ءۇمىت الدە دالباسا
ادام ۇمىتپەن ءومىر سۇرەدى. «ءۇمىتسىز — شايتان»، مەن دە ناق سولاي، بار ءومىرىمدى ۇمىتتەنۋمەن وتكىزىپ كەلەمىن. ۇمىتتەن اۋلاقتاپ كورىنە كوزگە دۇنيەدە جوق، جۇرتقا جەك كورىنىشتى قۇبىجىق اتاق الۋ جاپ-جاقسى دەپ ويلاپ پا ەدىڭىز. شايتان بولۋدان قۇدايىڭىز ساقتاسىن. ءبىراق مەنىڭ سول ءۇمىتىمنىڭ ءوزى شايتان بولۋعا اينالدى ما دەپ قورقامىن. ويتكەنى ول كوزىمە ءبىر كورىنىپ، ىرىم الدىرىپ، توي-تويلاتپاي-اق بارادى.
مەنىڭ ماشينا مىنەتىن ۇلكەن سىقيعان باستىق بولۋدى ويلاعانىم قاشان. ەگەر شىنىنا كەلسەم، مەن سونداي ماشينالى باستىق بولۋدى ۇيلەنگەننەن كەيىن-اق ەسكەرە باستاعانمىن. وعان تۇرتكى سالعان دا سول ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شۇيكە باسى — ىزباركۇلدىڭ تۇرپىدەي ءسوزى بولاتىن. «ويباي-اۋ، بىزگە ماشينا ءمىنۋ قايدا؟»، «ءبىز جاياۋعا جارالعان ادامنىڭ ايەلىمىز عوي» دەگەن سوزدەر باتىرىپ ارنايى ايتپاعانىمەن بۇيىرىمە تەمىردى قىزدىرىپ باسىپ، قىزدىرىپ باسىپ العانداي اسەر ەتەتىن.
مەنىڭ سوقتاسى تەرىنى تەسە جازداپ، تالاۋراپ تۇرعان شيقانداي تارىنعانىمدى ايەلىم دە سەزدى، ەندى ول باسقا انگە باستى. انگە بولعاندا كادىمگىدەي شىن ءان شىعارىپ الدى. ءۇي ىشىندە ەكەۋمىز قالساق-اق ايەلىم قىرىلداۋىق تاماعىن كەنەپ-كەنەپ الىپ، جارتاستان شىققان جاڭعىرىقتاي جامان داۋسىمەن سوزا جونەلەدى:.
دۇنيە، قۋدىم سەنى جالىقپاي-اق،
سۋداگى ۇستاتپايسىڭ بالىقتاي-اق،
بىرەۋگە مال مەن باستى ءۇيىپ بەرىپ
مىرەۋدى مويدىڭ...
ارينە، جارتىسى عانا ايتىلعان سوڭعى جولدى مىڭگىرلەڭكىرەپ، باسقى ارىپتەردىڭ ءبارىن «م-عا» اينالدىرىپ سوزا بەرەدى. ول جولدى ايتقىزباي-اق سىزدەردىڭ بىلگەندەرىڭىز سياقتى مەن پاقىر دا سەزىپ، قۇيقا تامىرىم شىمىرلاپ وتىرادى. جانىڭدا جامباستاپ بىرەۋ جانىڭدى جانىپ قامشىلاپ وتىرسا، بۇدان كەيىن كەۋدەڭدى ورگە ايداماي كورشى قانە! بۇدان كەيىن باستىق بولۋدى ويلاماي كورشى قانە!
باستىق بولعاندا مەن سونشالىقتى ءبىر «ىشكەن ماس، جەگەن توق» نەمەسە «يت باسىنا ىركىت توگىلگەن» جەردى ىزدەپ جۇرگەن جوقپىن. وسى ءوزىم ىستەيتىن چەرمەت سەحىنىڭ باستىقتىعىن اڭديمىن. ودان جوعارىراعىنان دامەتپەگەنىمنىڭ دە ءجونى بار. ۇنەمى تاسى ورگە دومالاپ، اسپانداپ جۇرگەن، تاجىريبەلى وسەگەن جولداسىم قارتاباي «بايقۇس-اۋ، قۇلدىڭ سۇيگەن اسىن كىم بەرەدى»، ودان دا «كەدەيدىڭ ازدان بايىعانى جاقسى» دەپ اقىل ايتقانى بار ەمەس پە. كوڭىلىمە قونا كەتتى. ونىڭ ۇستىنە باستان جاسىق جاراتىلعان باسىم قايدان پىسىپ كەتىپ، ۇلكەن ءىستى اتقارارمىن. ويتكەنى ايەلىم تاعى دا قىڭقىلداي باستاعان كەزدە ءوزىمدى ءبىر سىناپ كورىپ ەدىم، باسشىلىقتا بولۋعا ۇقسامايتىن سياقتىمىن.
سوندىقتان باستىقتىقتان ات-تونىمدى الا قاشىپ، ءبىرجولا قويعانداي جايىم بار ەدى؛ قويا المادىم. «بارعىزباسىڭ بارعىزباس» دەگەندەي، مەنىڭ دە قويعىزباسىم قويعىزبادى.
جارعاق قۇلاعىم جاۋىر بولعان سوڭ قايتەيىن، بولسام بولا سالايىنشى دەسەم، ونىڭ ماناقاسى كوپ ەكەن. ول جونىندەگى مەنىڭ اقىلشىم، بىلگىشىم قارتاباي عوي. قارتەكەم مەنىڭ كۇندە ءبىر كەمشىلىگىمدى كورسەتىپ، تارىداي كۇندە تالاي كوزىنە شۇقيدى:
— بالباق، سەن باستىق بولعىڭ كەلسە، الدىمەن امانداسۋىڭدى وزگەرت،— دەدى.
— قاداي؟—دەيمىن مەن ونىڭ ءسوزىن اڭعارا الماي.
— مىنە، مىنە، سەنىڭ ەكىنشى ءبىر ۇنامايتىن مىنەزىڭ دە شىعىپ قالدى. الدىمەن سەن شاپشاڭدىقتى قوي. «قالاي» دەمەۋىڭ كەرەك. ەكىنشى امانداسقاندا وتىرىك تە بولسا سىقىلىقتاپ نەمەسە قارقىلداپ كۇلىپ ال.
— قوي، بوسقا كۇلىپ مەنى جىن ۇرىپ پا؟!
قارتەكەم جارىلىپ كەتە جازدادى. جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، شەكەسى قىزارىپ كەتتى. ەندى پالە بولدى. قارتەكەلەپ جاتىپ زورعا باستىم. ول قايتا سويلەدى:
— سەنىڭ وڭبايتىن جەرىڭ وسى. ول بولمايدى دەيسىڭ. سەن بولمايتىنىن بىلسەڭ دە ۇندەمەۋىڭ كەرەك. سەنىڭ مىندەتىڭ باس شۇلعۋ، قۇپتاۋ.
— ال جارايدى،— دەدىم مەن تايقىپ ءتۇسىپ.
— ال جارايسىڭ نە، ۇندەمەي وتىرۋعا ساعان بولماي ما، قوي سەنەن باستىق شىعارامىن دەپ جۇرگەن مەن دە وڭبايمىن.
سىلەيىپ قاتىپ قالدىم. مۇنىمدى قارتەكەم ءتىپتى دە ۇناتپادى. جول ۇستىندە الدەنەگە كەزدەسكەن كىرپىدەي ءدۇرديىپ الدى.
— ءتىل-اۋزىن قويىپ قالعان ادامداي بۇنىڭ قالاي،- سىلەيمە، تۇك بىلگىزبەۋىڭ كەرەك.
ىشىمنەن قارتابايدى سورلاتىپ وتىرمىن. بۇلاي بولسا، سول سەحتىڭ باستىقتىعىنان دا بەزدىم. مىناۋىڭنان ون مۋفت جونۋ الدەقايدا وڭاي عوي. وي، قۇرسىن بۇيتكەن مانسابى! سولاي دەگەنىممەن دە قارتەكەم مەنى جانىنان جارتى ەلى تاستامايتىن بولدى. ەندى نە دە بولسا ساباقتى coنىڭ وزىنەن ۇيرەنبەك ويىم بار. قارتەكەمدى زەرتتەي باستادىم.
ماعان العاشقى ەسكەرتپە اماندىقتان باستالدى عوي. بايقايمىن قارتەكەڭنىڭ امانداسۋى ءۇش ءتۇرلى بولىپ كەلەدى دە، سولاردى كەزەكتەسىپ ادامىنا قاراي قايتالاي بەرەدى. ول مىسالى «ءسالاماتسىز با؟» دەپ الىپ، سويعان تۇلكىدەي ىرجيىپ ءجۇرىپ بەرەدى. نەمەسە كەڭكىلدەپ، كەيدە رابايسىزدىقپەن سىقىلىقتاپ الادى. مۇنداي جاعدايدا ونىڭ كۇلكىلى داۋسى شىعادى، و عاجاپ، بەت-جۇزى وزگەرمەيدى. قاتەلەسپەسەم بۇلاي امانداساتىندارى كوبىنە قىزمەتى جاعىنان دا، جاسى جاعىنان دا ءوزى تۇرعىلاستارى بولسا كەرەك. ەندى بىرەۋلەردى كورگەندە جالپىلداق وتىنداي الپىلداپ-جالپىلداپ كەتپەي (مەن ءوزىم سويتەمىن عوي) سىزداۋسىپ شالا پىسكەن كارتوپتاي تومىرايىپ، نە اۋزىنان وقتاۋ جۇتقىزىپ، سول موينىن كۇيەزدەندىرىپ تۇرعانداي كەكىرەيىپ، يەگىن بولار-بولماس يزەپ وتەدى. بايقايمىن الدىڭعى امانداسىسى بولماسا سوڭعىسى قولىمنان كەلەتىن ءتۇرى بار. جانە مۇنىڭ تاعى ءبىر وڭاي جاعى مۇنداي امانداساتىندارى وزىنەن تەمەن تۇراتىندارى-اۋ دەپ شامالايمىن.
وسىلاي جۇرگەندە امانداسۋدىڭ تاعى ءبىر بوتەندەۋ، ءارى قيىنداۋ جولىن كوردىم.
دەمالىس كۇنى بولاتىن. قارتەكەڭ ەكەۋمىز كوكبازاردى جاعالاپ كەلە جاتىر ەدىك، ەڭگەزەردەي كەلبەتتى ادام كەزدەسە كەتتى. مەن تانىمادىم. قارتەكەم جانىمنان دوپتاي دومالاپ بارادى. ول الگى ادامنىڭ الدىندا بۇگجيىپ تۇرعاننان بip-اق بايقاپ قالعانىم. بالا كۇنىمدە ايداھار لەبىمەن تارتقاندا قويان ءوزى جۇگىرەدى ەكەن دەگەندى ەرتەگىدەگى تالاي ەستىگەنىم بار ەدى. قارتەكەم دە ناق سول ەرتەگىدەگى قويانداي كەزدەسكەن كىسىنىڭ اۋزىنا قويىپ كەتە جازدادى. سونان سوڭ قارتەكەم ءاربىر ءسوز ايتقان سايىن الگى كىسىنىڭ بىرەسە ارعى جاعىنا، بىرەسە بەرگى جاعىنا لىپىن قاعىپ شىعىپ وتىردى. ايرىلىساردا الگى كىسىنىڭ قولىن قىسىپ، ءوزى كۇلكىرنە باسقان ادامداي بۇكشيىپ كەتتى. ناق مىنانى ىستەۋ ءۇشىن قارتەكەمدى بىلاي قويعاندا، اسقار توقپانوۆتان ەڭ از بولسا ءتورت جىل ساباق الۋىم كەرەك دەپ ويلادىم.
— جاڭاعىڭ كىم، قارتەكە؟
— كورشى زاۆودتىڭ ديرەكتورى، كاكەن.
— اماندىقتىڭ بۇل ءتۇرىنىن كىمگە ەكەنىن ەندى ايتپاسام دا بىلگەن بولارسىزدار. وسىنشا ونەردىڭ بارلىعى مەنىڭ قولىمنان كەلەر مە؟ ەندى بار اۋرەشىلىكتى قويماق بولدىم.
ناق وسى مانساپ ىزدەۋىمدى قويماق بولعان كۇنى مەنى زاۆود ديرەكتورى شاقىرماسى بارما. بىلگەن ءىلتيپاتىمدى جاساپ ونىڭ الدىنا كەلىپ وتىردىم. ول وراعىتىپ سەحتىڭ جايىن، جۇمىسشىلاردىڭ ءحالىن سۇرادى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتىن اتاپ ايتىپ وتىردى. مەنىڭ جاعدايىمدى سۇراي كەلىپ:
— ءسىزدى ءوزىڭىز ىستەيتىن چەرمەت سەحىنا ورىنباسار قويساق دەگەن ويىمىز بار،— دەدى.
قارتەكەم ابدەن ۇيرەتىپ تاستاعان ەمەس پە، ۇندەمەدىم. شىنىندا ۇندەمەۋىم كەرەك پە ەكەن، الدە «قۇپ، راحمەت» دەمەكپىن بە، انىعىن بىلمەي ساسىپ قالدىم. ۇندەمەي وتىرعانىمدى كەلىسپەدى دەپ ءبىلىپ قالار ما ەكەن دەپ تە قىپىلداپ، قىلپىلداپ بارامىن. كورىنە كوزگە باسقا كەلگەن باقىتتى تەۋىپ، قۇدايەكەڭ ءوزى ايداپ كەلگەن، جەتە الماي جۇرگەن مانساپتان ايرىلىپ قالار ما ەكەنمىن دەپ وتىرمىن. دەگەنمەن جۇرتتىڭ ىشىندەگىسىن بىلمەسە باسشى بولا ما، كوزىڭ جاماندىق كورمەگىر، الگى ءوزى ارت جاعىن جوندەپ جىبەرگەنى:
— ەندەشە وقاسى جوق، ۇندەمەۋ كەلىسكەندىكتىڭ بەلگىسى.
— مىنە، قىزىق! مەن باستىق بولاتىن بولدىم. ءقازىر-اق تولەۋگە، وراققا جەتكىزىپ، كەشكە ءتىپتى جۋىپ جىبەرسەم بە ەكەن، ءا! بارىنەن دە قۇلاقتىڭ تىنىشتىعىن ايتساڭشى. ءبىر راحاتتانىپ ۇيىقتايتىن بولدىم. قاڭقۋ سوزدەر، شانشۋ سوزدەر ءبارى دە بۇگىننەن باستاپ پىشاق كەسكەندەي تىيىلادى عوي. ءبىر .ۋاقىت كەيدە جينالىستاردا قاتتى سويلەپ كەتكەندە «سەن وسە المايسىڭ» «سەن ءالى بۇل مىنەزىڭمەن ون جىل ماستەر قالپىندا جۇرەسىن» دەگەن جاقىندارىمدى سىرتىنان سوگىپ-سوگىپ الدىم.
ناق وسى كۇنى كەشكە قاراي سەحتا كاسىپوداق جينالىسى بولدى. مەنىڭ جاقسى جۇمىسىمدى دا اتاپ ءوتتى. ءبىراق دۇنيەنى ءوزىم ءبۇلدىردىم. سەحتىڭ باستىعى ەلەمەستىڭ كەيبىر مىنەزىن كوزىنە ايتىپ، كىشكەنە سىناڭقىراپ الدىم. قايتەيىن سەن دە سويلە دەگەندەي جۇمىسشىلار ماعان دا قاراپ. قويادى. شىدامادىم. ءبىراق بۇرىنعىداي تەرەڭنەن سالۋ قايدا! قالقىڭقىراپ كەتتىم. ناق سول ءبىر ساتتە ەلەمەس مەنى ءبىر كەكەتىپ قالدى:
— سەن وسى جالاقىنى سىناعانىڭ ءۇشىن المايسىڭ عوي!
قىزىپ، قان دۋىلداپ باسقا شاپشىپ تۇرعاندا ونى تىڭدايىن با، تاعى ەلەمەستى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادىم. جۇمىسشىلارعا مەنىڭ ءسوزىم ۇنادى بىلەم، وتىرا بەرگەنىمدە جان-جاعىمداعىلار قولىن ۇسىنىپ جاتتى.
قۇداي تاس توبەدەن قوس قولداپ تۇرىپ ۇردى. تاڭەرتەڭمەن ۇيگە قارتەكەم كەلىپ جانىمدى الدى. تۇنىمەن ۇيىقتاماي شىققان با، قالاي ءتۇسى الەم تاپىراق.
— ەندى مەنىڭ جانىما جولاۋشى بولما. ساعان ايتقان ءسوزىمدى باسقالاردان ەستيمىن. اۋزىڭا ءسوز تۇرمايدى.— قارتەكەم ەسىكتى تارس جاپتى...
اپىراي، ءا! مەنەن باسقادا قۇلاق، قۇلاعى بولعانمەن قارتابايى جوق قوي شاماسى. قارتەكەم بىلگەندى نەگە باسقالار بىلمەيدى ەكەن، دۇنيەدەگى بار قۇپيانى شاماسى ءوزى عانا بىلەتىنىن سەزەدى-اۋ! كەرەمەت ادامدار كوپ قوي، شىركىن، دۇنيەدە!
بارىنەن دە مەنىڭ ءۇمىتىمدى ايتساڭىزشى. ديرەكتور سويلەسكەننەن كەيىن ۇرلەگەن مەستەي قامپايعان كوڭىل سول قالپىمەن سولماي تۇردى. ءبىراق كۇن ۇزاپ، مەنىڭ مانسابىم ساعىمداي بۇلدىراپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. ءبارىن دە شيقان شىققىر تىلىمنەن كوردىم. ەگەر ول قىشىماي تىنىش تۇرعاندا، كىم بىلەدى، ەندىگى سەح باستىعى بولماعانمەن سونىڭ مايلى-كۇيەلى ستولىنىڭ شەتىنە جەتىپ قالاتىن ەدىم. وزىمە دە وبال جوق. قارتەكەم ءتىلىن الماعان جارتى باسقا نە امال بار.
جوقتى سىلتاۋ ەتىپ ءبىر كۇنى ديرەكتورعا كىردىم. ول مەنىڭ مانساپ ىزدەي كەلگەنىمدى بىلگەندەي:
— سىزگە كوللەكتيۆ قارسى كورىنەدى،— دەمەسى بار ما. مىنە، كەرەك بولسا! شىعىپ الىپ، جات تا ويلا. كوللەكتيۆ! قاي كوللەكتيۆ؟ جەرگىلىكتى كوميتەتتىڭ قۇرامىنا سايلانعانىم بار. وندا ءبىراۋىزدان-اق وتكەنمىن. ودان باسقا، باسشىلىقتان ءازىر امانمىن. ەڭ بولماسا قۇدايسىزدار ۇيىمىنىڭ، قىزىل كرەست قوعامىنىڭ باستىعى بولىپ كورگەن جوقپىن. قىزىل كرەست قوعامىن ماقاڭ-اق بيلەتپەيدى. سوندا ماعان كوللەكتيۆ قالاي قارسى بولعان. مۇمكىن مەنىڭ قاراۋىمداعى شاكىرت جۇمىسشى بىردەمە دەگەن بولار. وندا ءسوز باسقا. الدە مەن كوللەكتيۆتى شاتاستىرىپ العانمىن با؟ مۇمكىن كوللەكتيۆ دەگەن سەحتىڭ باستىعى شىعار! ءاي، ايتەۋىر شاتاسىپ ءبىتتىم.
كەيدە ۇمىتتەنە وتىرىپ، وسى مانسابىم وسپەۋىنە ءاتى-جونىم، تۋعان ورتام كىنالى مە دەپ قالامىن. قوقىعان باي، جانداي تەكە، ابىلداي حان اتانعان بولسام الدە ەسىپ ءجۇرىپ بەرەر مە ەدىم. ويتكەنى وندايلار ءسۇرىنىپ جىعىلىپ، اۋدارىلىپ ءتۇسىپ-اق، ەرتەڭىنە اتقا قارعىپ ءمىنىپ كەتە بارادى. شاماسى ولار مانساپقا لايىقتى ونەردى ابدەن مەڭگەرىپ العان-اۋ. ال مەن بولسام ءۇمىت ۇزگەن جوقپىن، ءۇمىتسىز شايتان، سونداي پىسىقتاردىڭ وتكەن جولدارىن زەرتتەۋمەن ءجۇرمىن. كەيدە ءۇمىتىم جوعالىپ شايتان بولىپ بارا جاتقانداي دا كورىنىپ كەتەدى. دەگەنمەن ءالى دە ءۇمىتتىمىن. سوندا مۇنىم ءۇمىت پە، الدە دالباسا ما، ول جاعىن ءوزىم ايىرا المايمىن.
1966
You Might Also Like
-
قانداي جولداس ەدى، ول، قانداي جولداس ەدى،— دەگەن ءسوز ونىڭ دىلىندە دە، تىلىندە دە تۇردى. سول ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا قايتالاپ قويىپ. ۇزاق-ۇزاق داققا كەتەدى. ەرىندەرى كۇبىرلەي بەرەدى. ونىڭ ەرىنى ...
-
كوشەنىڭ بۇرىلىسىنان وتە بەرگەنىمدە شاپ بەرىپ' سول قولىمنان بىرەۋدىڭ ۇستاي العانى. جازدىڭ كۇنى بولعاندىقتان، باسىمدا ونداتر قۇلاقشىنىم بولماعاندىقتان قورقا قويعانىم جوق. ءبىراق قاتتى تارتىنىپ قال...
