلەسي نە كورمەدى — ءوزىنىڭ يەسى، جازعى مەكەندەگى شارۋا بيارتۋردىڭ باسىنان كەشكەن قيىن-قىستاۋ اۋىر كۇندەرىنىڭ ءبارىن دە بىرگە كوردى. اۋىر جىلدارداعى بىردەن-بىر سەنىمدى سەرىگى، ال جاقسى كەزەڭدەگى كوپ جىلقىنىڭ ءبىرى عانا بولدى. ەندى، مىنە، تاعى دا جالعىز ات قانا بولىپ قالدى. قازىرگى بلەسي — ابدەن قارتايعان، قاجىپ بىتكەن، كوتەرەم حالگە جەتكەن، قوتىر بولعان ءبىر كوزىنە اق ءتۇسىپ، كورمەي قالعان سوقىر ات. جاسامىس جانۋارعا جانىڭ اشيدى! ءبىراق ءبىر قاراعاندا ونىڭ كەۋدەسى دە بيارتۋردىڭ ءوزىنىڭ كەۋدەسىندەي كەڭ ءارى ءتوزىمدى كورىنەدى.
بۇلار فوردقا جەتكەن ەدى. بيارتۋر تەزىرەك جولعا شىعىپ، كەرى كايتىپ كەتۋگە تاۋەكەل ەتە المادى — اتتى زورىقتىرىپ الارمىز دەپ قورىقتى. ءسويتتى دە بلەسيدى وتقا قويا بەردى. بەيشارانىڭ ءتىسى دە ناشارلاپ بىتكەن ەدى. ەندى ونىڭ تويىنىپ جايىلۋىنا كوپ ۋاقىت كەرەك. ول ەمىن-ەركىن وتتاسىن دەپ، تاڭ اتقانشا كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. ابدەن كەش بولعان كەز ەدى. تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ دۇكەنى الدەقاشان جابىلىپ قالعان. اكەلى — بالالى ەكەۋى ونى — مۇنى شارۋالارىن ءبىتىرىپ العاننان كەيىن ەندى تاڭنىڭ اتۋىن كۇتۋدەن باسقا ەشنارسە قالمادى. ولار دالاعا شىقتى. ەكەۋى دە اش ەدى — بۇگىن كۇنى بويى ءنار تاتقان جوق بولاتىن. قالتالارىندا كوك تيىن اقشاسى تاعى جوق. ەشقايدا بارا المايدى. كوفە ىشۋگە اڭسارلارى اۋىپ، قاتتى قينالىپ كەلەدى. ءبىراق وزدەرىنىڭ بۇل جاعدايلارى تۋرالى ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپايدى. تۇمان ءتۇستى. ءبىر كەزدە تەڭىز جاقتان سۋىق جەل سوقتى. ايتەۋىر جاڭبىر جاۋا قويعان جوق.
— بۇگىن تۇندە جاڭبىر جاۋا قويمايدى، — دەدى بيارتۋر، اسپاندى اينالا شولىپ شىعىپ. — ءبىر قورشاۋدىڭ تۇبىندەگى ىق جەردە بىرەر ساعات كوز ءىلىندىرىپ الايىق.
قالادا الدەبىر قوبالجىعان تارتىپسىزدىك بار سياقتى، دابىرلاعان داۋىستار ەستىلەدى. ۋردارسەلدەن كەلگەن بيارتۋر العاشقىدا مۇنى باسقاشا قابىلدادى، — الدەقايدا ماڭىزدى شاراعا بايلانىستى داۋرىعۋ بولار دەپ ويلاپ قالدى. ويتكەنى ينگولۆ ارنارسوننىڭ "مۇراتتارى" فوردتا دا جۇزەگە اسىرىلا باستاعان بولاتىن. وسىدان ەكى اپتا بۇرىن مۇندا ۇلكەن ايلاقتىڭ قۇرىلىسى قولعا الىنعان ەدى. بۇل قۇرىلىستىڭ باعدارلاماسىن ءبىر كەزدەگى سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا قازىرگى پرەمەر-مينيستر ۇسىنعان. كەيىن ول التينگتە قارالىپ، زاڭ رەتىندە قابىلدانعان. و، ينگولۆ ارنارسون — ءوز ايتقانىنان قايتىپ كورمەگەن ادام. مىنا ۇلكەن قۇرىلىسقا جەرگىلىكتى حالىقپەن كاتار ۆيكتەگى كوپتەگەن تۇرعىندار دا جۇمىسقا جايعاستى. ولار وزدەرىنىڭ بالا-شاعاسىن ۇيلەرىندە قالدىرىپ، سوقا باستارى وسىندا كەلگەن. مۇندا بۇرىن بالىق تازالاناتىن، كەيىن جۇمىسشىلارعا ارنالعان باراقتارعا اينالعان ەسكى سارايلاردا تۇرىپ جاتقان ەدى. بۇلارعا تولەنەتىن ەڭبەكاقى مولشەرى ادەتتە شالعاي اۋدانداردا ىستەيتىن ءجۇمىسشىلاردىڭ تابىسىنا تەڭ بولادى دەپ ۋادە ەتىلگەن. ايلاققا كىرە بەرىستە سالىنادى دەپ بەلگىلەنگەن اتاقتى قۇرىلىس قايتادان قولعا الىندى. ول ءۇشىن قىرۋار مول تاس پەن بەتون قاجەت، ءجۇمىسشىلار ءبىر اپتا بويى تاۋ قوپارىپ، تاس تاسىپ، جانقيارلىقپەن ەڭبەك ەتتى. العاشقى جالاقى بەرەتىن كۇن دە كەلىپ جەتتى. شالعاي اۋدانداردا ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ جالاقى مولشەرى تۋرالى مالىمەت تىم اسىرا كورسەتىلگەن بولىپ شىقتى. بۇلاردىڭ الاتىن جالاقىسى وزدەرىنىڭ قارا باستارى مەن بالا-شاعاسىن اسىراۋىنا جەتپەيدى ەكەن. "ءبىز دە ەل قاتارىنا قوسىلاتىن بولدىق!" دەگەن ءۇمىت ءۇزىلىپ، كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. بۇلار مۇنداي جارىتىمسىز جالاقىنى، مۇنداي ساتقىن ساياساتتى جۇمىسشىلاردى ەزىپ-جانشۋعا جاسالعان قاتىگەز شابۋىل دەپ ءبىلدى جانە وزدەرىن قازىرگى قوعامدىق ءتارتىپتىڭ قاس جاۋلارىمىز دەپ سانادى. ويتكەنى ەڭبەكشى حالىقتىڭ تاپقان تابىسى تاماعىن اسىراۋعا جەتپەيدى. ولار قوعامدىق ءتارتىپ وزگەرگەن شىعار، ەندى جارىلقايتىن بولار دەپ ويلاپ قالعاندارىن مالىمدەدى. جۇمىسشىلار ەڭبەكاقى مولشەرىنىڭ نەعۇرلىم ارتتىرىلۋىن تالاپ ەتتى. ءبىراق قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ اۋىر كەزەڭدە نەعۇرلىم جوعارى ەڭبەكاقى مولشەرىن تاعايىنداۋعا دا، تولەۋگە دە ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق ەدى. ولاردىڭ بالا — شاعاسىنىڭ ىشەر اس، كيەر كيىمگە جارىماي وتىرعانىندا كىمنىڭ قانداي جۇمىسى بار؟! يسلاندياداعى قاسيەتتى قوعامدىق تارتىپكە قول سۇعۋعا، ونى وزگەرتۋگە بولمايدى! ماسەلە وسىعان كەلىپ تىرەلگەن سوڭ جۇمىسشىلار جۇمىستى توقتاتىپ، ەرەۋىلگە شىققان بولاتىن. بۇرىن بۇل قالادا، فوردتا، مۇنداي ەرەۋىل ەشقاشان بولىپ كورمەگەن ەدى. قوزعالىستىڭ باسى — قاسىندا ۆيكتىڭ تۇرعىندارى ءجۇردى. ويتكەنى ولار ءبىر كەزدە ۆيكتەگى جۇمىستى توقتاتىپ، ەرەۋىلگە شىققان، ءسويتىپ ويداعىداي تابىسقا جەتكەن بولاتىن: ولاردىڭ بالا-شاعاسى ەرەۋىلدەن كەيىن ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قارا بيدايدىڭ نانى مەن بالىقتىڭ قالعان-قۇتقان قوقتىعىنا جارىپ قالعان ەدى. ءبىراق فورد تۇرعىندارىنىڭ پىكىرى ەكىگە ءبولىندى: كوپشىلىگى جۇمىسقا شىقپاي، ەرەۋىل جاساي بەرۋگە بەل بۋدى، ال ەكىنشى ءبىر ۇلكەن توبى ويىننان شىعىپ قالدى — وسىلاي بولاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى نارسە — ءوزىمىزدى يسلانديانىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنا قۇربان ەتەمىز دەپ سوقتى! جۇمىس جۇرگىزۋشى توپ باسشىلارى مىناداي نارازىلىق تۋدىرعان ماردىمسىز جالاقىعا جاڭادان جۇمىسشىلار قابىلداي باستادى. كەمە يەلەنۋشى شاعىن توپ پەن ۇساق بۋرجۋازيا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ قىزمەتىن ايامايتىنىن، ءتىپتى تەگىن كورسەتەتىنىن مالىمدەدى. ويتكەنى ولار وزدەرىن حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن يسلاندياداعى قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاپ قالۋشىلارمىز دەپ جاريالادى. ءبىراق ەرەۋىلشىلەر جۇمىس ورىندارىن تاستاپ كەتۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. ول ول ما، جۇمىس ورنىنا كەلەتىن جولدارعا توسقاۋىل قويىپ، ءوز ەرىكتەرىمەن جۇمىسقا شىققىسى كەلگەندەردى جىبەرمەدى. جەتكىلىكتى مولشەردە باي، يسلانديانىڭ تاۋەلسىز دەربەستىگىن ساقتاپ قالامىز دەپ قۇلشىنعاندار مەن بالا-شاعاسىن اشتىقتان قۇتقارىپ قالامىز دەپ ەرەۋىلدە جۇرگەندەردىڭ اراسىندا قاندى قىرعىن توبەلەستەر دە بولدى. ادامدار ءبىرىن-بىرى بەينە ءبىر كەپكەن ترەسكانى تاسقا ۇرىپ جۇمسارتقانداي اياۋسىز سوققىعا الدى. كەيبىرەۋلەردىڭ باسى جارىلىپ، كوزى شىعىپ، اياق-قولدارى سىندى. وسى وڭىردە بۇرىننان ءمالىم سوزدەر قايتالانىپ، تانىس ويلار ايتىلا باستادى — بۇل جەرگە ار-ۇياتتان بەزگەن قايداعى ءبىر جات بىرەۋلەر وسىنداعى حالىقتىڭ بەيبىت ءومىرى مەن تىنىشتىعىن بۇزۋ ءۇشىن ادەيى كەلىپتى-مىس دەگەن اڭگىمە گۋلەپ كەتتى. ولار بىلاي دەپ تە سوقتى: ەرەۋىلشىلەر ەلىمىزدە جاڭا قوعامدىق ءتارتىپ ورناتپاقشى، ءسويتىپ وزدەرىن — ەڭبەكشىلەردى اش-جالاڭاش تۇرمىستان قۇتقارماقشى. بۇل قالادا ولاردىڭ ويلارىن مۇنداي ەسۋاستىقتان ارىلتا الاتىن پوليسيا جوق بولاتىن. سوندىقتان دا ەسكى قوعامدىق ءتارتىپتىڭ باسىنا، سونىمەن قاتار حالىقتىڭ جەڭىپ العان تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر تونگەن ەدى. اقىرىندا ۋەزدىك سوتتىڭ ءتوراعاسى وكىمەت ورىندارىنىڭ قولىنا بيلىك بەردى دە جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىندەردى قورعاۋ ءۇشىن جانە بۇلىك ۇيىمداستىرۋشى قايداعى جات بىرەۋلەردى، جۇمىس ىستەيمىز دەۋشىلەرگە زاڭسىز كەدەرگى كەلتىرۋشىلەردى قاتاڭ جازالاۋ ءۇشىن پوليسيا كۇشتەرىن شاقىرتۋدى ءوتىندى. ۇكىمەت بۇل وتىنىشكە قۋانا قۇلاق استى. فوردقا پوليسيا وتريادى ارنايى قاتەرمەن شۇعىل تۇردە جىبەرىلەدى ەكەن ەرەۋىلشىلەر بەرىك قورعانىسقا كوشىپ جاتتى، قاندى قىرعىننىڭ كوكەسىن ەندى كورەتىن بولامىز دەگەن اڭگىمە تاراپ كەتتى. شاعىن قالانى قورقىنىش بيلەپ، ادامدار اسىپ-ساسىپ، ابىرجي ءتۇستى.
مىنە مۇنداي جاعدايدا ءبىر كەزدەگى جازعى مەكەننىڭ تۇرعىنى بيارتۋرمەن ەشكىمنىڭ دە ءىسى بولماعانىنا قالاي تاڭ قالارسىڭ؟ جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ويىندا ءبىر-اق نارسە — ەرتەڭ نە بولار ەكەن؟!
ۋاقىت تىم كەشكىرىپ كەتتى. جۇمىسشىلاردىڭ ىردۋ-دىردۋ دابىرلاعان داۋىستارى دا باسىلدى. تەك تەڭىز قارلىعاشتارىنىڭ اششى شاڭقىلى عانا ەستىلەدى. قالانى تاڭعى ءمولدىر اۋا بولەپ الدى. اڭعاردان كەلگەن شارۋا مەن ونىڭ ۇلى جول بويىندا قاراۋىتقان، ءالى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان ءۇيدىڭ تۇسىنا جەتە بەرە وتىرا كەتتى دە، كوك ءشوپتى جۇلىپ جەي باستادى، بىر-بىرىنە كوپكە دەيىن ءتىل قاتقان جوق.
ۇنسىزدىكتى ءبىرىنشى بولىپ ۇلى بۇزدى.
— اۋستا سوۋلليليانىڭ ۇيىنە سوقساق قايتەدى؟ — دەپ سۇرادى گۆەندۋر. — مەن ونى اۋىرىپ قالىپتى دەپ ەستىدىم.
اكەسى جاۋاپ قاتا قويعان جوق.
— سوندا ءبىز اۋستا سوۋلليلياعا سوقپاي كەتە بەرەمىز بە؟ — دەپ تاعى دا سۇرادى ۇلى. — بەيشارانى كۇيەۋى تاستاپ كەتىپتى دەسەدى.
تاعى دا ۇنسىزدىك ورنادى.
— اكە، ءبىز بارساق، اۋستا سوۋلليليانىڭ قاتتى قۋانىپ قالاتىنىنا مەن كامىل سەنىمدىمىن. ونىڭ بىزگە كوفە قايناتىپ بەرىپ، سىيلايتىنىنا دا كۇمانىم جوق.
اقىرىندا اكەسىنىڭ ءتوزىمى تاۋسىلدى. ول ۇلىنا اشۋلى ىزامەن قاراپ، جاۋاپ بەردى:
— قوياسىڭ با، جوق پا؟ ءوشىر ءۇنىڭدى! الدە مەنەن تاياق جەگىڭ كەلىپ وتىر ما، قارعىس اتقان قاڭعىباس نەمە؟ سەن ءوزىڭ ەشقاشان ناعىز ەركەك بولا المايتىن شىعارسىڭ، ءسىرا!
وسىمەن اڭگىمە ءبىتتى.
ولار وسىلاي ۇزاق وتىردى. ءبىر كەزدە جول ۇستىندە بۇلارعا قاراي ءبىر ادامنىڭ باياۋ ءىلبىپ كەلە جاتقانىن بايقادى. ۇزىن بويلى، سيديعان ارىق. ۇستىندە سارعىلت ءتۇستى قالىڭ كەزدەمە — نانكادان تىگىلگەن كويلەگى مەن شالبارى بار. تەلپەگىن جەلكەسىنە قاراي قايىرا كيىپتى. وقتىن-وقتىن كىدىرىپ، ءالى قاراۋىتىپ تۇرعان ءۇي جاققا قاراپ قويادى. كەنەت ونىڭ كوزى جول جيەگىندە وتىرعان بيارتۋر مەن ونىڭ ۇلىنا ءتۇستى. ەندى ءۇي جاققا قاراعانىن قويا سالىپ، بۇلارعا قاراي اقىرىن ءجۇردى. بىرنەشە قادام جاقىن كەلىپ، كىلت توقتادى. ول قالتاسىنان شالا تارتىلعان شىلىمنىڭ تۇقىلىن الىپ، بىرەسە قولىنداعى تۇقىلعا، بىرەسە مىنا ەكەۋىنە قاراي بەردى. سودان سوڭ ىرجاڭ ەتىپ ءبىر كۇلدى دە، شىلىمنىڭ تۇقىلىن تۇتاتىپ، بۇلارعا جاقىن كەلدى.
— قايىرلى كەش، باۋىرلار! — دەدى ول.
بۇلار ونىڭ سالەمىنە سامارقاۋ ەرىنشەكتىكپەن نەمكەتتى جاۋاپ قاتتى ءارى تاپجىلماي قيمىلسىز وتىرا بەردى. اۋىزدارىنان شايناپ ءبىتىپ، ءسولىن تاۋىسقان كوك ءشوپتى تۇكىرىپ تاستاعان دا جوق. جول بويىنداعى سوزىلىپ جاتقان تايىز وردان كوز المادى. كەلگەن ادام اسپانعا ءبىر قاراپ قويدى دا:
— كەشكە قاراي بۇلت ۇيىرىلگەن سياقتى ەدى، — دەدى.
بۇلار تاعى دا ءۇن قاتقان جوق.
— قارعىس اتقان قيىر شەت! — دەدى الگى ادام. ۇيگە قايتقىم-اق كەلەدى. ءبىراق شىنىم ايتسام، جاعداي وندا دا وڭىپ تۇرعان جوق.
— سەن قايدان كەلىپ ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— ۆيكتەن كەلدىم. مۇنداعى جاعداي دۇرىستاۋ ما دەپ ەدىم، دۇرىس ەشتەڭەسى دە جوق ەكەن. جارىلقايمىز دەپ داۋرىعا جار سالىپ ەدى، سويتسەك ءبارى وتىرىك، ءبارى جالعان ءسوز بولىپ شىقتى. ءسىز مەنى تىڭداڭىزشى، — دەدى ول كەنەتتەن ءبىر وي ساپ ەتە تۇسكەندەي، بيارتۋرعا جالت قاراپ. — ماعان از عانا نان ساتپايسىز با؟
— "نان ساتپايسىز با؟" دەيسىڭ بە؟ ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ قايداعى ناندى ايتىپ تۇرسىڭ؟! ساتپاق تۇگىلى جەيتىن دە نانىمىز جوق.
— ە، سولاي ەكەن عوي، — دەدى الگى ادام، كۇلە سويلەپ. — وقاسى جوق... نان ساتىپ الا قوياتىن اقشام ءبارىبىر مەنەن دە تابىلمايتىن ەدى.
از-كەم ۇنسىزدىك ورنادى. سودان سوڭ الگى ادام تاعى دا بىلاي دەدى:
— مۇنىڭ ءبارى دە قىپ-قىزىل وتىرىك، قارعىس اتقىردىڭ! سايتان السىن تۇگە سايتان العىردى!.. وسى ءسوز قاي كىتاپتا جازىلعان ەدى؟
— كيەلى كىتاپتا جازىلعان عوي دەيمىن، شاماسى، — دەپ جاۋاپ قايتاردى بيارتۋر.
— ءيا، ماعان نە بولعان ءوزى؟ — دەدى الگى ادام. — ارينە، كيەلى كىتاپتا جازىلعان!
— سەن ەرەۋىلشىسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر. — سەندەر قالاي ۇيالمايسىڭدار وسى؟! ودان دا جۇمىس ىستەمەيسىڭدەر مە؟ سول جاقسى عوي.
— جۇمىس ىستەگەننەن نە پايدا؟ ءبىزدى اقىماق ەتىپ، الداپ وتىرسا، قالاي جۇمىس ىستەيسىڭ؟! مەن ءسىزدى جۇمىستى جالعاستىرۋدى قالايتىنداردىڭ ءبىرى ەمەس شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
— سولاردىڭ ءبىرىمىن، — دەدى بيارتۋر. — مەن ءومىر بويى ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. ءبىراق ەشكىمگە باتىراق بولىپ جالدانعانىم جوق. مەن ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ەركىم وزىمدەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس اداممىن.
— ەرتەڭ مۇندا پوليسيا كەلەدى دەسەدى، — دەدى الگى ادام. ءسىز الگى قانىشەر قاباعان توبەت ينگولۆ يوۋنسسونعا داۋىس بەرگەن جوق شىعارسىز؟ مەن سولاي شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
ءبىراق بيارتۋردىڭ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرگىسى كەلگەن جوق ەدى.
— سايتان السىن تۇگە! ءبىر جاپىراق نان ساتىپ الۋ قانداي قيىن!
— دەدى الگى ادام. — جىگىتتەر مەنى نان تاۋىپ كەل دەپ جىبەرىپ ەدى. كوفە قايناتىپ ىشۋگە جينالىپ وتىر ولار.
— سەن جاڭا عانا كوك تيىن اقشام جوق دەپ ەدىڭ عوي، — دەدى بيارتۋر.
الگى ادام بيارتۋرعا تاعى دا جالت قارادى، ءتىلىن تاڭدايىنا شىرت ەتكىزىپ، تامسانىپ قويدى دا تاعى كۇلىمسىرەدى.
— مەنىڭ ويىمدا نان ساتىپ الۋ ەمەس، نان دۇكەنىن بايقاپ كورۋ عانا بولعان.
— نان دۇكەنىنىڭ جابىلىپ قالعانى قاشان! — دەدى بيارتۋر.
— جابىلسا، جابىلا بەرسىن. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. تەك ناندى باسقا جاققا تىعىپ كەتپەسە بولعانى.
— تىعىپ كەتكەنى قالاي؟
— ءيا، ءيا، تىعىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. ساعات جەتىلەر شاماسىندا مەن مۇندا عاجايىپ بولكەلەر ءتۇسىرىلىپ جاتقانىن كورگەنمىن — ناعىز قارا بيداي نانى بولاتىن!
الگى ادام اۋزىنداعى شىلىم تۇقىلىن تارتىپ بولدى.
— ءسىز قالاي دەپ ويلايسىز — بۇگىن جاڭبىر جاۋا ما؟ — دەپ سۇرادى ول، اسپاندى تاعى دا ءبىر شولىپ شىعىپ.
— جاۋا قويماس، — دەدى بيارتۋر.
— مەيلى ماعان ءبارىبىر — جاۋسا، جاۋا بەرسىن، — دەدى الگى ادام. — وسىنى دا ءومىر دەيمىز-اۋ! مەنىڭ ايەل زاتىمەن بولماعانىما قانشا ۋاقىت ءوتتى دەسەڭىزشى!
— ە، سولاي ما ەدى؟ — دەي سالدى بيارتۋر.
— ءبىراق، ءبىر جاعىنان، سولاي بولعانى دا جاقسى، — دەدى الگى ادام.
— كۇشىمىزدى بويىمىزدا ساقتاۋىمىز كەرەك. مىنا جەكسۇرىن جاۋىزداردىڭ شاقىرۋىمەن ەرتەڭ شىنىمەن-اق پوليسيا كەلە قالسا... بەرى قاراڭىزشى، بالكىم، بىزبەن بىرگە ەرەۋىل جاساۋعا سىزدەر دە باراتىن شىعارسىزدار؟
— سوندا كىمگە قارسى ەرەۋىل جاسايمىز؟
— ارينە، الگى سۇمىراي سايتان ينگولۆ يوۋنسسونعا قارسى. بيارتۋر ويلانىپ قالدى. ءبىراق بىلاي دەدى:
— مەنىڭ توبەلەسكە تۇسەر دارمەنىم قالعان جوق قوي.
— ءبىزدىڭ بار قارۋىمىز — كەتپەننىڭ ساپتارى مەن سويىل-تاياقتار عانا...
— ە، سولاي ما ەدى؟ — دەدى بيارتۋر وعان جاۋاپ رەتىندە.
— ەگەر الگى جەكسۇرىن جىن-پەرىلەر مىلتىقپەن قارۋلانىپ كەلەتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ قول كوتەرىپ، بەرىلگەننەن باسقا امالىمىز قالمايدى، — دەدى الگى ادام. — ءبىز وسىلاي دەپ شەشىپ تە قويدىق. ويتكەنى كوبىمىزدىڭ بالا-شاعامىز بار عوي. ەگەر مەنىڭ بالالارىم بولماسا، ەشنارسەدەن تايسالماس ەدىم. "سىردىڭ سۋى سيراعىمنان كەلمەس ەدى!". قىرىپ-جويىپ اتقانىنا دا قاراماس ەدىم. تىڭداڭىزشى مەنى — سىزدەر مۇندا نەنى كۇتىپ وتىرسىزدار؟ الدەبىر ەرەكشە جاقسىلىقتى كۇتىپ وتىرعان جوقسىزدار ما؟
— جوق، ونداي ەشنارسەنى دە كۇتىپ وتىرعان جوقپىز. اناۋ كوتەرەم كارى اتىمىزدى وتقا قويىپ، ازىراق الدەنىپ السىن دەپ وتىرمىز. بەيشارا جاسى جيىرما بەستەن اسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ يەن دالا ارقىلى ۇيىمىزگە قايتۋىمىز كەرەك. ءبىز ەندى ەرتەلەپ ءجۇرىپ كەتەمىز.
— مۇندا قىزىل شەكە توبەلەس اياقتالىپ، ءبىر جاقتى بولماي تۇرىپ، سىزدەر ەشقايدا كەتپەيتىن شىعارسىزدار، باۋىرلارىم؟! بۇل جەردە نە ءبىتىرىپ وتىرسىزدار؟ ودان دا بىزبەن بىرگە بولىپ، كوفە ءىشىپ، نان جەپ الىڭىزدار.
— سوندا سەندە نان بولعانى ما؟
— "نان بولعانى ما؟" دەگەنىڭىز نە؟ — دەپ تاڭدانا سۇرادى الگى ادام. — بار بولعاندا قانداي! ءيا، ءيا، بار. بارىمىزگە دە جەتىپ ارتىلادى. قانە، جۇرىڭىزدەر.
ول سونشالىقتى سوزشەڭ ءارى جارقىن ءجۇزدى، اقكوڭىل، جولداستىققا ادال ادام بولىپ شىقتى. ەندى ەكى شارۋا دا ورىندارىنان تۇرىپ، ونىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەردى. ءبىراق ول تۋرا جولمەن تىكە تارتۋدىڭ ورنىنا، كىسى تاڭ قالارلىقتاي قايداعى ءبىر بۇرالاڭ-بۇرالاڭ قيسىق جولدارمەن باستاپ كەلەدى. وقتىن-وقتىن كىدىرىپ، جان-جاعىنا كەزەك-كەزەك كوز تىگەدى. وسىلاي كەلە جاتىپ، بۇلاردى ەكى جەردە توقتاتىپ، ازىراق كۇتە تۇرۋدى ءوتىندى، ءوزى ءبىر ءۇيدىڭ سىرت جاعىنا جۇگىرىپ بارىپ قايتتى.
— سايتان السىن تۇگە! ادامنىڭ كۇلكىسى كەلەدى ەكەن، — دەدى ول — جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ۇرەيلەنگەنى سونشا، ايەل بىتكەن اس ۇيلەردىڭ ەسىگىن تاس قىلىپ بەكىتىپ تاستاپتى.
ول وسى ارەكەتتى الدەبىر قىزىق نارسە سياقتى كورگەندەي، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. ءبىراق بيارتۋر مەن ونىڭ ۇلى مۇنىڭ نەسى كۇلكىلى ەكەنىن تۇسىنبەدى — كۇلگەن جوق. الگى بەيتانىس ادام پوليسيا تۋرالى، اۋا رايى تۋرالى، ايەلدەر تۋرالى اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى. ويىنا كەلگەنىن جاسىرماي ايتۋدان جالىقپادى.
— مەنىڭشە، — دەدى ول، — ءبىزدىڭ مىنا زامانىمىزدا ايەل الۋ، ۇيلەنۋ — بارىپ تۇرعان اقىماقتىق!
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— ءيا، قىپ-قىزىل اقىماقتىق! — دەدى الگى بەيتانىس ادام، ءوزىنىڭ ءسوزىن ءوزى قوستاپ. ءسويتتى دە ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن ءتىلىن تاڭدايىنا شىرت ەتكىزدى.
— ونداي بولعاندا ۇيلەنبەي-اق قويعانىڭ كەرەك ەدى عوي، — دەدى بيارتۋر.
— ءسىز تىڭداي بەرىڭىزشى. مەن وسىندا ءبىر ەرجۇرەك باتىل جىگىتپەن سويلەسىپ قالىپ ەدىم، ول بىلاي دەپ، اشىنا شىنىن ايتتى: "وكىمەت ورىندارى ەڭبەك ادامدارىن مۇنداي قايىرشىلىق قىسپاعىندا قيناپ، ءتىرى ۇستاعانشا قىرىپ تاستاسا، الدەقايدا جاقسى بولار ەدى!"
— قايداعى جوق بوس ءسوزدى ايتىپ تۇرسىڭ، — دەدى بيارتۋر.
— جو-جوق، بوس ءسوز ەمەس، — دەپ جالما — جان جاۋاپ قاتتى ول — بۇل — بارىپ تۇرعان اششى شىندىق. مەن دە سولاي دەپ ويلايمىن. قاتارداعى قاراپايىم ادامدار قازىرگى تارتىپكە بەيىم ەمەس. ولاردىڭ قىلمىس جاساۋ قولدارىنان كەلمەيدى. الاياق ادامدار عانا جاقسى ءومىر سۇرە الادى بۇل زاماندا.
بيارتۋرگە بۇل سوزدەردىڭ استارىن، ءمان — ماعىناسىن ءتۇسىنۋ قيىن ەدى. سوندىقتان دا ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتقان جوق.
— اتتەڭ، قولىمىزدا قارۋ جوق! — دەپ، ءسوزىن وكىنىشپەن جالعاستىردى الگى بەيتانىس ادام. — ەگەر قارۋىمىز بولسا، ءبىز ولارمەن ءتىپتى باسقاشا سويلەسەر ەدىك. ال ازىرشە كۇرەك پەن كەتپەننىڭ ساپتارىن ۇرلاپ، سويىل سايلاپ جاتىرمىز. سونىمەن-اق سۇلاتىپ سالامىز. ال ەگەر ولار قارۋلانىپ كەلەتىن بولسا، وندا، ارينە، سوز باسقا... وسى جەردە ءسال عانا توسا تۇرىڭىزدار. مىناۋ ۇيدە ءبىر ايەل تۇرۋشى ەدى...
ول كوزدى اشىپ-جۇمعانشا الاسا ءۇيدىڭ ارت جاعىن اينالا بەرىپ، جوق بولىپ كەتتى. ءۇيدىڭ تەرەزەسى الدىندا گۇل ءوسىپ تۇر ەكەن. ونىڭ جانىندا — تاۋىق قامايتىن كەتەكحانا. ارادا از عانا ۋاقىت وتكەندە الگى بەيتانىس ءبىر جاقتان سەكىرىپ ءتۇستى. قولىندا ءداۋ قارا بولكە نانى بار.
— شەگەگە جىرعىزىپ العانىمدى قاراڭىزدارشى، — دەدى ول قولىنداعى جارانىڭ قانىن ءبىر جالاپ قويىپ. — ءبىراق تۇك تە ەتپەيدى. قانە، ەندى جۇرىڭىزدەر.
— مەن سەنى بۇل ناندى ۇرلاپ العان جوق شىعار دەپ ويلايمىن. سولاي ما؟
— ايتاتىن اڭگىمە تولىپ جاتىر! — دەدى الگى ادام ءتىلىن تاڭدايىنا تاعى دا شىرت ەتكىزىپ. ءسويتتى دە ناندى شالبارىنىڭ ىشىنە تىعىپ جىبەرىپ، سىرتىنان كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن جابا قويدى. — ەشتەڭە ەتپەيدى، بۇل ايەلدىڭ بىرنەشە حۋتورى بار. ونىڭ ۇستىنە، پاستوردىڭ جەسىرى.
بيارتۋر كىلت توقتادى دا بىلاي دەدى:
— مەن بارمايمىن.
— جوق، باراسىز، — دەدى الگى ادام. باراسىز دا ىستىق كوفە ىشەسىز. مىنا عاجايىپ بولكەنى ءبولىسىپ جەيمىز. بۇل ناننىڭ مەن ايتقان جەسىر قاتىنعا مۇلدە قاجەتى جوق ەكەن.
— مەن ءوز ومىرىمدە ۇرلىق جاساپ كورگەن ەمەسپىن، — دەدى بيارتۋر.
— ۇرلىق جاساعان ادامدى جاسىرىپ تا كورگەن جوقپىن.
— مەن دە سولايمىن، — دەدى الگى ادام. — ەگەر سەنى جان-جاعىڭنان توناپ، قاناپ جاتسا، ونىمەن دە قويماي، اتىپ، اسىپ، قىرىپ سالاتىن بولسا، باسقا قانداي امالىڭ بار؟ كاپيتاليزم كەشەگى سوعىستا ءوز قارا باسىنىڭ قامىن جەپ، مۇددەسىن كوزدەپ، ون ميلليون ادامدى قىرىپ سالعان جوق پا؟ وعان قاراعاندا ءبىر بولكە ناندا تۇرعان نە بار ءتايىرى!؟ كاپيتاليزم قولىنان ۇرلىق كەلمەيتىندەردى بارىنشا اياۋسىز جازالايدى. ولاي بولسا، ۇرلىق ىستەگەننىڭ نەسى ايىپ؟ تۇرمەدە وتىرىپ شىققانداردىڭ ايتۋىنشا، ەڭ راقات ءومىر سوندا كورىنەدى. ال مىنا مەن ايتقان قاتىن ءوز حۋتورلارىندا تۇراتىنداردىڭ قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الادى — جالاقى سالىعىن ەڭ اقىرعى ەيريرىنە دەيىن تۇگەل جيناپ بىتكەنشە جانى جاي تاپپايدى. ءسىز سياقتى حۋتور يەسى بولعانشا، وندا تۇرمەدە وتىرعاننىڭ ءوزى ارتىق. مەنىڭ كامىل سەنىمىم بويىنشا، ادام ءوزىن نەعۇرلىم ەركىن سەزىنەدى — ناعىز ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلدى دە، قارىز دا ەمەس، دەربەس ادام دەپ سونى ايتۋ كەرەك! قانە، باۋىرلارىم، قوزعالايىق. كوفە دە قايناپ تۇرعان شىعار، تەزىرەك بارايىق. بۇل ومىردە كاپيتاليزمنەن باسقا ەشقانداي ۇرى جوق. سونى تۇسىنىڭىزدەر.
باراكتا ون با، ون ەكى مە جۇمىسشى وتىر ەكەن. قوڭىرسىپ، بىقسىپ جانعان كىشكەنتاي كەروسين پەشتىڭ ۇستىندە كوفە قايناپ تۇر. قايناعان ىستىق سۋ دا دايىن. ىشكە كىرىپ كەلگەندەر كوفەنىڭ مۇرىن جارار حوش ءيىسىن بىردەن سەزدى.
— بۇلار قاي جىگىتتەر؟
— قاي جىگىتتەر ەكەنىن قايدام، — دەپ جاۋاپ قاتتى الگى بەيتانىس ادام. — ايتەۋىر جول بويىندا تەمەكى شايناپ وتىر ەكەن. ونىڭ مۇنىسى سونشالىق ءدال جاۋاپ بولمادى. ويتكەنى بۇلار تەمەكى ەمەس، كوك ءشوپ شايناپ، تىستەرىنە تالعاجاۋ ەتىپ وتىرعان بولاتىن. — سودان مەن بۇلاردى كوفە ىشۋگە شاقىرىپ كەلدىم.
— سەن ءوزىڭ نان اكەلدىڭ بە؟
— ءيا، ءيا، نان جەتەدى. قانە، باۋىرلارىم، كىرە بەرىڭىزدەر!.. ال، سەندەر، بۇلاردى قاۋىپتەنبەي قابىل الىڭدار. ويتكەنى بۇلار دا كاپيتاليزمگە قارسى ەكەن.
ءۇي ىشىندەگىلەر قوناقتاردى تورگە شاقىرىپ، ساكى-توسەككە شىعىپ وتىرۋدى ۇسىندى. "بۇلار كىم ءوزى؟" دەگەندەي، شەتتەرىنەن قادالا قاراي باستادى. ولاردىڭ بىرەۋى جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر تۋرالى ەستىگەن بولىپ شىقتى. ونىڭ قۇرىلىس سالعانىن دا، وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ول حۋتوردىڭ قارىزىنان قۇتىلۋ ءۇشىن وتكىزىلگەن باسەكە — ساۋدا كەزىندە پىشاق ۇستىنەن ساتىلىپ كەتكەنىن دە بىلەدى ەكەن. وتىرعانداردىڭ بۇل جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى سۇراپ بىلگىسى-اق كەلىپ ەدى، ءبىراق بيارتۋر جارىتىپ ەشنارسە ايتقان جوق. وعان ءبىر شىنى اياق كوفە قۇيىپ ەدى، ونى العىس بىلدىرە قابىل الدى. ال ماسەلە نانعا كەلىپ تىرەلگەندە ول ەندى ىشتەي اشۋ-ىزاعا تاعى كەنەلدى. ويتكەنى بۇل ۇرلانعان نان، باسقا بىرەۋدىڭ نەسىبەسى بولاتىن. ەگەر اقشاسى بولسا، قىمبات باعاسىن-اق ساتىپ الار ەدى. ءبىراق وعان اقشاسى جوق. گۆەندۋر ناننىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىن قولىنا الا بەرىپ، اكەسىنە بۇرىلىپ قارادى.
— بۇل ءۇشىن مەن ەمەس، ءوزىڭ كىنالىسىڭ، ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ! ءوز وبالىڭ — وزىڭە، — دەدى بيارتۋر.
— بيارتۋر، ءسىز ءوزىڭىز-اق ايتا قويىڭىزشى، — دەدى ءبىر جاس جىگىت. ونىڭ ادام تاڭ قالارلىق اشىق كوز قاراسى مەن شىرايلى ءجۇزى اسەرلى كورىندى. — ءسىز ورىس شارۋالارىنىڭ مۇندايدا نە ىستەگەنىن بىلەسىز بە؟
بيارتۋر جاۋاپ قاتپادى. ءۇنسىز وتىرا بەردى. جاس جىگىت ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى:
— ولار ەستە جوق ەرتە زاماننان بەرى يەن دالاداعى جابايى مىسىقتار سياقتى نەمەسە، دالىرەك ايتار بولساق، مىنا ءسىز ءتارىزدى، وزگە دە يسلانديا حۋتورىنىڭ يەلەرى سياقتى ءوز ەرىكتەرى وزدەرىندە، ەمىن-ەركىن ەڭبەك ەتىپ كەلگەن دەربەس جاندار ەدى. كاپيتاليزم ولاردى اياۋسىز توناۋدىڭ استىنا الدى، ۇرىپ-سوقتى، اتىپ-اسىپ ولتىرۋمەن بولدى. وسىدان سەگىز جىل بۇرىن كاپيتاليزم ءوزىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن سوعىس ءورتىن بۇرق ەتكىزىپ، ولاردى كوشەدەگى بۇرالقى يتتەر سياقتى قىرىپ-جويا باستادى. ءسويتىپ ءۇش جىل بويى كەسكىلەسكەن قاندى قىرعىنعا دۋشار ەتتى، ءتىپتى كەيبىر كۇندەرى ەكى ءجۇز مىڭ ادامعا دەيىن وپات بولدى. اقىرىندا ورىس شارۋالارىنىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، شىداي المادى. ولار وزدەرىنىڭ سەنىمدى وداقتاس جولداستارى — قالاداعى جۇمىسشىلارمەن تىزە قوسا بىرىگىپ، كاپيتاليزمنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى، ورىس پاتشاسىن تاعىنان تايدىرىپ، ءولتىرىپ جىبەردى. ولار كاپيتاليزمنىڭ وزدەرىنەن توناپ العان دۇنيە-مۇلكىن كەرى قايتارىپ الدى. جاڭا قوعام قۇردى. ەندى ول قوعامدا بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن بىرەۋ قاناپ، ەشكىم دە بەلشەسىنەن بايلىققا باتا المايتىن بولادى. ول ۇجىمدىق قوعام دەپ اتالادى.
— ءماسساعان! — بيارتۋر كەنەتتەن كۇلىپ جىبەردى. — ياعني ورىس پاتشاسىنىڭ ساۋداسى ءبىتتى دەسەڭشى! سولاي ما؟
ءسويتتى دە بيارتۋر ەندى مىنا وتىرعاندارعا ءوز ءومىرى تۋرالى، ءتىپتى ءومىر بويى تىرنەكتەپ جيعان-تەرگەن دۇنيە-مۇلكىنەن قالاي ايىرىلىپ قالعانىنا دەيىن ايتىپ بەردى.
— قانە، جىگىتتەر، ماعان دا ءبىر جاپىراق نان بەرىڭدەرشى، — دەدى ول اقىرىندا، اينالا توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ دە اۋىزدارىن قيمىلداتىپ، راقاتتانا نان جەپ وتىرعانىن كورىپ. بۇل كەزدە ۇلكەن بولكەنىڭ جارتىسى عانا قالعان ەدى. بۇعان قالىڭداۋ ەتىپ نان كەسىپ بەردى. نان عاجايىپ ءدامدى ەكەن.
— ءيا، ولار، بالكىم، مەن ءۇشىن دە كەك الار، — دەدى بيارتۋر، اۋزىنا بۇرالاقتاتا نان اساپ وتىرىپ. — سوندا ءبىر كەزدە سوناۋ ءبىر قيانداعى شىعىستا، ميكلاگاردتا، الىپ گرەتتير ءۇشىن كەك العانى سياقتى بولىپ شىعار ەدى. ءسويتىپ ول ءبارىبىر يسلانديا تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن ۇلى ادام سانالىپ كەلەدى عوي. سول سياقتى مەن دە...
— قويا تۇر. سەن ءالى ولگەن جوقسىڭ عوي، — دەدى ەگدە جۇمىسشىلاردىڭ بىرەۋى. — ەرتەڭ سەن بىزبەن بىرگە جاۋمەن شايقاساتىن بولاسىڭ.
— جوق، — دەپ ءۇن قاتتى بيارتۋر. — مەن باسقا ۋچاسكەگە جەتۋگە تىرىسامىن. مەنىڭ مۇندا تەڭىزدىڭ جىرىم-جىرىم جاعالاۋىندا ءجۇرىپ جاۋمەن جاعالاساتىن ۋاقىتىم جوق.
— ءساتى كەلگەن ءبىر كۇنى ەڭبەكشىلەر ۇرىلار مەن جەندەتتەردى ءوز جەلكەلەرىنەن لاقتىرىپ تاستايتىن بولادى، — دەدى وتىرعانداردىڭ بىرەۋى. — سول كەزدە سەن بىزگە كومەك قولىن سوزباي، كەتىپ قالعانىڭ ءۇشىن وكىنىپ جۇرمەيسىڭ بە؟
— مەن ءارقاشان ءوز ەركىم وزىمدەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام بولىپ كەلدىم، — دەدى بيارتۋر. — مەنىڭ ءوز جەرىمە ءوزىمنىڭ يە بولعىم كەلەدى. وسىدان تاڭ اتا بەرە، كارى بيەم بلەسي وتتا ءجۇرىپ تويىنعان بويدا، ۋردارسەلگە شۇعىل تۇردە ءجۇرىپ كەتەمىن. بۇل — مەنىڭ بەرىك شەشىمىم. ال گۆەندۋردىڭ سەندەرمەن بىرگە قالۋىنا بولادى. ەگەر سەندەر قارعىس اتقان رەدسميريلىكتەردى تاياققا جىعىپ، جەڭىپ جاتساڭدار، وعان مەن تيتتەي دە وكىنبەيمىن. گۆەندۋر، سەن مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدا. سەنىڭ مىنا جىگىتتەرمەن بىرگە قالۋىڭا بولادى. كىم بىلەدى، جىل بويى ارمانداپ، سارىلا ساعىنعان امەريكاڭا، بالكىم، وسى جىگىتتەردىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزەتىن بولارسىڭ.
كوفە ءىشىلىپ بولعاننان كەيىن بىرەۋلەر ءان سالدى، وزگەلەرى جاتىپ، دەم الۋعا جينالا باستادى. ولار كيىمدەرىن شەشىنبەستەن، اعاش كەرەۋەتتتەردىڭ ۇستىنە ەكەۋ-ۇشەۋدەن جاتا-جاتا كەتىستى. كەرەۋەتتەردىڭ ۇستىندەگى بىرنەشە البا-جۇلبا جامىلعى ولاردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي جامىلۋىنا جەتپەيتىن ەدى. ءبىراق گۆەندۋرعا دا جاتا كەتۋدى ۇسىندى.
— ەگەر ءبىز جەڭىپ شىقساق، بۇعان دا جۇمىس تابىلادى، — دەدى جۇمىسشىلار. — ءبىز مۇنى ءوزىمىزدىڭ وداعىمىزعا مۇشەلىككە قابىلدايمىز.
كوپ ۇزاماي ءبارى دە تىنىشتالدى، جاتا — جاتا كەتىستى. بيارتۋر دا جاتتى. ءبىراق ونىڭ جۇرەگى اينىدى قۇسىپ جىبەرەمىن بە دەپ قورىقتى. جۇرەگىن اينىتقان، ارينە، ۇرلانعان نان ەدى. بىرتە-بىرتە باسىلدى-اۋ، ايتەۋىر. الايدا كىرپىگىنىڭ ىلىنەتىن ءتۇرى جوق. "قايداعى ءبىر قاعىنعان ۇرى-قارىلاردىڭ قاماۋىنا تاپ بولعان جوقپىن با وسى؟" دەگەن وي مازا بەرمەدى. بۇلار — ناعىز كۇش قولدانۋشىلار، قاندى قول قاراقشىلار. ەرتەڭ وكىمەت بيلىگىن قۇلاتىپ، ەلدىڭ بۇكىل بايلىعىن تونايتىندار بولىپ جۇرمەسە، نە قىلسىڭ؟! ول ءوز ۇلىن وسىنداي قاراقشىلاردىڭ ورتاسىندا قالدىرىپ كەتۋگە شەشىم قابىلداعان كەزدە تىم اسىعىستىق جاساعان جوق پا ءوزى؟ باسىندا بوستاندىعى بار ادام مەن مىناداي قاراقشىلاردىڭ نەمەسە ولاردىڭ بالالارىنىڭ اراسىندا قانداي ورتاق قارىم-قاتىناستىڭ بولۋى مۇمكىن؟ بۇل قانداي سايتان ازعىرىپ، وسىلارعا تاپ بولدى ەكەن؟ جاڭا حۋتورعا كەشە عانا يە بولعان، ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادامنىڭ مۇنىسى قالاي؟! ءبىراق ەكىنشى جاعىنان، بالكىم، ناعىز ءادىل ادامدار وسىلار شىعار؟ ەگەر وسىلاي بولىپ شىقسا، وندا بۇلار — مۇنىڭ ءوز ومىرىندە كورگەن بىردەن-بىر ءادىل جاندار. قالاي دەگەندە دە ەكىنىڭ ءبىرى: نە وكىمەت ورىندارىندا ادىلدىك بار — وندا مىنالار ناعىز قۇداي اتقان قىلمىسكەرلەر، نە بۇل ادامداردا ادىلدىك بار — وندا وكىمەت ورىندارى بارىپ تۇرعان قىلمىسكەرلەر. مۇنداي اسا كۇردەلى ماسەلەنى ءبىر عانا قىسقا تۇندە شەشىپ تاستاۋ تىم قيىن ەدى. بيارتۋر مىنا ورتاعا قالاي دۋشار بولعانىنا تاعى دا قاتتى وكىندى. ۇرلانعان نان جەگەننەن ەندى ونىڭ ءىشى ءبۇرىپ اۋىرا باستادى. ول ءوز ومىرىندە ەڭ ءبىر اۋىر سوققى جەپ، وڭباي جەڭىلگەندەي سەزىندى. وزىنەن-وزى ۇيالىپ، قينالعانى سونشا، ءتىپتى قانى باسىنا تەۋىپ، بەتى قىزارىپ كەتتى. مىنە، ەندى ول اقىرىن عانا تىسقا شىعىپ، ءقازىر ءوزىن سونشالىقتى قورىنتىپ جاتقان الگى ناندى قۇسىپ تاستاۋدى دا ويلادى. ءبىراق، نەگە ەكەنىن قايدام، ولاي ەتكەن جوق. قيمىلسىز جاتا بەردى. اينالا توڭىرەگىندەگىلەر الدەقاشان قورىلداپ، ۇيقى سوعىپ جاتقان بولاتىن.
جەتپىس بەسىنشى تاراۋ
ورىس پاتشاسى تاعىنان تايدى
ءسويتىپ جاتىپ، اقىرىندا بيارتۋر دا ۇيقىعا كەتتى. ول ويانىپ، كوزىن اشقان كەزدە باراكتىڭ ءىشى جاپ-جارىق ەكەن. تاڭەرتەڭگى كۇن ساۋلەسى اشىق قالعان ەسىكتەن سىعالاپ تۇر. ول ورنىنان كوتەرىلىپ، كۇنگە قارادى. ءقازىر، شاماسى، ساعات التىنىڭ كەزى بولۋى كەرەك. تاپجىلماي ءۇش ساعات ۇيىقتاپتى. ال جۇمىسشىلار ءالى قورىلداعان ۇيقى قۇشاعىندا جاتىر. كەشە كەشكە جەگەن ۇرلانعان نان دا، كوفە ءىشىپ وتىرعاندا بولعان اڭگىمە دە بيارتۋرعا الدەبىر ەلەس سياقتى. بەينە ءبىر وزىنە مۇلدە لايىقسىز ءتۇس كورگەندەي بولدى. ءبىر تاڭ قالارلىق نارسە — وسىنىڭ ءبارى دە ءبىر ءوزىنىڭ باسىندا بولعان سياقتى. بيارتۋردىڭ ارقاسى اۋىرىپ، بۇكىل ساي-سۇيەگى سىرقىرايدى، تۇلا بويىنان جانى كەتىپ، ۇيىپ قالعانداي. اڭگىمەنى قويشى، ونداي اڭگىمەلەردى كىم ەستىمەيدى، ءبارى دە ەستيدى... ءبىراق ماسەلە مىنا قارعىس اتقىرلاردىڭ جەگىزگەن نانىندا بولىپ تۇر عوي. كەنەت مۇنىڭ ەسىنە ءوزىنىڭ ۇلىن وسىلارعا قالدىرىپ كەتۋگە ۋادە ەتكەنى ءتۇستى. سوندا مۇنىڭ باسى نە جۇمىس ىستەگەن؟ الدە مۇنىڭ ىشكەن كوفەسىنە سيقىرلى دۋاسى بار ءبىر نارسە قوسىپ بەردى مە ەكەن؟ ول باراقتىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە بىرەسە سىرتقا، كۇنگە قارادى، بىرەسە ءالى ۇيىقتاپ جاتقاندارعا قارادى. ۇلىمدى وزىممەن بىرگە قالاي الىپ كەتسەم ەكەن دەپ ويلادى. سودان سوڭ اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، ءبىر بولمەدەن ءوتىپ بارىپ، ۇلىن وزگەلەرگە سەزدىرمەي وياتپاق بولدى. جاس جىگىت گۆەندۋر ەكى جۇمىسشىنىڭ ورتاسىندا ەمىن-ەركىن ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ەكى جۇمىسشىنىڭ ەكەۋى دە شومبال، ءىرى دەنەلى، جاۋىرىندارى قاقپاقتاي، ءابجىل قيمىلداي الاتىن، بۇعاقتارى بىلەۋدەي، الەۋەتتى قولدارىن كۇس باسقان قارۋلى جىگىتتەر كورىندى. قابىرعاعا كەتپەن مەن كۇرەكتىڭ بىرنەشە سابى سۇيەۋلى تۇر. بيارتۋر ءوز ۇلىنىڭ مىنا ەكى قارۋلى جىگىتتىڭ ورتاسىندا راقاتتانا ۇيىقتاپ جاتقانىن كورىپ، ونىڭ ۇيقىسىن بۇزعىسى كەلمەدى. ءتىپتى ونى وسى جەردەن الىپ كەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق شىعار دەگەن ويعا قالدى. ول ۇيقىسىنان ويانعاندا ءوزىنىڭ مىناداي جىگىتتەردىڭ ورتاسىندا جاتقانىنا قۋاناتىن بولادى دەپ ءبىلدى. ويتكەنى كۇنى ەرتەڭ بۇكىل ەلدىڭ يەلەرى دە، ونى باسقاراتىندار دا تاپ وسىلاردىڭ وزدەرى بولماي ما؟! ال ەگەر ينگولۆ ارنارسون شاقىرتقان جان العىش قارۋلى جەندەتتەر جەتىپ كەلىپ، بۇلاردىڭ ءبارىن دە، سونىڭ ىشىندە مۇنىڭ ۇلىن دا، اتىپ ءولتىرىپ كەتسە شە؟ سوندا نە بولماق؟ سوندىقتان دا ءوزىنىڭ ۇلىن وياتىپ، تىپ-تىنىش تاۋدىڭ ىشىنە الىپ كەتكەنى جاقسى ەمەس پە؟ ايتپەسە ەرتەڭ ونى كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا قاڭعىباس بۇرالقى يت سياقتى اتىپ ءولتىرىپ كەتەدى عوي. بيارتۋر بۇل ۇلىن ءارقاشان جاقسى كورەتىن. ءبىراق ونىسىن بالاسىنا ءتىپتى بىلدىرمەيتىن. راس، گۆەندۋر امەريكاعا ەندى بولماسا كەتىپ قالا جازداعان ەدى. ءبىراق ونىڭ ساناسىندا ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام بولۋعا دەگەن اسىل ارمان بەرىك ورنىقتى دا، ءوز وتانىندا اكەسىمەن بىرگە قالىپ، بارلىق قيىندىقتى جەڭىپ شىعۋعا بەكەم بەل بۋدى. "نەسى بار، — دەپ ويلادى بيارتۋر، — مەن بۇدان بۇرىن دا تالاي ۇلىمنان ايىرىلعان ەدىم عوي". ءسويتتى دە ول رەدسميريدەگى زيراتقا جەرلەۋ ءۇشىن جاشىككە سالىپ، ءوزى ارقالاپ الىپ بارعان جاس نارەستەلەردى دە، ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس جان بولۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ بارىسىندا ايىرىلىپ قالعان ۇلدارىن دا ەسىنە الدى. مۇنىڭ سوڭعى ۇلىنىڭ دا ومىردەن سولاي وتكەنى الدەقايدا جاقسى! ەگەر مەنىڭ جالعىزدىقتان قورقىپ كۇرەسۋگە باتىلدىعىم جەتپەسە، وندا مەنىڭ ءوز ەركىم وزىمدەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام بولعانىم قايسى! اسمۋندتىڭ ۇلى گرەتتير ۇلكەن جولدىڭ بويىنداعى ءۇيسىز-جايسىز جۇرگەن قاراقشى ەمەس پە ەدى؟! ول ءوزىن درانگەي دەگەن جەردە ولتىرگەنشە ون توعىز جىل بويى يسلانديا تاۋلارىن كەزىپ ءجۇرىپ-اق كۇن كەشتى عوي! ونىڭ كەگى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن قالا سانالاتىن ميكلاگاردتا الىنعانى بەلگىلى. "مۇمكىن ۋاقىت وتە كەلە مەنىڭ دە كەگىمدى الۋشىلار تابىلىپ قالار، — دەپ ويلادى بيارتۋر. — بالكىم، مەنىڭ كەگىم دە ۇلكەن ءبىر قالادا الىناتىن بولار". ول ورىس پاتشاسىنىڭ تاعىنان تايعانىن كەنەتتەن ەسىنە الدى جانە بۇل جاعداي ونى قۋانتتى. مۇنى ەستىسە، ۋتيرەدسميريدەگى يوۋن شال نە دەر ەكەن ەندى؟
بيارتۋر ۇيقىداعى ۇلىن وياتپاۋعا بەل بۋدى دا باراكتان، اياعىن اقىرىن باسىپ، شىعىپ كەتتى.
بيارتۋردىڭ وتقا قويعان بيەسىن تاۋىپ الىپ، جولعا شىعاتىن ۋاقىتى الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن ەدى. ءبىراق ول ءالى قىبىر ەتىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقان جان جوق بالىقشىلار كەنتىن ارالاپ كەلە جاتتى. اندا-ساندا ءبىر كەزدەسكەن كارت بالىقشىنىڭ بەرگەن سالەمىنە سامارقاۋ جاۋاپ قاتادى. ولار ۇيقىلارىنان ەندى عانا تۇرىپ، الاقانداي عانا باقشالارىندا ونى — مۇنى شارۋالارىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ەدى — ءبىرى بالىق اۋلايتىن اۋلارىن كوگالعا جايىپ تاستاپ، نە تاڭەرتەڭگى كۇننىڭ كوزىنە كەپتىرىپ، نە سەتىنەگەن جەرلەرىن جاماپ-جاسقاپ اۋرە بولۋدا. بيارتۋر كەنەتتەن فوردقا كىرە بەرىس ءبىر شەتتەگى ىعى — جىعى سىعىلىسقان ۇسقىنسىز لاشىقتارعا قاراي بۇرىلدى. قالانىڭ بۇل بولىگى ساندەير دەپ اتالادى ەكەن. بيارتۋر بۇل جەردە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەسە دە كەيبىر تۇرعىنداردى بىلەتىن ەدى. ءبىرقاتار ايەل ەرتە تۇرىپ، قاپشىقتارىن ءۇيدىڭ قابىرعالارىنا قاققىلاپ ءجۇر. ول ءبىر لاشىقتىڭ جانىندا جينالىپ تۇرعان ءبىر توپ جۇمىسشىنى كوردى. ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا بيارتۋرعا نازار اۋدارعان جوق. بۇل ولاردى، شاماسى، جينالىسقا كەلگەن بىرەۋلەر شىعار دەپ ويلادى.
جولدىڭ جيەگىندە تىريعان ارىق جاپ-جاس قىز بالشىقتان ءبالىش پىسىرگەن بولىپ، ويناپ وتىر ەكەن. بيارتۋر ونىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە الگى قىز ورنىنان تۇرىپ، قولىن كويلەگىنىڭ ەتەگىنە سۇرتە باستادى. جاس شاماسىنا قاراعاندا اياعى تىم ۇزىنداۋ ەكەن، قولدارى دا سونداي. جاس بالاعا ءتان ەمەس بەتى-جۇزىنەن اجەپتاۋىر ەسەيىپ، ءبىراز نارسەنى ءبىلىپ قالعانى بايقالادى. ول بيارتۋرعا قاراپ ەدى، بۇل ونىڭ بىرەۋى تىپ-تىكە، ەكىنشىسى، ءسال قيتارلانا قاراعان كوزدەرىن تانىعانداي اسەر الدى. ءسويتتى دە توقتاي قالىپ، وعان قادالا قارادى. ويباي-اۋ، مىناۋ جاس كەزىندەگى اۋستا سوۋلليليانىڭ ءدال ءوزى عوي!
— نە دەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر. ويتكەنى قىز بۇعان ءبىر نارسە دەگەندەي، الدەبىر داۋىس ەستىلگەندەي بولعان ەدى.
— مەن سىزگە ەشنارسە دەگەن جوقپىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى قىز.
— بايعۇس بالام-اۋ، سونشا نەگە ەرتە تۇرعانسىڭ؟ ساعات ەندى عانا التى بولدى عوي.
— مەن ۇيىقتاي المادىم — كوكجوتەل اۋرۋىم بار. شەشەم ماعان دالادا، تازا اۋادا بولعانىڭ جاقسى دەيدى.
— ءماسساعان، كوكجوتەل اۋرۋىڭ بار ەكەن عوي. قالاي اۋرۋ بولمايسىڭ، قالاي كوكجوتەل قىسىپ قينالمايسىڭ؟! ۇستىڭدەگى كويلەگىڭ دە جۇپ-جۇقا.
قىز ەشنارسە دەپ جاۋاپ قاتپادى. بالشىق ءبالىشىن جاساۋمەن قايتا اينالىسا باستادى. بيارتۋر نە دەرىن بىلمەي، جەلكەسىن قاسىدى.
— سولاي دە، مەنىڭ سۇيىكتى سوۋلام، — دەدى ول — قانداي ايانىشتى ەدىڭ!
— مەنىڭ اتىم سوۋلا ەمەس، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى قىز.
— ال سوندا سەنىڭ اتىڭ كىم بولعانى؟
— مەنىڭ اتىم بورت، — دەپ ءبىرتۇرلى ماقتانىشپەن جاۋاپ قايتاردى ول
— سولاي-اق بولسىن، سۇيىكتى بورت، — دەدى بيارتۋر. — ونشا ايىرماشىلىعى جوق.
بيارتۋر جولدىڭ جيەگىندە وتىرىپ، قىزدان كوزىن الماي قاراي بەردى.
بورت ەسكى ەمال توستاعانعا سالىنعان قۇمدى تاستىڭ ۇستىنە قويدى دا ونىڭ ءپىسۋىن كۇتتى.
— بۇل — روجدەستۆو ءبالىشى، — دەدى ول كۇلىپ قويىپ، الگى اڭگىمەنىڭ جالعاسۋىن قالاعانداي.
ءبىراق بيارتۋر ەشتەڭە دەگەن جوق. قىزدان كوز الماي، وعان قارادى دا وتىردى.
اقىرىندا قىز ورنىنان تۇردى دا، ودان بىلاي دەپ سۇرادى:
— ءسىز مۇندا نەگە وتىرسىز؟ ماعان نەگە قادالىپ قاراي بەرەسىز؟
— ەكەۋىمىزدىڭ ەندى شەشەڭە بارىپ، كوفە ىشەتىن ۋاقىتىمىز بولعان جوق پا؟
— ءبىزدىڭ ۇيدە كوفە جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى قىز. — تەك سۋ عانا بار.
— جارايدى، ءقازىر كوپ ادام سۋدى دا قاناعات ەتەدى.
قىزدى جوتەل قىسا باستادى. ونىڭ ءتۇسى قاشىپ، كوگەرىپ سالا بەردى. قاشان جوتەلى باسىلعانشا جەر باۋىرلاپ جاتىپ الدى.
— ءسىز نەگە ءالى وسىندا وتىرسىز؟ — دەدى ول، ۇستامالى جوتەلى باسىلعاننان كەيىن. — نەگە كەتىپ قالمايسىز؟
— مەنىڭ سەندەرمەن بىرگە سۋ ىشكىم كەلىپ وتىر، — دەدى بيارتۋر، تۇسپالداماي، تۋراسىن ايتىپ.
قىز ونىڭ بەتىنە تاڭدانا سىناپ قارادى دا:
— وندا ءجۇرىڭىز. ۇيگە بارايىق، — دەدى.
ەگەر بۇل بۇگىنگى وتكەن ءتۇنى باسقا بىرەۋدىڭ نەسىبەسىن، ونىڭ ۇستىنە، ۇرلانعان نان جەگەن بولسا، ەندى مىنا كىشكەنتاي قىزدىڭ قولىنان نەگە سۋ ىشپەسكە؟ ول قورشاۋدان اتتاپ ءوتتى دە قىزبەن بىرگە جۇپىنى لاشىققا قاراي بەتتەدى.
بيارتۋردىڭ بۇگىنگى ۇزاققا سوزىلىپ، ارەڭ دەگەندە اياقتالعان تۇندەگىدەي جانە بۇگىنگى شۋاعى مول تاڭداعىداي ەشقاشان رۋحى قاشىپ، ابىرجىپ كورگەن ەمەس ەدى. بۇعان قاراعاندا، ءوزىن ءالى ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام دەپ اتاۋدىڭ ءوزى كۇماندى سياقتى.
شاعىن عانا ءتورت شارشى كوزى بار تەرەزە ايقارا اشىق تۇر ەكەن ونىڭ ءتورت كوزىنىڭ بىرەۋىندە عانا ءبۇتىن اينەك بار، ەكەۋىنە قاپشىق تۇتىلىپتى، تورتىنشىسىنە تاقتاي قاعىلىپتى. بورت جول باستاپ، الدا كەلە جاتتى. بولمەگە ءبىر كەزدە كادىمگى قالاداعىداي ەتىپ، ءتۇسقاعاز جەلىمدەپ جاپسىرىلعان ەكەن. ءقازىر ونىڭ الدەقاشان زەڭ باسىپ، ابدەن قارايىپ كەتكەنى، جۇلىم-جۇلىمى شىعا جىرتىلعانى كورىنىپ تۇر. ءبىر كەرەۋەتتە وسى ءۇيدىڭ يەسى، ەگدە تارتقان جاسامىس ايەل، ال ەكىنشى كەرەۋەتتە اۋستا سوۋلليليا كىشكەنتاي بوبەگىن قۇشاقتاپ جاتىر ەكەن. تەرەزەسىنىڭ الدىندا ءبىر جاشىك، اياعى سىنىق ورىندىق جانە ۇستەل تۇر. ۇستەل ۇستىندە كەروسينمەن جاناتىن شام.
— سەن قايتىپ كەلىپ قالدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى اۋستا سوۋلليليا، ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان قىزىن كورگەن بويدا. ءسويتتى دە توسەگىنەن تۇرا باستادى. جۇننەن توقىلعان كويلەگىنىڭ ومىراۋىنداعى ويىعىنان سولىپ، سالبىراپ قالعان قوس ەمشەگى كورىندى. شاشى ۇيپالاقتانىپتى. ءوزى ابدەن جۇدەپ، بوپ-بوز بولىپ، ءوڭى قاشىپ كەتىپتى. ول بيارتۋردى كورگەندە كوزى بادىرايىپ، شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ول مىنا كورىنىستى كوز الدىنان ىسىرىپ تاستاعىسى كەلگەندەي باسىن قايتا-قايتا كەرى سىلكي بەردى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. ءبىراق بۇل قايداعى ءبىر ەلەس ەمەس، ناقتى كورىنىستىڭ تاپ ءوزى ەدى. بولمەدە بيارتۋر تۇر. ءيا، بۇل — سونىڭ ءدال ءوزى!
— اكە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى اۋستا. ءسويتتى دە اۋانى قوماعايلانا قايتا-قايتا جۇتتى. ول بيارتۋرعا قاراپ، اۋزىن اشىپ قالدى. كوزدەرى ۇلكەيىپ، دوڭگەلەنە ءتۇستى، قاراشىعى ۇلعايىپ سالا بەردى. بەتى-جۇزى جۇمسارعانداي بولىپ كورىندى. ول وسى ءبىر عانا ءمينوتتىڭ ىشىندە ەداۋىر تولىعىپ، قايتا جاسارا تۇسكەندەي ەدى.
اۋستا ءوزىن-وزى ۇمىتىپ:
— اكە! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى.
اۋستا بەلدەمشە كويلەگىن اسىعىس كوتەرىپ، جوعارى تارتا ءتۇستى، ەكى جامباسىنىڭ ەتەگىن سيپاپ تەگىستەدى. توسەگىنەن اتىپ تۇرعان بويى جالاڭ اياق، جالاڭ باس اكەسىنىڭ قۇشاعىنا قاراي تۇرا ۇمتىلدى. ونىڭ موينىنان قۇشاقتاي ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ بەتىن بيارتۋردىڭ كوكىرەگىنە باسىپ، ساقالىنىڭ استىنا تىعا بەردى.
ءيا، بۇل — سونىڭ تاپ ءوزى. اۋستا بەتىن ءوزىنىڭ سۇيىكتى دە ۇيرەنشىكتى جەرىنە باسا ءتۇستى. ءيا، اكەسى بيارتۋر كەلدى! اقىرىندا اۋستا باسىن كوتەرىپ، ونىڭ بەتى-جۇزىنە قارادى دا اۋىر كۇرسىنىپ، دەمىن الدى.
— مەن سەنى ەندى قايتىپ ەشقاشان كەلمەيتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى ول
— سەن مەنىڭ سوزىمە قۇلاق سال، بايعۇس بالام، — دەدى بيارتۋر. — تەز قيمىلدا. سۋىڭدى قاينات، بالالارىڭدى كيىندىر. مەن سەنى وزىممەن بىرگە الىپ كەتەمىن!
— اكە! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول تاعى دا. ول بەينە ءبىر ەدەنگە قاققان قازىقتاي بولىپ تىكەسىنەن تىك تۇرعان بويى بيارتۋردان كوز المادى. — جو-جوق، بۇل سەنىڭ ءوزىڭ ەكەنىڭە مەن ءالى سەنە الماي تۇرمىن!
بيارتۋر ونىڭ كەرەۋەتىنە تاقاپ باردى. ال اۋستا وعان بۇرىلىپ قاراپ، الدەبىر ەسىنەن ايىرىلعان ادامشا قادالا قاراۋمەن بولدى. بيارتۋر ۇيىقتاپ جاتقان نارەستەگە ۇڭىلە كوز سالدى. ول ەمشەكتەگى نارەستەنى كورگەن سايىن وعان سونشالىقتى ايانىش بىلدىرگەندىكتەن جۇرەگى سىزداپ قويا بەرەتىن.
— بۇل نارەستە قانداي كىشكەنتاي، قانداي نازىك! — دەدى ول — ءيا، جالپى العاندا، ادام تىم ءالسىز، تىم وسال عوي. مىنە، مىنا نارەستەگە قاراپ تۇرىپ، قانشالىقتى نازىك ەكەنىن كورگەن كەزدە عانا ونىڭ وتە وسال ەكەنىن تولىق تۇسىنە الاسىڭ.
— مەن ءوز كوزىمە ءوزىم ءالى سەنە الماي ءجۇرمىن، — دەدى دە، اۋستا سوۋلليليا اكەسىنە تاعى دا جاقىنداپ، ونىڭ قوينىنا تىعىلا ءتۇستى.
— بالام، كويلەگىڭدى كيىپ ال، — دەدى بيارتۋر. — ءبىزدىڭ جۇرەر جولىمىز ۇزاق.
اۋستا كيىنە باستادى. ونىڭ ءوزى دە جوتەلەدى ەكەن
— سەنىڭ قاشان كەۋدەڭ قۋشيىپ، سىلەڭ قاتىپ، قالجىراپ بىتپەي تۇرىپ، قايتىپ كەلمەگەنىڭ قانداي وكىنىشتى بولدى! — دەدى بيارتۋر. — مەن، وزىڭە ۋادە ەتكەندەي، ساعان ارناپ جاڭا ءۇي سالىپ ەدىم. ءبىراق ونىڭ ەشقانداي قىزىعىن كورە المادىق — بار ەڭبەگىمىز بوسقا كەتتى. ءقازىر مەن حالبەرا كەمپىردەن جالعا العان ۋردارسەلدە تۇرامىن.
— اكە! — دەدى اۋستا تاعى دا. ءبىراق بۇل جولى وسىدان باسقا ەشنارسە ايتا المادى.
— مەن ءتىرى ادام ءوزىنىڭ جيعان — تەرگەن مۇلكىنەن تۇگەل ايىرىلىپ قالسا دا ەشقاشان جەڭىلىپ، بەرىلمەۋى كەرەك دەپ ۇدايى ويلاپ كەلگەن ەدىم. ويتكەنى ونىڭ جۇتاتىن اۋاسىن ەشكىم تارتىپ الا المايدى عوي! ءيا، قىزىم، ءومىر سولاي! ال مەن بۇگىنگى وتكەن ءتۇنى ءوز ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ۇرلانعان ناننىڭ ءدامىن تاتتىم. ونىمەن قويماي، ءوز ۇلىمدى مىنا وكىمەت بيلىگىن قۇلاتۋدى كوكسەيتىن ادامداردىڭ اراسىنا قالدىرىپ كەتتىم. سودان كەيىن بۇگىن تاڭەرتەڭ قالاي دا ساعان كەلەيىن دەپ بەرىك شەشىم جاسادىم.
جەتپىس التىنشى تاراۋ
كوك ءشوپ ۇستىندەگى قىزىل قان
— سەنىڭ مۇندا كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتكەنىڭ قالاي، قىزىم؟ — دەدى حالبەرا كەمپىر كەشكە قاراي اۋستا سوۋلليليا ونىمەن بىرگە وڭاشا قالعان كەزدە. بۇل ولاردىڭ جازعى مەكەندەگى ەڭ سوڭعى قونعان ءتۇنى بولاتىن. بيارتۋر ازىق-تۇلىكتى ۋردارسەلگە جەتكىزۋگە الىپ كەتكەن. — مەن سەنى الدەقاشان ءولىپ قالعان شىعار دەپ ويلاپ ەدىم.
— ءيا، مەنىڭ ءولىپ قالعانىم راس، اجەتاي، — دەپ جاۋاپ قاتتى اۋستا.
— قانداي تاماشا! مەنەن باسقالاردىڭ ءبارى دە ولە الادى.
— ءيا، مەن دە ءولدىم، اجەتاي. ءبىراق ءبىر عاجابى — قايتا ءتىرىلدىم.
— نە دەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى حالبەرا.
— مەن ءولىپ، قايتا ءتىرىلدىم.
— جو-جوق، قىزىم. ولگەن ادام ەشقاشان قايتا تىرىلمەيدى.
حالبەرا تەرىس اينالدى دا ءىس توقىپ وتىرعان بىزدەرىنىڭ باسىنداعى ىلمەكتەردى ءبىر قاراپ قويدى. سودان سوڭ ولگەن ادامنىڭ قايتا ءتىرىلۋى جونىندەگى پسالوم-دۇعانى ءوز ىشىنەن كۇبىرلەپ، شۇبىرتا وقي باستادى.
كەشكە قاراي اۋستا بالالارىن ەرتىپ، شاعىن وزەنگە باردى. ول تىك بۇرىشتى، كوزگە قوراش سيىقسىز ۇيگە تاڭدانا قارادى. ونىڭ تەرەزەلەرىنەن سەمەنتتىڭ جۇعىندىلارى بايقالادى. تەرەزەلەردىڭ كەيبىر كوزدەرى سىنىپ، قيراپ قالىپتى. ءۇيدىڭ اينالا توڭىرەگى قازىپ تاستالعان. بۇل جاڭا ءۇيدىڭ قۇرىلىسى بولاتىن. ول جاڭا ۇيدەن گورى سوعىستىڭ سالدارىنان قيراپ قالعان عيماراتتىڭ قالدىعىنا كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. مۇنىڭ، اۋستانىڭ، قايتىپ ورالۋىن كۇتكەن ۇمىتپەن سالىنعان سالتاناتتى سارايدىڭ بۇگىنگى سيقى شىنىمەن-اق وسىنداي بولعانى ما؟ ءبىر كەزدە اۋستانىڭ ءوزى دە الىستاعى تەڭىز جاعاسىنداعى جاسىل ورمان اراسىندا تۇرعان ساۋلەتتى ساراي تۋرالى تالاي رەت ارمانداعان. ەندى، مىنە، ول جازعى مەكەندەگى دوڭگەلەك ءپىشىندى، ۇيلەسىمدى پروپورسياسى بار اياداي تار لاشىقتىڭ وزىنە دە زار بولىپ وتىر. وسىنداي لاشىقپەن ونىڭ ەڭ قاسيەتتى قاسىرەت شەككەن كەزدەرى دە، ەڭ قىمبات ءتاتتى ۇمىتتەرى تە تىعىز بايلانىستى ەدى. ءبىراق، قالاي دەگەندە دە، وزىنە تانىس سول باياعى ورىندارىندا ءمىز باقپاستان ءالى تۇر. ال اۋستانىڭ ولاردى قايتادان كورمەگەنىنە جۇزدەگەن جىلدار ءوتىپ كەتكەن سياقتى.
كول دە ەز ورنىندا جاتىر. شالشىقتى بالشىق تا سول باياعى قالپىندا. بالشىقتى ارالاپ، باياۋ اعاتىن وزەن دە وزگەرمەگەن. جازدىڭ ءبىر عاجايىپ كەشىندە، يۆان كۋپالا كۇنىنىڭ قارساڭىندا، اۋستانىڭ يە دالاعا شىعىپ، كەڭ دۇنيەنى كورمەك بولعانى ءالى كوز الدىندا. بۇل كۇنى بەيتانىس بوتەن بىرەۋدىڭ بۇعان قادالا قاراعانىن، ال مۇنىڭ نازىك جان دۇنيەسى سول كوزقاراستى ءومىر بويى قىزىعا اڭساپ تۇراتىنداي بولىپ كورىنگەن. قىزدىڭ ءومىرى بيارتۋر يوۋنسسونىڭ مىنا ءۇيى مەن ءوز ەركى وزىندە، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام جونىندەگى ارمانى سياقتى ءالى باستالماي جاتىپ-اق مەرزىمىنەن بۇرىن بىت-شىت بولعان ەدى. ءقازىر بۇل — ەكى بالانىڭ اناسى. ءۇشىنشىسىنىڭ دە بولىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ءبىراق ونىڭ بۇل جاعدايىمەن ەشكىمنىڭ دە جۇمىسى جوق.
اۋستا بۇل جەرگە بالالارىن ەرتىپ كەلدى دە: "مەنىڭ بۇرىنعى كىشكەنتاي وزەنىمدى كورىڭدەر" دەپ، ولاردىڭ بەتتەرىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. اۋستا قورعاۋسىز جاتقان تاۋ جىنىستارىنا ۇقسايتىن ەدى. ولاردى جەل بۇزۋمەن بولاتىن. ال مۇنى قورعايتىن ەشكىم دە، ەشنارسە دە جوق — قۇداي دا، ادامدار دا قورعامايدى. ادامدار — ولار ءتىپتى ءبىرىن-بىرى قورعامايدى. ال قۇداي شە؟ ونى كەيىن، وكپە اۋرۋىنان ازاپ شەگىپ ولگەننەن كەيىن بىلەسىڭ. بالكىم، قۇدىرەتى شەكسىز جاراتۋشىمىز اۋستانىڭ باسىنان كەشكەن قايعى-قاسىرەتتەرىنىڭ ءبارىن دە ۇمىتپاس؟ قالاي دەگەندە دە ول بۇگىنگى كەشتە ءوزىن ءالى قارتايا قويماعانداي سەزىندى. ول ءالى ءوزىنىڭ بولاشاعى، جاڭا بولاشاعى تۋرالى ارمانداي الادى. ءۇمىت ەتۋ — ءالى دە ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز!
ەرتەڭىنە بيارتۋر ءوزىنىڭ ءۇي-ىشىن ۋردارسەلگە الىپ ءجۇردى. ول كارى بلەسيگە ەرىنەن اسىرا ەكى كارزەڭكەنى ايقاستىرا ارتتى دا، ونىڭ بىرەۋىنە توقسانعا كەلگەن حالبەرا كەمپىردى، ال ەكىنشىسىنە ءالى جاس ەكى بالانى ورنالاستىردى. اتتى جەتەگىنە الدى. اۋستا سوۋلليليا بيارتۋردىڭ ءوزىنىڭ قاتارىندا جاياۋ ءجۇرىپ وتىردى. ولار بىرنەشە توبەدەن اسىپ، باتىسقا قاراي بەت الدى. سوڭىنان ءيتى جۇگىرە ەرىپ كەلەدى. ول كوكتەمنىڭ حوش ءيىسى اڭقىعان ادەمى كۇنىندە ءاربىر يتكە ءارقاشان ءتان ادەتپەن جول بويىندا كوزىنە تۇسكەن نارسەنىڭ ءبارىن دە بارىنشا بەيقامدىقپەن تۇگەل يىسكەلەۋمەن كەلە جاتتى. ال جولاۋشىلاردا ءۇن جوق. ولار يەن دالادا كەزدەيسوق تۇنەپ، قونىپ شىققان الدەبىر تۇسىنىكسىز جاندارعا ۇقسايتىن ەدى. شىنىندا دا مۇنىڭ ءوزى ءومىردىڭ ءوز يەن دالاسى بولاتىن. مىنا جول ونىڭ بۇدان دا مەڭىرەۋ تەرەڭ تۇكپىرىندەگى ءبىر قيانعا تارتىپ بارا جاتقانداي. بۇعان وكپەلەۋگە دە، شاعىمدانۋعا دا بولمايدى! ءوزىڭنىڭ قايعى-قاسىرەتىڭە قۇلاي بەرمە، جوعالتقان نارسەڭە بولا جىلانا بەرمە! بيارتۋر وسى ماڭداعى ەڭ بيىك توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلگەن كەزدە ءوزىنىڭ ارتتا قالىپ بارا جاتقان اڭعارىنا ءتىپتى ءبىر رەت تە قايىرىلىپ قارامادى. ءبىراق گۋنۆەردىڭ توبەشىگى جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا ول توقتاي قالدى دا، جولدان بۇرىلىپ كەتتى. بيارتۋر وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن گۋنۆەردىڭ قۇرمەتىنە ءوزى ورناتقان تاس ەسكەرتكىشتى قوس قولىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ قۇلاتتى دا، تەرەڭ شاتقالعا قاراي دومالاتىپ جىبەردى.
بيارتۋر ەندى، شاماسى، گۋنۆەردى كولۋمكيلليدەن ءبولىپ قاراۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق ەكەنىن تۇسىنگەن بولۋى كەرەك. گۋنۆەر ونىمەن قيىن-قىستاۋ اۋىر جىلداردا دا، جاقسى زامان ورناعاندا دا، بىرگە بولدى، ءتىپتى ءقازىر دە سولاي. ولار كەدەي شارۋانىڭ ءۇيىن تاعى دا قيراتىپ كەتتى. ولار عاسىرلار بويى قانداي بولىپ كەلسە، ءقازىر دە تاپ سونداي. ونىڭ سەبەبىن ءبىلۋ وپ-وڭاي. كەدەي شارۋا دا عاسىرلار بويى قانداي بولىپ كەلسە، ءقازىر دە تاپ سونداي. شەتەلدەردە بولىپ جاتاتىن سوعىستار شارۋالاردىڭ جاعدايىن بىرنەشە جىل عانا جەڭىلدەتە الدى. ءبىراق مۇنىڭ ءوزى جەڭىلدىك سياقتى بولىپ كورىنەتىن جاي ەلەس، بۇلدىر ساعىم عانا ەدى. كەدەي شارۋا ءوزىنىڭ قايىرشىلىق، جوقشىلىق ازابىنان عاسىرلار بويى ەشقاشان قۇتىلا الماق ەمەس. ادام ادامعا قامقور قورعاۋشى بولا الماي، بىر-بىرىنە قاتىگەز زۇلىم جاۋ قالپىندا قالىپ كەلە جاتقاندا كەدەي شارۋا جوقشىلىق ازابىنان كوز اشپاي، بۇرىنعىسىنشا تىرشىلىك ەتە بەرەدى. كەدەي شارۋانىڭ ءومىرى دە، ءوز بيلىگى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادامنىڭ ءومىرى دە، ءوزىنىڭ تابيعي سيپاتى جاعىنان الىپ قاراعاندا، ولاردى ءولتىرۋدى عانا كوكسەيتىن وزگە ادامداردان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ۇدايى قاشىپ ءجۇرۋ عانا بولىپ تابىلادى. ولار ءبىر تۇنەپ شىعاتىن ورىننان ەكىنشى ءبىر تۇنەپ شىعاتىن ورىنعا، بىرىنشىسىنەن ەكىنشىسى وتە ناشار ورىنعا ۇزدىكسىز قاشىپ جۇرۋگە ءماجبۇر. مىنە سونداي ءبىر كەدەي شارۋانىڭ ءۇي-ىشى قونىس اۋدارىپ كەلە جاتىر. بۇلار — وسى ەلدەگى ءومىردى مىڭ جىل بويى جالعاستىرعان وتىز ۇرپاقتىڭ سوڭعى ءتورت ۇرپاعىنىڭ وكىلدەرى. ولار بۇل ءومىردى كىم ءۇشىن جالعاستىرىپ كەلەدى؟ قالاي دەگەندە دە ءوز باستارى ءۇشىن عانا ەمەس، وزدەرىنىڭ تۋىستارى ءۇشىن عانا ەمەس. كەدەي شارۋالار قاتىگەز جاۋ شاۋىپ، ولاردىڭ وتە ۇزاققا سوزىلعان قاھارىنا ۇشىراعان، دۇشپان اياۋسىز قىرىپ-جويىپ، ءبىرجولا جۇتاتىپ كەتكەن ەلدى كەزىپ جۇرگەن بەيشارا بوسقىندار ءتارىزدى. ولار زاڭنان تىس دەپ جاريالانعان ادامدارعا ۇقسايدى. سوندا ولار مۇنداي حالگە قاي ەلدە دۋشار بولعان؟ قالاي دەگەندە دە ولاردىڭ ءوز ەلىندە دەپ ايتا المايسىڭ. شەتەلدىك كىتاپتاردا وراسان زور كۇش-قۋاتقا يە بولعان، ويتكەنى كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي، ءوزىنىڭ قاس جاۋىنىڭ ەگىس دالاسىندا ءدان سەۋىپ، ەگىن ەگۋگە ءماجبۇر بولعان ادام تۋرالى اڭىز ايتىلادى. جازعى مەكەننىڭ يەسى بولعان بيارتۋر تۋرالى ساگا — بۇكىل ومىرىندە باستان-اياق كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي، ءوز قاس دۇشپانىنىڭ ەگىس دالاسىندا قوي وسىرگەن ادام تۋرالى ساگا. مىنە، ءوز ەركى وزىندەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام تۋرالى ساگا وسىنداي.
يەن دالا. شالشىقتى بالشىق. الدەبىر قورقىنىشتى سۇمدىق ءدۇبىر ەستىلەدى. بۇل — شاتقالعا قاراي قۇلاپ دومالاپ بارا جاتقان تاس ەسكەرتكىشتىڭ ءدۇبىرى.
ەندى ءبىراز ءجۇرىپ اسۋدىڭ ۇستىنە شىققاننان كەيىن الدىڭعى جاقتان ۋتيرەدسميريدى كورۋگە بولاتىن ەدى. ءبىراق جولاۋشىلار ولاي جۇرمەي، ۇلكەن جولدان سولتۇستىككە قاراي تىك بۇرىلىپ كەتتى دە، ساندگيل يەن دالاسىنا الىپ باراتىن جولسىز سوقپاققا ءتۇستى. بلەسيگە ارتىلعان جۇك سىقىر-سىقىر ەتەدى. جاس نارەستە ۇيىقتاپ كەلەدى. كەمپىر بايعۇس كوكپەڭبەك بولىپ قاتىپ-سەمىپ قالعان ەكى قولىمەن ەردىڭ باسىنان جابىسا ۇستاپ وتىر. ول يەن دالادان، ءوزىنىڭ كەزدەيسوق ءبىر كەزەكتى تۇنەپ شىعار جەرىنەن، اراعا ۇزاق ۋاقىت سالىپ، ءوز ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىر.
ولار سولتۇستىككە قاراي ۇزاعان سايىن ءجۇرۋ بۇرىنعىدان دا قيىن بولا ءتۇستى: قۇلاما جار كوشكىنىنىڭ ۇيىندىلەرى، جىقپىل-جىقپىل جىلعالار، باتپاقتى جەرلەر، قيراپ جاتقان تاستار ءجيى كەزدەستى. اۋستا سوۋلليليا اياق باسۋعا ءالى كەلمەي، كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە، جوتەلى قاتتى قىسىپ، ابدەن قينالدى. ال جوتەلى باسىلعان كەزدە ىڭىرسىپ، ىڭقىلداي باستادى. ونىڭ ورنىنان كوتەرىلۋىنە ال-دارمەنى جەتپەدى. بيارتۋر بلەسيدىڭ ارقاسىنداعى جۇگىن ءتۇسىرىپ، ونى جايىلسىن دەپ، وتقا قويا بەردى. ول بالالاردى كارزىڭكەدەن شىعارىپ الدى، حالبەرا كەمپىردى قولتىعىنان سۇيەپ، جەر باسۋىنا جاردەمدەستى. ال كىشكەنتاي بورت اياعىنان تىك تۇرىپ، سۇق ساۋساعىن اۋزىنا سالىپ الىپتى. شەشەسىنە جانى اشىپ، قينالا قارايدى. اۋستا سوۋلليلياعا جاقىن جايعاسقان حالبەرا كەمپىر ءالى ەمشەكتەگى جاس نارەستەنى ەكى تىزەسىنىڭ ورتاسىنا الىپ، بىلاي دەپ الديلەپ وتىردى:
گۋنۆەر ءجۇرىپ وتكەن جەردە
قان ساسيدى ءارقاشان.
ۇيىقتا، قانە، بالاقايىم،
ۇيىقتاي ءتۇسشى سەن تاعى —
ازىن-اۋلاق تىنىستايىن مەن داعى.
بۇلاردى تاپ وسى بەسىك جىرىنداعى سياقتى كوك ءشوپتىڭ قىزىل قانعا بويالعانى تاڭ قالدىردى. ءبارى دە اۋستا سوۋلليليانى كۇش جيناپ، ورنىنان كوتەرىلەر دەپ كۇتتى. ەسى شىعىپ ابىرجىعان بيارتۋر ءبىر شەتكە شىعىڭقىراپ كەتتى. قىز شەشەسىنەن "اۋرۋ جانىڭدى ءالى قيناپ جاتىر ما؟" دەپ سۇرادى. ول: "جوق، اۋرۋ قيناپ جاتقان جوق، تەك ورنىمنان تۇرۋعا ءال — دارمەنىم قالمادى" دەدى. ەندى اۋستا مۇلدە جۇرە الاتىن ەمەس. ول كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتا بەردى. ءبىر كەزدە ونىڭ اۋزىنان قان كەتە باستادى. ول اقىرىن عانا اۋىر ىڭقىلداپ، دەم شىعاردى. سودان سوڭ كوزىن جۇمدى. حالبەرا كەمپىر وعان ەڭكەيە ءتۇسىپ، كوزىنىڭ ءبىر قيىعىمەن ۇڭىلە قارادى.
— ءيا، ءوزىم دە وسىلاي بولاتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم، — دەپ كۇبىرلەدى ول — ەندى مەنىڭ تاعى ءبىر مارقۇمنىڭ ماڭدايىنان سۇيۋىمە تۋرا كەلەتىن بولدى-اۋ!
بيارتۋر بۇل جاس ايەلدىڭ ەندى ىلگەرى جۇرە المايتىنىن سەزگەن ەدى. ول ەكى بالا مەن حالبەرا كەمپىردى ەردىڭ ۇستىنەن اسىرا ارتىلعان كارزىڭكەلەرگە قايتا وتىرعىزدى، ال اۋستا سوۋلليليانى ەكى قولىنا كولدەنەڭ جاتقىزا كوتەردى دە، بلەسيدى جەتەگىنە الىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. بۇلار جانە ءبىر بيىك توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلگەن كەزدە اۋستا سوۋلليليا السىرەي ءتىل قاتىپ:
— مەن سەنىمەن تاعى دا بىرگەمىن، — دەدى.
بيارتۋر وعان بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:
— موينىمنان مىقتاپ ۇستاشى، مەنىڭ جايناعان جاقسى گۇلىم.
— ءيا، — دەپ، ازەر كۇبىرلەدى اۋستا سوۋلليليا. — ءتىرى بولسام، ءارقاشان مىقتاپ ۇستايمىن. مەن سەنىڭ بىردەن-بىر گۇلىڭمىن عوي. سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ گۇلىمىن. جو-جوق، مەن ءالى ولە قويمايمىن. جو-جوق، كوپكە دەيىن ولمەيمىن — ءومىر سۇرەتىن بولامىن.
ولار ىلگەرى قاراي تاعى دا جولعا شىقتى.
رەيكياحليد — لاۋارۆاتن.
1935 جىلدىڭ كوكتەمى.
You Might Also Like
-
الەمدەگى ەڭ سۇلۋ جانە ەڭ كەرەمەت اتاۋ – «انا». ونىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن ءتۇسىنىپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، ءسىز ءۇشىن ول-ولگەنشە جانىن بەرەتىن انانىڭ بالاعا د...
-
ءحح-حى عاسىرلار پراگماتيزم مەن ۋتيليتاريزم پرينسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن ادامداردىڭ ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرى مەن قۇندىلىقتارى ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا، اۆتوماتتاندىرۋ، كومپيۋت...
