InfoHub Logo

قانداي جولداس ەدى، ول، قانداي جولداس ەدى،— دەگەن ءسوز ونىڭ دىلىندە دە، تىلىندە دە تۇردى. سول ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا قايتالاپ قويىپ. ۇزاق-ۇزاق داققا كەتەدى. ەرىندەرى كۇبىرلەي بەرەدى. ونىڭ ەرىنى كۇبىرلەگەن سايىن جانىندا وتىرعان جۇبايى ونىڭ وزىنشە سويلەپ وتىرعانىن بايقاماي «م-م» دەپ قالا بەرەدى. ول جاساۋراعان بوتا كوزدەرىن گۇلبارشىنعا ءبىر تاستاپ قايتا ويىمەن بولادى. سالدەن كەيىن كۇبىرلەيدى. بۇل كۇبىرلەگەن سايىن گۇلبارشىننىڭ ءىشى قورقا تۇسەدى. ءبىراق ۇندەمەيدى. قازاق ويعا كەتكەندە ويىن بۇزباي، ۇندەمەۋگە گۇلبارشىن ۇيرەنىپ كەتكەن. سول ادەبىن-ادەتىن بۇگىن دە ساقتاپ وتىر. انشەيىندەگىسى ءبىر ءجون ەكەن، بۇگىنگىسى الەيىم بولدى. ۇندەمەيدى، الايىپ جاساۋراعان قوس شىراعى جاسقا تولىپ، قانتالاپ كەتكەن. شاماسى ول سىرتتا، ۇيگە كەلگەنشە دە جىلاعان بولسا كەرەك.

«ۆولگا» كۇنگەي الاتاۋدى بوكتەرلەپ ىستىقكولدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىمەن جۇيتكىپ كەلەدى. تاستى، كەدىر-بۇدىرلى جولدى جولاۋشىلار ەلەڭ قىلىپ وتىرعان جوق. تەك اندا-ساندا بارانكا ۇستاپ وتىرعان بالا — قاراق ماشيناسىن توقتاتىپ، ارتقى قاقپاعىن اشىپ، ءۇ'ش اياعىن بۋىپ سالعان كورسەن قۇيرىقتى كورقىزىل قازاقى قويدى بايلاپ كەلەدى دە، قايتا ءجۇرىپ كەتەدى.

ماشينانىڭ ارتىندا ەكى ادام قازاق پەن گۇلبارشىن قاسقىر ىشىككە ورانىپ قاتار وتىر. كۇنگەي الاتاۋدىڭ كۇنگەي جاعى بولسا دا، قار قالىڭ. جولدان كىشكەنتاي اۋىتقۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە قاراقتىڭ، ماشينا جۇرگىزگەنى جاڭا بولماسا دا زاۆودتان جاڭا شىققان جانە ىلكى كەلە باستاعان گاز—24 سىرىن الىپ بولماعان ماشينا. كەش الدىندا كەلگەن سۋىق حاباردان كەيىن-اق بۇلار كوز ىلگەن جوق. سودان سوڭ قازاق اندا-ساندا جول جابدىعىن، ءسوزدىڭ ءمانىن، جاۋابىن ايتقانى بولماسا ارتىق ءۇن شىعارۋدى قويدى. «قانداي جولداس ەدى، ول؟»— دەپ كۇبىرلەي بەرەدى، كەيدە ويى سىرتقا شىعىپ كەتىپ تە وتىر.

...قانداي جولداس ەدى، ول قازاق پەن قىرعىز العاش تانىسقاندا ەكەۋىنىڭ ۇستىندە دە جەڭىل سىرت جەيدە، شەكەنىڭ جارتىسىنا جەتىپ جارتىسىنا جەتپەيتىن اسكەري باسكيىم، بەلدەرىندە جالپاق اسكەري بەلدىك بولاتىن. قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ سارى كۇزىندە قاراقولدا كەزدەستى. جۇبى جازىلماعان ەكى دوس ۇلى وتان سوعىسىن بەرليندە اياقتاپ، ەكەۋى ەلگە قايتقاندا دا قاراقولدا اجىراسقان-دى. تالاي قورقىنىشتى تىلسىمدى، ەلىم مەن ءومىر كوكپارداي تارتىسقان تۇندەردى، تالاي شەكەدەن ىستىعى دا، سۋىعى دا وتكەن قۋانىشتى كۇندەردى بىرگە كەشىپ ەدى. سونىڭ ءبارىن دە قىرعىز قاباعىن شىتپاي، «جىگىتكە سەيىل دە سەيىل، سەرگەلدەڭ دە سەيىل»، دەپ توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان ەكى حالىق — قازاق پەن قىرعىزدىڭ ايتاتانىنداي، قينالماي وتكىزگەن ەدى. قايران قىرعىز! سوناۋ اسپان تولعان وت، كوشە تولعان اجال بولعان قاندى مايداننان ءبىر جاراقاتتا الماي امان كەلىپ، ەندى مىنە ىستىقكولدىڭ جاعاسىندا ەرۋ دە بەيبىت ەلدە و دۇنيەگە اتتانىپ وتىر.

— و، دۇنيە-اي!— دەپ قازاق سول جامباسىنا اۋىپ وتىردى. گۇلبارشىن سەلك ەتە ءتۇستى. كۇيەۋىنە قاراپ ەدى، بەتىن جاسى جۋىپ كەتىپتى، ەرىنى كۇبىرلەگەندى قويىپ، قىبىر-قىبىر ەتەدى. قالاي جۇباتسام ەكەن دەپ ويلادى گۇلبارشىن. ءبىراق ءقازىر ءالى سولىعى باسىلماعاندىقتان جۇباتقانعا جانە قويا ما؟ ۋاقىت ءبارىن دە كونەرتەدى.

...ەكىنشى ۋكراينا مايدانىندا سوعىسقان ەكەۋى بۋداپەشتى فاشيستەردەن تازارتاردا ۋىزداي جاس جىگىتتەر ەدى. قىس كوزى قىراۋدا، ات قۇلاعى كورىنبەيتىن زىمىستاندا كەلگەن بولاتىن ولار ۆەنگر جەرىنە. قىسى ونشا سۋىق بولمايتىن ەۆروپانىڭ سول ءبىر كەزدەرى شىتىنا قالۋى بۇلاردى ونشا قورقىتا قويمادى. ويتكەنى الدا ودان قورقىنىشتىراق جاۋدىڭ مىقتى بەكىنىسى تۇردى. سوندا دا ءتىرى قايتارىنا كەرىندى مە، ولەم دەگەن، ءولىم دەگەن بۇلاردىڭ ويىنا ونشا شەگەندەلە قويمادى. ونىڭ ۇستىنە قىرعىز تاۋەكەلشىل بولاتىن. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى عانا ولەدى»، دەگەندى ول ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە قايتالايدى. ونىڭ وسىنداي ەرلىگى مەن سەرىلىگى، جەلىگى مەن جەلپىلى مول اڭگىمەسى قازاقتى اسقاق الاتاۋعا كۇنىنە الدەنەشە اپارىپ كەلەر ەدى. ءتىپتى كەيدە اۋىلعا كەلىپ، ەكى ءبولىنىپ، ەكى توبەگە توپتاسىپ الىپ، تارتىپ جاتقانداي دا بولىپ كورىنىپ كەتەتىن.

قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ ورتاسىندا بۋداپەشكە جاقىنداعان بۇلار الدا قاتتى، كەسكىلەسكەن سوعىس بولاتىنىنان حاباردار ەدى. قازاقتىڭ دا. قىرعىزدىڭ دا تولىق ورتا ءبىلىمى بار، ەكەۋى دە ونىنشى كلاس بىتىرگەن جىگىتتەر بولاتىن. تىم سىدىرتىپ، سىپىرتىپ كەتپەگەنىمەن ەكەۋى دە ويلارىن ورىسشا ەركىن ورتاعا سالا الاتىن. سوندىقتان دا ەكەۋى دە سوعىستىڭ جالپى بارىسىنان، ەزدەرىندەگى جاعدايدان مەيلىنشە مالىمەتى بار ەدى. كومانديرلەرى دە ەرىمدەي، جيىرماعا جاڭا دەگەن جىگىتتەردى بالاسىنداي كورەتىن، ۇنەمى ازعانداي عانا ۋاقىتى بولسا، بۇلارمەن سويلەسە كەتەتىن، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن، باس-كوز جوق قويىپ كەتپەي، الدىن الا بارلاۋ، باعدارلاۋ، ادىس-تاسىلدەر قولدانۋدى ۇيرەتىپ وتىراتىن.

سىرعاسى تايعان جىلقىنىڭ اياعىن كورىپ قىرعىز سىنىقشى بولىپ كەتكەن جايى بار ەدى. سونىڭ دا پايداسى تيگەنى جول ۇستىندە قازاقتىڭ ەسىنە ورالا كەتتى. قالاي بولىپ ەدى، ول؟ ءيا. بۋداپەشتكە جاقىنداپ قالعان بۇلار كەلە وكوپتار قازىپ بەكىندى. جەردىڭ ءبارى ساز. ءتىپتى كەيدە قازعان وكوپتارعا سۋ تولىپ كەتەدى. بىرنەشە ساعات قانا بولامىز دەگەن بۇل ءبىر ىزالى دا، ىزعارلى دا جەردە وتىرعاندارىنا ءبىر تاۋلىككە جاقىنداپ قالدى. قازاق پەن قىرعىزدىڭ اجىراماۋىنا مۇنىڭ پايداسى دا ءتيدى.

كەش باتار الدىندا كۇننىڭ كوزى بولار-بولماس كەرىندى دە قايتادان قويۋ تۇمان باسا قالدى. كۇن قىزىلىنىڭ وتىرۋىن كۇتكەن كوماندير اندرەيەۆ ەكىنشى ۆزۆودقا كەلىپ ءبىر ءسوز دەدى:

— الدىمىزدا بۋداپەشت. قورعانىسى مىقتى. الدىمىزداعى جاعدايدى ءبىلۋ بىزگە قاتتى كەرەك بولىپ تۇر. توقتاماۋعا ءتيىس ەدىك، كوردىڭدەر مە، ءبىر ادىم ىلگەرى جىلجۋ قيىنعا اينالىپ بارادى. اناۋ ءبىر شاقىرىمداي جەردە كورىنىپ تۇرعان ەكى-ۇش ءۇي مەن قامىسپەن جابىلعان سارايدىڭ سىرىن ءبىلۋ كەرەك. ەكى جىگىت بارىپ ءبىلىپ، ەگەر مۇمكىن بولسا ءتىل الىپ كەلسە جاقسى بولار ەدى. كىمنىڭ بارعىسى كەلەدى؟ىقتيارىمەن بارعانىن قالاپ تۇرمىن.

Heگە ەركىمەن؟ بىرەۋگە بۇيىرسا بولدى ەمەس پە؟ — دەپ ويلادى قازاق. ءبىراق ونىڭ ءجونى دە بار ەدى. سوعىس ەۆروپا جەرىنە وتكەلى ءبىرسىپىرا ۋاقىت بولدى. قىزىل ارميا توقتاۋسىز بارا جاتىر. ەگەر وسىلاي جۇرەر بولسا، سوعىس ءۇش-تورت ايدا بىتۋگە ءتيىس. ەندەشە كومانديردىكى دۇرىس بولعانى عوي. سوعىس بىتەر كەزدە وكىنىشتى ءولىم بولماسىن دەپ تۇر عوي.

— ءبىز بارايىق، — دەدى قىرعىز. ول ورنىنان اتىپ تۇردى. قازاق تا تۇردى. «ءبىز» دەپ تۇرعانىنىڭ ءبىرى ءوزى ەكەنىن بۇل ايدان انىق ءبىلدى. «ءتىرى بولساق ءبىر توبەدە، ولسەك ءبىر شۇقىردا بولالىق»، — دەگەن دە سول ەدى. سوندىقتان قىرعىزدىڭ جانىنا جالاۋ بولۋدان ارتىق دوستا قانداي ماقسات-مۇددە بولۋى مۇمكىن. ىشتەي قازاق «تاۋەكەل» دەدى. ءبىراق بۇلاردى قوشتاي كەتۋدىڭ ورنىنا روتا كومانديرى قىرعىزعا ەسكەرتپە جاسادى. قاباعى قاتتى ءتۇيىلىپ كەتتى.

— سەن نەگە «ءبىز» دەيسىڭ؟ ءوزىڭ ءۇشىن عانا جاۋاپ بەرۋىڭ كەرەك، — دەپ قازاقپەن مۇنىڭ شىعاردا جانى عانا باسقا ەكەنىن بىلە تۇرا قياستاۋ كەلدى. قازاق قىرعىزعا بۇدان ارتىق ەسكەرتپە جاساتقىزعىسى كەلمەدى. ول ۇندەمەي تۇرەگەلىپ ەدى، ەندى:

— ماعان رۇقسات ەتىڭىز! — دەگەندى بارلىق روتاعا ەستىرتە ايتتى. اندرەيەۆ قازاققا كەز قيىعىن ءبىر سالدى دا، جاۋىنگەرلەرگە قايتا ءسوز تاستادى:

— تاعى كىمنىڭ بارعىسى كەلەدى؟ — بۇل قاتار تۇزەپ تۇرعان ەكى جىگىت — قىرعىز دا، قازاق تا تۇسىنە المادى. ەكەۋى دە «ءبىز ەرىك ءبىلدىرىپ تۇرمىز عوي. الدە بىزگە كوڭىلى تولماي تۇر ما ەكەن؟» — دەپ قالعانداي جايى بار ەدى. روتانى ۇنسىزدىك بيلەدى. كۇندە مۇندايدا ءار جەردەن-اق «مەن، مەن» دەپ سوپاڭ-سوپاڭ تۇرا كەلەتىن سولداتتاردىڭ ءبارى دۇمىنە تاس بايلاپ العانداي تاپجىلماي قالدى.

— قالاي؟ — دەپ روتا كومانديرى اعا لەيتەنانت اندرەيەۆ ۆزۆود كومانديرى جاسى ەلۋدى القىمداپ قالعان موسقال كىسى، كىشى لەيتەنانت كيريچەنكوعا قاراپ ەدى، ونىڭ كەزى جاسقا تولىپ كەتىپتى. ول قارلىققان جۋان داۋسىمەن:

— وسى ساپارعا مەنى جىبەرسەڭىز قايتەدى؟ — دەگەندى ايتتى.

قىزىل اسكەرلەردىڭ ءبارى كومانديرلەرىنىڭ ويىن ەندى-ەندى عانا تۇسىنگەندەي قوزعالاقتاپ، كۇبىرلەسىپ كەتتى. وڭ قاناتقا وتىرعان جاس جىگىت نيكولاي تۇرەگەلە بەرگەندە، تاعى بىرەۋلەر سۋىرىلىپ شىعىپ قويا ما دەگەندەي بۇرىنعى ەكەۋ قوسارلانا ءتىل قاتتى:

— بىزگە سەنىڭىز! — دەدى قازاق.

— بىزگە سەنىڭىز! — دەدى قىرعىز. اعا لەيتەنانت اندرەيەۆ ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. بۇل كەزدە اسكەرگە جاڭا كەلگەن سيبيرلىك، بۇلاردان دا اقسۇر بوزبالا-جىگىت نيكولاي بەلدىگىن تۇزەپ، قولىن اپكەسىنە اپارا بەرىپ ەدى، اعا لەيتەنانتىڭ داۋسى قاتتى ەستىلدى:

— قوي ءارى! — قاتتى دا، قاتۋ دا بۇيرىق ەستىگەن نيكولاي جىم بولدى. ءبىراق تۇرەگەلگەن بويدا سەرەيىپ قاتىپ قالدى. اعا لەيتەنانتتىڭ ءتۇسى جىلجىڭقىراپ بارىپ، قايتا قاباش كەتتى. ونىڭ تۋرا ەكى قاسانىن ورتاسىنان جوعارىدان تومەن قاراپ تارتىلعان ەكى تەرەڭ سىزىق «ايدا بولا قالدى. استىڭعى ەرنىن كۇرەك تىستەرىمەن مىقتاپ تىستەپ الدى. ول قاتتى ابىرجىپ، ويلانعانداعى ادەتى ەدى. ويلانباۋعا دا، اياماۋعا دا بولمايتىن ەدى، ويتكەنى جەڭىس جاقىنداپ كەلەدى، ورىمدەي جاستاردى ولىمگە جىبەرگەلى تۇر. وڭاي ما؟ زۇلىم سوعىس تالايدى قىرشىنىنان قيدى، ولاردىڭ ىشىندە ءومىردىڭ ءدامىن بىلمەي كەتكەنى قانشا؟ مىنا ەكى ءوندىردى تاعى جىبەرمەك. ەكەۋى دە ەكى ءۇيدىڭ جالعىزى ەدى. ءبىراق سوعىستىڭ اتى سوعىس. ءولىمسىز، شىعىنسىز سوعىس بولا ما؟ ولمەۋ-ۇشىن ءولتىرۋ كەرەك. بۇل دا سوعىس شىندىعى. سەن ولتىرمەسەڭ، ول سەنى ولتىرەدى. وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرسا دا اندرەيەۆتى مالەلدىك-كوڭىلسىزدىك باسقانداي ەدى. دەگەنمەن ورنىنان جىلجىپ بۇلاردىڭ جانىنا كەلدى. ەكەۋىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن كوز تاستادى. قىرعىزدىڭ بەلدىگىنە وڭ قولىن جۇگىرتىپ، ءتورت ساۋساعىن كىرگىزبەك بولىپ ەدى، قولى باتپادى. بەلدىك بارىنشا قاتتى تارتىلعان ەكەن. سونان سوڭ قولىن ونىڭ بەلىنەن الىپ، قازاقتىڭ جاۋىرىنان بىر-ەكى رەت قاعى قويدى. ويلى ءجۇزى تۇنجىراپ ارى-بەرى تورت-بەس قادىمنان سالىپ ءجۇردى. قاباعىن كوتەرىپ بارىنە دايىن تۇرعان ەكى جىگىتتى كەزىمەن قايتا ءسۇزدى.

— ماقسات تۇسىنىكتى مە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى.

— ناق سولاي، كوماندير جولداس! — دەپ قوسارلانا جاۋاپ بەردى ەكى جىگىت.

— ەندەشە جولدارىڭ بولسىن!

قاس قارايىپ، كەشتىڭ قارا شىمىلدىعى دۇنيەنى شىرماپ، بارعان سايىن كەزدى بايلاپ بارا جاتتى. ەۆروپا جەرى اپپاق تۇماننان تۇراتىن سياقتى. سىرىق سىلتەم جەر عانا كورىنەتىن بولىپ قالدى. جاڭا عانا اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان ەكى-ۇش ءۇي دە، قامىس شاتىرلى ساراي دا تۇمان تورىنان كۇلگىن كورپە جامىلىپتى. قازاققا مىنا شىڭىلتىر ايازدى اق تۇمان روتا كومانديرىنىڭ ءمالول كوڭىلىن كورسەتىپ تۇرعانداي بولدى. وسى تۇمان كوتەرىلمەي تۇرا تۇرسا ەكەن دەپ ويلادى. ول ويىنا ءوزى تاڭ قالدى، كۇلپەت بولدى. ادامزات ءار قاشان اسپاننىڭ، كۇننىڭ اشىقتىعىن قالايدى. ءتۇندى قازاقتىڭ ويىنشا قارا نيەتتىلەر عانا تىلەيدى. ياپىرىم-اي، اق تىلەۋلى ادامدا دا مۇنداي داق بولادى ەكەن-اۋ! ۇرىلار ايدىڭ جارىعىنان كوشەسىن قالاۋشى ەدى. ءبىراق بارىنە كىنالى سوعىس قوي! ايتپەسە سوۆەت وداعىنا تۇسەتىن كۇن قۋاتىنىڭ جەتپىس پروسەنتى شۋاعىن توگەتىن ءوزىنىڭ كۇنشاقتى قازاقستانىندا جارقىراپ جۇرمەس پە ەدى. سۋىعى شىپ مۇزداتاتىن، ىستىعى شىم جىلىتاتىن مۇنىڭ قازاقستانىنا جەتەتىن جەر بار ما!؟ ءسال دە بولسا وسىنداي داققا كەتكەن قازاق «ءجۇر!» دەپ قىرعىز جونىنەن تارتقاندا سەلك ەتە ءتۇستى. كالاشنيكوۆ اۆتوماتىن اسىنىپ، بىر-ەكى گراناتا بايلانعان، اعايىندىداي بولىپ كەتكەن ەكەۋ — ءبىر قىرعىز بەن ءبىر قازاق الدىنداعى جىل عانا تۇسە بەردى. ولار جيىرما شاقتى قادىمنان كەيىن-اق قويۋ قاراڭعىلىققا كىرىپ جوق بولادى. «ءسات ساپار» تىلەپ باسقالار قالدى.

— ەي، قازاق، — دەدى ونىڭ وڭ جاعىندا كەلە جاتقان قىرعىز سىبىرلاپ، ءبىر شاقىرىم جۇرمەي-اق، — تۇرا تۇرشى، مەن ءبىر سىبدىر ەستيتىن سياقتىمىن. — بۇكجەڭدەپ كەلە جاتقان ەكەۋ وتىرا قالدى. ەشتەمە ەستىلمەيتىن سياقتى. ەكەۋى دە تىڭ تىڭدادى. اندا-ساندا جالعىز وقتىق ىسقىرعان دىبىسىنان باسقا ەشتەمە بىلىنبەيدى. تۇندەگى تۇمان جەرگە الدەقانداي بوزامىق جارىق بەرىپ تۇرعانداي.

— قىرعىزدىڭ قۇلاعىنا ىستىقكولدىڭ تولقىنىنىڭ دىبىسى كەلىپ تۇرماسىن، — دەدى قازاق.

— باسى كەتكەن جەرگە اياعى كەتىپ قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتايتىن ساعان بۇل قازاعىڭنىڭ كەڭ دالاسى دەيسىڭ بە، پالە اياق استىنان ءتۇس بولا كەتەتىن ەۆروپادا ەكەنىڭدى ۇمىتپا، قازاق! — دەدى قىرعىز دا قالجىڭعا قالجىڭمەن جاۋاپ بەرىپ. وسىلاي بىرىمەن ءبىرى قالجىڭداسا ءجۇرىپ، ەكەۋى ءوز اتتارىن ۇمىتىپ، ءبىرىن-بىرى قازاق، قىرعىز اتاندىرىپ الىپ ەدى، وعان روتاداعىلاردىڭ دا اۋىزى ۇيرەنىپ كەتكەن-دى. مىنە، ەندى ءولىم مەن ءومىردىڭ اراسىندا تۇرىپ تا ولار قالجىڭىن كويماي بارادى.

جاڭاعى وزدەرى تۇسكەن وزەكتىڭ ۇيگە جاقىنداپ بارعان جەرىندە ءبىر شوق قامىس-قوعا بار ەكەنىن بۇلار كۇندىز بايقاعان بولاتىن. مىنە، سول توپ قامىسقا دا جەتىپ قالىپتى. قامىس باسى سەلدىرەپ، جەل ىزىڭىمەن ءدىرىل قاعادى. باسقا ەشتەمە دە بىلىنبەيتىن سياقتى. الدەقايدا ءبىر ءيتتىڭ شابالانىپ ۇرگەنى قۇلاققا كەلەدى. يت تە بەيبىتشىلىك حابارشىسى. فاشيستەردىڭ ارسىلداعان تاناداي سارى-قوڭىر توبەتتەرىنەن باسقا سوعىس بولىپ جاتقان ايماقتا بۇلار يت كورگەن ەمەس-تى. دەمەك، بۇل ەل يت اسىراعانىنا قاراعاندا، سوعىستا ونشا قينالا قويماعان بولدى. ءيتتىڭ ۇرگەن داۋسى قازاققا دا، قىرعىزعا دا ءبىر ءتۇرلى ساعىنىشتى كورىنىپ كەتتى. ەكەۋى دە ءۇنسىز يت داۋسىن تىڭداپ قالدى. قىرعى؛ قازاقتى ءتۇرتىپ جىبەردى. قازاق شورشىپ ءتۇستى.

— انانى قارا! — دەدى قىرعىز. سۇمەتىلگەن بىرەۋدىڭ قاراسى كورىندى. تۇپا-تۋرا شوق قامىستىڭ ىشىنە قاراي كەلە جاتىر. دىبىس شىعارماي ءىز باعۋ كەرەك. ءبىراق ناق وسىنداي ۇندەمەۋ كەرەك جاعدايدا تاماعىڭ قىشىپ، كەڭسىرىگىڭ جىبىرلاپ، الدە جوتەلگىڭ، الدە تۇشكىرگىڭ كەلەتىن جامان ادەت بولادى. قازاقتىڭ دا، قىرعىزدىڭ دا قالجىڭىمەن ايتقاندا «سەڭگىردەي مۇرنىنىڭ تراكتورمەن كىرىپ كەتسەڭ دە بولاتىن تاناۋى» جىبىرلاپ، جانىن شىعارىپ بارادى. تۇشكىرگىسى كەلدى. مىنە، مىنە، جىبىرلاپ اكەتتى. ول باسىنداعى قۇلاقشىنىن جۇلىپ الىپ اۋزى-مۇرنىن باسىن الدى. قازاق تۇشكىرىپ سالدى. دۇنيە ءبۇلىندى دەپ ويلادى ول. جوق. قىرعىز الاڭ ەتىپ جامان كوزىمەن ءبىر قاراپ قويدى. كەزدەرى قاراڭعىعا ۇيرەنىپ قالدى ما، ءبىرىنىڭ ءبىرى بەتتەرىن انىق كوردى. تۇشكىرىك قۇلاقشىنعا تۇنشىعىپ پىرس ەتىپ تىندى. شاماسى الىس، ەستىلمەگەن بولسا كەرەك، جاڭاعى ادام الاڭداسا دا، شوق قامىسقا كىرە بەردى. ايەل ادام. قولىندا ەكى شەلەگى بار. قىرباق قانا جاتقان جۇقا قاردى كىتىرلەتىپ باسقاندىقتان تۇشكىرىكتى ەستىمەدى.

قىرعىز دا، قازاق تا ەتپەتتەگەن قالپىمەن قوزعالىپ، ىلىگەرى جىلجىدى. ايەل باستاۋدان قولباقىرمەن شەلەككە سۋ قۇيا باستادى. شاماسى باستاۋدا سۋ از بولسا كەرەك، ويتكەنى قولباقىرعا ىلىنگەن سۋدىڭ شەلەككە قۇيىلعان دىبىسى شىلپ-شىلپ قانا شىعادى. قىرعىز، قازاق شەلەك سالدىرىن، سۋ شىلپىلىن پايدالانىپ جىلجىپ سۋ الۋشىنىڭ جولىنا جەتتى. اپپاق كيىمدى ەكەۋى جەرمەن-جەر بولىپ جابىسىپ قالدى. تەك قىرعىزدىڭ قولىنداعى اۆتوماتى عانا كورىندى قازاققا. شىركىن، دەپ ويلادى قازاق، ونى دا اق كەزدەمەمەن قاپتاي سالار ما ەدى. «قوجانىڭ كەڭىلى قۇرتتى سۇيەر، كوجەسىنىڭ قاتىعى جوق». بۇل ماقال ەسىنە ءتۇسىپ قازاق جىميىن قويدى. ەكەۋى دە تاسپا بولىپ قالدى.

ايەل سۋدى ۇزاق قۇيدى. مۇمكىن بۇلارعا ۇزاق بولىپ كورىندى. قازاق شىداماي باستاۋدىڭ باسىنا قاراي قوزعالماق بولىپ ەدى، قىرعىز «تىنىش» دەگەن يشارات ءبىلدىردى. بارلاۋشىنىڭ بار جۇمىسى تاۋەكەلدەن قۇرالادى. ەگەر تاۋەكەلگە سۇيەنبەسەڭ تۇك تە بىتىرە المايسىڭ. قازاق تىقىرشىپ جاتىر. دەگبىرى دە كەتىپ ءبىتتى. قاشاندا مۇندايدا كونتەرىلى قىرعىز مىڭق ەتپەيدى، ءىستىڭ سوگىن كۇتۋگە اسىعىستىق جاسامايدى. «ياپىرىم-اي دەپ ويلادى قازاق ادامعا دا وسىنشا سابىر سالماق بىتەدى ەكەن-اۋ!»

قازاق ءسال عانا باسىن كوتەرىپ قارادى. ەندى بايقادى، الداعى الىپ جاتقان ادام ودان ەكى قۇلاشتاي عانا جەردە وتىر. قىرعىز قوزعالما دەگەن بەلگى بەردى. قازاق قايتا قاتىپ قالدى. اسىققاندا ۋاقىتتىڭ ەتپەيتىنى قانداي! سۋ الۋشى ورنىنان تۇردى. قازاق جۇرەگى دۇرسىلدەپ جولبارىستىڭ سارىلماعانداي اتىلۋعا دايىن جاتتى. قىرعىزدان شارا كۇتتى. جوق، ءامىر بولمادى. شەلەك سالدىر ەتتى. تاعى سالدىر. سۋ قايتا قۇيىلا باستادى. دەمەك شەلەكتىڭ ءبىرىنشىسى تولدى، ول ءارى ىسىرىلىپ قويىلدى دا، ەكىنشىسى جاقىنداتىلدى. سۋ ەكى رەت شەلەككە قۇيىلعاندا قىرعىز كەز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن سۋداعى ادامدى تارپا باس سالدى. ايەل ادامعا مۇنشا كۇش جۇمساماسا دا بولار ەدى عوي دەپ ويلادى قازاق. قىرعىزدىڭ استىنداعى ادام الىسىپ جاتىر. اياعىنداعى سوقيعان ەتىگىنەن بايقادى، ەركەك ەكەن. قازاق ەكى اياعىن تىپىر ەتۋگە شاماسىن كەلتىرمەي باسا قويدى. ەكى اياعى سەرپۋگە كەلمەگەن سولداتتىڭ كەۋدەسىن قىرعىز مىجىپ-اق جىبەردى. باسىنا وراعانىن قىرعىز ونىڭ اۋزىنا تىقتى. ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، باسىن داستارىمەن شىمقاپ تاستادى. ەتپەتىنەن جاتقان فاشيست سولداتىنىڭ ارقاسىنا وتىرىپ قىرعىز ءسال تىنىستادى.

ارادا بىرنەشە سەكۋند ەتپەي-اق، قىرعىز فاشيست سولداتىن تۇرعىزىپ، وزەككە قاراي جەتەكتەي جونەلدى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. ەكى-ۇش ءجۇز مەتردەي جۇرگەن سوڭ كەلىپ توقتاتتى دا، سولداتتى جىعىپ ەكى اياعىن ماتاپ، ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن مويىن تۇقىرتا تارتىپ بايلادى. ونى وزەكتىڭ جارقاباق كولەڭكەلەۋ جەرىنە سۇيرەپ اكەلىپ تاستادى. ول تەرىن ءسۇرتتى دە.

— ولجامدى ساعان بايلادىم، — دەپ سىبىرلاي سويلەپ كۇلدى.

— سويتپەي كور، ول قىرعىز-قازاقتىڭ جورالعىسى، — دەدى قازاق تا.

— ال قايتا كەتتىك، بۇل جاتا تۇرسىن. قايتاردا الامىز.

— تاعاڭنىڭ ۇيىنەن بارىپ شاي ءىشىپ قايتاتىن با ەدىڭ؟

— جوق، تاعاما جيەندىك جاساپ قايتام. — ءسوز وسىمەن ءبىتتى.

ەكى سولدات وزەككە قايتا ءتۇستى. بەتى جاڭاعى ءۇي. وزەك ءۇيدى جەلى بويى جەردەن جاناپ ەتەدى ەكەن. قىرعىز بەن قازاق باسپالاپ وزەكتەن شىعىپ، ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا جۇگىرىپ جەتتى. بۇل ۇيدە جان جوق سياقتى دىبىسسىز. كەرىسىنشە كەلەسى ءۇي دۋىلداپ جاتىر. ىرگەتاسى الاسا ءۇيدىڭ تەكتۇرىنا شىعىپ تەرەزەدەن قىرعىز قاراپ ەدى، تەرەزەنى قىراۋ باسىپتى، ەشتەمە كورىنبەدى. ءۇيدىڭ ءىشى الاكولەڭكە. شاماسى ەلەكتر قۋاتى ۇزىلگەن، جاي شام بولسا كەرەك. قىرعىز قازاققا باسىن بۇلعاڭ ەتكىزدى. ۇيگە بار دەگەنى. قازاق ەسىككە كەلگەندە ىشتەن «گانس!» دەگەن ايقاي ەستىلدى. قارلىققان ماس داۋىس. قازاق جۇرگەنىن ءبىلدىرىپ، تارس-تارس باسىپ، شامسىز اۋىزعى ءۇيدىڭ ەسىگى الدىندا تۇردى.

— گانس، گانس! — دەگەن ماساڭ داۋىس قايتا ەستىلدى. قازاق ارتىق دىبىس بەرمەي بار نەمىسشەسىمەن:

— يا، يا، — دەدى. تىپىرلاپ جۇرگەن بولدى. ىشتەن بىلاپىت سوزدەر ەستىلدى. شاماسى گانستى بوقتاپ جاتىر دەپ ۇقتى، قازاق. ەشقانداي دىبىس شىعارمادى. ىشتەگى باستىق بولۋى كەرەك دەپ ءتۇيدى قازاق. ول الدە بىرنەلەردى ايتىپ تارسىلدادى. ەسىك جاققا كەلە جاتىر دەپ ۇقتى قازاق.

— گانس! — دەپ شاڭق ەتتى ۇيدەگى. تۇپكى ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى. ول شىعا بەرگەندە، اۋىز ۇيدە دايىن تۇرعان قازاق كەڭىردەگىنەن الا ءتۇسىپ، ەزىپ جىبەردى. تۇپكى ۇيدەن تۇسكەن شامنىڭ شالا جارىعىمەن يىعىنداعى كۇمىس تۇستەس پاگونى جارق ەتە ءتۇستى. وفيسەر ەكەن دەپ ۇقتى قازاق. تۇپكى ءۇيدىڭ ەسىگىن جابا سالدى. وفيسەردىڭ موينىنان بۋىندىرا قىسىپ دالاعا سۇيرەپ شىقتى. ول ەسىن جيناي المادى. ەسىك الدىنا اۆتوماتىن كەزەنىپ تۇرعان قىرعىز وفيسەردىڭ ءبىر قولتىعىنان الىپ، سۇيرەتە جونەلدى. ۇيدەن وزەككە تۇسە بەرگەندە وفيسەر «نەين! نەين! — دەپ باقىرىپ-باقىرىپ جىبەردى. ءۇي جاقتان الدەقانداي جانۇشىرا باقىرعان داۋىس شىعىپ ەدى، ايقاي-ۇيقاي كوبەيىپ بارىپ، سالدەن كەيىن اۆتوماتتان تىرىلداتىپ بەتالدى وق اتا باستادى. وفيسەردىڭ موينىن قايتا قىسقان قازاق ونىڭ باقىرۋعا شاماسىن كەلتىرمەدى. ارتتا قىسقا دا، ۇزىن دا تىرىلداپ وق اتىلىپ جاتتى. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ:

— ولتىرەسىڭ-ەي، قازاق، ولتىرەسىڭ ءفاشيستى، — دەدى قىرعىز. قازاق العاشقى سولدات جاتقان جەرگە، وزەككە قارعىپ تۇسە بەرىپ دومالاپ كەتتى. فاشيست وفيسەرى جانسىز ادامداي سىلق ەتە ءتۇستى. شاماسى قازاق تىم بۋىندىرىپ جىبەرگەن بولسا كەرەك-تى. ءولىپ قالدى ما دەگەندەي قىرعىز وفيسەردىڭ جانىنا جاقىنداپ، ونىڭ تىنىس العانىنان جانى بارىن ءبىلدى. ەكى قولىن تاس قىلىپ بايلاپ اۋزىنا ورامال تىقتى. ارادا ءبىر دەم ەتپەي-اق وفيسەر ورىنان اتىپ تۇرماق بولدى. قىرعىز ونى قولتىعىنان دەمەي تۇرعىزدى دا، ونىڭ قولىن بايلاعان ءجىپتىڭ ۇشىن الا بەرىپ ۇشىپ ءتۇستى. سويتسە وفيسەر تۇرا قاشپاق ەكەن، ءسۇرىنىپ جىعىلدى. ارتتا فاشيست اسكەرلەرىنىڭ داۋرىققان داۋىستارى، تىرىلداپ اتىلعان اۆتومات دىبىستارى ەستىلىپ تۇردى. ءبىراق بەرى جۇرگەنى بايقالمادى.

— مەن تۇرا الماي قالدىم، — دەدى قازاق قىرعىزعا. — اياعىم جوق، جونگە كەلمەيدى. — قىرعىز دەرەۋ وفيسەردىڭ قولىن بايلاعان ءجىپتى جاتقان نەمىس سولداتىنا جالعادى. سونان سوڭ قازاقتىڭ جانىنا كەلدى. ونىڭ وڭ اياعىنىڭ باسى ارتىنا قاراپ قالىپتى. تىزەسى شىعىپ كەتكەندىكتەن، اياعى بۇيەن سياقتى ءيريىپ كەتىپتى. قىرعىز قايتا اينالىپ بارىپ وفيسەردى ەتپەتىنەن جاتقىزدى.

— قوزعالساڭ اتامىن، — دەدى. ونى ورىسشا ايتتى. وفيسەردىڭ تۇسىنگەن تۇسىنبەگەنىندە جۇمىسى جوق. سونان سوڭ اۆتوماتىن جەرگە قويدى دا، قازاقتى وتىرعىزىپ، سول قولىمەن ونىڭ وڭ اياعىنىڭ ەتىگىنىڭ وكشەسىن الا، وڭ قولىمەن كەجەسىنەن ۇستاپ كۇشپەن سىلكە تارتىپ قالدى.

— ويباي!— دەگەن قازاقتىڭ داۋسى ءبىر-اق شىقتى. سىرت ەتىپ تىزە ورنىنا ءتۇستى. — كوزىمنىڭ وتى جارق ەتە ءتۇستى عوي، — دەدى ول تاعى دا.

— بۇدان بىلاي كوزىڭە قاراپ جۇرەتىن بولاسىڭ، سەنى دە قازاق دەيدى، تۇندە جۇرە المايسىڭ.

— تۇرىپ كورەيىن، — دەدى قازاق.

— قوزعالما، ءقازىر سەنى ەسەككە مىنگىزەمىن. — ول نەمىس سولداتىن سۇيرەپ قازاقتىڭ الدىنا اكەلدى. ءوزى اۆتوماتىن ۇستاعان بويى تىك تۇرەگەپ تۇر. باعانادان بايلاۋلى قوزعالىسسىز سولدات ءمۇزداپ قالت-قالت ەتەدى.

— مىنانىڭ قولىن شەش تە، الدىنا ايقاستىرىپ بايلا!

— قازاق نەگە ولاي دەمەدى. بىردەمەنى تۇسىنگەندەي، نەمىس سولداتىنىڭ ارتىنا بايلانعان قولىن شەشىپ، الدىنا ايقاستىرىپ شاندىدى.

— ەندى اياعىن شەش! — دەدى قىرعىز قازاققا بۇيىرىپ. قازاق وندا ايتقانىنداي ىستەدى.„.نەمىس وفيسەرىن تۇرعىزدى دا، ونىڭ ارتىنا بايلانعان قولىنداعى ءجىپتىڭ ۇشىن سولدات نەمىستىڭ قولىنا شيەلەپ تاستادى. وفيسەردىڭ جەلكە جاعىندا تۇرعان سولداتتىڭ ارقاسىنا قازاقتى مىنگىزدى. ونىڭ ەكى اياعى سالاڭداپ قالدى.

— مىنەر كوبەيسىن! — دەدى قىرعىز قازاققا. قالجىڭى.

— ەسەگىڭ ەسەكتەن گورى ىرىلەۋ، قاشىرعا ۇقساس. اياعىڭدى ابايلاپ جيناۋعا تىرىس.

— قىرعىز قازاققا جامان ات بەرۋشى مە ەدى! — دەدى قازاق.

— كوم! — دەدى قىرعىز فاشيست وفيسەرىنە. ءۇش-تورت ءجۇز مەتر جەرگە تەز كەلدى...

ماشينا زاۋلاپ كەلدى. ىستىقكولدەن بۋ شىعىپ جاتىر...

— و، دۇنيە-اي! قىرعىز بولماسا سول سايدا قالاتىن ەدىم-اۋ! — كەلىنشەگى تاعى شوشىپ كەتتى. كوكىرەگى قارس ايرىلىپ وتىرعان قازاققا تەسىلە ءبىر قارادى دا، قايتا ۇندەمەي مۇڭايىپ قالدى. كۇيەۋىن قالاي جۇباتۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي وتىر.

ماشينا زاۋلاپ كەلەدى...

ىستىق كولدىڭ شىعىس جاق باسىن الا قونىستانعان بۇل ايىل ونشا ۇلكەن ەمەس. وتىز-قىرىق ءتۇتىن. شاتىرسىز الاسا جاتاعان تام. كوتەرىلىپ قالعان قىسقى بوزامىق كۇننىڭ ساۋلەسى ايىلدى انىق كورسەتىپ تۇر. ءۇيدىڭ كوبىسىنەن-اق بۇرالاڭداپ كەك ءتۇتىن اسپان الەمىنە كوتەرىلىپ، جوعارى جاعى جازعى شاربى بۇلتتارشا سيرەپ، ىدىراپ بارادى. اتىن جەتەكتەپ، قولىنا شەلەگىن الىپ كەيبىرەۋلەر سۋاتقا كەتىپ بارادى. مويىناعاشقا ەكى شەلەك ىلگەن، سۋعا بارا جاتقان ايەلدەر ەرىنە باسادى. سوناۋ ءبىر ايىل شەتىندە ءۇش-تورت سيىر جايىلماي قار ۇستىندە بۇگجيىپ-بۇگجيىپ تۇر. ات سۋارۋعا بارا جاتقان يەلەرىنە ەرە شىققان يتتەر «كەشەدەن بەرى كورىسكەن جوقپىز عوي» دەگەندەي بىرىنە مۇرىندارىن بەرىپ، يىسكەسىپ، قۇيرىقتارىن قايقايتىپ، بۇلعالاڭداتىپ تۇر. اناۋ ءبىر سارى كۇشىكتىڭ قۇيرىعىن بۇلعالاڭداتىپ، ەكى قۇلاعىن جىمىرىپ الىپ، بۇلتارىپ-جالتارىپ شاۋىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا ونىڭ باۋىرى ولمەگەن، قايعىسى جوق بولۋى كەرەك

كۇنگەي الاتاۋدىڭ سوناۋ قاردان اشىلعان بەتكەيىندە ءبىر توپ جىلقى جايىلىپ جاتىر. ادەيى كۇيلىلىگىن اڭعارتقىسى كەلگەندەي ءۇش-تورت قۇناپ-تاي قۇيرىقتارىن قوقايتىپ قىس كۇنىندە-اق ويناق سالىپ ءجۇر. «شىركىن-اي، اۋىلدىڭ وسى ءبىر تىرشىلىگى قالدى-اۋ قىرعىزدان. قايران قىرعىز قىس بولسا ەكى تازىسىن ەرتىپ، جاز بولسا ەكى كەك قارشىعاسىن قولىنا قوندىرىپ وسى ءوڭىردىڭ قىزىق-شىجىعىن تەگىس كەرۋشى ەدى-اۋ! ءبىتتى-اۋ، سول قىزىقتىڭ، ءبارى، قىرعىزىم-اي، قايران باۋىرىم-اي!» سوڭعى سوزدەردى قازاق دىبىسىن شىعارىپ ايتتى.

كوشەنىڭ باسىنان بەسىنشى ءۇي قىرعىزدىكى. البارىندا ەكى كيىز ءۇي، قىرعىزشا ايتساق ەكى بوز ءۇي تىگۋلى تۇر. ادەيى تىگىلگەن بولسا كەرەك-تى. قىرعىز قازاقتىڭ جورالعىسى. ايىلدىڭ باتىس جاعىنان بىرەۋ شاۋىپ كەلەدى، ارينە وسى قىرعىزدىڭ ۇيىنە كەلە جاتىر. ات قويشىسىنا قاراعاندا قازاق بولۋى كەرەك. جالپى ىستىقكولدىڭ شىعىس جاعىن مەكەندەگەن قىرعىز-قازاق اۋىلدارىنىڭ ءداستۇرى قىزىق. ولار ەكى حالىقتىڭ دا ادەت-عۇرپىن قاتار الىپ، قاتار ۇستاي بەرەدى. سەن قازاق ەدىڭ، سەن قىرعىز ەدىڭ دەمەيدى، قىز الىسۋ، قىز بەرىسۋ، توي-تومالاق، ءولىمدى ازا ءتۇتۋ، ەلىكتى اتتاندىرۋ ءبار-بارى ارالاس، قازاقشا ەكەنى دە، قىرعىزشا ەكەنى دە بەلگىسىز، ەكى ءداستۇردى دە ەشكىم تەرىسكە شىعارمايدى. مۇنداعىلاردىڭ ءبارى قۇدا-قۇداندالى، ناعاشىلى-جيەندى. انە، جاڭاعى اتتى ^ىرعىز ۇيىنە جاقىنداعاندا «وي باۋىرىم!» سالدى. قارعىپ ءتۇسىپ اتىن تاستاي سالىپ «وي باۋىرىمداعان» كۇيى جۇگىرىپ ۇيگە ەنىپ كەتتى. مۇنى كورگەن قازاق ماشينانىڭ ىشىندە وتىرىپ-اق كۇڭىرەندى.

— قايران باۋىرىم-اي! ارىستانىم-اي!

قاراق ماشيناسىن قاقپادان الىسىراق توقتاتتى. قاراق دەمەكشى، بۇل—قازاقتىڭ ۇلكەن ۇلى. قىرعىزدىڭ اكەسى قويعان نىسپىسى دا قاراق ەدى، قازاق اۋىلىنا كەلىپ ۇيلەنىپ بالالى بولعان سوڭ ءبىرىنشى ۇلىنىڭ اتىن قاراق قويعان. سول قاراق ۇلكەن ازامات بولىپ، مىنە، ماشينا ايداپ كەلىپ تۇر. قىرعىز دا العاشقى ۇلىنا قازاقتىڭ اكەسى قويعان اتى — سويتەكتى قويعان-دى. ول دا ەر جەتكەن، ۇيلەنگەن، بالالى دا بولعان.

ماشينا توقتاسىمەن ودان دومالاي تۇسكەن قازاق جۋان داۋسىمەن الاتاۋ باۋىرىن كۇڭىرەنتىپ جىبەردى.

— قايران باۋىرىم-اي! ارىستانداي ازاماتىم-اي! سەن جوق اۋىلعا ەندى قالاي كەلەر ەكەم. باۋىر-ە-ەم!

البار ىشىندە قىرعىزدىڭ ءتورت ۇلى قاتار تۇر. ءبارىنىڭ بەلىندە اق بەلبەۋ، ءبارى تاياققا سۇيەنىپ العان. ءبارى دە قازاقتى كورىپ داۋىس سالدى. بارىنەن سەيتەكتىڭ داۋسى قاتتى ەستىلدى.

— اتام-اي! اتا-اۋ، قازاعىڭ كەلدى، ءبىلدىڭ بە! سويلەسە ءسوزى جاراسقان، ويناسا ويىنى ۇناسقان، شىنى قالجىڭعا، قالجىڭى شىنعا ۇلاسقان، قاندى كويلەك، مايداندوس دوسىڭ، ءوزىڭنىڭ قازاعىڭ كەلدى. قازاق اعا-اۋ، اتامنان ايرىلىپ قالدىم...

الباردا ءتورت ۇل، كۇيەۋگە كەتكەن ەكى قىز، ايەلى قىمبات ءبارى ۇلارداي شۋلاي جىلادى. بالالاردىڭ ءارقايسىسى، ەكى قىزى قازاقتى قۇشاقتاپ، مۇڭىن شاعىپ، اسىرەسە قىزدار ونداعى-مۇنداعىنى، ارىز-ارمانىن، اكەسىنىڭ ىستەي الماي كەتتىم دەگەن وكىنىشىن داۋىسقا قوسىپ، ءوزى دە بور بولىپ ەگىنىپ كەلگەن قازاقتىڭ ءومىرىن وكسىتتى. بۇلاردىڭ ەگىلگەنىنە توگىلگەن، شىن جىلاعان قازاقتى كورىپ، جينالعاندار ءبىر ساتكە دەيىك كۇڭىرەنىپ، ىستىقكول ءوڭىرىن كونگەنگە بولەپ جىبەردى.

ناق وسى ءبىر ساتتە قىرعىزدىڭ ەكى سارى تازىسى ەسىك الدىنداعى ساباننىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ ۇلىپ ەستى الدى. ەكى تازىعا شاقىرىپ تاماق قۇيىپ ەدى، تازىنىڭ ەكەۋى دە بارماق، كىشكەنە عانا دا، سالدەن كەيىن قايتا ۇلىدى. جينالعان جۇرت قاتتى ابىرجىدى. نە ىستەرىن بىلمەدى. ۇرىپ، قۋسا دا قويمايتىنىن ءبىلدى، ولاردىڭ نەگە ۇلىپ جاتقانىن ءبارى دە ءتۇسىندى، سوندىقتان ەكى تاعىنى ەشكىم جازعىرمادى. قايتا قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن، ەكى كەزى قانتالاعان ەكى تازىنى جۇرتتىڭ ءبارى ايادى، كەيبىر كەڭىلى بوس ادامدار، قىرعىزدىڭ ءقادىرىن بىلەتىندەر كوزدەرىنىڭ جاسىن سىعىپ-سىعىپ الدى، كوبى-اق عامكۇن بولدى.

— ەكى تازى دا ءۇش كۇننەن بەرى تاماق ىشپەيدى، — دەدى سەيتەك ءبىر قاعا بەرىستە. ءتىپتى قانى شىعىپ تۇرعان شيكى ەت تە بەرىپ كوردىك. ءتىپتى تاماققا كەلمەيدى.

ەكى تازى ۇلۋىن قويمادى. جۇرتتىڭ ەسىن وسى ەكەۋى الدى. نە ىستەرىن بىلمەي جۇرت ساستى.

— شوعان شالدى شاقىرىپ، سوعان ايتايىق، — دەدى قىمبات. — تازىنى كوپ جۇگىرتكەن ادام ەدى، سول ءيتتىڭ جايىن بىلەر.

قارت اڭشىعا كىسى جىبەرىلىپ ەدى، ول ولىكتىڭ سۇيەگى شىعارىلاتىن ۋاقىت بولعان شىعار دەپ ءوزى دە كەلە جاتىر ەكەن. شوعانعا ەكى تازىنىڭ قىلىعىن، تاپپاق ىشپەي قويعانىن ايتتى جۇرت شۋلاپ. شال ەكى تازىنىڭ جانىنا كەلدى، ەكەۋىنىڭ باسىنان سيپادى.

— ءقازىر قىرعىزدىڭ سۇيەپ جاتقان جەرگە كىرگىزە تۇرىڭدار. ءبىراق ەكى تازى دا ءۇش-تورت كۇندە ولەدى، — دەدى قارت ساياتشى. جۇرت بۇعان تاڭدانىپ قالدى. ەكى تازىنى سەيتەك ۇيگە الىپ كەتتى. ولاردىڭ داۋسى قايتا شىقپادى. ەكى قارشىعانى نە ىستەۋ كەرەك دەگەن اڭگىمە توڭىرەگىندە جۇرت كوپ كەڭەستى. ول ەكەۋىنىڭ بالاق باۋىن اعىتىپ الشى، وزدەرىن ۇشىرىپ جىبەرۋ كەرەك دەستى تۇرعاندار، بۇل قۇسبەگىلەردىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالىن كەلە جاتقان اتام زامانعى ءداستۇرى. يەسىنەن كەيىن قۇس قالماۋى كەرەك، شۇيىلمەۋى كەرەك، يەسى ولگەن قۇستى باسقا ادام شۇيمەۋگە ءتيىس، ونى تەك ءتىرى يەسى عانا بىرەۋگە بەرۋگە حاقىلى.

سەيتەك—بۇل كەزدەرى وتىزدى القىمداعان جىگەرلى جىگىت. ول ەكى كەك قارشىعانى ۇيدەن الىپ شىقتى. جانازاعا كەلگەن جۇرت ەسىك الدىن كەرنەپ كەتتى. ەلىنە ءقادىرلى ازاماتتىڭ اساتتى ءولىمى وسى. «ازعانتاي اۋرۋ بەر، ءولىم بەر» دەپ قازاق سۇرايتىن، كارىدەن كەردەرى، شىعاننان شىرىم كەلەتىن ءقادىرى بار، ەلىنە ەلەۋلى ازامات ءولىمى.

جۇرتتىڭ كەزى كوك قارشىعا مەن سەيتەكتە. اسىراندى قۇستى جانى ازا ازاماتتىڭ ەڭ جاقىن ادامى، ولگەندە جانى عانا باسقا دوسى، نە قۇدا-جەكجاتى ۇشىرۋى كەرەك ەكەن. بۇل قۇرمەت الىستان — قازاقستاننان كەلگەن (ەكى اۋىلدىڭ اراسى ەلۋ-الپىس شاقىرىم عانا) قىرعىزدىڭ قاندى كويلەك دوسى قازاققا ءتيدى. كوك قارشىعالاردى قولىنا ۇستاپ تۇرعان سەيتەك ەكى كوزىنەن جاسىن اعىزا تۇرىپ، قولى دىرىلدەپ، بالاق-باۋدى اعىتپاق بولدى، اعىتا المادى. شىنىمەن اكەسىنىڭ جانى وسى ەكى قارشىعامەن بىرگە ۇشاتىنداي سەزىندى، قولى قالتىلداپ كەتتى، بالاق باۋدىڭ توپشىسىن تاپپادى. مۇنى كورگەن قازاق تا ەگىلىن تۇردى. ەگىلگەنمەن امال نەشىك، قارشىعالار ادامنان بەيداما ازات بولۋى كەرەك. سەيتەكتىڭ اۋزى سويلەۋگە زورعا كەلىپ:

— اتامنىڭ ءوز ءوتىنىشى بويىنشا، ارازداسقاندا ايتقان اقىرعى ءسوزى بويىنشا كەك قارشىعالاردى ۇشىرۋدى تالاي ازاپتى بىرگە تارتقان، تالاي اجال اۋزىنان بىرگە امان قالعان، تولارساقتان قان كوشىسىپ، توبىقتاي ناندى ءبولىپ جەگەن، قان مايداندا جۇبى جازىلماعان دوسى قازاق اعاعا ۇسىنامىز، — دەپ ءسوزىن اياقتاپ، قارشىعالاردى قازاقتىڭ قولىنا قوندىرىپ، كەز جاسىنا تۇنشىعىپ قالدى، وكسىپ-وكسىپ كەتتى، تۇرعانداردىڭ ءبارى دە كوزدەرىن سىعىپ الىستى، ەڭكىلدەپ كەتكەندەر دە بولدى.

قوس قارشىعانى قازاق قولىنا العاندا بىرەۋلەر قازاق پەن قىرعىزدىڭ ولەردە عانا باسقا دوستىعىنا قىزىعىپ، ءبىرلى-جارىمدى قىرعىزدار قاراققا دوس بولۋعا جارايتىن ءبىر قىرعىز تابىلماعانى ما دەپ قىزعانىپ تۇردى. ال قازاق بولسا قىرعىزدىڭ جانىنداي بولعان قوس قارشىعانى ۇشىرۋ قۇرمەتى قولىنا تيگەنىمەن، تىم قۇلشىنىپ كەتپەدى. بۇعان دا سەيتەكتىڭ كەرى كەلدى. دەگەنمەن قايتكەندە دە ۇشىرۋى كەرەك. قازاق قولىنا قوندىرۋلى ەكى قارشىعانى كەزەك-كەزەك ايدارىنان قۇيرىعىنا دەيىن بىرنەشە رەت سيپادى. ەكى توستاعانى تولىپ، مولتىلدەپ تۇردى. قارا كوزدەرىن جاس باسىپ شاعىلدانىپ-شاعىرماقتانىپ، سەكسەنگە كەلىپ، ءجۇرىسى باياۋ، جولداسى تاياق بولىپ قالعان ادامنىڭ كوزىندەي وتى كەتىپ، كىلەگەيلەندى. ول سول جاق جەڭىندە قونىپ وتىرعان قۇستىڭ ءبىرىن قولىنا الىپ:

— جانۋار بارعان جەرىڭ قۇت بولسىن، وتىرعان ۇياڭ ءۇت بولسىن! قيتۋ، نە! — دەپ داۋسى دىرىلدەپ اسپانعا اتىپ جىبەردى. ىلە ەكىنشىسىن دە لاقتىردى. قارشىعالار اسپانداپ ۇشىپ، اۋىلدىڭ باتىس بەتىنە قاراي قانات سىلتەدى.

— كەتتى، كەتتى! — دەستى تۇرعاندار. ارادا بىرەر مينۋت وتكەندە-اق قوس قارشىعا قايتا اينالىپ ۇشىپ كەلىپ، قىرعىزدىڭ سۇيەگى جاتقان كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا قوندى. سودان قايتا قانات قاقپاي، كوزدەرىن قىرعيلاندىرىپ، اۋدارىپ-توڭكەرگەنى بولماسا ورىندارىنان قوزعالماي قاتىپ قالدى. جۇرت ولاردى كەشكە قاراي ۇشىپ كەتەر دەدى دە، ءبارى دە ولاردى ۇمىتتى. بالا-شاعا بولماسا ولارعا قايتا ەشكىم كەز قيىعىن سالمادى.

ءولىم تورتەۋى ءبىتىپ، قىرعىزدىڭ العان ەكى وردەنى، بۋداپەشت!، بەرليندى الۋعا بەرىلگەن، جەڭىس مەدالدارى ءبىر-بىر جاستىققا قادالىپ، جۇرت ءمايىتتى ماشيناعا سالعاندا، ادام تاڭعالارلىق جاعداي بولدى. تابىت سالعان ماشينانىڭ كابينا ۇستىنە كەلىپ ەكى قارشىعا قونىپ الدى. ماشينا ۇستىندەگى جۇرتتان جاسقانبادى دا، ۇشپادى دا. جەرلەۋگە قاتىسقاندار ەندى عانا كوڭىل اۋدارا باستادى. قوس قارشىعا ماشينا كابيناسى ۇستىنە قونعان قالپىمەن زيراتقا دا باردى.

— مىناۋ ءتىپتى ادامنىڭ كوڭىلىن بوساتىپ بور ەتەر عاجاپ وقيعا بولدى-اۋ! — دەپ كۇرسىندى قازاق. — وزدەن جىگىت ەدى عوي ءوزى دە.

— سولاي بولماق كەرەك، — دەپ شوعان شال ساقالىن سيپادى.

قىرعىز تاۋ باۋىرىنداعى كىشكەنە توبەشىك ۇستىندەگى زيراتقا جەرلەندى. ەندى جەرلەۋگە قاتىسقانداردىڭ بارلىعىنىڭ دا كەز تىككەنى قوس قارشىعا بولدى. جۇرت ماشيناعا، اتقا ءمىنىپ كەتە باستاعاندا قوس قارشىعا ۇشىپ جاس ءقابىردىڭ ۇيىلگەن توپىراعى ۇستىنە قوندى. نە بولار ەكەن دەگەن كەيبىرەۋلەر ءبىراز قاراپ، اقىرى قارشىعالار قوزعالا قويماعان سوڭ تاعاتى جەتپەي، اۋىلعا بەتتەدى. ەكى قارشىعا جۇرت ۇزاپ كەتكەندە دە كوڭىلشەك ادامداردىڭ جۇيە-جۇيەسىن بوساتىپ، شوشيىپ-شوشيىپ وتىردى.

— وي، جاساعان-اي! — دەسىپ جۇرت تاڭدايلارىن قاعىستى.

بۇل ءتىپتى ايانىشتى دا، ەڭىستۋگە بولمايتىن دا جاي ەدى...

ىستىقكولدىڭ جاعاسىنا كىم كەلمەيدى. گاز-24 اق ماشينا كۇندە كولدىڭ جاعاسىندا تۇرادى. ىشىندەگى ادامدارى دا كوزگە تۇسە بەرمەيدى. تەك كەش باتىپ، ىمىرت جابىلىپ، كوز بايلانعان شاقتا عانا اق ماشينا كۇنگەي الاتاۋدىڭ قويناۋىنا قاراي تارتادى. ءبىراق تاڭ سارىدە-اق ماشينا كولدىڭ جاعاسىندا تۇرادى. ىشىندە قازاق ۇيىقتاپ جاتادى، نە كۇننىڭ ءبىر جاعى شىعىپ، ءبىر جاعى شىقپاي سۋعا شومىلىپ جۇرەدى. كۇننىڭ كوزىنە قارايدى دا، تومەن تۇنجىراپ كەتەدى. قالاي-اق ءبىر اي دەمالىستا بىر-ەكى كۇن جاڭبىر جاۋماس ەكەن. بۇل كەلگەلى ون شاقتى كۇن بولدى، انشەيىندە كۇندە ءبىر جاۋىپ وتپەسە كوڭىلى كەنشىمەيتىن جاڭبىر ءبىر تامباي قويىپ ەدى، مىنە، تاڭەرتەڭمەن كۇن شاعىرماقتانىپ شىقتى دا، بەتىن بۇلت تورلاپ الدى. ءبىراق ادەتتە جاۋاتىن بۇلت باتىس بەتتەن ، نە تەرەكەي الاتاۋ جاقتان كەلۋشى ەدى. كولدىڭ ارعى بەتىندەگى تاۋدىڭ كورىنىسى وزگەشە، تولعان قاراعاي، شىرشا. جاپ-جاسىل بولىپ قۇلپىرىپ تۇرادى. ونسىز دا كوكتەن كورپە جامىلعان ىستىقكول ءوڭىرى تاڭداي قاقتىرماي قويمايدى، تەك جاۋاتىن بۇلتتى قۇدايەكەڭ قيماي-اق قويدى. قازاق اۋىلدان شىعا-اق جاڭبىرلى ءتۇن تىلەپ ەدى، ءازىر ونىڭ ءساتى تۇسپەي كەلەدى. ونىڭ دا سەبەبى بار ەدى.

قىرعىز قايتىس بولعاننان سوڭ ەكى تازى سول قالپىمەن تاماق ىشپەي قويدى. تاڭەرتەڭ ءبىر، كەشكە ءبىر دالاعا شىعىپ كەلەدى دە، ءجۇنىن ىشىنە قاراتىپ بەتتەستىرىپ تىككەن تۋلاقتىڭ ىشىنە كىرىپ الادى دا، ەكەۋى ادامشا قۇشاقتاسىپ جاتادى دا قويادى. سەيتەك تاماقتىڭ تالاي ءتۇرىن جاساتىپ بەرىپ كوردى، ەشبىرىن ەكەۋى دە تاتىپ المايدى. ءتىپتى اكەسىنىڭ جاقسى كورەتىن تاعامدارىن دا جاساتتى، تاماق اتاۋلىعا قارامادى. ەكى تازىنىڭ وسىنشا قايعىرۋى بالا-شاعانىڭ دا قاباعىن اشتىرماي قويدى. قىرعىز ولگەنگە بەسىنشى كۇن بولعان ءتۇنى اۋىز ۇيدەگى تۋلاق ىشىندەگى تازىلار قىڭسىلادى. سەيتەك ورىنان تۇرىپ بۇلار دالاعا شىققىسى كەلگەن بولار دەپ قاسىنا كەلىپ ەدى، ەكى تازى ورنىنان قوزعالمادى. انشەيىندە ولار دالاعا شىققىسى كەلگەندە تۋلاقتان سىپىرىلىپ شىعۋشى ەدى. كوزدەرىن اشىپ، ءتۇسىپ كەتكەن قاباعىمەن سەيتەككە ءبىر-بىر قارادى دا، كوزدەرىن جۇمىپ الدى. سەيتەكتىڭ كوڭىلى بوساپ، پەلدە-پەلدە ءومىردىڭ بەلەسىندەگى بۇل دا ءبىر كەزدەسكەن الەمەت شىعار دەپ ويلادى.

— جانۋارىم-اي، سەندەردىڭ قايعىلارىڭ — مەنىڭ قايعىم. ۋاقىت سولاي. مەن نە ىستەي الارمىن،— دەپ ەكى تازىنىڭ باسىنان كەزەك-كەزەك سيپادى، پات قۇندىزداي تازىلاردىڭ باس تەرىسى قولىنا جىبەكتەن دە ءمۇنايىم-جۇمساق بولىپ ءتيدى. تازىنىڭ ءبىرى — ۇشار مۇنىڭ اياۋشىلىعىنا قولىن جالاپ جاۋاپ بەرمەك ەدى، باسىن كوتەرە المادى. جىرتيتىپ اشقان كوزىن قايتا جۇمىپ الدى. تۇمسىعىن بىر-ەكى رەت كوتەرىپ ءيىس تارتقان جەتەر دە قايتا بۇيىعىپ قالدى. سەيتەك ەلەكتر جارىعىن سوندىرمەي قالدىردى دا، توسەگىنە بەتتەدى. تاڭەرتەڭ تۋلاق ىشىندە ەكى تازىنىڭ قۇشاقتاسقان بويى ءولىپ قالعانىن كوردى...

بالالاردىڭ، جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەكى قارشىعا دا ۇشىپ-قونىپ قىرعىز ءقابىرى توڭىرەگىندە جۇرگەنىن ايتتى. ءبىراق سەيتەك تاعى كوڭىلىم بوسار دەپ ونى كورۋگە ءداتى شىدامادى. وسى جايلار قازاقتى قاتتى تەبىرەنتىپ ەدى. ول دا دوسىنا وزىنشە ايتا جۇرەتىن، دوسىنىڭ اتىن شىعاراتىن قارەكەت جاساماق ەدى. ىستىقكولگە ادەيى دەمالىسىن الىپ كەلگەنى دە سول ەدى.

قازاق شەشىنىپ ىستىقكولدى تىزەدەن كەشىپ تۇرىپ، وسىلاردى ويلاپ، قايتادان كۇن بەتىنە قارادى. ول قولىمەن سۋدى ءىلىپ الىپ ەكى قولتىعىنا جاقتى. سونان سوڭ ەكى ادىم ءجۇرىپ، سۋعا شومىپ كەتىپ، قايتا تۇرەگەلدى. ىستىقكولگە شومىلىپ جاتىر. ەگەر قىرعىز بولماسا ىستىقكولدى، الاتاۋدى كەرەر مە ەدى. كەتەر ەدى دۋنايدىڭ تۇبىنە، جارىق دۇنيەنى ءقايتىپ كەرە المايتىن ەدى.

... قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ جيىرما التىنشى جەلتوقسانىندا كەلگەن سوۆەت اسكەرلەرى بۋداپەشتتى تۇتاس قورشاپ العان بولاتىن. ارادا ءۇش كۇن وتكەندە سوۆەت اسكەرلەرى قاتتى دۇرلىگىپ، ءاربىر جاۋىنگەردى-اق ىزا مەن كەك بيلەپ الدى. ويتكەنى جاي حالىقتىڭ قىرىلماۋى ءۇشىن سوۆەت كورلاندوۆانيەسى سەزسىز تىزە بۇگۋ جونىندە گارنيزونعا ۇزىلدى-كەسىلدى شارت قويىپ، ەلشى جىبەرگەن ەدى. ءبىراق فاشيستەر ەلشىلەردى اتىپ تاستادى. بۇل بۇكىل سوۆەت اسكەرلەرىنە قاس قاعىمدا-اق جەتىپ، ءبارىنىڭ دە زىعىردانى قاينادى، ءبارى دە بورىكتى. ءتىل اكەلۋگە بارعاندا شىعىپ كەتىپ، قىرعىز ورنىنا سالعان تىزەسىن ون شاقتى كۇن ەمدەلىپ قازاق تا وسى كۇنى قايتا قۇراماسىنا قوسىلعان-دى. سول كۇندەرى-اق ءجۇز سەكسەن سەگىز مىڭ اسكەرى بار گارنيزونمەن كەسكىلەسكەن قيىن سوعىس تا باستالىپ كەتتى. جان الىسىپ، جان بەرىسكەن بۇل مايدان قىرعىز بەن قازاقتىڭ ەسىندە وتە جاقسى قالدى. قورشاۋدى بۇزىپ شىقپاق بولعان فاشيست اسكەرلەرىنىڭ ءۇش جولعى دامەسىنەن ەشتەمە شىقپادى. قازاق پەن قىرعىز تۋرا وسى ءبىر بۋداپەشتە عانا ءبىر جارىم ايداي سوعىستى. جانىندا قاتار سوعىسىپ جاتقان قازاقتى قىرعىز ءبىر ءسات كوزدەن تاسا قىلعان ەمەس. ءاربىر تاپسىرمانى ورىنداۋ اراسىندا ول قالايدا قازاقتىڭ جانىنا جۇگىرىپ ءبىر كەلىپ كەتەتىن.

بەس-التى مينۋت ءبىر تاپسىرمامەن كەتكەن قىرعىز ون مينۋتتان كەيىن قايتىپ كەلگەندە بەت-اۋزىن قان جاۋىپ كەتكەن قازاقتى كورىپ ەسى كەتتى. قاندى مەديسينالىق ءبيبى ءسۇرتىپ، تازارتىپ بولعانشا، ول ونىڭ جانىنان كەتپەي قويدى. سويتسە وق قازاقتىڭ سول قۇلاعىنىڭ ۇشىن ءۇزىپ الىپ كەتىپتى. ەڭ ءبىر قىزىعى وق قۇلاقتىڭ ۇستىندەگى قۇيقانى جاناماپتى دا، تەك ساماي شاشى ءۇيتىلىپ قالىپتى. امان ەكەنىن كورگەن قىرعىز قالجىنىن سول جەردە-اق ايتتى:

— قازاق، قىرعىز ءبىر تۋعان ەدىك قوي، نەمىستىڭ وعىن قالاي الدادىڭ؟ تۋىسقان ەدىك قوي، باسقا كەلگەن پالەدەن قۇلاعىڭنىڭ ۇشىن عانا بەرىپ باسىڭدى قالاي ساقتاپ قالدىڭ، ماعان دا ۇيرەتىپ قويساڭشى. مىنا ۆەنگر جەرىنەن امان كەتەيىك.

— ماڭدايىما تيگەلى كەلە جاتىر ەكەن وق، كەردىم دە قۇلاعىمدى توسا قويدىم. بۇل قولاپايسىز قىرعىزدىڭ قولىنان كەلە قويار ما ەكەن؟ — دەدى قازاق.

— شىركىن قازاعىم-اي، الداركوسەدەن قالعان مۇرانى پايدالاناسىڭ-اۋ! — ول ساقىلىقتاپ تۇرىپ كۇلىپ الىپ، ءسوزىن جالعادى. — سەنى سانيتارلىق بولىمشەگە بارىپ قۇلاعىڭدى ەمدە دەسە بارما، وندا ەكەۋمىز اجىراپ قالامىز. ءقازىر دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە وتەمىز. ماردىمسىعان ءفاشيستىڭ اۋسەلەسىن بىرگە كورەلىك.

— جارايدى، — دەدى قازاق. باستى شاندىپ بايلاپ بولعان ءبيبى قازاققا:

— ال كەتتىك! — دەيدى.

— قايدا؟ — دەيدى قازاق تۇك بىلمەگەندەي.

— سانيتاريالىق بولىمگە، — دەدى تانيا ماكسيموۆا، — بىرنەشە ۋكول الۋىڭىز كەرەك، ايتپەسە بولمايدى.

— جوق، بارمايمىن، — دەدى قاسارىسىپ قازاق.

— بارماساڭىز بولمايدى، كومانديرگە ايتام.

— كىمگە ايتساڭ، وعان ايت! — قازاق مەديسينالىق بيبىمەن تاجىكەلەسىپ تۇرعاندا ۆزۆود كومانديرىنىڭ ءوزى دە كەلىپ قالدى. بۇل كەزدە كيريچەنكو جارالانىپ قالىپ، ورنىنا پوحوموۆ دەگەن قىرعىزدار قاتارلى جىگىت كەلىپ ەدى. تومىرىقتاۋ، ءسوزدى وتە قىسقا قايىراتىن، بايىبىنا بارا بەرمەيتىن كىسى. اقسۇر جىگىت تالاستىڭ نە ەكەنىن ءبىلدى دە، دەرەۋ ءامىر بەردى:

— باراسىڭ، تەز جونەل! — دەدى پوحوموۆ زىكىنەپ. ونىڭ داۋىسىندا مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەمەي كور دەگەن ىزعار بار بولاتىن.

— بارمايمىن، مەن سوعىسقا بارامىن! — دەدى قازاق.

— ايتىلدى، باراسىڭ! — دەپ وزەۋرەدى پوحوموۆ.

— قوي ءارى! — دەگەن وكتەم داۋىس ەستىلدى ەكپە تۇستان. روتا كومانديرى اندرەيەۆ ەكەن. ونى كورگەن پوحوموۆ جۇمساي قالدى.

— قوي ءارى! — دەپ قايتالادى ول دا.

— ءبارىڭ كاتەرگە مىنىڭدەر! — دەپ ءامىر بەردى روتا كوماندير!.

— ءبارىڭ كاتەرگە مىنىڭدەر! — دەپ قايتالادى پوحوموۆ. جاۋىنگەرلەر جاپىرلاي كاتەرگە بەتتەدى. ول شەتى مەن بۇل شەتى تاي شاپتىرىم دۋناي شىمىرلاپ اعىپ جاتىر. بۇلار سايدان پارلامەنت ۇيىنە شابۋىل جاساۋعا ءتيىس. بۇل ءۇيدىڭ ادەمىلىگىنە قىزىعىپ قىرعىز دا، قازاق تا تاڭەرتەڭ دە، تۇستە دە كوز الا الماپ ەدى. روتا كومانديرى ومبىدا ينستيتۋت

بىتىرگەن اندرەيەۆ بۇل ءۇيدىڭ اۆتورى شتەيندل دەگەن كىسى ەكەنىن، جيىرما جىل سالىنعانىن، ونى ارلەۋگە قىرىق كيلوگرامداي التىن كەتكەندىگىن، ەندى امال جوق سول ۇيگە وق جاۋدىرۋ كەرەك بولعاندىعىن قينالا اڭگىمەلەپ ەدى. مىنە ەندى، تىرلىك بولسا سول ءۇيدى بۇلار كورەتىن بولدى.

دۋنايدىڭ پارلامەنت ءۇيى تۇرعان جاعاسى تاسپەن كومكەرىلگەن جانە اجەپتاۋىر بيىك. كاتەر وعان جەتەر-اۋ، بۇلاردىڭ تەك جاعاداعى تاس قابىرعاعا كوتەرىلۋى قيىن بولار-اۋ دەپ شامالادى قازاق. ايتقانداي-اق بىرەر مينۋتتا بۇلار وتىرىپ بولعاندا-اق كاتەر جىلجىپ كەتتى. جان-جاقتان وق بوراپ تۇر. اسىرەسە قارسى الدىنان جاۋعان وق شىلدە باستالاردا بۇرشاق جاۋار الدىنداعى الاتاۋدىڭ جاڭبىرىنداي ۇرىپ تۇر. كاتەر جاعاعا جيىرما-وتىز مەتر قالعاندا ناق ورتاعا الدەقانداي سنارياد ءتۇسىپ، ارتقى جاقتاۋ ءبولىنىپ قالدى. قازاق تا، قىرعىز دا سۋعا ۇشىپ ءتۇستى. ىستىقكولگە شومىلىپ، شولپىپ ۇيرەنگەن قىرعىز مالتىپ ءجۇرىپ بەردى. ءجۇزۋ بىلمەيتىن قازاق اۆتوماتىن كوتەرە الماي سۋعا ءشوڭىپ بارادى، ارقان بويى قالعان جاعاعا جەتە الاتىن ءتۇرى جوق. «مەن باتىپ بارا جاتىرمىن» دەۋگە ول نامىستاندى. قىرعىزدىڭ ءبىر كوزى قازاقتا ەدى، ول ونىڭ ارتىنان كەلىپ، ونىڭ اۆتوماتىن الدى دا، ەزىن وڭ اياعىنان ۇستاپ العا قاراي يتەرىپ جىبەردى. جاعا تىم-اق جاقىن قالدى. ءبىراق جاعالاۋ تەرەڭ ەكەن. قازاق تاعى ءبىر باتىپ كەتىپ سۋ جۇتىپ جىبەردى. ناق وسى ساتتە تابانىنان دۇڭك ەتكىزىپ قىرعىزدىڭ تاعى ءبىر ۇرا يتەرىپ جىبەرگەنىن سەزدى. قازاق ءۇش-تورت مەتر كەتتى. تاعى-تاعى اياعىنان يتەردى. تاعى بىر-ەكى سۋ جۇتىپ، جاعاعا قولى ءىلىندى-اۋ، ايتەۋىر. وزەننەن جاعاعا شىعۋ وڭاي بولمادى. ءبىراق الدان اتىلعان وق تاساداعى بۇلارعا دارىمادى. ناق وسى ءبىر ساتتە كومەككە تاعى دا قىرعىز كەلدى. قىرعىزدىڭ اياعىن نەگە باسىپ تۇرعانىمەن قازاقتىڭ ءىسى بار ما، ايتقانىن ەكى دەگىزبەدى:

— ارقاما شىق، تەز! — دەدى قىرعىز. — شىققان بويدا جاتا قال! — قازاق سۋ كيىمىمەن سولبىرەيگەن كۇيى قىرعىزدىڭ ارقاسىنا شىعىپ جاعالاۋ تاسقا اسىلدى. اسىلا بەرىپ، وڭ اياعىن جاعالاۋ تاستىڭ ۇستىنە ارتتى. ەكىنشى اياعى شىققاندا ونىڭ باسى ارتىنا بۇرىلدى. سوپاڭ ەتكىزىپ قىرعىزدى جۇلىپ الدى. ەكەۋى دە جاتا قالىپ جەر جاعدايىن باعدارلادى. قىرعىزدان اۆتوماتىن الىپ، بىر-ەكى كەزەپ جىبەردى. قىرعىز دا تىرسىلداتتى. سونان سوڭ ۋرالاعان ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ دۇرمەگىمەن پارلامەنت ۇيىنە لاپ بەردى.

پارلامەنت ۇيىنەن ءولىم وتى سەبىلىپ تۇر. وق بۇرشاقشا جاۋدى. وزىڭنەن شىققان جەردەگى ون بەس-جيىرما مەتردەي اسفالت جولدى كەسىپ ءوتۋ قيىن بولدى. وتپەۋگە بولمايدى. ءبارى ءبىر جولدىڭ وزەن جاعىندا تۇرساڭ وندا ءتىپتى اشىق

قالاسىڭ. ۆزۆود كومانديرى پوحوموۆپەن قاتارلاسا جۇگىرگەن قازاق.پەن قىرعىز دا وقتى بوراتىپ بارادى. مىنە پارلامەنت ۇيىنە اپاراتىن تاس باسقىشتارعا جەتتى. تۇيەتايلى باسقىشتارداعى ءبىزدىڭ سولداتتارعا وق جاڭاعىدان گورى ازداۋ كەلدى. ويتكەنى جوعارىدان پارلامەنت ءۇيىنىڭ تەرەزەلەرىنەن اتىلعان وق قانشا كوپ بولعانىمەن سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ باسىنان اسىپ، شىجىلداپ وزەن جاقتاۋىنداعى قىزىل گرانيت تاستارعا ءتيىپ جاتتى. دەگەنمەن شىعىن اجەپتاۋىر بولدى. بۇل قىرعىزدىڭ دا، قازاقتىڭ دا زىعىردانىن قايناتتى.

پارلامەنت ءۇيىنىڭ جاقتاۋسىز اينەكتەلگەن ۇلكەن تەرەزەلەرىن اتۋعا كوز قيمايدى. ونىڭ وق تيمەي، سىنباي قالعانى جوقتىڭ قاسى. ونى نەمىس فاشيستەرى-اق سىندىرىپ، سودان وق بوراتىپ جاتىر. ءبىر تەرەزەدەن قىرعىز، قازاق، پوحوموۆ ۇشەۋى ءبىر-اق قارعىدى. ەنتەلەپ ءبىزدىڭ اسكەرلەر قاپتاپ كەتتى. ۋرالاعان داۋىستاردان، قولما-قول، قويان-قولتىق سوعىستان جاپىرىلا ىعىسقان فاشيستەر جوعارعى قاباتتارعا قاراي قاشتى. قارعىپ تۇسكەن ۇشەۋدىڭ بىرەۋى — پوحوموۆ جىعىلدى. وق اياعىنان ءتيىپتى. قازاق ونى الدەقانداي تۇرعان، شۇرىق تەسىك شكافتىڭ تاساسىنا سۇيرەپ اپاردى. ەكىنشى ءبىر اۋىر شكافتى قىرعىز ەكەۋى يتەرىپ جىعىپ كومانديرىن سونىڭ ارتىنا جاسىردى دا، وق جاۋدىرعان بويى جوعارىعا تاپ بەردى. قىرعىز بەن قازاق قاتارلاسىپ جۇگىرىپ كەتتى. ۇرىسا-ۇرىسا اندرەيەۆ روتاسى پارلامەنت ءۇيىنىڭ توبەسىنە شىقتى. قۇن قىزارىپ باتىپ بارادى ەكەن. وعى تاۋسىلىپ ءتىرى قالعان ءبىر فاشيست وفيسەرى ءوزىن-وزى پارلامەنت ءۇيىنىڭ توبەسىنەن تاستادى. ءتىرى قالعانشا ولگەنىم جاقسى دەگەن بولار. قازاق سول وفيسەرگە ريزا بولدى. جاۋ بولسا دا ونىڭ ەرلىگىن باعالاماۋعا بولا ما! ەگەر، جامان ايتپاي جاقسى جوق، سونداي پاقىرشىلىق قازاقتىڭ باسىنا تۇسسە، بۇل دا سونى ىستەگەن بولار ەدى.

پارلامەنت ۇيىندەگى ورتالىق كۇمبەزدىڭ جەردەن بيىكتىگى توقسان التى مەتر ەكەن. جاڭاعى وفيسەردىڭ سۇيەگىنىڭ كۇل بولىپ كەتكەنىنە شاك جوق ەدى. مۇندا بىرنەشە كۇمبەز بار ەكەن، ودان اسپان كوزدەپ، شانشىلىپ سىپالار شىعىپ تۇر. پارلامەنت ءۇيىنىڭ ءىشى ابدەن التىندالعان. وعان زامانىندا قىرىق كيلوگرامم التىن جۇمسالىپتى دەسەدى. قازاق پەن قىرعىز بىرەر مينۋت بولسا دا ورتالىق مۇنارادان جان-جاققا قارادى. كادىمگى وسى بيىكتەن الاتاۋىنىڭ توبەسىن كورگىسى كەلگەندەي.

— ءبارىبىر الاتاۋ كورىنبەيدى، — دەدى قىرعىز. ەكەۋى دە ءولىم ىشىندە، اجداھاداي اۋزىن اشقان اجال الدىندا تۇرىپ كۇلىپ الدى. ويتكەنى ەكەۋى ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى اينا-قاتەسىز بىلەتىن ەدى، ەكەۋىنىڭ ويىندا دا الاتاۋى تۇرعانى وزدەرىنە ايدان انىق بولاتىن.

— قاتارداعى سولدات سارباعىشيەۆ، ءتىرى قالعاندارىن تومەن ايداڭدار! — دەگەنگە ەكەۋى جالت قاراسا، اندرەيەۆ ەكەن. سول قولىنىڭ باسىن تاڭىپ الىپتى. وعى تاۋسىلىپ، قولعا تۇسكەن قىرىق-ەلۋ فاشيست-سولداتتارىن ون-ون بەس سوۆەت اسكەرلەرى جوعارىدان تومەنگە ايداپ ءتۇستى...

ەرتەڭىنە، ون ءۇشىنشى اقپاندا، بەرىلگەن حابارداعى بۋداپەشتە فاشيستەردىڭ ءجۇز وتىز سەگىز مىڭ ادامى قولعا ءتۇستى دەلىنگەندە، سولاردىڭ ىشىندە قىرعىز بەن قازاقتىڭ قارۋسىزداندىرعان تۇتقىندارى دا بار ەدى...

شىركىن-اي، سول كۇنگى قىرعىزدىڭ جالىنداپ جۇرگەنىن كورسەڭ. قانداي ەر، قانداي ەر دەر ەدىڭ. جىگىت-اق ەدى-اۋ! و، دۇنيە-اي!

جارق ەتە تۇسكەن بىردەمە قازاقتىڭ ويىن بۇزىپ جىبەردى. سۋدان اتىلعان، شولپىعان بالىق ەكەن. قىرعىز دا سۋدا وسى بالىقتاي ءجۇزۋشى ەدى-اۋ، سونىڭ ارقاسىندا دۋنايعا باتپاي قازاق امان قالىپ ەدى. قايران قىرعىز! سوڭعى ەكى ءسوزدى قازاق داۋىستاپ ايتقانىن ءوزى دە سەزىپ قالدى. ۇزاق تۇرىپ قالعان با، قالاي؟ دەنەسى تىتىركەنىپ كەتتى. كۇننىڭ بەتىن قارا بۇلت تورلاپ الىپتى. قازاق شولپاناتا جاققا قاراپ ەدى، قارا بۇلت ول جاقتان دا قاپتاپ كەلەدى ەكەن.

— ءيا، ءسات! — دەدى دە قازاق، كولدەن شىعىپ اسىعىس كيىنە باستادى.

قازاق ماشينا جانىنا كەلگەندە-اق جاڭبىر تامشىلادى. بۇرشاق جاۋارداعىداي ءىرى تامشى. تەز جاۋىپ، تەز اشىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەندى قازاق. شولپاناتا جاقتان كەلگەن قويۋ قارا بۇلت جاۋا باستادى. قازاق ماشينا ىشىنە كىرىپ الىپ، تەرەزەنى دە جاۋىپ، قيسايىپ جاتتى. كۇن باتقانشا قوزعالماۋعا بەكىندى. العاشقى ۇلكەن تامشىلار تىيىلدى دا، ۇساق تامشىلىر پايدا بولىپ، تىسىرلاپ قايتا تاما باستادى. سىتىر-سىتىر ەتەدى. ناعىز ۇيقىنى كەلتىرەتىن، ۇزاق جاۋاتىن اق جاڭبىر تامشىسى. سىتىر-سىتىر. سىبىرلاپ تۇر. ۇيىقتا، ۇيىقتا، ۇيىقتا دەيدى. قازاق قالعي باستادى...

قازاق كەزىن اشقاندا كۇن كەشكىرىپتى. جاڭبىر نوسەرلەتپەگەنىمەن، قاتتى جاۋىپ تۇر ەكەن، سۇمەتىلتىپ تۇر، سورعالاپ تۇر. كەيدە اق جاۋىن بولماي-اق وسىنداي ەكپىنمەن جاۋعان جاڭبىر دا تاۋلىك بويى قۇيىپ تۇرادى. قازاق جاڭبىردىڭ بۇل سورعالاسىنا اجەپتاۋىر كوڭىلدەنىپ قالدى. ماشيناسىن وت الدىرۋعا اسىقپادى. ويتكەنى تاۋ بوكتەرى قيىرشىق تاستى، جول ەزىلمەيدى دە، باتپاق تا بولمايدى، تاپتالىپ-تاپتانىپ سازارادى دا قالادى. قازاق قايتا قالعىپ كەتتى.

كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي شاقپاق شاقتى. شاماسى جاقىنعا نايزاعاي-جاسىل ءتۇستى. شاتىر-شاتىر ەتتى. قازاق كوزىن اشىپ الدى. كۇن جاڭا باتسا كەرەك، الاتاۋ ءوڭىرى قوڭىرقاي تارتىپتى. ول جاڭبىر توپەپ تۇرسا دا ماشينادان شىعىپ، بىر-ەكى دەم تارتىپ، كەرىلىپ سوزىلدى. ەندى جۇرۋگە بولادى دەپ شامالادى. اسپان الەمىن، جانجاقتى شولىپ ەدى، تەگىس بۇلت قۇرساپ الىپتى. دەمەك جۋعاراقپاندا كۇن اشىلمايدى. قازاققا كەرەگى دە وسى.

ول ماشيناسىنا وتىرىپ، وت الدىردى. ءجۇرىپ كەتتى. ساياق اۋىلى تۇسىنداعى زيراتقا تىكە تارتتى. زيرات اۋىلدان ەكى-ۇش شاقىرىم. زيرات تۇرعان دومالاق، كىشكەنە توبەشىك اۋىلدان كورىنىپ تۇرادى. ءبىراق توبەنىڭ ۇستىنە شىعاتىن جول سايدىڭ ىشىنە كىرىپ، اينالىپ مولانىڭ جەلكە جاعىنان بارادى. قازاق تا ماشيناسىن قىرعىز بەيىتى تۇرعان جەرگە جاقىنداتىپ، تاقاپ اكەلدى. ماشينانى مولالى توبە قالقالاپ تۇرعاندىقتان، ول كۇندىز شاڭقاي تۇستە دە كورىنبەس ەدى.

قازاق تۋرا كەلىپتى. قول شام جارىعىمەن «قىرعىز (قاراق) سارباعىش ۇلى، 1925-1974 ج»، دەگەندى وقىدى. ەڭكەيىپ وڭ قولىنىڭ ۇشىمەن مولادان توپىراق الىپ تاستادى. توپىراق ەمەس، بالشىق. جاڭبىر كوپ جەرگە ءوتىپ كەتكەن سياقتى. ول قولىنىڭ بالشىعىن جاڭا كوكتەي باستاعان جۋساندى جۇلىپ الىپ ءسۇرتتى. بۇل كەزدە راڭ ۇشقان. ول قولىن تازالاعان سوڭ ماشينانىڭ تايعاناقتاعانىنا قاراماي بەتىن تۋرا قىرعىز بەيىتىنە بۇرىپ قويدى.

ىمىرت جابىلىپ، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىلىق باستى. جاڭبىر سىرىلداپ ءبىر سارىندىلىقپەن توپەپ جاۋىپ تۇر، توگىپ تۇر دەۋگە دە بولادى. قانشالىقتى قاتتى جاۋعانى ماشينا شامىن جاققاندا بەلگىلى بولادى — سورعالاپ تۇر. قازاق نەدە بولسا دا ەل ورىنعا وتىرۋىن كۇتپەك بولدى. ارينە، ماشينا شامىنىڭ ساۋلەسى اۋىلدان كورىنبەۋى مۇمكىن. دەگەنمەن مال باققان قازاق پەن قىرعىزدا تىنىشتىق بار ما، ولار جىلدىڭ دا، كۇننىڭ دە، ءتۇننىڭ دە قاي مەزگىلى دەرىڭ بار ما، بارىندە جۇرە بەرەدى، كۇندىز-تۇنى جايىلاتىن مالدا دا تىنىم جوق، ونى قارايتىن قىرعىز-قازاققا دا تىنىم جوق. سوندىقتان ەل اياعى باسىلاتىن ۋاقىتتى كۇتتى.

دەگەنمەن نەگىزگى جۇمىسقا كىرىسۋدەن بۇرىن وعان كەرەكتىلەرىن ءبىتىرۋدى كوزدەدى. ول ماشينادان شولاق سۋلىعىن الىپ كيدى. سونان سوڭ ماشينا الدىنا جالعىز كىسىلىك كىشكەنتاي شاتىرىن قۇرماق بولدى. وسىنىڭ ءبارىن ول شىرتتاي قاراڭعىدا، سۇمەتىلىپ تۇرعان جاڭبىر استىندا جاساماق. بۇعان مۇمكىندىك تە تۋىپ تۇر. جاڭبىر قاتتى بولعانىمەن، جەلسىز.

الدىمەن ول ۇزىندىعى گاز-24 ماشينانىڭ كولدە— نەڭىندەي التى تاياق شىعاردى. ونى اكەلىپ ماشينانىڭ اتقى وتىرعىشىنا تاستادى دا، تەمىر قوبديدى الىپ، ودان بولتتار سۋىردى. قاراڭعىدا ءبارىن دە ويمەن تاپتى. كۇندىز ابدەن بەلگىلەپ قويعان نارسەلەرىنەن قولى ءتىپتى دە اعات كەتپەدى. ءار تاياقتى ەكىدەن بولتتارمەن جالعاستىرىپ، ۇزىن-ۇزىن ءۇش سىرىق جاسادى. ولاردىڭ قازىقشا قالامدانعان جاعىن تەمەن، جەرگە شانشىپ ۇشەۋىنىڭ باسىن بۋىپ موسى قىلىپ قويدى. سونان سوڭ ماشينادان ۇلكەن برەزەنتتى الىپ، الگى موسىعا اينالدىرا تۇتتى. ونىڭ دا موسىنىڭ باسىنا ىلەتىن ىلمەكتەرى ءازىر ەدى. ەندى كىشكەنتاي شوشالا دايىن بولدى. تەك موسىنىڭ باسىنان جاڭبىر سورعالاپ كەتۋى ىقتيمال. وعان ءبىر شارشى سەللوفان جاپتى. جەل جوق بولعاندىقتان جاڭبىر ونى برەزەنتكە ءوزى-اق جاپسىرىپ تاستادى. جۇكسالعىشتا جاتقان الاسا بۇكتەمەلى ورىندىقتى اكەلىپ، ونىڭ ىشىنە قويدى. ەندى ماعان دەسەڭ تاۋلىگىمەن وتىرساڭ دا ۇستىنەن ءبىر تامشى تامبايتىن بولدى. ەندى نەگىزگى ءىستى باستاماق. ول — قۇراستىرمالى ۇستالىق، زەرگەرلىك جۇمىستار ەدى.

جاڭبىر تولاستايتىن ەمەس، ونىڭ وسىلاي توپەپ جاۋىپ تۇرعانى كەرەك قازاققا. ول كۇركەدەن شىعىپ سالدىرلاتپاي، دىبىسىن شىعارماي ءارقايسىسىنىڭ ۇزىندىعى ءبىر مەتردەن جۋاندىعى ساۋساقتاي كوك سىرلى تەمىرلەر اكەلدى. تەمىردىڭ ۇزىنا بويى ءبىر جاعى جالپاق تا، ءبىر جاعى جۇمىر جانە ءۇستىنىڭ ءبارى تىكەندەي قادالعان ينە. ينە كادىمگى پاتەفون ينەسى. ءاربىر بەس سانتيمەتردە ءبىر ينە ورناتىلعان. تەمىر تەسىلىپ، ينە جەكە-جەكە وتىرعىزىلعان. ۇشى سىرتقا قاراپ تۇر. ول تەمىردىڭ ۇزىن سانى ءتورت، جالعاسا ۇزىندىعى دا ون ءتورت مەتردەي بولادى. تەمىرلەردىڭ بىرىن-بىرىنە جالعاستىرۋعا قالدىرىلعان بولتپەن بەكىتىلەر تەسىكتەر دە دايىن. تەمىر قوبديدەن بولتتار الىنىپ مەترلىك تەمىرلەر جالعاستىرىلدى. تەمىرلەر تورتەۋ ءبىر بەكىتىلدى دە، سونان سوڭ قالعاندارى دا سولاي ىستەلدى.

قىرعىز بەيىتىنىڭ سىرتىندا تەمىر قورشاۋ بولاتىن. ونىڭ ۇزىندىعى ءتورت مەتر دە، كولدەنەڭى ءۇش مەتردەن ەدى. جاڭاعى ينەلى تەمىرلەر سول قورشاۋدىڭ ۇستىنە قويىلدى، ول ون ءتورت مەتردىڭ ۇزىنا بويىن ءپىسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، سوندىقتان ءۇش-تورت جەرىنەن قۇرساۋ سالدى دا، ءپىسىرۋشى اپپاراتتى الىپ، سولاردى بەيىتتەگى تەمىرگە جاپسىرىپ پىسىرمەك بولدى. ەڭ قيىنى دا وسى بولاتىن. ويتكەنى تۇندە مولادا جارقىلداتىپ جاتۋ كىمنىڭ دە بولسا كەزىنە تۇسەر ەدى. سوندىقتان اۋىل جاققا قاراعان بەتىندە ءوزى تۇرىپ الىپ شاتىرلاتىپ، بىتىرلاتىپ، جارقىلداتىپ پىسىرە باستادى. پىسىرەر تەمىردىڭ ۇستىنە بايلاپ قويعان قولشاتىر قايتا-قايتا قيسايىپ كەتىپ، سورعالاپ تۇرعان جاڭبىر قوجاعايعا ءتيىپ ىسىلداپ-پىسىلداپ تا جاتىر. ءتىپتى كەيدە پىسكەن تەمىر ۇستىنە جاڭبىر جاۋىپ كەتىپ، سۋىتىپ قويعان دا كەزدەرى بولدى. ءتورت قابىرعاعا ەكى ۇزىنىنا تورتتەن، ەكى كولدەنەڭىنە ۇشتەن قۇرساۋ پىسىرگەنشە ساعات تۇنگى ءۇش بولىپ كەتتى.

قازاق مالمانداي سۋ ەدى. ءبىراق قايتسە دە بۇگىنگى جاڭبىردى پايدالانىپ ءىستى ءبىتىرۋ كەرەك. وعان كۇندە مۇنداي قاراڭعى، قارا جاڭبىردى كىم جاۋعىزىپ بەرەدى. ەندى ەڭ ۇلكەن جۇمىس قالدى. ول ماشينا كابيناسىنان قالىپتاسقان مۇسىندەلگەن ەكى قۇستىڭ بەينەسىن اكەلدى. ونىڭ ەكەۋىن دە ماڭدايداعى جاقتاۋعا ءپىسىرىپ تاستاۋى ءتيىس. ەڭ دۇرىسى دەپ ويلادى قازاق، ماڭدايداعى ەكى بۇرىشقا ءپىسىرۋ كەرەك. نەگىزگى دىڭگەككە ءپىسىرۋ ءجون بولار دەدى ول. قازاق دىڭگەكتىڭ قۇلاعىنا تاس قۇستى قويىپ، تۇبىندەگى تۇعىرىنىڭ ۇستىنە جۇقا تەمىر تاقىنى سالدى. سونان سوڭ اۆتوگەن اپپاراتىن جالعاپ تاعى دا شاتىرلاتىپ-جارقىلداتىپ تەمىردى تەمىرگە قايناتتى. قۇستىڭ ءبىر جاق تۇعىرى تەمىرگە كومىلىپ قالدى. ەكىنشى جاعىنا تاعى دا تەمىر تاقىنى سالىپ شاج-شاج ەتكىزدى.

قازاق تاس قۇس بەيىت قۇلاعىنا قوندىرىلعاندا بالاشا قۋاندى. ول جۇگىرە باسىپ بارىپ ماشينا شامىن جاعىپ، جارىعىن ءتۇسىرىپ كوردى. كادىمگى قارشىعا بەيىتكە قونىپ وتىر. ول قاتتى كوڭىلدەنىپ كەتتى. سونىڭ جەلىگىمەن ەكىنشى بۇرىشقا دا ەكىنشى تاس قۇستى تاس قىلىپ ءپىسىرىپ تاستادى. ەندى قۇستىڭ تۇرىسىنىڭ بەرىكتىگىن، بەكەمدىگىن بايقاپ سىلكىپ-سىلكىپ، قولىمەن قوزعاپ كوردى. بىر-ەكى جەرگە ەكى-ۇش سانتيمەتردەي تەمىر تاقىلار سالىپ قايتا ءپىسىردى. اقىرعى جارىق، سوڭعى ءپىسىرۋ. سونان سوڭ ماشينانىڭ شامىن قايتا جاعىپ بەيىتتى اينالىپ، ءبارىن قايتا ءبىر تەكسەرىپ كوردى. قولىن ينەلەرگە تيگىزدى، ەندى وعان تابانى تاس قۇس بولماسا قونا المايتىن بولدى دەدى ىشىنەن. قونىپ كورسىن تابانىنا ينە قادالعان سوڭ، ءوزى-اق ۇشىپ جونەلەدى. ول اناداي جەرگە بارىپ تاعى قارادى. كادىمگى قۇس، مولاعا قونعان قۇس، الدە سول ەكى قارشىعا تاسقا اينالىپ قالعان بولار... ول ەزۋىنەن عانا جىميىپ قويدى. شىركىن، قىرعىز جىگىت-اق ەدى عوي دەپ، ول قاراڭعىدا قايتا مۇڭايىپ قالدى. ونىڭ ەرىنى تاعى كۇبىر ەتتى: «قىرعىزدىڭ قارشىعاسى تاسقا اينالىپ قاتىپ قالىپتى!»

قازاق جازعى تاڭنىڭ جاقىن ەكەنىن سەزىپ تۇردى. ەندى تاڭ اتا بەرسىن. جاڭبىر دا تولاستاي بەرسىن. سالدەن كەيىن ول بارلىق نارسەسىن جيىپ الىپ، شاتىردىڭ سۇيەگىن دە بولەكتەپ ماشيناسىنا سالىپ، ىلدي تەمەن اقىرىنداپ ماشيناسىمەن كەتپەك بولدى. ماشينانىڭ شامى جانعاندا ەكى تاس ءمۇسىن — قارشىعالار قازاققا قىرعىزدىڭ بەيىتىن كۇزەتىپ وتىرعانداي بولىپ كورىندى. ماشينا زىرعىپ كەتتى.

— قوش، قىرعىز باۋىرىم، ريزا بول! — دەدى كۇبىرلەپ قازاق.

اراعا اي سالىپ ىستىقكول ماڭىنا قازاق ءبىر سوعىپ كەتتى. تالاي عاجاپ اڭگىمە ەستىدى. «قاتتى جاڭبىر كۇنى زيرات ءۇستى جارقىلداپ جاتىپتى». «شاتىرلاپ وندا جاسىل ءتۇسىپ

جاتقانىن جوق قاراپ ءجۇرىپ ءساتىمباي كورىپتى.» «سول جاي تۇسكەننەن قىرعىزدىڭ ەكى قارشىعاسى بەيىتكە تاس بولىپ قاتىپ قالىپتى». «جانۋارلار-اي، يەسىن قيماي سول بەيىتتە تاس بولىپ قالىپتى». وسىنداي ءتۇرلى ءسوز نەشە سىرعا، نەشە جىرعا ورانىپ، نەشە ءتۇرلى بوياۋعا بويالىپ تاراپ كەتىپتى. قازاققا كەرەگى دە وسى ەدى. مۇنداي اڭگىمەلەر قۇلاعىنا تيگەن سەيتەك تە كەلىپ اكەسىنىڭ مولاسىن كوردى. ۇستىنە پىسىرىلگەن تەمىرلەردى دە بايقادى، تاس مۇسىندەردىڭ قالاي پىسىرىلگەنىن دە شامالادى. سول ماڭدا جۇرگەن اكەسىنىڭ ەكى قارشىعاسىن دا تانىدى. ءتىپتى ول ەكى قارشىعا دا مۇنى تانىپ يىعىنا قوندى. ەكەۋىنىڭ قاناتىنان سيپادى، كەزىنە جاس الدى، ازداپ قامىقتى. «قاپالىقپەن وتەتىن ءومىر-اي!» — دەدى. وكىنىشسىز ءوتۋشى مە ەدى، ول! بۇل كوڭىل تولقىتىپ، كوكىرەك تولتىراتىن يگىلىكتى قارەكەت قازاق اعاسىنىڭ ءىسى ەكەنىن دە سەزدى. ءتىپتى بۇل جورامال عوي دەپ تە ول ەشكىمگە ءتىس جارمادى. قازاق اعاسىن سان كورىپ جۇرسە دە، وعان بۇل جونىندە ءلام دەمەدى. ال ەكى جاعىندا تاس بولىپ قاتقان ەكى قارشىعاسى بار قىرعىز بەيىتى ىستىقكول جاعاسىندا ماڭگى قالا بەردى...

1988

---